― דאָס האָט זיך געטראָפֿן, מײַן ליבער ייִד, אין אַ װאַרעמער זומערנאַכט, אין װאַרשע הײסט עס, אױף דער סמאָטשע־גאַסSmocza. עס איז שױן געװען װײַט האַלבע נאַכט. די זילבערנע לבֿנה, װי מען רופֿט זי אָן אין די ביכלעך, האָט זיך געהאַט אַװעקגעמאַכט אױף יענער זײַט לאַזיענקעסLazienki Królewskie: אַ פּאַרק אין װאַרשע; ניט געװאָלט מער אַרײַנקוקן אין דער קבצנישער גאַס: די בריליאַנטענע שטערן האָבן אָנגעהױבן אײנציקװײַז אױסלעשן זיך אַזױ װי די בענטשליכט, ― אַז עס האָט זיך פּלוצעם געלאָזט הערן אַ קנאַק, און ― איך האָב דערפֿילט אױף מײַן לינקער באַק פֿינף קאַלטע פֿינגער און דערהערט אַ װילדן געשרײ פֿון אַ קענטלעכער שטים: איך װאָלט געמעגט שװערן אַז דאָס רעדט מײַן װײַב, זאָל לעבן: „אַרױס, משומד! ― האָט זי געשריגן מיט אַזעלכע קולות, גלײַך װי מען װאָלט זי געװאָלט קױלען ― אַרױס מיט דער חצופֿה אין אײנעם, איך זאָל דײַן טרײפֿענעם פּרצוף ניט אָנקוקן!!! װאָן!!!“…
― יאָ, מײַן ליבער ייִד, דאָס איז געװען דאָס קול פֿון מײַן װײַב אסתּר-ברכה זאָל לעבן, און דאָס זענען געװען אירע פֿינף פֿינגער טאַקע אױף מײַן לינקער באַק. רבונו־של־עולם! ― טראַכט איך מיר ― איך װאָלט נאָר געװאָלט װיסן, פֿאַר װאָס? פֿאַר װאָס קומט דאָס מיר? פֿאַר װעמענס זינד?! איך בין, דאַרפֿט איר װיסן זײַן, אַ באַװײַבטער ברוך־השם ניט דאָס ערשטע יאָר, שװער איך אײַך בהן־שלי, אַז עס האָט זיך מיר נאָך אַזאַ מעשׂה, הערט איר, ניט געטראָפֿן! מײַן װײַב זאָל אױף מיר בײזערן זיך אַ מאָל, יאַדען, עסן, זידלען, שעלטן ― דאָס טרעפֿט: דערױף איז זי דאָך אַ װײַב און איך בין אַ מאַן. נאָר זי זאָל אױפֿהײבן אױף מיר אַ האַנט ― דאָס האָט זי שױן געמוזט אַ פּנים שטאַרק אַרױס פֿון די כּלים. דאָ האָט שױן געמוזט פֿאָרקומען עפּעס אַזעלכעס, װאָס טרעפֿט זיך אײן מאָל אין הונדערט יאָר. און בכדי איר זאָלט פֿאַרשטײן אַקוראַט װי אַזױ דאָס האָט זיך געטראָפֿן, מוז מען אײַך אַ פּנים דערצײלן די גאַנצע מעשׂה פֿונעם אָנהײב ביזן סוף מיט אַלע פֿלעטערלעך, מיט אַלע פֿעלדעלעך און מיט אַלע צושניטלעך. אפֿשר געפֿינט זיך בײַ אײַך אַ פּאַפּיראָסל?
אַלזאָ, איך אַלײן, װי איר זעט מיך, בין אַ בעל־מלאָכה, אַ ייִד אַ שנײַדער הײסט עס. און זיצן זיץ איך אין װאַרשע אױף דער סמאָטשע־גאַס, אױב איר װײסט. און כאָטש מיר זענען ניט מער װי צװײ מענטשן, איך און מײַן װײַב, ― קײן קינדער האָבן מיר ניט, איך בין אַ בעזדיעטניק הײסט עס, ― דאָך װערן מיר אױסגעריסן אױפֿן פּוד! דער יקרות פֿון די דירות איז בײַ אונדז, װײסט איר דאָך, אין װאַרשע אַזױ גרױס, אַז עס קומט אונדז אױס נאָר װאַלגערן זיך מיט די בעבעכעס אין דרױסן. קומט משך, בעת איבערציִען זיך פֿון אײן דירה אין דער אַנדערער, בלײַבן מיר בײדע, איך און מײַן װײַב הײסט עס, אָן כּוחות זוכנדיק אַ דירה: און אַז מען באַקומט שױן ערגעץ אַ לאָך אין אַ פֿינצטערן קעלער, אָדער אױף אַ בױדעם, הײסט מען זיך ערשט אָפּגילטן, װאָרעם עס זענען דאָ אױף אײן דירה אפֿשר הונדערטער בעלנים, קאָנקורענטן. קײן עין־הרע אַזאַ שטאָט, ― עמעצער זאָל עס נעמען אױפֿן קאָפּ אַ טראַכט טאָן װעגן אונדז, אָרעמע־לײַט, װאָס װעט זײַן דער תּכלית? װער־װער, אַז ניט אונדזערע צײַטונגען װאָלטן באַדאַרפֿט זיך נעמען צו דעם? זײער גאַנצער מײן איז דאָך נאָר טובֿת־הכּלל, און זײער גאַנצע אַרבעט איז דאָך נאָר צוליב אונדז, צוליבן פֿאָלק ― געשיקט זיך עס, אַז זײ זאָלן אַזאַ זאַך אָפּשװײַגן? היתּכן?…
― אַזױ טראַכט איך מיר אײן מאָל גײענדיק אין גאַס הײסט עס. און אַזױ װי איך גײ, איך טו אַ קוק ― אױף די נאַלעװקעסNalewki: אַ גאַס אין װאַרשע טוט זיך חושך. מענטשן, ייִדן און װײַבער ― ערד־טרעטעניש! װאָס איז געשען?
