אים באַהאַלטן, אַ בערגל ערד האָט מען אַפֿן פֿרישן קבֿר אָנגעשאָטן. און מען איז זיך צעגאַנגען. קײנער האָט נישט געװײנט. קײנער האָט קײן הספּד נישט געמאַכט, קײן קדיש נישט געזאָגט, קײן שבֿעה ניט געזעסן. די ערשטע צײַט האָט מען נאָך פֿון אים אין „קלוב“ אַ פּאָר מאָל גערעדט. דערנאָך האָט מען אױפֿגעהערט פֿון אים צו רײדן ― און פֿאַרגעסן.
גאָר אין גיכן נאָך דעם איז פֿאַרשװוּנדן געװאָרן אױך בנימינזאָן דער משורר. אַ שטיק צײַט האָט מען ניט געװוּסט, װוּ ער איז אַהינגעקומען. דערנאָך האָט מען זיך דערװוּסט, אַז ער איז אין קיִעװ. אין אַ צײַט אַרום האָט זיך דער נאָמען בנימינזאָן געלאָזט הערן אין דער גרױסער „מלחמה“, װאָס ס'איז אױסגעבראָכן צװישן די „חכמי קיִעװ“, מיט װעלכע מיר װעלן זיך נאָך באַגעגענען אין די װײַטערדיקע קאַפּיטלעך. זײַן נאָמען האָט זיך געלאָזט הערן אינאײנעם מיט די נעמען פֿון משה־אַהרן שאַצקיס, יצחק־יעקבֿ װײַסבערג, דובזעװיטש, דאַרעװסקי. און גאָר־גאָר שפּעטער איז אַרױס אַ סלוך, אַז בנימינזאָן איז מגולגל געװאָרן אין אַמעריקע און אַז ער איז דאָרטן אַ רעװערענט און איז, זעלבסטפֿאַרשטענדלעך, אָלל־רײַט.
און אָט אַזױ איז נתפּרדה החבֿילה געװאָרן. צעשלאָגן געװאָרן די כּנופֿיה, צעשטערט געװאָרן די זעלטענע גוטפֿרײַנטשאַפֿט. אױס אידיליע.
62
אַ האַלב יאָר נע־ונד
עלנט און פֿאַריתומט ― „דער ייִד פֿון די שמױסן“. ― ער לאָזט זיך אַװעק אין
דער װעלט אַרײַן זוכן גליק ― ניט אײביק איז מען אַ גאַסט ― קאָנקורענץ מיט
מײדלשע שרײַבערס און קלײנשטעטלדיקע קנאה־שׂנאה ― אַבֿרהם דער כּלי־זמר. ―
פֿאַרלױרן אַזעלכע צװײ נאָענטע גוטע פֿרײַנט, װי דער קאָלעקטאָר און בנימינזאָן, האָט דער העלד פֿון דער דאָזיקער ביאָגראַפֿיע זיך קײן אָרט נישט געקאָנט געפֿינען. ער האָט זיך געפֿילט פֿאַריתומט. נאָך מער עלנט האָט ער זיך דערפֿילט, װען זײַן אײנציקער איבערגעבליבענער חבֿר אליע איז אױך אַװעקגעפֿאָרן קײן זשיטאָמיר. דאָ האָט זיך, ניט װילנדיק, צוגע־מישט אױך אַ געפֿיל פֿון קנאה. ער האָט געװוּסט גאַנץ גוט, אַז ס'איז אַ מיאוסע מדה, נישט קײן רײן געפֿיל. נאָר װאָס האָט ער געקאָנט טאָן, אַז עס האָט אים פֿאָרט פֿאַרדראָסן ― פֿאַר װאָס קומט זײַן חבֿר אַזאַ גליק און אים ניט? מיט װאָס איז ער שולדיק, װאָס ער האָט זיך געכאַפּט געבױרן װערן מיט אַ פּאָר חדשים פֿריִער? איבער אַזאַ נאַרישקײט זאָל ער פֿאַרלירן זײַן קאַריערע? פֿאַרשפּילן דאָס גאַנצע לעבן? ער האָט באַהאַלטן דאָס פּנים אין קישן און לאַנג און שטאַרק געװײנט. עס האָט זיך אים אױסגעװיזן, אַז דער הימל איז צו דער ערד געפֿאַלן, און די גאַנצע װעלט האָט אים אױסגעזען פֿינצטער־חושך. נאָר צו װעלכער מכּה איז נישטאָ קײן רפֿואה? דער בעסטער דאָקטער איז די צײַט.
