פֿעליעטאָנען: דאָס נײַ־געבױרענע אָדער ראַסל

שלום עליכם (אַלע װערק)

דאָס נײ־געבױרענע אָדער ראַסל: אַ סיפֿור־המעשׂה

1.

אונדזער משפּחה איז אַ גרױסע משפּחה, אַ גרױסע און אַ באַרימטע.

מיט װאָס, װילט איר װיסן, איז זי באַרימט?“ „מיט אירע נגידים־קולאַקעס, מיוחסים־פֿרומאַקעס, חסידים־צבֿועקעס, שיכּורים־הוליאַקעס, גנבֿים־באָסיאַקעס…“

אַזױ האָט געזאָגט אױף איר טאַקע אײנער פֿון אונדזער משפּחה, אַ שרײַבער איז ער, אַ לץ, אַ פֿאַרשלעפּטע קרענק און אַ גראַמזאָגער. נאָר װײס איך װאָס אַ גראַמזאָגער קאָן זאָגן! איך געדענק, אַז אונדזער שטוב האָט זיך גערעכנט פֿאַר אַ פֿרומע שטוב, אַ כּשרע שטוב, אַן ערלעכע שטוב. מילא פֿון דאַװענען, װאַשן זיך, בענטשן ― פֿון דעם שמועסט מען ניט. גאָט זאָל היטן אימעצער זאָל אױסרעדן בײַם טיש אַ הױך װאָרט, אַ לאַך טאָן, גײן ניט אַהין װוּ מען דאַרף, רעדן ניט מיט דעם װאָס מען דאַרף! מישן זיך אין שטובזאַכן, אַרײַנקוקן אין בעל־הבתּישקײט, אַרײַנשמעקן אין קיך אַרײַן ― חיות ניט זיכער! ― מיט אײן װאָרט, שטרענג און מיט דרך־ארץ און מיט מורא: „װאָס גאָט הײסט, װאָס טאַטע־מאַמע הײסן, װאָס אַלע גוטע פֿרומע לײַט הײסן…“

און שטעלט אײַך פֿאָר ― אַזאַ אומגליק, אַזאַ בזיון! ― אונדזער ראַסל, אונדזער שװעסטער ראַסל, מען זאָל באַהיט און באַשירעמט װערן, אַ מײדל שױן צו לײַטן, אַ שטילע, אַ פֿרומע, אַ כּשרע, איז פּלוצלונג… מען װײסט ניט פֿון װאַנען און װי אַזױ, ניט דאָ געדאַכט, ניט פֿאַר אײַך געדאַכט, זי איז פֿאַרשלאַפֿט געװאָרן… דאָס הײסט, זי איז געװען געזונט און שטאַרק אױף אַלע אבֿרים, נאָר עפּעס אַ מרה־שחורה איז אױף איר אָנגעפֿאַלן, ניט געקענט קײן אָרט געפֿינען, ניט זיצן, ניט ליגן, ניט גײן, ניט שטײן. „װאָס איז דיר?“ ― איך װײס ניט! „װאָס טוט דיר װײ?“ ― גאָרניט!…

איז מען אַװעקגעפֿאָרן מיט איר צום גדול־הדור, צום בעל־מופֿת, אים אַנידערגעלײגט אַ פּדיון, דערצײלט אים, אַז זי עסט ניט, זי שלאָפֿט ניט, זי רוט ניט ― אױס מענטש! האָט איר דער גדול־הדור, דער בעל־מופֿת, געשענקט אַ שמירה, געגעבן מיטלען, מבֿטיח אי″ה אַ רפֿואה־שלמה. געקומען אַהײם, געטאָן די מיטלען ― עס העלפֿט ניט. ראַסל נעבעך, װאָס אַ טאָג, װאָס אַ טאָג װערט אַלץ ערגער; זי עסט ניט, זי שלאָפֿט ניט, זי רוט ניט, זי איז אױס מענטש!

