צו װאָס ראָמאַנען,
װען דאָס לעבן אַלײן איז אַ ראָמאַן?
1
פֿאַרװאָס עפּעס „פֿונעם יאַריד“?
אַ מין הקדמה. ― פֿאַרװאָס דער מחבר האָט זיך גענומען שרײַבן זײַן אױטאָ־
ביאָגראַפֿיע. ― שלום־עליכם דער ש ר ײַ ב ע ר דערצײלט די געשיכטע
פֿון שלום־עליכם דעם מענטשן.
„פֿונעם יאַריד“ קאָן הײסן פֿונעם לעבן, װאָס איז געגליכן צו אַ יאַריד.
יעדער איז אַ בעלן דעם מענטשנס לעבן צו פֿאַרגלײַכן, נאָך זײַן השׂגה נאָך,
צו עפּעס אַ זאַך. למשל, אײנער אַ סטאָליער האָט אַמאָל געזאָגט: „דער
מענטש איז געגליכן צו אַ סטאָליער; אַ סטאָליער לעבט און לעבט, דערנאָך
שטאַרבט ער ― אַזױ איז אַ מענטש אױך“... פֿון אַ שוסטער האָב איך
אַלײן געהערט אַ מײנונג, אַז דעם מענטשנס לעבן איז געגליכן צו אַ פּאָר
שטיװל: כּל זמן די פּאָדעשװעס טראָגן זיך, זײַנען די שטיװל ― שטיװל,
און אַז די פּאָדעשװעס טראָגן זיך אָפּ, איז ― מיטן קאָפּ אין דער ערד.
ס'איז גאַנץ נאַטירלעך, אַז אַ בעל־עגלה זאָל פֿאַרגלײַכן דעם מענטשן צו,
להבֿדיל, אַ פֿערד. דעריבער װאָלט גאָר קײן חידוש נישט געװען, װען אַזאַ
מענטש, װי איך, װאָס האָט אָפּגעטאַרעראַמט אַ האַלבע מאה יאָרן און גײט
באַשרײַבן די געשיכטע פֿון זײַן לעבן, ― זאָל אים אײַנפֿאַלן צו פֿאַרגלײַכן
זײַן פֿאַרגאַנגענהײט צו אַ יאַריד.
דער אמת אָבער איז ניט אַזױ. פֿ ו נ ע ם י אַ ר י ד ― מײנט מען
דאָ דעם צ ו ר י ק װ ע ג ס , אָדער דעם סך־הכּל, דעם רעזולטאַט פֿונעם
גרױסן יאַריד. אַ מענטש, אַז ער פֿאָרט אַ פֿ ן י אַ ר י ד , איז ער פֿול
מיט האָפֿענונגען, װײס נאָך אַלײן נישט, װאָס פֿאַר אַ מציאות ער װעט
דאָרט אײַנהאַנדלען און װאָס ער װעט דאָרט מתקן זײַן... פֿליט ער דעריבער
פֿײַל אױסן בױגן, הענדום־פּענדום ― טשעפּעט אים ניט, ער האָט קײן צײַט
ניט! פֿאָרט ער אָבער צוריק, פֿ ו נ ע ם י אַ ר י ד , װײס ער שױן
װ אָ ס ער האָט דאָרטן געהאַנדלט און װ אָ ס ער האָט דאָרט מתקן גע־
װען, און פֿליט שױן ניט אַזױ געשמײַדיק, „ער האָט צײַט“. ער קאָן זיך שױן
|
|
tsu vos romanen,
ven dos lebn aleyn iz a roman?
1
farvos epes "funem yarid''?
a min hakdome. ― farvos der mekhaber hot zikh genumen shraybn zayn oyto-
byografye. ― shlum-elikhm der shrayber dertseylt di geshikhte
fun shlum-elikhm dem mentshn.
"funem yarid'' kon heysn funem lebn, vos iz geglikhn tsu a yarid.
yeder iz a baln dem mentshns lebn tsu farglaykhn, nokh zayn hasoge nokh,
tsu epes a zakh. lemoshl, eyner a stolyer hot amol gezogt: "der
mentsh iz geglikhn tsu a stolyer; a stolyer lebt un lebt, dernokh
shtarbt er ― azoy iz a mentsh oykh''... fun a shuster hob ikh
aleyn gehert a meynung, az dem mentshns lebn iz geglikhn tsu a por
shtivl: kol zman di podeshves trogn zikh, zaynen di shtivl ― shtivl,
un az di podeshves trogn zikh op, iz ― mitn kop in der erd.