מיר װעלן בעטן דעם לעזער זיך מטריח זײַן מיט אונדז צוריק צו דער אַמאָליקער אַכסניה, װאָס די ראַבינאָװיטשעס האָבן געהאַלטן, און צו אירע שטענדיקע אורחים. צװישן זײ איז געװען נאָך אײנער אַ שטענדיקער אורח. ער האָט געהײסן מיט אַ מאָדנעם נאָמען: „דער ייִד פֿון די שמױסן“. ער האָט געהאַנדלט מיט שמױסן (שאָפֿן־פֿעל). די שמױסן האָט ער עקספּעדירט צו זיך אין דער גאַרבאַרניע. דאָרט האָט מען די שמױסן גערײניקט, געפֿאַרבט, אױסגעאַרבעט און געמאַכט פֿון זײ גױיִשע היטלען און פּעלצן. אַז דער ייִד פֿון די שמױסן איז געקומען צו פֿאָרן, האָט מען דאָס געקאָנט הערן אין דער צװײטער גאַס. אַזױ שאַרף איז געװען דער ריח פֿון די שמױסן, אַז די גאַנצע שטוב האָט די ערשטע צײַט געהאַלטן אין אײן ניסן. דערנאָך זײַנען באַ אונדז אַלעמען פֿאַרלײגט געװאָרן די נעזער און מע האָט שױן נישט געהערט קײן שום ריח.
דערפֿאַר אָבער איז ער אַלײן, דער ייִד פֿון די שמױסן, געװען אַ ליבער מענטש. אַ פּראָסטער, אַ גוטער, אַן אָפֿנהאַרציקער. און גערעדט האָט ער מיט דער „סין“. אַ גראָבער יונג איז ער אױך געװען אַ גוטער און האָט ליב געהאַט דאַװנען דװקא הױך, אַף אַ קול. אַז ס'איז געקומען שבת צום קידוש־מאַכן, האָט ער גענומען דעם כּוס אין דער האַנט, צוגעמאַכט די אױגן און אױסגעשריִען אַף אַ קול:
„יום הסיסי ױכולו הסמים…“
האָבן חבֿרה קלײנװאַרג זיך באַהאַלטן אונטערן טיש. דער ייִד פֿון די שמױסן האָט געװוּסט, אַז דאָס לאַכט מען פֿון אים, נאָר סע זאָל אים אָנהײבן אַרן!
― סקצים! עכברוסים! טאָר מען לאַכן פֿון אַן עלטערן מענצן? גאָט װעט אײַך סטראָפֿן, סאַרלאַטאַנעס!…
דאָס האָט אַרױסגערופֿן נאָך אַ גרעסערן געלעכטער. עס האָבן געלאַכט גרױס און קלײן, און ער אַלײן האָט אױך געלאַכט.