אַ חידוש איז נאָר געװען װאָס ראַסל נעבעך, װעדליק זי עסט ניט און טרינקט ניט, שלאָפֿט ניט און רוט ניט, װאָלט זי באַדאַרפֿט אײַנגײן, װערן אױסגעדאַרט; צום סוף איז פֿאַרקערט די מעשׂה: זי װערט אַדרבא, װאָס װײַטער אַלץ גרעבער, װאַקסט מישטײנס געזאָגט אין דער ברײט!

האָט מען זיך אַ װאָרף געטאָן אױף דער אַנדערער זײַט, געשיקט רופֿן די „זנאַכערקע“, באַצאָלט זי זאָל איר אָפּשפּרעכן, טאָמער װעט דאָס זײַן אַ רפֿואה?

געקומען די „זנאַכערקע“, געשפּראָכן אַקעגן דער לבֿנה, געהײסן קאַטשען אין קאַלטע לײַלעכער, בינדן, קרעמפּעװען. װער? װאָס? אַ נעכטיקער טאָג! ראַסל נעבעך, װאָס אַ טאָג, װאָס אַ טאָג װערט אַלץ ערגער, ניט זי עסט, ניט זי טרינקט, ניט זי שלאָפֿט, ניט זי רוט, ― אױס מענטש! אױס מענטש!

2.

אונדזער משפּחה, װי איך האָב אײַך שױן געזאָגט פֿונעם אָנהײב נאָך, איז אַ גרױסע משפּחה, אַ גרױסע און אַ געטרײַע. טאָמער מאַכט זיך, למשל, אײנער װערט בײַ אונדז חרובֿ, קומט מען צו גײן מבֿקר־חולה זײַן. אַז ראַסל האָט זיך אַװעקגעלײגט האָבן זיך אַ לאָז געטאָן צו אונדז אַלע פֿעטערס, מיט אַלע מומעס, מיט אַלע שװעסטערקינדער, מיט אַלע גליד־שװעסטערקינדער, זיך נאָכגעפֿרעגט, ניט אַזױ מצד רחמנות, װי גלאַט אַזױ געװאָלט װיסן װאָס מאַכט עפּעס ראַסל? װאָס זעט מען ניט ראַסלען?..

מער פֿון אַלע האָבן זיך אינטערעסירט די מומע אַנזי און די מומע פֿראַנזי. איך פֿיל, אַז איך דאַרף אײַך באַקאַנט מאַכן מיט די דאָזיקע צװײ מומעס.

די מומע אַנזי, אַ דינע און אַ לאַנגע װי אַ לולבֿ, איז אַ מומע אַפֿילו זײער אַ רײַכע, אַן אַריסטאָקראַטקע, נאָר זאָל זי מיר מוחל זײַן, אַ גרױסע צבֿועטשניצע, אַ פֿאַרביסענע, „עס מעג איר אָנגײן כאָטש האַלב, ― זאָגט די מאַמע, ― װאָס זי װינטשט אונדז!“ די מומע אַנזי איז אַ גרױסע גדלנטע, זעלטן, זעלטן װעט זי קומען צו אונדז, סײַדן אונטער אַ יום־טובֿ. נאָר פֿון זינט ראַסל איז געװאָרן ניט מיט אַלעמען, איז די מומע אַנזי מיט אַ מאָל געװאָרן אַ „געטרײַע מומע“ און אָנגעהױבן קומען אַלע טאָג געװאָר װערן װאָס מאַכט עפּעס ראַסל? פֿאַר װאָס זעט מען ניט ראַסלען? װוּ איז ראַסל?

