װידער אינדערהײם
די זיסקײט פֿון צוריקקערן אַהײם ― ער באַגעגנט זיך װידער מיט זײַן חבֿר
אליע ― מע שמועסט אין שטאָט, אַז ער שרײַבט אין „המגיד“. ― דאַרװין,
באָקל און ספּענסער. ― צװײ טיפּן פֿון די אַמאָליקע ערשטע „עקסטערנעס“.
קײן נאָמען קלינגט ניט אַזױ שײן, װי דער נאָמען „מאַמע“. קײן װאָרט רעדט ניט אַזױ צום האַרצן, װי דאָס װאָרט „הײם“. אַז מע װיל קענען און אָפּשאַצן די הײם, זאָל מען כאָטש אַף אַ קורצע צײַט זיך אַװעקלאָזן, זיך װאַלגערן אַביסל אין דער פֿרעמד און דערנאָך אומקערן זיך צוריק אַהײם, אין דאָס הײמישע נעסט אַרײַן. יעדע זאַך באַקומט אַן אַנדער פּנים, אַן אַנדער חן. אַלצדינג װערט צװײ מאָל אַזױ ליב און טײַער. מע פֿילט זיך אַן איבערגעביטענער, אַ נײַ־געבאָרענער אַף דער װעלט.
דער העלד פֿון די דאָזיקע געשיכטעס, אַז ער איז געקומען אַף ראָש־השנה אַהײם, האָט ער זיך צום אַלעם ערשטן געלאָזט איבער דער שטאָט שפּאַצירן, אױסגעמאָסטן אַלע גאַסן, געפֿונען אַלע הײַזער און הױפֿן און גערטנער אַף זײערע ערטער. די מענטשן, װאָס ער האָט באַגעגנט, האָבן זיך װינציק־װאָס איבערגעביטן. זײ האָבן אים פֿרײַנטלעך געגריסט, און ער איז צו אַלעמען געװען פֿרײַנטלעך, װי װײַט ער האָט געקאָנט. נאָר דאָס יונגװאַרג, װאָס ער האָט אַװעקגעלאָזט, האָט זיך אױפֿגעכאַפּט אַף די פֿיס און איז אַביסל אונטערגעװאַקסן. און אַלײן איז ער, װי מע האָט אים פֿאַרזיכערט, אױך אױסגעװאַקסן, געװאָרן „מענערשער“. דערצו האָט ער זיך אױסגעקלײדט טשאַקענדיק און קנאַקנדיק, ניט געזשאַלעװעט קײן סקריפּעס אין די שיך, אָפּצאַסן הױכע, הױזן ברײטע און לאַנגע ― נאָך דער מאָדע. אַ רעקעלע אַ קורץ, אַ קאַפּעליושל אַ װײכס, אַ העלס, אַ ביסל געלבלעך. די האָר פֿאַרלאָזט לאַנגע, מעשׂה פּאָעט, און פֿאַרקעמט אַראָפּ, אַלאַ גאָגאָל.
גאַנץ אַנדערש האָט אױסגעזען זײַן חבֿר אליע, װעלכער איז אױך נאָר־װאָס געקומען צו פֿאָרן אַף יום־טובֿ אַהײם, פֿון זשיטאָמיר. זײַן אוניפֿאָרעם איז באַשטאַנען פֿון אַ קורץ װײטיקל, פֿאַרשפּיליעט, װי אַ טוזשורקע, ביז אַרױף. קורצע שמאָלע הױזן, אַ בלױער קאַשקעט מיט אַ ברײטן דאַשעק, און אָפּגעשױרן, װי אַ סאָלדאַט. די ברוסט אַרױסגעשטעלט, די צײן װײַס, די אױגן פֿרײלעך ― ער קאָן זיך גאָר זאַט ניט אָנדערצײלן, װי גוט עס איז אין אינסטיטוט. מע גײט־דורך, זאָגט ער, העכערע מאַטעמאַטיק, מע לײענט רוסישע ליטעראַטור, מע לערנט גימנאַסטיקע, און ייִדיש ― אַפֿן שפּיץ מעסער: אַ פּרשה חומש, אַ קאַפּיטל פּסוק, אַ שטיקל חײַ־אָדם ― און פֿאַרטיק. „אָט דאָס איז די גאַנצע תּורה פֿונעם לערער־אינסטיטוט? אָט דער אליע װעט עס זײַן אַ ייִדישער לערער? אַ רבֿ באַ ייִדן?“…
אױך איז ער געװען איבערראַשט פֿון דעם, װאָס זײַן חבֿר אליע האָט געבראַכט צו פֿירן פֿון דעם ייִדישן זשיטאָמירער לערער־אינסטיטוט אַ גאַנצן פּאַק מיט רוסישע לידער, און נישט אײנס אַ ייִדיש. גלײַך װי ער װאָלט דאָס געקומען צו פֿאָרן פֿון אַ „בורסע“, פֿון אַ גױיִשער סעמינאַריע. דאָס האָט אָבער ניט געשאָדט, זײ זאָלן בלײַבן די זעלבע חבֿרים, װאָס געװען. שטענדיק אינאײנעם. אומעטום אינצװײען. בײדע האָבן געהאַט גענוג שטאָף אַף צו רײדן, און נאָך מער ― אַף צו לאַכן און אָפּשפּעטן פֿון דעך גאַנצער שטאָט. און װי אַמאָל, אין די גוטע יאָרן, איז מען אַװעק צום טײַך, געדונגען אַ שיפֿל און אַריבערגעפֿאָרן װײַט, הינטער דער שטאָט אַרױס.
