פֿעליעטאָנען: אײַנגעמאַכטס

שלום עליכם (אַלע װערק)

אײַנגעמאַכטס: אַ מעשׂה שהיה

א.

אונדזער רבי נפֿתּלי זאָל מאַריך־ימים־ושנים זײַן ― ער לעבט נאָך ― איז געװען דער גרעסטער מלמד. ער האָט אַלײן ניט געװוּסט, װיפֿל תּלמידים עס געפֿינען זיך בײַ אים אין חדר. דאָס האָבן געװוּסט זײַנע באַהעלפֿערס, ניט ער. זײַן זאַך איז געװען קנעלן און שמײַסן, שמײַסן און קנעלן, און נעמען שׂכר־לימוד. אַ מאָל האָט זיך געמאַכט, ער האָט באַגעגנט אַ ייִנגל אין גאַס:

― ייִנגעלע, בײַ װעמען לערנסט דו?

― בײַ אײַך, בײַם רבין נפֿתּלי.

― גײ אַהײם און זאָג דעם טאַטן ― שׂכר־לימוד.

ס'פֿאַרשטײט זיך, אַז דאָס ייִנגל װאָס האָט געבראַכט שׂכר־לימוד, איז געװען אַ גוט ייִנגל, און דאָס ייִנגל װאָס האָט ניט געבראַכט קײן שׂכר־לימוד, איז ניט געװען קײן גוט ייִנגל.

אײנער פֿון די ניט־גוטע ייִנגלעך איז געװען ― איך געדענק אים אַזױ װי הײַנט ― אַן אָרעמאַנס אַ ייִנגל, װאָס האָט געהײסן יענקל, ניט געקאָנט אױסרײדן קײן קוף, געטראָגן צעריסענע הײזלעך, געװען אַ יתום און אַ שלימזל, און דערפֿאַר איז ער געװען דאָס כּפּרה־הינדל בײַ אונדז אַלעמען און בײַם רבין אַװדאי.

אײן מאָל טוט אים דער רבי אַ כאַם:

― הער נאָר, דו! שׂכר־לימוד האָסטו געבראַכט, צי נײן?

― נײן, איך האָב ניט געבראַכט מײַן שׂכר־לימוד.

― פֿאַר װאָס האָסטו ניט געבראַכט קײן שׂכר־לימוד?

― װײַל די מאַמע האָט מיר ניט דעדעבן.

― פֿאַר װאָס האָט דיר די מאַמע ניט געגעבן?

― די מאַמע האָט מיר ניט דעדעבן, װײַל זי האָט ניט טײן דעלט.

― אַזױ? זי האָט ניט קײן געלט? לאָז זשע אַראָפּ די צעריסענע הײזלעך דײַנע און לײג זיך זײַ מוחל אַנידער אױף דער פֿלײשיקער באַנק, װעל איך דיך אָפּשמײַסן.

ב.

אָפּשמײַסן איז בײַם רבין געװען אַזאַ געװײנטלעכע זאַך, װי אָפּעסן. אָן כּעס, אָן אַ שום אױפֿרעגונג, יאָ געװען פֿאַר װאָס, ניט געװען פֿאַר װאָס, ― גענומען אַנידערגעלײגט און אָפּגעשמיסן, מען שמײַסט דאָך ניט אין פּנים, מען שמײַסט דאָך אין אַזאַ אָרט, װאָס װעט ניט האָבן קײן פֿאַראיבל, און טאָמער טוט אַ ביסל װײ, איז אױך נישקשה: ביז דער חתונה װעט זיך פֿאַרהײלן.

אַזױ האָט געזאָגט דער רבי. מיר, ייִנגלעך אָבער, האָבן געהאַט װעגן דעם אַן אַנדער מײנונג. אונדז האָט אָט דאָס שמײַסן צוגעגעסן זיך. ניט אַזױ דער װײטיק, װי דער בזיון. מיר האָבן אָנגעהױבן אונטערװאַקסן, געװאָרן גרױסע ייִנגלעך, אײניקע פֿון אונדז זענען שױן געװען חתנים, באַקומען זײגערס אַ מתּנה ― װאָס איז פֿאַר אַן עובֿדה, אין מיטן העלן טאָג זיך אױסציִען אױף דער פֿלײשיקער באַנק און נאַ, שמײַס מיך? מען דאַרף פּרוּװן אַ מאָל ניט לאָזן זיך, מיר װילן ניט געשמיסן זײַן ― און טוט אונדז עפּעס: אַזױ האָבן געזאָגט די עלטערע ייִנגלעך, די חתנים מיט די זײגערס, צו אונדז, קלײנװאַרג.