פּונקט דער היפּוך פֿון דער מומע אַנזי איז די מומע פֿראַנזי. די מומע פֿראַנזי איז אַ קלײניטשקע, אַ פֿרײלעכע, אַ ביסל שױן צו אַ פֿרײלעכע, פֿאַרבט זיך און פּודערט זיך און דרײט זיך, טראָגט אַ גרױסן הוט מיט שײנע פֿעדערן. זי זאָגט, די מומע פֿראַנזי הײסט עס, אַז זי איז אונדזער אײנציקער גוטער פֿרײַנד. עס טוט איר װײ, זאָגט זי, דאָס האַרץ אױף אונדזער ראַסל נעבעך. אַזױ זאָגט זי, די מומע פֿראַנזי הײסט עס, און כאַפּט אַלע מאָל אַ קוק בגנבֿה אױף ראַסלען, און בשעת־מעשׂה שאָקלט זי מיטן קאָפּ און שמײכלט עפּעס מאָדנע.

― זאָלט מיר, זאָגט זי, פֿאָלגן, װאָלט איר זיך מיט איר דורכגעגאַנגען זאָגט זי, צום דאָקטאָר. איך האָב אַ מאָל, זאָגט זי, אַלײן אױך געהאַט דאָס אײגענע חלאַת..

― װאָס זשע איז דאָס געװען פֿאַר אַ חלאַת? ― פֿרעגט זי די מאַמע.

― װאָס ס'איז שױן געװען, אַבי ס'איז שױן איבערגעגאַנגען.

אַזױ זאָגט זי, די מומע פֿראַנזי הײסט עס, קוקט אױף ראַסלען, שאָקלט מיטן קאָפּ און שמײכלט בשעת־מעשׂה מיט אַ מאָדנעם שמײכל…

די מומע פֿראַנזי האָט אַזױ לאַנג געקלאַפּט אין קאָפּ אַרײַן דאָקטאָר־דאָקטאָר, ביז די מאַמע איז זיך אַדורכגעגאַנגען מיט ראַסלען צום דאָקטאָר.

געקומען צום דאָקטאָר, האָט דער דאָקטאָר גענומען אױספֿרעגן, װאָס איר איז, װאָס טוט איר װײ? זאָגט זי װײ טוט איר גאָרניט, נאָר זי עסט ניט, זי טרינקט ניט, זי שלאָפֿט ניט, זי רוט ניט, זי איז אױס מענטש און גענוג… האָט דער דאָקטאָר זי גענומען באַטראַכטן און באַטראַכטן, און אַז ער האָט זי גוט באַטראַכט האָט ער געהײסן זי זאָל אַרױסגײן, ראַסל הײסט עס, און דער מאַמע האָט ער געהײסן זי זאָל בלײַבן, ― איר דאַרף ער עפּעס זאָגן, װאָס קײנער דאַרף ניט הערן…

װאָס ער האָט איר געזאָגט ― װײסט מען ניט. נאָר אַז זי איז געקומען אַהײם, די מאַמע הײסט עס, איז זי געװען רױט אַזױ װי פֿײַער, אַװעקגערופֿן דעם טאַטן, פֿאַרשלאָסן זיך מיט אים אין אַלקער און לאַנג־לאַנג זיך מיט אים געשושקעט, געסודעט… און אַז מען איז אַרױסגעגאַנגען פֿון דאָרטן, איז מען בײדע געװען רױט און אין כּעס און פֿאַר גרױס גרימצאָרן האָט מען אונדז, יונגװאַרג, אָנגעדרײט בײַ די אױערן, געשענקט בדרך־הליכה עטלעכע שײנע פּעטש, קולאַקעס מיט סטוסאַקעס, אַז „קינדער זאָלן ניט האָבן קײן טבֿע זיך פּלאָנטען בײַ די פֿיס“… און אין דעם זעלביקן אָװנט האָט מען אַרײַנגערופֿן צו זיך דעם מלמד מיטן לערער (בײַ אונדז אין שטוב זענען געװען אַ מלמד מיט אַ לערער) און מען האָט זיך מיט זײ צערעכנט און געגעבן דעם װעג, געבעטן זײ זאָלן מוחל זײַן, אַװעקפֿאָרן פֿון דאַנען װאָס גיכער און װאָס װײַטער און זײ זאָלן פֿאַרגעסן דאָס אָרט, װוּ זײ זענען געװען… מיט אַ צעבראָכן געמיט און מיט אַ פֿאַרװײנט האַרץ האָבן מיר, יונגװאַרג, אַרױסגעבאַגלײט דאָס דאָזיקע פּאָרל, געכאַפּט דערבײַ געװײנטלעך פֿון די עלטערע אַ פּאָר סטוסאַקעס, „קינדער זאָלן ניט האָבן קײן טבֿע זיך פּלאָנטען פֿאַר די פֿיס“…

3.