סוף זומער. די קעלט האָט נאָך ניט אַרײַנגעטרעטן. נאָר דאָס פֿעלד איז שױן ניט מער גרין. נישטאָ שױן קײן זכר פֿון די װײַסע און רױטע מאַרגאַריטקעס. דער אָטשערעט שטײט נאָך אין דער בלאָטע. נאָר ער איז שױן געל און שיטער. רױטלעך איז דאָס װעלדל. אַװעק די צײַט פֿון אױסציִען זיך אַף דער ערד. די ערד איז פֿײַכט און זומפּיק. די חבֿרים זוכן־אָפּ אַן אױסגעהאַקטן בױם אין װאַלד און זעצן זיך אַװעק אַביסל רוען. און מע דערצײלט זיך אײנס דאָס אַנדערע אַלצדינג, װאָס יעדער האָט דורכגעמאַכט דאָס ערשטע האַלב יאָר פֿון זײער צעשײדן זיך. מע לאָזט ניט דורך קײן קלײניקײט, קײן ברעקל. עס װערט איבערגעגעבן יעדער אײַנדרוק, יעדע באַגעגעניש, איטלעכע געשעעניש. און נאָך מער קונץ, װאָס בײדע אינאײנעם רײדן, בײדע לאַכן, שלאָגן זיך איבער אײנס דאָס אַנדערע אין דער רעכטער מיט ― און דאָך הערט מען זיך און מע פֿאַרשטײט זיך און מע האָט הנאה.
דערנאָך װערט מען אַנטשװיגן. יעדער פֿאַרטיפֿט זיך, קוקט־אַרײַן צו זיך אין דער נשמה אַרײַן, בלײַבט אַלײן מיט זײַנע געדאַנקען. מען איז טאַקע נאָענטע חבֿרים. מע האָט זיך גערן. מע זאָגט־אַרױס אײנער דעם אָנרעדן אַלץ, נאָך ניט אינגאַנצן. נײן, ניט אינגאַנצן, ניט אינגאַנצן. יעדער אײנער האָט זיך זײַנע געדאַנקען, זײַן אידעאַל, זײַן אײגן װעלטל, װוּ קײן אַנדערער, עס מעג זײַן דער בעסטער חבֿר, האָט קײן שליטה…
עס הײבט־אָן װערן װי קילבלעך. אױסגעלאָשן דער טאָג. די זון זעצט זיך. דער װאַלד װערט פֿאַרצױגן, װי אײַנגעהילט אין אַ דינעם רױך. עס פֿאַלט אַראָפּ אַ שישקע מיט אַ װידערקול. בײדע כאַפּן זיך אױף װי פֿון אַ כּישוף.
― צײַט פֿאָרן אַהײם?
― צײַט פֿאָרן אַהײם.