אַ װאַרשעװער ייִדישע צײַטונג האָט געגעבן צו װיסן אַז אַן עק, זי קאָן שױן מער ניט צוזען די עװלה פֿון די װאַרשעװער פּיאַװקעס די הױז־באַזיצערס און די יסורים פֿון די אָרעמע לאָקאַטאָרן נעבעך, און זי גײט אַרױס דעריבער מיט אַ מלחמה הײסט עס קעגן דירה־יקרות, און צוליב דעם גײט זי בױען, זאָגט זי, אַ גאַנצע נײַע שטאָט אונטער װאַרשע ― און דאָס װעט זײַן אַ פּרעמיע, אַ מתּנה הײסט עס, פֿאַר אירע לעזער. די פּרעמיע װערט געלאָזט אין אַ לאָטעריע, אין אַ גורל הײסט עס, און װער עס איז זוכה, דער באַקומט אומזיסט אַ פּלאַץ, ניט װינציקער װי תּרפּ″ט689 קװאַדראַט אײלןאַן ערך 150 קװאַדראַט מעטער סאַמע אין מיטן װאַלד. און בכדי דער עולם זאָל זען בחוש, װוּ דאָס איז, האָט מען אױסגעמאָלט אױף פּאַפּיר אַ צאַצקע און נאַט קוקט: זעט איר אַ רינגעלע? ― דאָס איז װאַרשע. זעט איר פּאַסיקלעך? ― דאָס װעט זײַן אַ װאַלד. און דאָרט, אַ ביסל װײַטער, זעט איר פּינטעלעך? ― דאָרט װעט מען דורכפֿירן אַ באַן. װילט איר, הײסט עס, פֿאָרט איר צו מיט דער באַן. װילט איר ― גײט איר זיך דורך צו פֿוס. קײן הײַזער זענען דאָרט דערװײַלע ניטאָ אין דעם דאָזיקן װאַלד, נאָר אַזאַ דאגה, זאָגט זי, זאָלט איר שױן האָבן מיט פּרנסה. איר שפּילט נאָר אױס, זאָגט זי, אַ פּלעט, װעט אײַך אַ ליאַדע באַנק טראָגן אַקעגן געלט װיפֿל איר װילט. און פֿאַר געלט, זאָגט זי, קױפֿט איר אײַך געהילץ און שטעלט אײַך אַװעק אַ װילע, אַז גאָט און לײַט זענען אײַך מקנא! און אָט אַזױ װערט איר, זאָגט זי, אַ בעל־הבית פֿון אַן אײגענער שטוב מיט כּל־טובֿ און װערט פּטור פֿון אַלע צרות און פֿון אַלע יסורים. מיר נעמען בײַ אײַך, זאָגט זי, דערפֿאַר קײן צעבראָכענעם גראָשן אַפֿילו. ניט מער, איר קױפֿט אַלע טאָג אונדזער בלאַט און שנײַדט קופּאָנעס. יעדן טאָג אַ קופּאָן: פֿופֿצן טעג, פֿופֿצן קופּאָנעס.
― געקומען אַהײם מלא־שׂימחה און דערצײלט מײַן אסתּר־ברכהן פֿון דער גדולה, איז דאָך עס אַ ייִדענע. װאָס װעסטו טאָן, זאָגט זי, מיט תּרפּ″ט אײלן אין דער ערד אָן אַ פֿלעקל און אָן אַ שטעקל, אָן לײַב און אָן לעבן! דאַרף איך, זאָגט זי, זיצן אין דרױסן דרײַ טױזנט אײלן פֿאַר װאַרשע, אַז איך קאָן, זאָגט זי, ליגן נײַן אײלן אין דער ערד אין װאַרשע? עט, זאָג איך צו איר, ביסט אַ ייִדענע, אסתּר־ברכה, און דו פֿאַרשטײסט ניט, זאָג איך, דעם גאַנצן שׂכל, אַז דער גאַנצער עיקר איז דער פּלאַץ. נאַ זע, זאָג איך, װאָס שטײט געשריבן. קױם האָסטו, זאָג איך, אַ פּלאַץ, װעסטו זיך שױן מיט אַ דירה יאַקאָש אַן עצה געבן. װעסט אַװעקטראָגן דעם פּלאַץ, זאָג איך, אין באַנק, װעט דיר אַ ליאַדע באַנק אַקעגנטראָגן געלט װיפֿל דו װילסט, װעסטו דיר קױפֿן, זאָג איך, געהילץ און װעסט דיר אױפֿשטעלן, זאָג איך, אַ דירה, אַז גאָט און לײַט װעלן דיך מקנא זײַן. דאָס איז דאָך אַזױ פּראָסט, זאָג איך, װי פֿאַר אַ גראָשן אַ בײגל. אַ סימן, זאָג איך, נאַ דיר, זאָג איך, אָט האָסטו, זאָג איך, די גאַנצע מאַכענאַציע, װי אױף אַ טעלער. אָט זעסטו, זאָג איך, פּאַסיקלעך? ― דאָרט װעט זײַן אַ װאַלד. זעסטו, זאָג איך, פּינטעלעך? ― דאָרט װעט גײן אַ באַן. װילסטו ― פֿאָרסטו הײסט דאָס צו מיט דער באַן, װילסטו ― גײסטו זיך דורך צו פֿוס.