פֿון דעמאָלט אָן האָט מען ראַסלען מער ניט אַרױסגעלאָזט פֿון שטוב, ניט באַװיזן איר די ליכטיקע שײַן, ניט צוגעלאָזט צו איר קײן לעבעדיקן נפֿש, אַחוץ עפּעס אײנע אַן אַלטע, אַ שװאַרצע װי אַ ציגײַנערין, מיט שװאַרצע ברענענדיקע אײגעלעך, זעט אױס װי אַ מכשפֿה.

װאָס האָט געטאָן דאָרטן די דאָזיקע מכשפֿה ― װײסט מען ניט. מען האָט נאָר געקענט הערן פֿון דאָרטן משונה װילדע קולות, קרעכצן און געװײנען…

און װאָס װײַטער, איז געװאָרן בײַ אונדז אין שטוב אַלץ שטרענגער און שטרענגער. אַלע זענען אַרומגעגאַנגען אױפֿגעטראָגן, אָנגעבלאָזן, ברוגז. דער טאַטע איז געװען בײז אױף דער מאַמע; די מאַמע אױפֿן טאַטן, און זײ בײדע אױף דער גאַנצער װעלט און אױסגעלאָזט דאָס ביטערע האַרץ האָט מען געװײנטלעך אױף אונדז, יונגװאַרג. פֿאַר אַן איבעריק װאָרט האָט מען אונדז אױסגעריסן, געשלאָגן, געממיתט. „קינדער זאָלן ניט האָבן קײן טבֿע זיך פּלאָנטען פֿאַר די פֿיס“…

שפּעטער, שפּעטער האָט מען ראַסלען נעבעך ניט גערופֿן צום טיש אױך, ניט אַרױסגעלאָזט זי פֿונעם חדר און ניט צוגעלאָזט אונדז צו איר, און מען האָט מער ניט דערמאַנט דעם נאָמען אירן אַפֿילו, גלײַך װי ס'איז גאָר קײן מאָל ניט געװען קײן ראַסל אױף דער װעלט, ― און ― מערקװערדיק! ― װאָס מער מען האָט פֿון אונדז באַהאַלטן ראַסלען האָבן מיר באַקומען אַלץ מער חשק זי זען, זײַן צו איר נאָענט. עס האָט אונדז געצױגן צו איר װי אַ מאַגנעט. זײַנען מיר געפֿאַלן אױף אַן עצה און האָבן איר געשריבן אַ בריװל. דאָס בריװל האָט אונדז געשריבן אונדזער קרובֿ, דער שלימזל דער שרײַבער, געװײנטלעך אין גראַמען, און מיר האָבן זיך אַרומגעטראָגן מיטן בריװל עטלעכע טעג מיט עטלעכע נעכט, ניט געװוּסט װי אַזױ דאָס איבערצוגעבן.