אָט דער ייִד פֿון די שמױסן האָט אַ סך מיטגעהאָלפֿן, אַז דער פֿאַרפֿאַסער פֿון די דאָזיקע באַשרײַבונגען זאָל פֿאַרלאָזן זײַן געבורטס־שטאָט און זיך אַװעקלאָזן אין דער װעלט אַרײַן זוכן גליק. און אַװעקגעלאָזט האָט ער זיך נישט, חלילה, קײן אַמעריקע, קײן לאָנדאָן, אָדער קײן פּאַריז, און ניט אַפֿילו קײן אָדעס, קײן װאַרשע, אָדער קײן קיִעװ. נאָר גאָר נישט װײַט פֿון פּערעיאַסלאַװ, אין אַ קלײן שטעטעלע, קײן רזשישטשעװ (קיִעװער גובערניע). „באַ אים אין רזשישטשעװ ― אַזױ האָט געזאָגט דער ייִד פֿון די שמױסן ― איז ניטאָ קײן לערערס. מע װעט אײַער זון דאָרטן אָפּגילטן! ער אַלײן האָט קינדער, זײַנע פֿרײַנט און באַקאַנטע האָבן קינדער, װאָס װילן לערנען, און קײן לערערס איז ניטאָ, כאָטש צי זיך אױס און שטאַרב!“
― גלײבט מיר, בנאמנות, אַז אײַער זון װעט באַ מיר זײַן, װי אַן אײגענער, דאָס סװאַרצאַפּל פֿונעם אױג!…
הקיצור, ער האָט אַרײַנגעגעבן אי דעם פֿאָטער, אי דעם זון אַזױ פֿיל חשק, אַז ס'איז שװער געװען בײַצושטײן דעם נסיון, און נחום ראַבינאָ־וױטש האָט גענומען דעם זון און האָט זיך אױפֿגעזעצט מיט אים אַפֿן פּאַראַכאָד און איז אַװעק קײן רזשישטשעװ.
פֿאַרפֿאָרן איז מען גלײַך צום ייִדן פֿון די שמױסן, און מען איז געװען אַזעלכע געסט, אַז מע האָט דעם ערשטן טאָג גאָרנישט געװוּסט, װוּ זײ אַװעקצוזעצן און װאָס מע זאָל מיט זײ טאָן. דעם בעל־הבית אַלײן האָבן זײ געטראָפֿן באַ דער אַרבעט ― סאָרטירן די שמױסן ― אין אַ לײַבל, אָן אַ קאַפּאָטע און באָרװעס. דערזען אַזעלכע געהױבענע געסט, האָט ער קודם אָנגעטאָן די שטיװל, געכאַפּט אַף זיך די קאַפּאָטע און גענומען שרײַען אין צװײטן צימער אַרײַן ניט מיט זײַן קול:
― סײנע־סײנדל! סײנע־סײנדל! סטעל דעם סאַמאָװאַר! מיר האָבן געסט!
גיך איז באַשאַפֿן געװאָרן אַ סאַמאָװאַר, גלעזער, טײ, און קאַװע, און ציקאָריע, און מילך, און פּוטערגעבעקס, אַזעלכע, װאָס אַ ייִד קאָן זיך פֿאַרגינען נאָר שבֿועות צו דער מילכיקער סעודה, אָדער צו אַ קימפּעט. און אַ װאַרעמעס איז צוגעגרײט געװאָרן ― כּיד חמלך. פֿיש געפֿילטע, פֿיש געפּרעגלטע, פֿיש געבאַקענע. יױך מיט לאָקשן, יױך מיט רײַז, יױך מיט מאַנדלען ― קלײַבט אײַך אױס װאָס איר װילט. פֿלײשן שמועסט מען ניט ― אַלערלײ סאָרטן. און אַפֿילו צימעסן צװײערלײ. דערנאָך ― דעם סאַמאָװאַר. װידער טײ, אײַנגעמאַכטס, פֿאַרבײַסעכצן. און אַז ס'איז געקומען צו װעטשערע, האָט דער בעל־הבית זיך גענומען נאָכפֿרעגן באַ די געסט: װאָס האָבן זײ בעסער ליב פֿון מילכיקע מאכלים ― קרעפּלעך, װאַרעניקעס אָדער „קאַסניקעס“? די געסט האָבן באַשײדן געענטפֿערט, אַז פֿאַר זײ איז אַלץ אײנס. אַװדאי האָט מען דערלאַנגט צום טיש אַלע דרײַ אױסגערעכנטע מאכלים, פֿאַרטרונקען מיט קאַװע און פֿאַרביסן װידער מיט אַלערלײ אײַנגעמאַכטסן. דעם פֿאָטער האָט מען באַלײגט אין זאַל אַף אַ סאַמעטענער קאַנאַפּע, דעם זון ― אַף דער אַנדערער קאַנאַפּע, אױסגעבעט, װי מע בעט פֿאַר אַ מלך מיט אַ פּרינץ. אַף מאָרגן האָט זיך דער טאַטע אָפּגעזעגנט און איז אַװעקגעפֿאָרן אַהײם, און דער זון איז געבליבן באַם ייִדן פֿון די שמױסן אַף קעסט און קװאַרטיר, און דערפֿאַר געלערנט מיט זײַנע קינדער.