― הקיצור, איך בין דאָך עפּעס אַ מאַנסביל ― איך האָב אַזױ לאַנג גערעדט ביז איך האָב זי איבערגערעדט ― און ס'איז געבליבן אַז מיר זאָלן זאַמלען קופּאָנעס, אַלע טאָג אַ קופּאָן, פֿופֿצן טעג ― פֿופֿצן קופּאָנעס. האָט מיך מײַן אסתּר־ברכה זאָל לעבן געפֿרעגט אַ קלאָץ־קשיא: „צו װאָס, זאָגט זי, אַזױ לאַנג װאַרטן, פֿופֿצן טעג? און װאָס טױג דיר, זאָגט זי, אַזױ פֿיל מיסט? װען װעסטו עס איבערלײענען? ממה־נפֿשך, זאָגט זי, די פֿופֿצן קופּאָנעס קאָנסטו דאָך אײַנקױפֿן אין אײן טאָג און ברוך שפּטרני“ ― גײט רעדט מיט אַ ייִדענע!
― הקיצור, מיר האָבן זיך געגעבן אַ נעם זאַמלען קופּאָנעס. אַלע טאָג, אַלע טאָג אַ קופּאָן, 15 טעג ― 15 קופּאָנעס. אױפֿן 16טן טאָג ― טראַך! איך האָב געװוּנען דרײַ טױזנט אײלן אונטער װאַרשע אין מיטן אַ װאַלד.
― האָבן מיר שױן, הײסט עס, אַ פּלאַץ פֿון דרײַ טױזנט קװאַדראַט־אײלן. װאָס זשע טוט מען װײַטער? דאַרף מען נעמען, היסט עס, די דרײַ טױזנט קװאַדראַט־אײלן און גײן מיט זײ אין באַנק אַרײַן הײסט עס, נעמען געלט אױף צו בױען אַ דירה. און איך בין אַװעק אין מאַרק, פֿון אײנעם צום אַנדערן, פֿון אײנעם צום אַנדערן: „צי װײסט איר ניט, ייִדישע קינדער, װוּ איז דאָ ערגעץ אַ באַנק אַזעלכע, װוּ מען פֿאַרזעצט דרײַ טױזנט קװאַדראַט־אײלן און מען נעמט געלט און מען קױפֿט געהילץ און מען בױט אַ דירה, אַז גאָט און לײַט זאָלן מקנא זײַן?“ װערט אַ געלעכטער.
― רוף איך מיך אָן צו זײ: „אײַך איז אַ פּנים גוט צו לאַכן, אַז איר האָט װוּ צו זיצן? איר זאָלט אָבער פּרוּװן ליגן אין דער ערד אַזױ װי נאַש בראַט, װאָלט איר ניט געלאַכט“. לאַכן זײ נאָך מער. װער איך שױן אַ ביסל ברוגזלעך און גײ װײַטער. אַזױ װי איך גײ, איך טו אַ קוק, אױף די נאַלעװקעס טוט זיך חושך. װידער אַ צונױפֿלױף פֿון מענטשן, ייִדן און װײַבער. װאָס איז די מעשׂה? אַ נײַע גדולה. אַ צװײטע ייִדישע צײַטונג האָט זיך מתקנא געװען אָן דער ערשטער צײַטונג: יענע זאָגט צו אַ פּרעמיע דרײַ טױזנט קװאַדראַט־אײלן אונטער װאַרשע ― װאָס פֿאַר אַ װערט האָט עס? װאָס איז הױלע ערד אַלײן אָן אַ שטוב? און בכדי צו פֿאַרריכטן דעם דאָזיקן פֿעלער איז בײַ אונדז געבליבן, זאָגט זי, אַז מיר זאָלן שענקען אַ פּרעמיע פֿאַר אונדזערע אַבאָנענטן װאָס באַשטײט אין הײַזער און אין װילעס. דאָס הײסט, מיר נעמען זיך אונטער, זאָגט זי, מיט גאָטס הילף באַזאָרגן אונדזערע לעזער מיט פֿאַרטיקע װילעס און טאַקע אױפֿן זעלביקן פּלאַץ, אױף יענע דרײַ טױזנט קװאַדראַט־אײלן אונטער װאַרשע בױען מיר אױס איטלעכן אַ װילע, אַ װילע פֿון דרײַ חדרים מיט אַ קיך, מיט אַ שטאַל, מיט אַ שטעלעכל, מיט אַ שפּיזשאַרניע. און אָט האָט איר אײַך דעם גאַנצן פּלאַן פֿון דער װילע, זעט איר, זאָגט זי, אָט דאָרט אַ שטיבעלע? זעט איר אױפֿן שטיבעלע אַ דאַך? אױפֿן דאַך אַ קױמען און עס גײט אַ רױך? ― אָט דאָס איז, זאָגט זי, די װילע, װאָס אונדזער צײַטונג בױט אױס אַלע 2 װאָכן יעדן אײנציקן, װער עס װעט זוכה־בגורל זײַן, גאַנץ בחינם. ניט מער, זאָגט זי, מען דאַרף קױפֿן אונדזער בלאַט און שנײַדן קופּאָנעס. יעדן טאָג אַ קופּאָן. 15 טעג ― 15 קופּאָנעס.
― געקומען אַהײם מלא שׂימחה: מזל־טובֿ דיר, אסתּר־ברכה, דו װײסט? מיר האָבן שױן אַ דירה! און איך נעם און גיב איר איבער די גאַנצע חתונה הײסט עס מיט דער נײַער פּרעמיע. איז דאָך עס אַ ייִדענע. הײבט זיך אָן: „טאָמער איז דאָס אַ שװינדל? טאָמער אַזױ און טאָמער אַזױ?“ װײַז איך איר דעם פּלאַן, נאַ, קוק, זאָג איך, זעסט דאָ אַ שטיבעלע? זעסט, זאָג איך, אַ דאַך? זעסט אַ קױמען און פֿונעם קױמען גײט אַ רױך?