זענען מיר געפֿאַלן אױף אַן עצה און האָבן זיך געװענדט צו דער מכשפֿהטע (קײן אַנדער נאָמען האָט זי בײַ אונדז ניט געהאַט), געזאָגט, אַז מיר האָבן צו איר זײער אַ גרױסע בקשה. האָט אונדז די מכשפֿהטע אױסגעהערט מיט זײער אַ פֿרײַנדלעך שמײכעלע און צוגעזאָגט, אַז זי װעט דאָס אונדז טאָן ― „אָך! ― מיטן גרעסטן פֿאַרגעניגן; קינדער בעטן, מהיכא־תּיתי. פֿאַר װאָס ניט?“ און זי האָט צוגענומען בײַ אונדז דאָס בריװל, צוגעזאָגט איבערגעבן דאָס גאַנץ קאָנספּיראַטיװ, בסוד־סודות הײסט עס, און טאַקע דעם זעלביקן אױפֿדערנאַכט האָט מען אונדז געבעטן מחילה צום טאַטן אין חדר אַרײַן און מען האָט אונדז אַװעקגעלײגט במחילה און מען האָט אונדז מקײם־פּסק געװען און דװקא גוט און דװקא נאָך דער אַלטער מעטאָדע, און מען האָט אונדז מבֿטיח געװען, אַז טאָמער װעלן מיר זיך דערװעגן נאָך אַ מאָל שרײַבן אַזעלכע בריװלעך צו ראַסלען, װעלן מיר באַקומען כּהנה־וכּהנה, דאָס הײסט צװײענדיקע פּאָרציעס.

ס'פֿאַרשטײט זיך פֿון זיך זעלבער, אַז מיר האָבן דאָס באַלד אָפּגעטראָגן אונדזער אָרעמען קרובֿ, דעם שלימזל, דעם שרײַבער, איז ער געװאָרן אָנגעצונדן אָט דער שלימזל, און האָט גענומען אַ טינט און פּען מיט אַ בױגן פּאַפּיר און האָט אָנגעשריבן אױף אונדזער משפּחה אַ לידל. דאָס לידל, געדענק איך, האָט זיך אָנגעהױבן אַזױ:

געװען איז אַ מאָל אַ משפּחה,
האָט זיך געטראָפֿן מיט איר אַ מערכה:
אַ מײדל, אַ געזונטע, אַ שײנע,
אַ שטילע, אַ כּשרע, אַ רײנע,
איז געגאַנגען אײן מאָל בײַ נאַכט,
אָן אַ לאַנטערנע פֿאַרטראַכט,
אײנע אַלײן, אױף יענער זײַט טײַכל ―
און געקומען צוריק מיט אַ …

װאָס װײַטער איז געשטאַנען געדענק איך ניט. איך געדענק נאָר, אַז מיר, יונגװאַרג, האָבן דאָס דאָזיקע לידל איבערגעשריבן, געחזרט אױף אױסנװײניק און געהאַלטן זיך בײַ די זײַטן לאַכנדיק. האָבן די עלטערן אָנגעשמעקט, אַז מיר טראָגן זיך אַרום מיט פּאַפּירלעך און לאַכן עפּעס זײער געשמאַק, האָט מען אונדז גענומען באַזוכן, באַטאַפּט אין אַלע קעשענעס און מען האָט אױסגעטרײסלט בײַ אונדז דאָס שײנע לידעלע. האָט מען אונדז קודם־כּל, פֿריִער פֿון אַלע היומס, אַרײַנגעצימבלט, װיפֿל ס'איז אין אונדז אַרײַן, און ערשט נאָך דעם האָט מען אונדז פֿאַרשלאָסן אין שטעלעכל מיטן קעלבל אױף אַ גאַנצער נאַכט, אָנגעזאָגט, אַז דער טױט װעט אונדז זײַן קאַרג, טאָמער װעט מען זיך דערװיסן, אַז מיר האָבן אַ מגע־ומשׂא מיטן אָרעמען קרובֿ דעם שלימזל, װאָס מאַכט לידעלעך. און דעם קרובֿ דעם שלימזל װאָס מאַכט לידעלעך האָט מען געשיקט זאָגן, אַז טאָמער װעט ער זיך דערװעגן אַרײַנטרעטן אין אונדזער ד′ אַמות, װעט מען אים איבערברעכן הענט און פֿיס.

4.

און די משפּחה האָט ניט אױפֿגעהערט קומען אַלע מאָל צו אונדז מיט װיזיטן און נאָכפֿרעגן זיך, װאָס מאַכט עפּעס ראַסל? פֿאַר װאָס זעט מען ניט ראַסלען? און מער פֿון אַלעמען געװײנטלעך די מומע אַנזי און די מומע פֿראַנזי. די מומע אַנזי איז מיט אַ מאָל געװאָרן צוגעלאָזט צו אונדז מיט מילד אָן אַ ברעג. אַלע טאָג האָט זי געשיקט פֿרעגן: טאָמער דאַרף מען אַ שטיקל אײַז? טאָמער אַ ביסל אײַנגעמאַכטס? אַ ביסל דאָס? אַ ביסל יענץ? אײן מאָל איז זי געקומען צו גײן אַלײן מיט איר כּיבוד, פֿאָרגעלײגט דער מאַמען עפּעס שטילערהײט אױפֿן אױער, איז די מאַמע אַרױס פֿון די כּלים און האָט זיך צעשריִען אױף איר:

― װער בעט אײַך? מען איז אײַך מוחל אײַערע טובֿות! גײט אײַך געזונטערהײט. מען קען אײַך מיט אײַער גוטסקײט!…

איז די מומע אַנזי אַװעק אַ באַלײדיקטע און האָט אונדז צוגעשיקט אַ מתּנה: עטלעכע קינדערשע װינדעלעך מיט אַ װיקלשנור. װאָס דאַרף מען זײַן אין כּעס אַז יענער שיקט אַ װיקלשנור? ― בשום־אופֿן האָבן מיר דאָס ניט געקענט פֿאַרשטײן, נאָר קלעפּ האָבן מיר יענעם אױפֿדערנאַכט געכאַפּט, װיפֿל ס'איז אין אונדז אַרײַן ― „קינדער זאָלן ניט האָבן קײן טבֿע זיך פּלאָנטען פֿאַר די פֿיס“…

און די מומע פֿראַנזי, אונדזער אײנציקער גוטער פֿרײַנד, װאָס מיר אַלע האָבן זי געהאַלטן פֿאַר אַ גוטן פֿרײַנד, איז אײן מאָל געקומען צו גאַסט אױסגעשלײערט אין דעם שײנעם הוט, געזעסן, געזעסן, געקוקט, געקוקט, און אַ זאָג געטאָן צו דער מאַמען מיט אַ פֿרײַנדלעכן שמײכל, אַז אױב זי װיל, די מאַמע הײסט עס, װעט זי איר צושיקן איר ריװע־לאהטשע. ריװע־לאהטשע, זאָגט זי, איז אַן אַנטיק אין דער װעלט. ריװע־לאהטשע האָט, זאָגט זי, אַ גרינגע האַנט. װען ניט ריװע־לאהטשע, זאָגט זי, װײסט זי ניט, זאָגט זי, װאָס מיט איר װאָלט געװען דעמאָלט בשעת זי איז געװען ניט הײַנט געדאַכט…

אַזױ זאָגט די מומע פֿראַנזי און בשעת־מעשׂה שמײכלט זי זײער צוקערדיק, נאָר דער מאַמען געפֿעלט ניט דער מומע פֿראַנזיס צוקערדיק שמײכעלע, ענטפֿערט זי איר מיט אַ שטאָך:

― פֿאַר דײַן גוטסקײט מעג דיר גאָט ברוך־הוא ממלא זײַן בכּפֿל־כּפֿלים, נאָר ס'איז פֿאַראַן אַ גלײַכװערטל: היט מיך, גאָטעניו, פֿון גוטע פֿרײַנד: פֿון שׂונאים װעל איך מיך אַלײן אױסהיטן…

די מומע פֿראַנזי פֿאַרשטײט װוּהין דער װינט בלאָזט, הײבט זי זיך אױף און גײט אַװעק מיט דעם זעלביקן צוקערדיקן שמײכעלע װאָס תּמיד…

5.