אַף דעם אַנדערן טאָג איז דער װאַרעמעס געװען שױן ניט מיט אַזאַ שיק און אַזאַ קנאַק, װי דער ערשטער. אַ געװײנלעכע קאַשע מיט יױך, אַ שטיקל פֿלײש ― און פֿאַרטיק. די װעטשערע אױך אַ מילכיקע, נאָר באַשטאַנען איז זי פֿון אַ שטיקל קעז און פּוטער מיט ברױט. ברױט לרובֿ. באַלײגט האָט מען דעם גאַסט שױן ניט אין זאַל און ניט אַף קײן סאַמעטענער קאַנאַפּע, נאָר אַף אַן אײַזערנעם קאַסטן, פֿון װעלכן מען איז אױפֿגעשטאַנען אַ צעבראָכענער, אָן אַ האַלדז און נאַקן. אַף איבערמאָרגן איז דער װאַרעמעס באַשטאַנען פֿון אַ געקאָכטער טאַראַנקע מיט קאַרטאָפֿל, װאָס האָט נאָכדעם אױסגעברענט דאָס האַרץ אַף צו חלשן. קײן װעטשערע האָט מען ניט געגעבן, נאָר אַ גלעזל טײ מיט ברױט, און באַלײגט האָט מען דעם לערער אַף דער ערד, אױסגעבעט אַף אױסגעמאַכטע שמױסן. מע האָט באַדאַרפֿט זײַן שטאַרקער פֿון אײַזן, מע זאָל אַריבערטראָגן דעם ריח פֿון די שמױסן. דערצו האָט אַ גאַנצע נאַכט געקאַװיאַקעט אַ קינד אין װיגעלע, זיך געריסן די קישקעלעך, ניט געלאָזט שלאָפֿן. אַ קלײן לעמפּל האָט גערײכערט און געטשאַדעט, פֿאַרהאַקט דעם קאָפּ, און דאָס עופֿהלע האָט ניט אױפֿגעהערט צו שרײַען און צו גװאַלדעװען ― ס'איז געװען אַ גאָטס רחמנות! דער רעפּעטיטאָר האָט געזען, אַז שלאָפֿן װעט ער שױן סײַ־װי־סײַ ניט, איז ער אױפֿגעשטאַנען פֿון די שמױסן, צוגעגאַנגען צום קינד אַ קוק טאָן, װאָס שרײַט דאָס. לאָזט זיך אױס, אַז די קאַץ האָט זיך פֿאַרקליבן צום קינד אין װיגעלע, האָט זיך צעלײגט, װי באַם טאַטן אין װײַנגאָרטן, זיך געמאַכט נאַכטלעגער. פֿאַרן לערער איז געװען אַן אַלטערנאַטיװע: װאָס טוט מען? אַרױסװאַרפֿן די קאַץ? ― אַ רחמנות אַף דער קאַץ. צער־בעלי־חײם. איבערלאָזן די קאַץ? ― שרײַט דאָס קינד. פֿאַלט ער אַף אַ המצאה (אַ יונג אַ חכם גיט זיך אַן עצה): ער װעט נעמען װיגן דאָס לינד, װעט די קאַץ אַלײן אַװעק. דאָס װײסט ער פֿון דער פּראַקטיק. באַ אים אינדערהײם, װי אױך אין חדר, איז אים אױסגעקומען צו זען אַלע מאָל אַזעלכעס. אײדער מע האָט אַװעקגעלײגט אַ קלײן קינד צום ערשטן מאָל אין אַ נײַ װיגעלע, איז געװען אַ סגולה, מע זאָל פֿריִער אױסװיגן אין װיגעלע די קאַץ. האָט אָבער קײן קאַץ ניט געלאָזט זיך װיגן בשום אופֿן. קױם האָט מען זי אַרײַנגעלײגט אין װיגל און געגעבן אײן ריר ― אַזױ איז זי אױפֿגעשפּרונגען, גרײט געװען אױסדראַפּען יעדן אײנציקן די אױגן. אַזױ איז געװען אױך איצט. דער רעפּעטיטאָר האָט זיך נאָר צוגערירט צום װיגל, אַזױ האָט זיך די קאַץ אױפֿגעהױבן און געגעבן אַ שפּרונג־אַרױס פֿון װיגל ― און ניטאָ זי. דערפֿאַר אָבער האָט דאָס עופֿהלע דערפֿילט, אַז מע װיגט דאָס, אױפֿגעהערט שרײַען, זיך באַרויִקט און אַנטשלאָפֿן געװאָרן. אַף מאָרגן, אַז ער האָט דאָס דערצײלט דער מוטער פֿונעם עופֿהלע, האָט זי געשאָלטן די קאַץ מיט טױטע קללות, געהאַלובעט דאָס קינד ― איר זאָל זײַן פֿאַרן קינדס בײנדעלעך! נאָר דאָס, װאָס דער לערער איז אַ גאַנצע נאַכט ניט געשלאָפֿן ― דאָס גײט איר אָן, װי דעך פֿאַראַיאָריקער שנײ.
אײַנגעזען, אַז ס'איז קײן תּכלית ניט אַזױ צו לעבן אַף דער װעלט, האָט דער לערער זיך געמוזט אָנדינגען קעסט און קװאַרטיר אין אַן אַנדער פּלאַץ און באַצײַטנס זיך געזעגענען מיט די שמױסן. און דאָ האָט זיך אָנגעהױבן פֿאַר אים אַ גאַנצע רײע פֿון אַלערלײ צרות, שלעק, פּורעניות. אַ סדרה פֿון בײזע בעל־הביתטעס, אײַנגעזעסענע טאַראַקאַנעס, בײַסנדיקע װאַנצן, לױפֿנדיקע מײַז, שטשורעס און אַנדערע מיאוסקײטן. נאָר די אַלע יסורים, צרות און װײטיקן זײַנען געװען גאָלד אַקעגן די אינטריגעס, װאָס ס'איז אים אױסגעקומען אױסצושטײן פֿון זײַנע קאָנקורענטן די לערערס. דאָס זײַנען געװען ייִדן מלמדים, מײדלשע שרײַבערס, װאָס האָבן געפֿירט צװישן זיך אַ מוראדיקע קאָנקורענץ און אַלע אינאײנעם ― אַ קאַמף קעגן דעם נײַעם לערער פֿון פּערעיאַסלאַװ. װוּ ס'איז פֿאַראַן ערגעץ אַ שמוץ אַף דעך װעלט ― האָט מען אַף אים אַרױפֿגעװאָרפֿן. צוהערן זיך צו זײ ― איז דאָס געװען אַ קרימינאַליסט, אַ גנבֿ, אַ גזלן, װאָס אין דער קאָרט. זײ האָבן אָנגעפֿירט צװישן אים און די בעלי־בתּים אַזעלכע פּליאָטקעס, אַז ער האָט געבעטן גאָט, דער זמן ― דער זומער ― זאָל שױן אַװעקגײן, און ער זאָל קאָנען אַנטלױפֿן פֿון דאָרטן מיטן לעבן. די גאַנצע צײַט װאָס ער האָט פֿאַרבראַכט אין רזשישטשעװ, איז געװען װי אַ קאָשמאַר, װי אַ בײזער חלום. דאָס אײנציקע הױז, װוּ ער איז אַרײַנגעקומען און געפֿילט זיך צװישן מענטשן, איז געװען באַ אַבֿרהם דעם כּלי־זמר. אַבֿרהם דער כּלי־זמר ― דאָס איז אַ טיפּ פֿון אַן אַרטיסט, אַן אמתער מאַעסטראָ, װאָס פֿאַרדינט באַשריבן צו װערן.