און מע הײבט זיך אױף. און מע שפּאַנט־דורך דאָס גאַנצע פֿעלד דורך אַן אױסגעטרעטענע קרומע, שמאָלע סטעזשקע. מע זעצט זיך אַרײַן אין שיפֿל און מע זינגט אַ לידל (אַ גױיִש, ניט קײן ייִדיש), און מע גליטשט זיך איבערן שמאָלן געדרײטן טײַכל, פֿאַרבײַ דעם געלן אָטשערעט. און אַז מע קומט אַהײם, איז שױן פֿינצטער. די באַקן פֿלאַמען. די אױגן גלאַנצן. דער אַפּעטיט איז גרױס. מע האָט גײענדיק געקױפֿט אַ זיסן קאַװען (אַרבוז, װאַסערמעלאָן), מיט צװײ פֿרישע, װײכע, נאָך װאַרעמע פֿראַנזעלן. און מע פּראַװעט װעטשערע. און מען איז פֿרײלעך. און עס לאַכט זיך גאָר אָן אַ װאָרום און אָן אַ זין.
דער זײַטיקער האָט געקאָנט מײנען, אַז בײדע זײַנען גלײַך צופֿרידן, גלײַך גליקלעך ― יונגע, געזונטע קינדער, װאָס פֿעלט זײ? אין תּוך אַרײַן איז אָבער נאָר אײנער פֿון זײ (אליע) געװען באמת אַ גליקלעכער. דער צװײטער (שלום) האָט זיך געפֿילט אָנגעבראָכן, ניט אַפֿן ריכטיקן װעג. זײַן אײנציק שטיקל טרײסט איז געװען דאָס, װאָס די שטאָט האָט געקלונגען מיט זײַן הפֿטרה־זאָגן אין בית־מדרש און מיט זײַן קענען תּנ″ך און העברעיִש און מיט זײַן שרײַבן. אַלץ אַזעלכע זאַכן, װאָס פֿאַר זײַן חבֿר אליע איז דאָס אַ סוד. ניט פֿאַר אים געדאַכט. װי קומט צו אליען אַזאַ ייִדיש שרײַבן? לשון־קודש? מליצה? דערױף איז נאָר ער, נחום ראַבינאָװיטשעס זונדל. קלאָר אין אַלע השׂכּלה־ביכלעך, װי אַ װאַסער. לײענט דעם „המגיד“. אַ װוּנדער, װאָס ער אַלײן שרײַבט נאָך ניט אין „המגיד“. נאָר פֿון װאַנען װײסט מען, אַז ער שרײַבט ניט? אפֿשר שרײַבט ער אונטער אַ פֿאַרשטעלטן נאָמען?…
אַזױ שמועסט מען אין פּערעיאַסלאַװ. און מע רינגלט אים אַרום מיט אַ באַזונדערן אָרעאָל, און ער װאַקסט־אױס באַ זיך אַלײן אין די אױגן מיט אַ קאָפּ העכער. און ער װערט סאָליד. ער זוכט ניט מער קײן חבֿרשאַפֿט מיט קײנעם פֿון די פֿריִערדיקע װײַסע־חבֿרהניקעס. ער פֿאַרשרײַבט זיך אין דער שטאָט־ביבליאָטעק. טראָגט אַהײם גראָבע ביכער. לײענט ד אַ ר װ י ן , ב אָ ק ל , ס פּ ע נ ס ע ר. שאַרט זיך אַרום די גרױסע, באַרימטע, אױפֿגעקלערטע בחורים אין שטאָט. בחורים אױטאָ־דידאַקטן, אַזעלכע, װאָס האָבן אַלײן, מיט זײער זיצן און קװעטשן די באַנק, דורכגעמאַכט אַ גאַנצן קורס, בײַגעקומען לאַטײַן און גריכיש, דורכגעגאַנגען געאָמעטריע און אַלגעברע, און טריגאָנאָמעטריע, און פּסיכאָלאָגיע, און פֿילאָזאָפֿיע. גרײט געװען כאָטש הײַנטיקן טאָג אַרײַנטרעטן גלײַך אין אוניװערזיטעט אַרײַן. זײ האָבן נאָר ניט אַף דער הוצאה. צװײ טיפּן פֿון די אַמאָליקע ערשטע עקסטערנעס. אײנער האָט געהײסן כײַטע רודערמאַן, דער אַנדערער ― אַבֿרהמל זאָלאָטושקין. בײדע זײַנען טױט און פֿאַרדינען באַשריבן צו װערן כאָטש אין עטלעכע שורות אין די דאָזיקע זכרונות.