― הקיצור, איך בין דאָך עפּעס אַ מאַנסביל. איך האָב אַזױ לאַנג גערעדט ביז איך האָב זי איבערגערעדט, און מיר האָבן זיך געגעבן אַ נעם זאַמלען קופּאָנעס. יעדן טאָג אַ קופּאָן. 15 טעג ― 15 קופּאָנעס. און אױפֿן 16טן טאָג ― טראַך! איך האָב געװוּנען אַ פֿאַרטיקן פּלאַן פֿון אַ װילע, אַ שטיבעלע הײסט עס, מיט אַ דאַך און מיט אַ קױמען און פֿונעם קױמען גײט אַ רױך.
― האָבן מיר שױן הײסט עס דרײַ טױזנט קװאַדראַט־אײלן אונטער װאַרשע און אַ פֿאַרטיקן פּלאַן פֿון אַ װילע. װאָס זשע טוט מען װײַטער? דאַרף מען הײסט עס װאַרטן ביז די װילע װעט פֿאַרטיק װערן, װעל איך דינגען אַ פֿור און אַריבערפּעקלען זיך מיט די בעבעכעס אין דער אײגענער װילע. נאָר דערװײַלע דאַרף מען הײסט עס אַרױסגײן אין מאַרק געװױר װערן, װען שטעלט מען זיך בױען װילעס? פֿון אײנעם צום אַנדערן, פֿון אײנעם צום אַנדערן: „צי װײסט איר ניט, ייִדישע קינדער, װען שטעלט מען זיך בױען די אױסגעשפּילטע װילעס אױף די אױסגעשפּילטע פּלעצער פֿון דרײַ טױזנט קװאַדראַט־אײלן אונטער װאַרשע?“ ― װערט אַ געלעכטער. „װאָס איז, זאָג איך, דער געלעכטער? אײַך איז גרינג, זאָג איך, צו לאַכן, אַז איר האָט װוּ צו זיצן. איר זאָלט אָבער ליגן, זאָג איך, אין דער ערד װי נאַש בראַט“… לאַכן זײ נאָך מער. טו איך אַ שפּײַ און גײ װײַטער. אַזױ װי איך גײ, איך טו אַ קוק, עס טוט זיך חושך אױף די נאַלעװקעס. מענטשן אַזױ װי שטערן אין הימל. װאָס איז שױן װײַטער? אַ נײַעס! נאָך אַ צײַטונג האָט זיך מתקנא געװען אָן יענע צװײ צײַטונגען. זײ גיבן, זאָגט זי, דרײַ טױזנט קװאַדראַט־אײלן אונטער װאַרשע און פֿאַרטיקע פּלענער אױף װילעס, מיר נעמען זיך אונטער, זאָגט זי, מעבלירן די װילעס, געבן בעל־הבתּישקײט: בעטן און בעטלעך, טישן און בענקלעך, שאַפֿעס, קאָמאָדן און שפּיגלען, און אַ גראַמאָפֿאָן, און בעטגעװאַנט, און געפֿעס, און אַ װאַנטזײגער, און אַפֿילו אַ סאַמאָװאַר און אַלע איבעריקע זאַכן, װאָס איז שײך צו בעל־הבתּישקײט. אַ סימן ― נאַט אײַך, זאָגט זי, אַ גאַנצן פּרײַזקוראַנט פֿון מעבל, און װאָס איר װעט געװינען ― דאָס איז אײַערס. איר באַדאַרפֿט מערניט, זאָגט זי, נאָר קױפֿן אַלע טאָג אונדזער צײַטונג און שנײַדן קופּאָנעס. יעדן טאָג אַ קופּאָן. 15 טעג ― 15 קופּאָנעס.
― געקומען אַהײם: מזל־טובֿ דיר, אסתּר־ברכה. מיר האָבן שױן בעל־הבתּישקײט אין אונדזער נײַער װילע. און איך נעם און גיב איר איבער די גאַנצע געשיכטע מיט דער נײַער פּרעמיע מיטן מעבל־פּרײַזקוראַנט. איז דאָך עס אַ ייִדענע. הײבט זיך אָן: „טאָמער אַזױ און טאָמער אַזױ?“ װײַז איך איר דעם מעבל־פּרײַזקוראַנט: בעטן און בעטלעך, טישן און בענקלעך, שאַפֿעס, קאָמאָדן און שפּיגלען, און אַ גראַמאָפֿאָן, און בעטגעװאַנט און געפֿעס, און אַ װאַנטזײגער און אַפֿילו אַ סאַמאָװאַר, אַלצדינג װאָס איז שײך צו בעל־הבתּישקײט.