אײן מאָל בײַ נאַכט האָט אונדז אױפֿגעװעקט אַ מוראדיקער רעש, אַ טומל, אַ קלאַפּן מיט די טירן, אַ לױפֿן איבער די טרעפּ. אַ גערעדערײַ פֿון אַ סך, אַ סך מענטשן, און עפּעס משונה־װילדע געשרײען האָבן זיך געלאָזט הערן פֿון ראַסלס חדר, גלײַך װי מען װאָלט אימעצן געקױלעט. פֿינצטער איז געװען אין שטוב, חושך אױף דער גאַס. מיר, קלײנװאַרג, האָבן מורא געהאַט אַראָפּ פֿון די געלעגערס. האָבן מיר זיך אײַנגענורעט אין די קישנס, געקלאַפּט אַ צאָן אין אַ צאָן… שטיל, מאָדנע שטיל איז געװען אין שטוב, און קרעכצן האָט זיך געלאָזט הערן פֿון ערגעץ, און נאָך דעם עפּעס אַ מאָדנער קװיטש. מיר האָבן אױפֿגעשטעלט מױל און אױערן און צוגעהערט זיך, װאָס טוט זיך דאָרטן און מיר האָבן דערהערט אַ באַקאַנטע שטים, דעם טאַטנס קול:

― נו?

― שױן, ― ענטפֿערט אים נאָך אַ באַקאַנטע שטים, דער מאַמעס קול.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

אַ זומערדיקער טאָג איז געװען אַ שײנער, אַ ליכטיקער, אַ װאַרעמער זומערטאָג. עס האָט געשײַנט די זון, די מילדע, װאַרעמע, זומערדיקע זון: געשײַנט און געלײַכט אין אַלע װינקעלעך. אױך אַלע פּנימער זענען געװען װאַרעם, ליכטיק און פֿרײלעך ― זומערדיק. אַפֿילו די דינסטן אין שטוב זענען אַרומגעגאַנגען מיט אױפֿגעהױבענע קעפּ. אַן איבערקערעניש איז געװאָרן בײַ אונדז אין שטוב: דער טאַטע איז ניט געװען מער בײז אױף דער מאַמע, די מאַמע אױפֿן טאַטן, און זײ בײדע אױף אונדז, יונגװאַרג. מען האָט אונדז ניט געטראָגן מער פֿאַר די האָר, ניט געדרײט פֿאַר די אױערן, ניט געגעבן קײן בוכענצעס, אַז „קינדער זאָלן ניט האָבן קײן טבֿע זיך פּלאָנטען פֿאַר די פֿיס“. אַן איבערקערעניש איז געװען בײַ אונדז אין שטוב.

פֿון װאַנען האָט זיך גענומען אַזאַ איבערקערעניש בײַ אונדז אין שטוב?

אַ פּנים, אַז פֿון דאָרטן, פֿון ראַסלס חדרל האָט זיך גענומען דאָס איבערקערעניש. מחמת אַלע מאָל װאָס די מאַמע איז פֿון דאָרטן אַרױסגעגאַנגען, האָט איר דער פּנים װי געשײַנט און געלױכטן און די אױגן זענען געװען װי איבערגעצױגן מיט אַ דין רױכל, װי נאַסלעך…

און דאָרט, אין יענעם חדרל, איז געלעגן ראַסל און געקרעכצט שטיל, געקרעכצט און געאױקעט; און אַ קול פֿון אַ קלײן באַשעפֿענישל האָט זיך געלאָזט הערן פֿון דאָרטן…

אָט פֿון דעם נײַ־געבױרענעם באַשעפֿענישל איז דאָס געװאָרן אַזאַ איבערקערעניש בײַ אונדז:

― אַ מײדל איז געװען דאָס נײַ־געבױרענע באַשעפֿענישל, און אַ נאָמען האָט מען דאָס געגעבן…

טרעפֿט װאָס פֿאַר אַ נאָמען האָט מען דאָס געגעבן? ―

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

דער פֿעליעטאָן איז צוגעשיקט געװאָרן אין אַ רוסיש־ייִדישע צײַטונג אין יאָר 1903 אָדער 1904, נאָר דער צענזאָר האָט אין אים געלערנט פּשטים, אַז ראַסל מײנט רוסלאַנד, אַנזי און פֿראַנזי מײנט מען ענגלאַנד און פֿראַנקרײַך, ריװע־לאהטשע (די הײבאַם) מײנט מען רעװאָלוציע. דאָס נײַ־געבױרענע קינד מײנט מען „קאָנסטיטוציע“ אאַז″װ. געדרוקט שפּעטער אין אַ ניו־יאָרקער ייִדישער צײַטונג.