אַ הױכער מענטש, אַ ברײטער, מיט אַ קײַלעכיק ברײט פּנים, מיט קלײנע אײגעלעך, געדיכטע ברעמען, שװאַרצע לאַנגע געקרײַזלטע האָר. הענט ברײטע, גראָבע, באַװאַקסענע. אַזױ, אַז די פֿידל האָט אין זײַנע הענט אױסגעזען ניט װי אַ פֿידל, נאָר װי אַ פֿידעלע, אַ שפּילכל. קײן נאָטן האָט ער ניט געקענט, און דאָך האָט ער געהאַט זײַנע אײגענע קאָמפּאָזיציעס. און שפּילן האָט ער געשפּילט אַזױ, אַז מע האָט געקאָנט ממש אױסגײן אונטער זײַנע הענט. דאָס איז געװען אַ מין סטעמפּעניו. און אפֿשר מיט אַ קאָפּ העכער פֿון סטעמפּעניו. אין לעבן איז ער אױך געװען אַ סטעמפּעניו. אַ מאָדנער פּאַרשױן. אַ פּאָעטישע נאַטור און אַ גרױסער ליבהאָבער פֿון שײנע װײַבלעך און מײדלעך… דערפֿאַר אָבער האָט ער געהאַט אַ װײַב ― ניט אַזאַ שלאַק, װי סטעמפּעניוס. אַדרבה, זײַן װײַב, אַבֿרהמיכע די כּלי־זמרן, איז געװען פּונקט אַזױ װי ער. אַ הױכע, אַ גרױסע, אַ שײנע און אַ ברײטע. שױן אַביסל צו ברײט. מע האָט פֿון איר געקאָנט מאַכן דרײַ װײַבער. אױך מיטן כאַראַקטער איז זי געװען װי צװײ טראָפּן װאַסער איר מאַן. בײדע זײַנען קײנמאָל נישט געװען אױפֿגערעגט, תּמיד פֿרײלעך, אױפֿגעלײגט, שטענדיק געלאַכט, און ליב געהאַט גוט עסן, גוט טרינקען, גוט לעבן. איז געװען פֿאַר װאָס ― האָט מען אײַנגעקױפֿט דאָס בעסטע און דאָס שענסטע. איז ניט געװען ― האָט מען פֿאַרװאָרפֿן די צײן אַף דער פּאָליצע און געװאַרט ביז גאָט װעט צושיקן אַ פֿאַרדינסטל, װעט מען קױלען אַ הערינג און מע װעט געבן אַ לעב־אונטער, אַזױ װי גאָט האָט געבאָטן. מיט קינדער האָט זײ גאָט אױך ניט פֿאַרזען. עס איז געװען באַ זײ אַ גאַנצע כאַליאַסטרע, און אַלע מיט געבאָרענע טאַלאַנטן. אַלע אױסגעצײכנטע מוזיקער אַף אַלערלײ אינסטרומענטן ― אַ זעלטענער אָרקעסטער.