― הקיצור ― איך בין דאָך עפּעס אַ מאַנסביל. איך האָב אַזױ לאַנג גערעדט, ביז איך האָב זי איבערגערעדט. און מיר האָבן זיך געגעבן אַ נעם זאַמלען קופּאָנעס. אַלע טאָג אַ קופּאָן. 15 טעג ― 15 קופּאָנעס. און אױפֿן 16טן טאָג ― טראַך! ― איך האָב געװוּנען אַ פֿלעדערװיש. האָבן מיר שױן הײסט עס דרײַ טױזנט קװאַדראַט־אײלן אונטער װאַרשע, מיט אַ פֿאַרטיקן פּלאַן פֿון אַ װילע מיט בעל־הבתּישקײט. געקומען אַהײם מיטן בעל־הבתּישקײט ― איז דאָך עס אַ ייִדענע. הײבט זי מיך אָן מסתּמא צו יאַדען: „אױך מיר אַ בעל־הבתּישקײט אַ פֿלעדערװיש! טראָג זײ אָפּ צוריק, איך דאַרף זײ אױף אַ רײנע כּפּרה!“ זאָג איך: װאָס מאַכט דאָס דיר קאַליע, נאַרעשי? אין בעל־הבתּישקײט, זאָג איך, קומט אַ פֿלעדערװיש אױך צו ניץ. מאַכט זי צו מיר: „גײ צו אַל די שװאַרצע יאָר מיטן פֿלעדערװיש!“ העלפֿט ניט. אַ װײַב, אַז זי זאָגט גײן, דאַרף מען גײן, אַזױ װי איך גײ, איך טו אַ קוק, אױף די נאַלעװקעס טוט זיך חושך. שױן לאַנג שטיל געװען. װאָס איז שױן װײַטער? נאָך אַ צײַטונג האָט זיך מתקנא געװען אין יענע צײַטונגען: „אָט דאָס הײסט פּרעמיעס, כאַ־כאַ? װאָס איז אַ װילע מיט בעל־הבתּישקײט, אַז ס'איז ניטאָ קײן מעלקנדיקע קו? קלײנע קינדער נעבעך װילן מילך. קײן ציג, קײן עוף, קײן גענדזל, קײן קאַטשקע. אײַ פֿע! מיר שפּילן אױס, זאָגט זי, פֿאַר אונדזערע אַבאָנענטן אַלע צװײ װאָכן בהמות, ציגן, עופֿות, גענדז און קאַטשקעס און אַפֿילו אַ שטײַג אױף צו האַלטן עופֿות. אַ סימן, זאָגט זי, נאַט אײַך אַ געמילד פֿון אַ בהמה, װאָס מעלקט זיך, אַ גױע זיצט אונטער איר מיט אַ מעלקשעפֿל. און אָט דאָרט אַ ביסל װײַטער, זעט איר, שטײט אַ האָן מיט אַ הױכן קאַם און אַ גאַנצע שטײַג מיט עופֿות? דאָס אַלצדינג, זאָגט זי, גיבן מיר אײַך אַלע צװײ װאָכן בחינם. אַ פּרעמיע הײסט עס. נישט מער, איר באַדאַרפֿט, זאָגט זי, נאָר קױפֿן אונדזער צײַטונג אַלע טאָג און שנײַדן קופּאָנעס. יעדן טאָג אַ קופּאָן. 15 טעג ― 15 קופּאָנעס.
― געקומען אַהײם מיט דער נײַער גדולה, איז דאָך עס אַ ייִדענע: „טאָמער אַזױ און טאָמער אַזױ?“ זאָג איך איר: נאַרישע ייִדענע װאָס דו ביסט, נאַ, זע. אָט האָסטו פֿאַר די אױגן: אַ בהמה, זאָג איך, װאָס מעלקט זיך, אַ האָן מיט אַ הױכן קאַם, אַ פֿולע שטײַג מיט עופֿות.
― בקיצור ― איך בין דאָך עפּעס אַ מאַנסביל. איך האָב אַזױ לאַנג גערעדט ביז איך האָב זי איבערגערעדט און מיר האָבן זיך געגעבן אַ נעם זאַמלען קופּאָנעס. יעדן טאָג אַ קופּאָן. 15 טעג ― 15 קופּאָנעס. און אױפֿן 16טן טאָג ― טראַך! איך האָב געװוּנען אַ מעלקשעפֿל! האָבן מיר שױן, הײסט עס, אַזױ גרױס, װי דרײַ טױזנט אײלן אונטער װאַרשע, אַ פֿאַרטיקן פּלאַן פֿון אַ װילע, און אַ פֿלעדערװיש, און אַ בעל־הבתּישקײט, און אַ מעלקשעפֿל אױף צו מעלקן אַ קו.
― געקומען אַהײם מיטן מעלקשעפֿל, איז דאָך עס אַ ייִדענע. הײבט זי דאָך מיך אָן צו יאַדען: „װעמען װעסטו מעלקן, דו שלימזל אײנער?“ זאָג איך איר: האָב צײַט, אסתּר־ברכה, אַז דער אײבערשטער האָט געהאָלפֿן, זאָג איך, אױף אַ מעלקשעפֿל, װעט ער שױן העלפֿן אױף אַ בהמה. זאָגט זי: „ביסט אַלײן אַ גוטע בהמה. גײן זאָלסטו, זאָגט זי, אין דער ערד מיטן מעלקשעפֿל!“ העלפֿט ניט. אַ װײַב, אַז זי זאָגט גײן, דאַרף מען גײן. אַזױ װי איך גײ, איך טו אַ קוק, אױף די נאַלעװקעס טוט זיך שױן חושך. װאָס איז שױן װײַטער? נאָך אַ צײַטונג האָט זיך מתקנא געװען אין יענע צײַטונגען און זאָגט אַזױ: „דרײַ טױזנט קװאַדראַט־אײלן אונטער װאַרשע גיבן זײ מיט װילעס, מיט בעל־הבתּישקײט, פֿי און רינדער און האָבן אַ פּנים פֿאַרגעסן אַז פֿאָרן יעדן טאָג אױף דער װילע קאָסט, זאָגט זי, געלט און גײן קאָן מען בלײַבן אָן פֿיס. ניטאָ בײַ זײ קײן רחמנות, זאָגט זי, אױף יענעמס בײַטל און אױף יענעמס פֿיס. מיר, װאָס אונדזער גאַנצער מײן, זאָגט זי, איז נאָר טובֿת־הכּלל און די באַקװעמלעכקײט פֿון אונדזערע לעזערס, האָבן מיר געפֿונען, זאָגט זי, אַ מיטל צו געבן אונדזערע אַבאָנענטן די מעגלעכקײט צו באַגײן זיך אָן אַ באַן און אָן פֿיס. יעדער אײנציקער, זאָגט זי, װעט זיך פֿאָרן אױף זײַן װילע מיט זײַן אײגן פֿערד־און־װעגעלע. אָט דאָ גיבן מיר אײַך, זאָגט זי, אַ פּאָרטרעט פֿון אַ פֿערד און פֿון אַ װעגעלע, און אָט דאָרט, אַ ביסל װײַטער, זעט איר, זאָגט זי, נאַטעטשאַנקעסna taczanka: אױף אַן עגלה מיט אַ פֿלאַכן דיל, פּראָליאָטקעסпролетка: געשפּאַן און לינײקעסlinijka: פֿורל מיט צװײ רעדער און אַ דישל? דאָס איז אַלץ, זאָגט זי, פֿון אײַערט װעגן. אַפֿילו אַ סברױעzbroja: פּאַנטצער און פֿערדגעצײַג ― דאָס אַלצדינג, זאָגט זי, גיבן מיר אונדזערע לעזערס בחינם. אַ פּרעמיע הײסט עס, צװײ מאָל אין חודש. נישט מער, זאָגט זי, מען באַדאַרף קױפֿן אַלע טאָג אונדזער בלאַט און שנײַדן קופּאָנעס, יעדן טאָג אַ קופּאָן; 15 טעג ― 15 קופּאָנעס.