― קינדער! איר זאָלט זיך ניט לאָזן שמײַסן! אַז מען װעט אײַך הײסן לײגן זיך אױף דער פֿלײשיקער באַנק, זאָלט איר ניט לײגן זיך! איר הערט, װאָס מען רעדט צון אײַך?

― מיר הערן! מיר הערן!

― מיר הערן איז קאַרג. מען דאַרף פֿאָלגן װאָס עלטערע זאָגן.

― מיר פֿאָלגן! מיר פֿאָלגן!

― מיר פֿאָלגן איז קאַרג. מען דאַרף שװערן.

― מיר שװערן! מיר שװערן!

― געדענקט זשע: ניט פֿאָלגן דעם רבין.

― ניט פֿאָלגן דעם רבין.

― ניט שפּיליען קײן הױזן.

― ניט שפּיליען קײן הױזן.

― ניט לײגן זיך אױף דער פֿלײשיקער באַנק.

― ניט לײגן זיך אױף דער פֿלײשיקער באַנק.

― ניט געבן קײן…

ג.

דאָ קומט אָן דער רבי און צעשלאָגט די שׂימחה. נאָך בײַם לערנען מיט אונדז די סדרה („בלק“ איז געגאַנגען) האָט דער רבי אַרױסגעזען, אַז מיט אונדז איז ניט פֿרײלעך. האָט ער זיך גענומען צום קאַנטשיק און געהײסן אײנעם פֿון אונדז אַרױס פֿון טיש. יענער רירט זיך ניט. געהײסן דעם אַנדערן ― יענער רירט זיך ניט. דעם דריטן, דעם פֿערטן, דעם פֿינפֿטן דעם זעקסטן און אַזױ װײַטער, קײנער רירט זיך ניט פֿון אָרט.

― װאָס זשע? איר האָט זיך אָנגערעדט אַ פּנים, שקצים, ניט פֿאָלגן דעם רבין?

מיר שװײַגן.

― איר האָט געמאַכט יד־אַחת קעגן אײַער רבין?

מיר שװײַגן.

― װער האָט אײַך אַרױפֿגעפֿירט דערױף? פֿון װעמען װאַקסט עס?

מיר שװײַגן, מיר שװײַגן. מיר שװײַגן

דער רבי האָט אַ קראַץ געטאָן דעם שטערן, זיך דורכגעשפּאַצירט אַ פּאָר מאָל הין און צוריק איבערן חדר, פֿאַרביסן אַ ליפּ און אַװעקגעזעצט זיך מיט אונדז לערנען „בלק“. נאָכן לערנען האָט ער אונדז אָפּגעלאָזט אַהײם ביז מאָרגן, און מיר זענען אַװעק צופֿרידענע, גליקלעכע, לעבעדיק און פֿרײלעך!

ד.

אױף מאָרגן, אַז מיר זענען געקומען אין חדר אַרײַן, פֿרײַטיק איז דאָס געװען, האָבן מיר געטראָפֿן דעם רבין זיצן בײַם טיש מיט זײַן גוטן פֿרײַנד רב װעלװל און סודען זיך. בײדע האָבן אױסגעזען עפּעס האָפֿערדיק. רב װעלװל איז דעם רבי נפֿתּליס אַ גוטער פֿרײַנד, אַ שכן און אַ בעל־יועץ און גלאַט אַ חכם. דערזען אונדז אַרײַנקומען, האָט זיך רב װעלװל אױפֿגעהױבן אַװעקצוגײן און אָנגערופֿן צום רבין:

― געדענק זשע נפֿתּלי, װאָס דו האָסט צו טאָן!… אַ גוטן.