אַהין האָט זיך דאָס אַרײַנגעכאַפּט דער מאָדערנער לערער פֿון פּערעיאַסלאַװ. דאָרט האָט ער זיך געפֿילט, װי אַ פֿיש אין װאַסער. דער מאַעס־טראָ אַלײן האָט אים געלערנט פֿידל־שפּילן. געצאָלט האָט ער גאָרניט. אַבֿרהם דער כּלי־זמר איז ניט אַזאַ מענטש, װאָס זאָל פֿאַר אַזאַ הײליקער זאַך, װי די געטלעכע מוזיק, נעמען געלט. „נאָר אױב דער לערער איז רײַך אין אַ פּאָר גראָשנס, בעט ער באַ אים אַ גמילות־חסדל“. דאָס אײגענע אױך זײַן װײַב, אַבֿרהמיכע די כּלי־זמרן. זי באַדאַרף גראָד אַצינד האָבן עטלעכע קאָפּיקעס אין מאַרק אַרײַן… „װעט זיך ניט געפֿינען באַ אײַך עפּעס קלײנגעלט אין קעשענע?“
פֿאַרשטײט זיך, אַז קלײנגעלט װעט זיך תּמיד געפֿינען. און אַזױ װערט ער דאָרט אַ הײמישער, אַ בן־בית, אַן אײגענער ― און דאָס איז גענוג פֿאַר זײַנע קאָנקורענטן די לערערס, זײ זאָלן אים באַרײדן, באַװאַרפֿן מיט שמוץ, אים און דעם כּלי־זמר, דער כּלי־זמרן מיטן גאַנצן געזינדל. זײ האָבן צעפּױקט איבער דער גאַנצער שטאָט, אַז אַלץ, װאָס דער פּערע־יאַסלאַװער לערער פֿאַרדינט, גיט ער אַװעק דער כּלי־זמרן, און אַז מע פּראַװעט דאָרט אַלע נאַכט הוליאַנקעס, די כּלי־זמר שפּילן און זײ טאַנצן ― ס'איז חי געלעבט! עס גײט זײ ניט אָן, װאָס אָרעמעלײַט גײען־אױס פֿון הונגער און קלײנע קינדער שטאַרבן… דער, װאָס דערצײלט, מאַכט אַ פֿרום פּנים און פֿאַרגלאַנצט די אױגן אַרױף, און די, װאָס הערן, שפּײַען־אױס… װאָס פֿאַר אַ סמיכות־הפּרשיות איז דאָס מיט אָרעמעלײַט? און װאָס האָט דאָס צו טאָן מיט קלײנע קינדער? װאָס באַטײַט דער שפּײַ? ― דאָס דאַרף מען ניט פֿרעגן. דאָרט, װוּ עס האַנדלט זיך אום קאָנקורענץ, שװײַגט דער געזונטער פֿאַרשטאַנד. קורץ, ער האָט קױם דערצױגן דעם זמן און איז אַנטלאָפֿן פֿון דעם פֿאַרשאָלטענעם שטעטל אַהײם, מורא געהאַט אַפֿילו זיך אַרומקוקן צוריק, פֿאַרזאָגט קינדער און קינדס־קינדער מער קײן שטונדן אין די קלײנע שטעטלעך ניט געבן. ער האָט באַשלאָסן צו זוכן זיך אַן אַנדער קאַריערע אין לעבן. װידער אינדערהײם
די זיסקײט פֿון צוריקקערן אַהײם ― ער באַגעגנט זיך װידער מיט זײַן חבֿר
אליע ― מע שמועסט אין שטאָט, אַז ער שרײַבט אין „המגיד“. ― דאַרװין,
באָקל און ספּענסער. ― צװײ טיפּן פֿון די אַמאָליקע ערשטע „עקסטערנעס“.