― געקומען אַהײם מיט דער בשׂורה, איז עס דאָך אַ ייִדענע. הײבט זיך אָן: „טאָמער אַזױ און טאָמער אַזױ?“ זאָג איך איר: נאַרישע נקבֿה װאָס דו ביסט! נאַ זע, אָט האָסטו, זאָג איך, אַ פּאָרטרעט פֿון אַ פֿערד און װעגעלע און סברױע און דאָס גאַנצע פֿערדגעצײַג…
― בקיצור ― איך בין דאָך עפּעס אַ מאַנסביל. איך האָב אַזױ לאַנג גערעדט ביז איך האָב זי איבערגערעדט, און מיר האָבן זיך געגעבן אַ נעם זאַמלען קופּאָנעס, יעדן טאָג אַ קופּאָן. 15 טעג ― 15 קופּאָנעס, און אױפֿן 16טן טאָג ― טראַך! איך האָב געװוּנען אַ בײַטש אױף אָנצוטרײַבן.
― געקומען אַהײם מיטן בײַטשל ― איז דאָך עס אַ ייִדענע. הײבט זי מיך אָן מסתּמא צו יאַדען: „שײנע זאַכן געװינט ער, דער שלימזל! פֿלעדערװישן מיט מעלקשעפֿלעך מיט בײַטשלעך! גײן זאָלסטו, זאָגט זי, כּף־הקלע מיטן בײַטשל!“ ― העלפֿט ניט. אַ װײַב אַז זי זאָגט גײן, דאַרף מען גײן. אַזױ װי איך גײ, איך טו אַ קוק ― אױף די נאַלעװקעס איז חושך־ואַפֿלה! װאָס איז שױן װײַטער? אַ שפּאָגל נײַע פּרעמיע. נאָך אַ צײַטונג האָט זיך מתקנא געװען אין יענע צײַטונגען און זאָגט אַזױ: צײַטונגען גיבן פּרעמיעס: דרײַ טױזנט קװאַדראַט־אײלן אונטער װאַרשע, װילעס, בעל־הבתּישקײט, פֿי און רינדער, פֿערד און װעגעלעך, נו און מענטשן? דינערשאַפֿט? װי קען זיך עס באַגײן, זאָגט זי, אַ שטוב אָן אַ קעכין, אָדער אָן אַ שטובמײדל, אָדער אָן אַ באָנע, אָן אַן אַם? בכדי אױסצופֿילן, זאָגט זי, דעם דאָזיקן חסרון האָבן מיר זיך, זאָגט זי, אונטערגענומען צושטעלן אונדזערע אַבאָנענטן דורך אַ לאָטעריע אַלע צװײ װאָכן, לױט געװוּנסט, אַ קעכין, אַ שטובמײדל, אַ באָנע, אַ ניאַנקע אָדער אַן אַם, און מיר, זאָגט זי, אַז מיר זאָגן, זאָגט זי, איז געזאָגט. אַ סימן, אָט גיבן מיר אײַך, דאָ, זאָגט זי, אַ טיפּאָגראַפֿיע פֿון אַ ייִדענע אַ קעכין מיט פֿאַרקאַטשעטע אַרבל, פֿון אַ באָנע, װאָס גײט שפּאַצירן מיט די קינדער אין װאַלד, און פֿון אַן אַם מיט פֿולע ברוסטן. אָט די אַלע מענטשן שטעלן מיר אײַך צו לױט לאָטעריע אַלע 14 טעג גלײַך אױף אײַער װילע. גאַנץ בחינם, זאָגט זי, נישט מער, זאָגט זי, איר באַדאַרפֿט קױפֿן אונדזער צײַטונג און שנײַדן קופּאָנעס, אַלע טאָג אַ קופּאָן, 15 טעג ― 15 קופּאָנעס.
― געקומען אַהײם מיט דער בשׂורה: „מזל־טובֿ דיר, אסתּר־ברכה, מיר האָבן שױן, זאָג איך, אַ דינסט אױך אין אונדזער װילע. איז עס דאָך אַ ייִדענע. הײבט זיך אָן: „אַ נײַער שװינדל! און טאָמער אַזױ און טאָמער אַזױ?“ זאָג איך איר: נאַ זע, זאָג איך, װאָס פֿאַר אַן אײַנגעשפּאַרטע זאַך דו ביסט! מען װײַזט דיר, זאָג איך, אַ טיפּאָגראַפֿיע פֿון אַ קעכין, זאָגסטו גאָר דאָס!…
― הקיצור, איך בין דאָך עפּעס אַ מאַנסביל, איך האָב אַזױ לאַנג גערעדט ביז איך האָב זי איבערגערעדט, און מיר האָבן זיך געגעבן אַ נעם גאָר איבער אַ נײַס זאַמלען קופּאָנעס, אַלע טאָג אַ קופּאָן. 15 טעג ― 15 קופּאָנעס, און אױף דעם 16טן טאָג ― טראַך! ― איך האָב געװוּנען אַן אַם. האָבן מיר שױן ברוך־השם אַלצדינג: דרײַ הונדערט קװאַדראַט־אײלן אונטער װאַרשע, אַ פֿאַרטיקן פּלאַן אױף אַ װילע, אַ פֿלעדערװיש אין בעל־הבתּישקײט אַרײַן, אַ מעלקשעפֿל אױף צו מעלקן אַ קו, אַ בײַטשל אױף אָנצוטרײַבן אַ פֿערד און אַן אַם.