אָפּגעלערנט מיט אונדז אױף אײן פֿוס, מאַכט צו אונדז דער רבי עפּעס מאָדנע װײך, װי קײן מאָל ניט:

― קינדער! איך האָב מיך מישבֿ געװען מיט מײַן גוטן פֿרײַנד װעלװל ― ער איז אױך אַ רבי ― און האָב מיך איבערגעלײגט, אַז איר האָט רעכט. שמײַסן איז אַן אַלטער מינהג פֿון פֿאַרצײַטן. אײַך קומט אַ קניפּ אין בעקל. אײַך קומט כּבֿוד. דאָס הײסט, ניט אײַך אַלעמען, נאָר די װעלכע האָבן אײַך דערױף אַרױפֿגעפֿירט, װעלכע האָבן אײַך געעפֿנט די אױגן. אם־ירצה־השם מאָרגן האָבן מיר שבת. קומט צו מיר תּיכּף נאָכן טיש, װעלן מיר אײַך געבן כּיבוד. װאָס האָט איר ליב?

― אײַנגעמאַכטס! ― האָבן מיר אױסגעשריגן כּמעט אַלע אין אײן קול, און דער רבי האָט זיך איבערגעקוקט מיט דער רביצין, װאָס איז געשטאַנען די גאַנצע צײַט אָן אַ זײַט, אַראָפּגעלאָזט די אױגן אַראָפּ, װי אַ צנועה, און דער רבי האָט אַ זאָג געטאָן צו אונדז:

― אײַנגעמאַכטס? מהיכא־תּיתי. קומט אם־ירצה־השם מאָרגן, װעט מען אײַך געבן אײַנגעמאַכטס… נאָר למען־השם, פֿאַרגעסט ניט, שקצים, װאָס מיר האָבן גערעדט: קומען דאַרפֿן נאָר די, װאָס זענען די ערשטע געפֿאַלן אױף דער המצאה פֿון ניט לאָזן זיך שמײַסן. איר פֿאַרשטײט, װאָס מען רעדט צו אײַך?

― מיר פֿאַרשטײען! פֿאַר װאָס זאָלן מיר ניט פֿאַרשטײן?!

אַזױ האָבן מיר אױסגעשריגן אַלע אין אײן קול און האָבן זיך מיט געזאַנג און מיט טענץ געלאָזט אַהײם, געשפּרונגען איבער קעפּ און געפֿליאַסקעט אײנס דאָס אַנדערע אין די פּלײצעס.

ה.

ס'איז איבעריק צו באַשרײַבן, װאָס אין דער הײם האָט זיך געטאָן צװישן אונדז, חדר־ייִנגלעך. אַלע האָבן געװאָלט אײַנגעמאַכטס. אַפֿילו דער שלימזלדיקער יתום יענקל האָט געטענהט, אַז אים „טומט מער אײַנדעמאַכטס פֿון אַלעמען“, װאָרעם ער איז געװען, זאָגט ער, דער ערשטער, װאָס האָט זיך ניט געלאָזט שמײַסן. עס האָט ניט געהאָלפֿן, מען האָט געמוזט דעם שלימזל יענקל אױך נעמען אין קאָן אַרײַן, און מיר זענען געקומען שבת נאָכן טיש צום רבין אַהײם עסן אײַנגעמאַכטס, ניט אַלע, נאָר די רעכטע װײַסע־חבֿרהניקעס, סך־הכּל אַרום און אַרום, איך געדענק עס װי הײַנט, הונדערט נײַן און זעכציק שטיק.

דער רבי נפֿתּלי זאָל מאַריך־ימים־ושנים זײַן ― ער לעבט נאָך ― האָט אונדז אױפֿגענומען מיט אַ שבתדיק פּנים, אין אַ שבתדיקער קאַפּאָטע און מיט אַ ברײטן גוט־שבת! בײַ דער זײַט איז געשטאַנען די רביצין מיט אַראָפּגעלאָזטע אױגן, װי אַ צנועה, און בײַ דער טיר זענען געשטאַנען די באַהעלפֿערס, מיט מאָדנע רױטע פּנימער, און האָבן איבערגעקוקט זיך עפּעס זײער ממזריש מיט גנבֿישע אױגן. און צװישן אונדז מיטן רבין האָט זיך אָנגעהױבן אַזאַ מין געשפּרעך: ― װיפֿל זענט איר דאָ אַרום און אַרום חבֿרה־פּלעצל?

― הונדערט נײַן און זעכציק שטיק,

― אַלע פֿון די ערשטע, פֿון די אמתע װײַסע־חבֿרהניקעס?

― אַלע אײנס אין אײנס!