קײן נאָמען קלינגט ניט אַזױ שײן, װי דער נאָמען „מאַמע“. קײן װאָרט רעדט ניט אַזױ צום האַרצן, װי דאָס װאָרט „הײם“. אַז מע װיל קענען און אָפּשאַצן די הײם, זאָל מען כאָטש אַף אַ קורצע צײַט זיך אַװעקלאָזן, זיך װאַלגערן אַביסל אין דער פֿרעמד און דערנאָך אומקערן זיך צוריק אַהײם, אין דאָס הײמישע נעסט אַרײַן. יעדע זאַך באַקומט אַן אַנדער פּנים, אַן אַנדער חן. אַלצדינג װערט צװײ מאָל אַזױ ליב און טײַער. מע פֿילט זיך אַן איבערגעביטענער, אַ נײַ־געבאָרענער אַף דער װעלט.
דער העלד פֿון די דאָזיקע געשיכטעס, אַז ער איז געקומען אַף ראָש־השנה אַהײם, האָט ער זיך צום אַלעם ערשטן געלאָזט איבער דער שטאָט שפּאַצירן, אױסגעמאָסטן אַלע גאַסן, געפֿונען אַלע הײַזער און הױפֿן און גערטנער אַף זײערע ערטער. די מענטשן, װאָס ער האָט באַגעגנט, האָבן זיך װינציק־װאָס איבערגעביטן. זײ האָבן אים פֿרײַנטלעך געגריסט, און ער איז צו אַלעמען געװען פֿרײַנטלעך, װי װײַט ער האָט געקאָנט. נאָר דאָס יונגװאַרג, װאָס ער האָט אַװעקגעלאָזט, האָט זיך אױפֿגעכאַפּט אַף די פֿיס און איז אַביסל אונטערגעװאַקסן. און אַלײן איז ער, װי מע האָט אים פֿאַרזיכערט, אױך אױסגעװאַקסן, געװאָרן „מענערשער“. דערצו האָט ער זיך אױסגעקלײדט טשאַקענדיק און קנאַקנדיק, ניט געזשאַלעװעט קײן סקריפּעס אין די שיך, אָפּצאַסן הױכע, הױזן ברײטע און לאַנגע ― נאָך דער מאָדע. אַ רעקעלע אַ קורץ, אַ קאַפּעליושל אַ װײכס, אַ העלס, אַ ביסל געלבלעך. די האָר פֿאַרלאָזט לאַנגע, מעשׂה פּאָעט, און פֿאַרקעמט אַראָפּ, אַלאַ גאָגאָל.
גאַנץ אַנדערש האָט אױסגעזען זײַן חבֿר אליע, װעלכער איז אױך נאָר־װאָס געקומען צו פֿאָרן אַף יום־טובֿ אַהײם, פֿון זשיטאָמיר. זײַן אוניפֿאָרעם איז באַשטאַנען פֿון אַ קורץ װײטיקל, פֿאַרשפּיליעט, װי אַ טוזשורקע, ביז אַרױף. קורצע שמאָלע הױזן, אַ בלױער קאַשקעט מיט אַ ברײטן דאַשעק, און אָפּגעשױרן, װי אַ סאָלדאַט. די ברוסט אַרױסגעשטעלט, די צײן װײַס, די אױגן פֿרײלעך ― ער קאָן זיך גאָר זאַט ניט אָנדערצײלן, װי גוט עס איז אין אינסטיטוט. מע גײט־דורך, זאָגט ער, העכערע מאַטעמאַטיק, מע לײענט רוסישע ליטעראַטור, מע לערנט גימנאַסטיקע, און ייִדיש ― אַפֿן שפּיץ מעסער: אַ פּרשה חומש, אַ קאַפּיטל פּסוק, אַ שטיקל חײַ־אָדם ― און פֿאַרטיק. „אָט דאָס איז די גאַנצע תּורה פֿונעם לערער־