― געקומען אַהײם מיט דער נ'אַם, האָב איך געװוּסט, אַז איך װעל האָבן פֿון מײַן װײַב אַ װיסטן סוף. אַ ייִדענע בלײַבט אַ ייִדענע. זי װעט אַװדאי נעמען מיך יאַדען: „װאָס װעלן מיר טאָן מיט אַן אַם, אַז מיר זענען בעזדיעטניקעס און האָבן ניט קײן קינדער?“ גײ ריכט זיך אױף אַזאַ שלאַק! אָפּגעלעבט מיט אַ װײַב יאָרן, איך װײס? ― דאַכט מיר אַזױ פֿײַן, אַזױ שײן ― און פּלוצעם כאַפּן פֿון איר אַזאַ מיאוסן פּסק! מילא די פּעטש, בין איך אײַך שױן מוחל, אָבער דער בזיון! פֿון אַ װײַב, פֿון אַ ייִדענע זײַן געפּאַטשט!… אַ גרוב װען עס עפֿנט זיך מיר, װאָלט איך אַרײַן אַ לעבעדיקער! זינט איך לעב, זינט איך שטײ אױף מײַנע פֿיס, הערט איר, בין איך ניט געװען אַזױ אױפֿגעבראַכט, װי אין יענער מינוט. נאָר פֿאַר כּעס אַ פּנים און פֿאַר גריזאָטע בין איך געװען אַזױ צעטומלט, אַז די צונג האָט זיך מיר צוגעקלעפּט צום גומען ― איך זאָל עס כאָטש קענען אױסרעדן אַ װאָרט! און זי, מײַן אסתּר־ברכה הײסט עס, האָט זיך עס אַ ביסל צעלאָזט! װוּ נעמט זיך צו אַ מענטשן אַזױ פֿיל װערטער? „ס'אַ ליגן, זאָגט זי, אָט די אַלע פּיזמונות מיט די גאַזעטן מיט די פּרעמיעס מיט די גליקן, ניט־געשטױגן, זאָגט זי, ניט־געפֿלױגן, אױפֿן הימל, זאָגט זי, אַ יריד, דאָס האָב איך אַלײן, זאָגט זי, אױסגעטראַכט ― איר הערט? ― איך אַלײן האָב עס, זאָגט זי, אױסגעטראַכט פֿונעם קאָפּ, זאָגט זי, און געבראַכט, זאָגט זי, צו איר אין שטוב אַרײַן, זאָגט זי, ניט קײן אַם זאָגט זי, נאָר אַ… טפֿו!“ נײן, איך קען עס גאָר, הערט איר, פֿאַר מײַן מױל ניט ברענגען, מיט װאָס פֿאַר אַ נאָמען מײַן אסתּר־ברכה האָט זי אָנגערופֿן… אַ פּאָטעפֿאַלנאָסט פֿון אַ ייִדענע! ― דאָס האָט מיך שױן אַזױ, הערט איר, פֿאַרקאָכט בײַם האַרצן אַז ― איר װעט מיר גלײבן צי נײן? ― איך האָב דערזען פֿאַר זיך דעם מלאך־המװת אַ לעבעדיקן. און איך רוף מיך אָן צו מײַן װײַב אַזױ: „הער זשע אױס, מײַן װײַב, זאָג איך, ביז אַהער האָב איך, זאָג איך, דיר אָפּגעשװיגן, זאָג איך, נאָר װי באַלד, זאָג איך, דו קענסט, זאָג איך, אױף מיר, זאָג איך, זאָגן, זאָג איך, אַזעלכעס, איז עק װעלט! אָדער דיר, זאָג איך, אָדער מיר ― נאָר דער טױט, זאָג איך, זאָל זײַן!“ ― און ניט לאַנג געטראַכט כאַפּ איך אַ שער פֿונעם טיש ― טראַך ― אױסגעזעצט אַ פֿענצטער און אַרױסגעשפּרונגען אין דרױסן אַרױס, און פּאַשאָל פֿײַל אױסן בױגן מיט אַ געשרײ: „לאָזט מיך, ייִדישע קינדער, ― שרײַ איך נישט מיט מײַן קול ― לאָזט מיך! אָט שטעך איך מיך! אָט הענג איך מיך! אָט טרענק איך מיך!“ ― אָט אַזױ שרײַ איך און לױף פֿון אײן גאַס אין דער אַנדערער, און נאָך מיר לױפֿן נאָך ייִדן און װײַבער און קינדער אָן אַ שיעור און שרײַען מיר נאָך: „יאָגט אים! כאַפּט אים! האַלט אים! לאָזט אים ניט!“ און איך אין אײן קול: „לאָזט מיך, ייִדישע קינדער, לאָזט מיך!…“