― געפֿינען זיך ניט צװישן אײַך קײן נאָכשלעפּערס, װאָס זענען גלאַט נאָכגעגאַנגען?

― אַפֿילו אײנער ניט!

― געפֿינען זיך ניט צװישן אײַך אַזעלכע װאָס האָבן חרטה אױף דער מעשׂה?

― זאָל גאָט היטן!

― אָט באַלד װעט מען אײַך געבן אײַנגעמאַכטס.

און דער רבי האָט אַ װוּנק געגעבן צו די באַהעלפֿערס, און די באַהעלפֿערס ― פֿאַרכאַפּט זאָלן זײ װערן ― האָבן זיך װי די מלאַכי־חבלה געגעבן אַ לאָז צו אונדז פֿון אַלע זײַטן, און זײ האָבן אונדז געגעבן אַ לײג אַװעק אױף דער ערד, און ס'איז אױסגעװאַקסן בײַ זײ קאַנטשיקעס, דער רוח זאָל זײ װיסן פֿון װאַנען, און די קאַנטשיקעס האָבן גענומען זיך לײגן פּאַסנװײַז אױף דעם זעלביקן חלק װאָס אַלע מאָל, און מיר האָבן דערפֿילט דעם טעם פֿון אײַנגעמאַכטס.

1908

פֿינף אותיות: דער קירצטער ראָמאַן אין דער װעלט, געשריבן אין דרײַ טײלן מיט אַן עפּילאָג און מיט אַ רעטעניש אױפֿן אַמעריקאַנישן שניט, ספּעציעל פֿאַרן „לאָדזשער טאָגבלאַט“

(דאָס רעטעניש באַשטײט אין דעם, אַז דער לעזער דאַרף אַלײן טרעפֿן דעם נאָמען פֿון דער העלדין. די ערשטע זעקס פּערזאָנען װעלכע װעלן טרעפֿן, באַקומען פֿון דער רעדאַקציע „לאָדזשער טאָגבלאַט“ אַ פֿאָטאָגראַפֿיע שלום־עליכמס מיט זײַן אײגענער אונטערשריפֿט; זײערע נעמען װעלן מיר פֿאַרעפֿנטלעכן אין דער צײַטונג.)

ערשטער טײל

זי איז געװען ניט אַזױ שײן װי רײצנד, און ניט אַזױ רײצנד װי גלענצנד, גרױס און מעכטיק. מיט איר אומבאַגרײַפֿלעכן כּוח האָט זי באַצױבערט מענטשן, אַרױפֿגעפֿירט אױף בײזע מחשבֿות, אַלץ איז פֿאַר איר נאָמען געפֿאַלן, געפֿאַלן. צװישן די פֿילע בעלנים, װאָס האָבן זי געזוכט, איז דזשעק דעװיסאָן געװען דער גליקלעכסטער פּרעטענדענט… ער איז געװען נענטער צו איר װי אַלע, װײַל ער איז געװען אַן אײגענער. פֿילע, פֿילע נעכט האָט ער געטרױמט פֿון איר… עס איז אים שװער געװען צו װאַרטן אַן איבעריקן טאָג… ער איז אומגעגאַנגען װי אַ פֿאַרשיכּורטער, װי אַ דולער… ער האָט זיך געזאָגט אײן מאָל פֿאַר אַלע מאָל: זי מוז זײַן מײַנע!… און דזשעק דעװיסאָן האָט זיך אַװעקגעזעצט און האָט אָנגעשריבן צו זײַן רײַכן, קאַרגן, אַלטן פֿעטער סעם דעװיסאָן אין ניו־יאָרק, אױף פֿיפֿט עװעניו, אַ בריװעלע:

„ליבער אָנקל סעם!

איך האָב מיר גענומען װאַקײשאָן (אורלױב) אױף אַ קורצע צײַט און װיל אײַך מאַכן אַ באַזוך. איך האָף איר זענט אָלרײַט.

דזשעק דעװיסאָן“.

דערױף האָט דזשעק דעװיסאָן באַקומען פֿון זײַן אַלטן, קאַרגן, רײַכן פֿעטער אַ קלאָרע תּשובֿה:

„ליבער נעפֿפֿעnephew: פּלימעניק דזשעק!

אױב נאָר ניט װעגן געלט, איז אָלרײַט.

סעם דעװיסאָן“.