כײַטע רודערמאַן איז געזעסן װײַט הינטער דער שטאָט אַרױס, אָפּגעזונדערט פֿון דער װעלט און פֿון מענטשן. דאָס איז געװען אַ זון פֿון דעם מלמד משה־דװיד רודערמאַן, װעלכער איז באַשריבן אינעם ערשטן טײל פֿון דער ביאָגראַפֿיע, און אַ ברודער פֿון שמעון רודערמאַן, װאָס האָט געהאַלטן באַ שמדן זיך, נאָר די שטאָט האָט אים אַרױסגעראַטעװעט פֿון מאָנאַסטיר און אַװעקגעשיקט קײן זשיטאָמיר אין דער ראַבינער־שול. כײַטע איז גאָרניט געװען געראָטן אין זײַן בלאַסן, יאַדישלעװן ברודער שמעון. דאָס איז געװען אַ בחור אַ געזונטער, אַ ברײטבײניקער, אַ שײנער יונגאַטש מיט רױטע פּוכקע באַקן. משה־דװיד דער מלמד איז געשטאָרבן פֿון אַן אַסטמאַ־הוסט, און זײַן װײַב די אַלמנה, כײַטעס מוטער, איז געװאָרן אַ סאַרװערקע אַף פֿרעמדע חתונות, געבאַקן לעקעכער. דאָס האָט איר געגעבן מיטלען צום לעבן און אױסצוהאַלטן איר זון, װאָס האָט געװוּסט נאָר אײן זאַך ― ביכער, ביכער און ביכער. מיט קײנעם אין דער װעלט האָט זיך כײַטע ניט אָנגעקערט. זעלטן װער עס האָט זוכה געװען מיט אים צו רײדן. נאָר אַלע האָבן געװוּסט, אַז כײַטע קען, כײַטע איז קלאָר אומעטום, כײַטע איז טיף. װער עס האָט געהאַט אַמאָל אַ זכיה מיט אים צו באַגעגענען זיך, איז געװען איבערראַשט פֿון אָט דעם באַהאַלטענעם פֿילאָזאָף. כײַטע, אַז ער האָט זיך צערעדט, האָט ער געשאָטן מיט פֿײַער, געמאַכט אַ תּל פֿון אַלץ און פֿון אַלעמען, מבֿטל געװען די גאַנצע װעלט. זײַן צונג איז געװען אַ פֿײַל. זײַן געלעכטער איז געװען גאַל. זײַן װיץ איז געװען גיפֿט. פֿון װאַנען האָט דער פּרוש אַזױ געקענט די װעלט? דאָס בלײַבט אַ סוד און אַ רעטעניש אַף אײביק. אײנמאָל אין אַ זומער האָט ער זיך אָפּגעבאָדן אין טײַך, פֿאַרקילט זיך און איז פֿון טובערקולאָז, אַ בחור פֿון צװײ און צװאַנציק יאָר, געשטאָרבן.
דער צװײטער פֿילאָזאָף־אױטאָדידאַקט, אַבֿרהמל זאָלאָטושקין, איז שױן געװען ניט קײן פּרוש, ניט קײן פֿאַרבאָרגענער. אַ יונג אַ פֿרײלעכער, אַ הײסער ברונעט, מיט פֿײַערדיקע שװאַרצע אױגן, מיט שװאַרצע, שטאַרק־געקרײַזלטע האָר, אַלײן אױך אַ שװאַרצער, װי אַן אַראַב, מיט װײַסע לאַכנדיקע צײן, אַביסל אַ הײזעריקע שטימע, ליב געהאַט אָנטאָן זיך, װי אַן ענגלענדער, קעסטלדיקע הױזן, אַ מאָדנע מיצל אַפֿן קאָפּ, און װינטער אַ מגושמדיקן הענג־קאָלנער. אָנגעלײענט איז זאָלאָטושקין געװען, װי אַ פּױק. געקענט ה ײ נ ע אַף אױסװײניק. נאָר ליב האָט ער געהאַט ד י ק ע נ ס און ט ע ק ע ר ײ , ס װ י פֿ ט , ס ע ר װ אַ נ ט ע ס און אונדזער ג אָ ג אָ ל ן. און איז אַלײן אױך געװען אַ הומאָריסט. דאָס הײסט, ער האָט שטילערהײט פֿאַר זיך געשריבן אַ סך הומאָריסטישע זאַכן, און קײן אײנציקע שורה נישט געװאָלט ניט אָפּדרוקן, ניט באַװײַזן קײנעם. בטבֿע געװען אַ גרױסער עקשן, אַ צו־להכעיסניק, אַן אָפּשפּעטער און אַ פֿאַרטיפֿטער אין זיך. געלעבט האָט ער פֿון דעם, װאָס ער איז געװען אַ שרײַבער כּל־ימיו אין דער מעשטשאַנסקי אופּראַװע. זײַן כּתבֿ־יד איז געװען פּונקט אַזױ געקרײַזלט, װי זײַנע האָר. ער איז געשטאָרבן אַן אַלטער בחור אַריבער פֿערציק.