― איך װײס גאָר ניט, הערט איר, פֿון װאַנען האָט זיך צו מיר גענומען אַזאַ כּוח? הונדערט פֿערד מיט צען אױטאָמאָבילן װען עס יאָגן מיך נאָך, קאָנען זײ מיך ניט כאַפּן. אָט בין איך שױן אױף פּאַװיעPawia: אַ גאַס אין װאַרשע און אָט בין איך שױן אױף די נאַלעװקעס. אָט בין איך אױף מיאָדאָװאַMiodowa: אַ גאַס אין װאַרשע און אָט, װי איך רעד מיט אײַך, בין איך שױן אױף דער טיראַספּאָלערTerespol בריק. נאָך אײן מינוט, אײן רגעלע ― און טראַך… איך כאַפּ מיך אױף ― ערשט איך בין גאָר בײַ זיך אין דער הײם אױף מײַן בעטל אױף סמאָטשע־גאַס, ס'איז שױן װײַט נאָך האַלבע נאַכט, די זילבערנע לבֿנה האָט זיך שױן לאַנג אַװעקגעמאַכט אױף יענער זײַט לאַזיענקעס; די בריליאַנטענע שטערן האָבן שױן געהאַלטן בײַ אױסלעשן זיך אײנציקװײַז, װי די בענטשליכט, און מײַן אסתּר־ברכה זיצט אױף איר בעטל אַקעגן מיר אַן איבערגעשראָקענע, אָנגעבױגן איבער מיר און פֿרעגט מיך: „װאָס איז דיר? גאָט איז מיט דיר! אַ חלום?“ ― „אַ חלום, זאָג איך, נאָר װאָסער אַ חלום! שױן אײן מאָל אַ חלום!“… „אױב אַזױ ― זאָגט זי, ― טאָ שפּײַ אױס, זאָגט זי, זיבן מאָל און לאָז עס פֿאַלן זאָגט זי, אױף די שׂונאימס קעפּ, און זאָג, זאָגט זי, אָמן.“
― איך פֿאָלג מײַן װײַב און זאָג „אָמן“ און איך דאַנק גאָט, װאָס ס'איז אַ חלום און װאָס די גאַנצע מעשׂה מיט די דרײַ טױזנט קװאַדראַט־אײלן אונטער װאַרשע, מיט די װילעס, מיטן בעל־הבתּישקײט און מיט די אַלע איבעריקע גליקן איז אַ פּנים ניט מער װי אַן אױסגעטראַכטע זאַך, אַ נעכטיקער טאָג, טאַקע װי מײַן אסתּר־ברכה זאָגט, ניט־געשטױגן, ניט־געפֿלױגן. אװיפֿן הימל אַ יריד…
מאַטװײ װערעטאַ האָט זיך פֿאַרשפּעטיקט. אַ גאַנצע נאַכט געשפּילט אין סטאָס. שפּעט אױפֿגעשטאַנען, אײַנגעשלונגען דעם אָנבײַסן און פֿליט דאָס צו „פֿאַנקאָניןKafe Fankony, אַ קאַפֿע אין אָדעס“.
ס'איז הײַנט אַ טאָג פֿון קורסן. אַ בערזעטאָג.
דאָס האַרץ זאָגט אים, אַז ער װעט הײַנט האָבן אַ גוטן טאָג. ער האָט שױן דערױף סימנים אַזעלכע.
ערשטנס האָבן זיך אים געחלומט שטיװל, און דאָס אין ידוע, אַז עס חלומט זיך שטיװל ― איז גוט. שוכװאַרג װאָאָבשטשעвообще: בדרך־כּלל באַװײַזט אױף געלט… הײַנט איז מען אים איבערגעגאַנגען אױף דער קאַנאַטנעКанатна: אַ גאַס אין אָדעס מיט פֿולן… און אָן אַלעמען האָט ער װאָאָבשטשע אַ פֿאָרגעפֿיל (יעדער בערזע־מענטש האָט אַ פֿאָרגעפֿיל). רענטע מוז הײַנט אַראָפּפֿאַלן, דאָס איז זיכער װי דער טאָג.
מאַטװײ װערעטאַ איז אױף רענטע „אַ לאַ בעסÀ la бесы: אַן אַקציע װאָס װערט ביליקער“. ער האָט זי פֿײַנט. ער האַלט אין אײן פֿאַרקױפֿן רענטע, און רענטע האַלט אין אײן שטײַגן. קאָסט דאָס אים רבי־געלט, נו געװײנטלעך. פֿון דעסטװעגן פֿאַלט ער בײַ זיך ניט אַראָפּ. לאָז זיך די רענטע הײבן װיפֿל זי װיל ― עס מוז אַ מאָל קומען אױף איר אַ מפּלה. ביז װאַנען װעט זי שטײַגן?…
מײנט ניט פֿון דעסטװעגן, אַז מאַטװײ װערעטאַ איז בטבֿע אַזאַ שלעכטער מענטש, װאָס איז געשטימט „אַ לאַ בעס“. פֿאַרקערט, אױף אַנדערע פּאַפּירן אין ער דװקא „אַ לאַ האָסгосы: אַן אַקציע װאָס װערט טײַערער“. למשל „װיגרישנע“ ― לאָז ער דאָס פֿאַרמאָגן װיפֿל „װיגרישנע“ ער האָט אָנגעקױפֿט אױף אולטימאַ פֿעברסוף־פֿעברואַר. און אולטימאַ יוןסוף־יוני. װאָס מײנט איר, מאַטװײ װערעטאַ איז עפּעס אַ ייִנגעלע? ער פֿאַרשטײט ניט, װעלכעס עס דאַרף גײן אַראָפּ און װעלכעס אַרױף? אײַ, װי איז דאָס מעגלעך, אַז אַ מענטש זאָל אין אײן צײַט גײן אַראָפּ און אַרױף? אמת, עס קומט טאַקע אױס אַ ביסל פּריקרע, װי למשל פֿלײשיק און מילכיק צו גלײַכער צײַט. דער תּירוץ איז אָבער: אין אָדעס איז אַלץ מעגלעך. איך װעל עס אײַך אַ מאָל אױסװײַזן מיט סימנים און מיט ראַיות. אַ מאָל, ניט הײַנט. איצט זענען מיר פֿאַרנומען מיט מאַטװײ װערעטאַ.