s'iz gants natirlekh, az a balegole zol farglaykhn dem mentshn tsu,
lehavdil, a ferd. deriber volt gor keyn khidesh nisht geven, ven aza
mentsh, vi ikh, vos hot opgetareramt a halbe meye yorn un geyt
bashraybn di geshikhte fun zayn lebn, ― zol im aynfaln tsu farglaykhn
zayn fargangenhayt tsu a yarid.
der emes ober iz nit azoy. funem yarid ― meynt men
do dem tsurikvegs , oder dem skh-hakl, dem rezultat funem
groysn yarid. a mentsh, az er fort afn yarid , iz er ful
mit hofenungen, veys nokh aleyn nisht, vos far a metsiyes er vet
dort aynhandlen un vos er vet dort mesaken zayn... flit er deriber
fayl oysn boygn, hendum-pendum ― tshepet im nit, er hot keyn tsayt
nit! fort er ober tsurik, funem yarid , veys er shoyn
vos er hot dortn gehandlt un vos er hot dort mesaken ge-
ven, un flit shoyn nit azoy geshmaydik, "er hot tsayt''. er kon zikh shoyn
|
צו װאָס ראָמאַנען,
װען דאָס לעבן אַלײן איז אַ ראָמאַן?
1
פֿאַרװאָס עפּעס „פֿונעם יאַריד“?
אַ מין הקדמה. ― פֿאַרװאָס דער מחבר האָט זיך גענומען שרײַבן זײַן
אױטאָביאָגראַפֿיע. ― שלום־עליכם דער ש ר ײַ ב ע ר דערצײלט די געשיכטע
פֿון שלום־עליכם דעם מענטשן.
„פֿונעם יאַריד“ קאָן הײסן פֿונעם לעבן, װאָס איז געגליכן צו אַ יאַריד.
יעדער איז אַ בעלן דעם מענטשנס לעבן צו פֿאַרגלײַכן, נאָך זײַן השׂגה נאָך,
צו עפּעס אַ זאַך. למשל, אײנער אַ סטאָליער האָט אַמאָל געזאָגט: „דער
מענטש איז געגליכן צו אַ סטאָליער; אַ סטאָליער לעבט און לעבט, דערנאָך
שטאַרבט ער ― אַזױ איז אַ מענטש אױך“... פֿון אַ שוסטער האָב איך
אַלײן געהערט אַ מײנונג, אַז דעם מענטשנס לעבן איז געגליכן צו אַ פּאָר
שטיװל: כּל זמן די פּאָדעשװעס טראָגן זיך, זײַנען די שטיװל ― שטיװל,
און אַז די פּאָדעשװעס טראָגן זיך אָפּ, איז ― מיטן קאָפּ אין דער ערד.
ס'איז גאַנץ נאַטירלעך, אַז אַ בעל־עגלה זאָל פֿאַרגלײַכן דעם מענטשן צו,
להבֿדיל, אַ פֿערד. דעריבער װאָלט גאָר קײן חידוש נישט געװען, װען אַזאַ
מענטש, װי איך, װאָס האָט אָפּגעטאַרעראַמט אַ האַלבע מאה יאָרן און גײט
באַשרײַבן די געשיכטע פֿון זײַן לעבן, ― זאָל אים אײַנפֿאַלן צו פֿאַרגלײַכן
זײַן פֿאַרגאַנגענהײט צו אַ יאַריד.
דער אמת אָבער איז ניט אַזױ. פֿ ו נ ע ם י אַ ר י ד ― מײנט מען
דאָ דעם צ ו ר י ק װ ע ג ס , אָדער דעם סך־הכּל, דעם רעזולטאַט פֿונעם
גרױסן יאַריד. אַ מענטש, אַז ער פֿאָרט אַ פֿ ן י אַ ר י ד , איז ער פֿול
מיט האָפֿענונגען, װײס נאָך אַלײן נישט, װאָס פֿאַר אַ מציאות ער װעט
דאָרט אײַנהאַנדלען און װאָס ער װעט דאָרט מתקן זײַן... פֿליט ער דעריבער
פֿײַל אױסן בױגן, הענדום־פּענדום ― טשעפּעט אים ניט, ער האָט קײן צײַט
ניט! פֿאָרט ער אָבער צוריק, פֿ ו נ ע ם י אַ ר י ד , װײס ער שױן
װ אָ ס ער האָט דאָרטן געהאַנדלט און װ אָ ס ער האָט דאָרט מתקן
געװען, און פֿליט שױן ניט אַזױ געשמײַדיק, „ער האָט צײַט“. ער קאָן זיך שױן
|