אָט דאָס זײַנען געװען די צװײ גרױסע שטערן, אַרום װעלכע שלום האָט זיך געריבן און פֿון װעלכע ער האָט גענאַשט װיפֿל עס האָט זיך געלאָזט. צװישן זיך זײַנען די צװײ שטערן, כײַטע רודערמאַן און אַבֿרהמל זאָלאָטושקין, געװען פֿײַער מיט װאַסער. זײ האָבן זיך קײנמאָל נישט באַגעגנט און נישט געקענט אַפֿילו. און דאָך האָבן זײ זיך אַזױ פֿײַנט געהאַט, אַז מע האָט נישט געטאָרט דערמאָנען פֿאַר אײנעם דעם אַנדערנס נאָמען. מיר װעלן זיך נאָך מסתּמא באַגעגענען מיט זײ אין אונדזערע װײַטערע באַשרײַבונגען.
64
ער פֿאָרט אַף אַ רײַכע שטעלע
„פּוסטעפּאַס“ ― ישׂראל בענדיצקי גיט אַן עצה, און דער פֿאָטער שרײַבט אַ בריװ
צום „מאַגנאַט“ ― ער לאָזט זיך װידער אין דער װעלט אַרײַן און בלײַבט מיט
אײן פּיטאַקל ― באַ די טױערן פֿון גן־עדן ― דער קאַלטער ברוך־הבא
װאָס װעט זײַן װײַטער?
פֿון אַלע פּראָפֿעסיעס, װאָס זײַנען פֿריִער געװען אַ גאַנצער שלל, האָט זיך אױסגעלאָזט אַ בױדעם. די שטונדן האָבן זיך צעקראָכן. פֿאָרן שטודירן ― איז ניט געװען מיט װאָס. זיצן באַם טאַטן אַף קעסט איז אױך נישט זײער ליב. ובפֿרט נאָך דעם, װי מען איז שױן געװען אַ זעלבסטשטענדיקער מענטש פֿאַר זיך. און כאָטש דער טאַטע האָט געקליבן תּענוג פֿון זײַן זון דעם קענער און דעם משׂכּיל, דאָך האָט דאָס אים געקרענקט און געעלטערט, װאָס זײַן זון גײט־אַרום בטל אָן אַ שום אַרבעט. װאָס װעט זײַן דער תּכלית? און די שטיפֿמאַמע, װעלכע האָט געהאַט געקוקט אַף דעם זעלבסטשטענדיקן שטיפֿזון מיט אַ געװיסער דאָזע פֿון רעספּעקט, האָט אַצינד מיטאַמאָל פֿאַרלױרן דאָס גאַנצע ביסל דרך־ארץ פֿאַרן „פּוסטעפּאַסניק“. זי האָט ביסלעכװײַז אָנגעהױבן אירע אַמאָליקע זאַכן: קוקן מיט אײן אױג, אַרײַנװאַרפֿן אַ שטעכװערטל, זאָגן דער שװיגער און מײנען די שנור… דאָס אַלץ האָט דעם טאַטן מקצר־ימים געװען, און דער העלד אַלײן האָט פֿאַרטיפֿט זיך אין זײַנע ביכער, אָדער אָנגערוקט דאָס היטל, גענומען דאָס שטעקעלע און אַװעק צו זײַנע אױבן־באַשריבענע באַקאַנטע פֿילאָזאָפֿן, צו כײַטע רודערמאַן אָדער צו אַבֿרהמל זאָלאָטושקין. מיט זײ האָט ער ליב געהאַט צו דיסקוטירן װעגן אַבסטראַקטע זאַכן, װעלט־פּראָבלעמען.