װאָס זאָל מען פּסח עסן? אַ חמצדיקער שמועס װעגן פּסח אָדער אַ פּסחדיקער שמועס אין דער װאָכן

פֿאַראַן אַן אַלט װערטל: „יוצא זײַן פּסח לכל־הדעות, מוז מען עסן סײַדן הײסע קױלן“. איך האָב מורא אַז דאָס װערטל איז שױן באַלד מקוים געװאָרן אױף אונדז, די לעזער פֿון אונדזערע צװײ ייִדישע צײַטונגען װאָס גיבן זיך אַרױס אױף זשאַרגאָן. אין די דאָזיקע בײדע ייִדיש זשאַרגאָנישע צײַטונגען זענען הײַנטיקן פּסח אַרױס צװײ דאָקטױרים און בײדע פֿון אײן שטאָט, פֿון קיִעװ, און בײדע װעגן מצה; צי איז מצה שעדלעך, צי נוצלעך? צי זאָל מען מצה עסן צי ניט עסן קײן מצה? ס'פֿאַרשטײט זיך פֿון זיך זעלבסט, אַז די דעות פֿון די צװײ דאָקטױרים גלײַכן זיך ניט אױס: װאָס אײנער זאָגט, דרינגט דער אַנדערער פּונקט קאַפּױער, גלײַך װי זײ האָבן זיך אָפּגערעדט. די דאָקטױרים הײסן: אײנער י. בענדערסקי, דער אַנדערער א. װיניצקי. דער דאָקטאָר בענדערסקי איז אַן אָפּטימיסט, אַ פֿרײלעכער דאָקטאָר, אַ חסיד פֿון מצה און האַלט פֿון לאַטקעס, קנײדלעך און כרעמזלעך אַן עולם־ומלואה. דער דאָקטאָר װיניצקי איז אַדרבא אַ פּעסימיסט, אַ גרױסער מתנגד פֿון „דער מצה“, קריטיקירט שטאַרק די קנײדלעך מיט די לאַטקעס און כרעמזלעך! דער דאָקטאָר בענדערסקי זאָגט, אַז די מצה איז אײגנטלעך די זעלבע בולקע װאָס בולקע. דער חילוק איז װאָס געיױרענער ברױט װערט גיכער איבערגעקאָכט, און מצה געדױערט לענגער. דערפֿאַר אָבער ― אַזױ טרײסט אונדז דער דאָקטאָר בענדערסקי ― װאָס דאָס ברױט האָט זיך גיכער איבערגעקאָכט האָט דאָס אונדז געבראַכט װינציקער נוצן װי די מצה װאָס ליגט אַ ביסל לענגער אין מאָגן. אין איטאַליע און לאָמבאַרדיע ― רעדט אונדז אױס װײַטער דאָס האַרץ דער דאָקטאָר בענדערסקי ― עסט דאָס פֿאָלק אַ גאַנץ יאָר מצה, דאָס הײסט פּלעצלעך אַזעלכע פֿון ניט געיױרן טײג. נאָך מער, דער דאָקטאָר בענדערסקי זאָגט אַז פֿאַר אַ געזונטן מאָגן איז מצה אפֿשר נאָך ערנערנדערדערנערנדיק פֿון שװאַרצברױט. דאָס איז בנוגע דער טרוקענער מצה. און װאָס אָנבאַלאַנגט די מאכלים װאָס מיר מאַכן פֿון דער מצה, געפֿינט דער דאָקטאָר בענדערסקי, אַז זײ זענען זײער געשמאַק און פֿאַר אַ געזונטן מענטשן ניט נאָר ניט שעדלעך נאָר אַפֿילו זײער נוצלעך!