װאַקאַציעס, װעט מען פֿאָרן בײדע אַהײם ― און אַך! װי זײ װעלן דאָס איבערראַשן זײערע געװעזענע חבֿרים מיט זײערע זשיטאָמירער אוניפֿאָרעם, זיך האַלטן פֿון זײ פֿון דער װײַטן, און רײדן פֿון פּושקין און פֿון לערמאָנטאָװ, פֿון בײַראָן און פֿון שעקספּיר, הױך אַף אַ קול, אַלע זאָלן הערן און װיסן, אַז דאָס רײדן ניט קײן פּאַרכעס… די חבֿרים װעלן דאָס הערן און שטױנען, מקנא זײַן. מײדלעך װעלן זיך רױטלען, דרײען אַרום זײ, כּלומרשט פֿאַרריכטן די הענטשקעלעך, װאַרפֿן מיט אױגלעך, װעלן זיך װעלן באַקענען נענטער ― קורץ, דאָס װעט זײַן אַ גן־עדן!
און מיטאַמאָל האָט זיך פֿון די אַלע חלומות אױסגעלאָזט אַ טײַך. אױס זשיטאָמיר! אױס לערער־אינסטיטוט! אױס באָדן זיך, שיפֿן זיך! אױס װאַקאַציעס! אױס חבֿרים! אױס מײדלעך! אױס גן־עדן! אױס קאַריערע! און דאָ דעם טאַטנס פּנים ― אַ רחמנות אַ קוק צו טאָן. געל, װי אַ װאַקס. נײַע קנײטשן, נײַע זאָרגן, נײַע זיפֿצן: „גװאַלד, װאָס טוט מען? װאָס הײבט מען אָן צו טאָן?“… בנימינזאָן דער פּאָעט פֿילט זיך ניט גוט. ער װיל ברענגען אַ טרײסט כאָטש מיט אַ נײַעם שיר, נאָר ― אױ־װײ! עס זינגט זיך ניט!
דעם קאָלעקטאָר זעט מען עפּעס ניט. ער האָט זיך אַ פּאָר מאָל געהאַט באַװיזן אַף אַ פּאָר מינוט, געזאָגט, אַז ער האָט עפּעס זײער אַ גוטן פּלאַן פֿאַרן קונדס, װאָס װעט אים פֿאַרזאָרגן אַפֿן גאַנצן לעבן מיט קינדער און קינדס־קינדער, נאָר ער האָט איצט זײער קײן צײַט ניט. און ער איז אַװעק, און פֿון דעמאָלט־אָן הערט מען ניט פֿון אים און מע זעט ניט.
61
דער סוף פֿון דער אידיליע
װער איז געװען דער קאָלעקטאָר? ― דרײַ רובל מיט „גראַמאַטיקע“ אַף יום־טובֿ
― דעם קאָלעקטאָרס טױט ― די לװיה ― „געװען אַ מאָדנער מענטש“ ― דער משורר בנימינזאָן פֿאַרשװינדט און װערט מגולגל קײן אַמעריקע.
ניטאָ קײן אײביקע זאַך אַף דער װעלט. געקומען אַ סוף צו דער אױבן־באַשריבענער אידיליע. אײנער פֿון די אױסגערעכנטע פֿרײַנט איז אַװעק פֿאַר דער צײַט, און באַלד נאָך אים ― דער אַנדערער, און די כּנופֿיה איז צעפֿאַלן געװאָרן. דעם ערשטן פּעטשאַטעק האָט געמאַכט אונדזער אַלטער באַקאַנטער קאָלעקטאָר מיט די שװאַרצע ברילן און מיט די גרױסע טיפֿע גומענע קאַלאָשן, און נאָך אים האָט זיך אינגיכן אָפּגעטראָגן אױך דער משורר בנימינזאָן.
װער איז געװען, אײגנטלעך, אָט דער ייִד דער קאָלעקטאָר? פֿון װאַנען האָט ער זיך גענומען? װוּ און װעמען האָט ער געהאַט אַף דער דאָזיקער װעלט? פֿון װעמענס װעגן האָט ער געהאָרעװעט דאָס גאַנצע לעבן? טאָג־אײַן טאָג־אױס זיך געטיאָפּקעט אין דער בלאָטע, געשװיצט און אַרױסגעקוקט אַפֿן גרױסן געװינס? ― דאָס זײַנען זאַכן, װאָס ס'איז שװער אַף זײ צו געבן, מער אָדער װײניקער, אַ קלאָרע תּשובֿה. עס געדענקט זיך נאָר, אַז ער האָט אָפֿטמאָל געבעטן באַ זײַן יונגן פֿרײַנט, באַם „קונדס“, ער זאָל זיך מטריח זײַן אַף אַ װײַלע אָנשרײַבן מיט זײַן שײן הענטל אַף רוסיש אַן אַדרעס. דעם אַדרעס האָט ער אַזױ דיקטירט: „מיעסטעטשקאָ פּאַגאָסט, פּינסקאַװאָ אױעזדאַ, מינסקאָי גובערני, גאָספּאָזשאַ פֿרײדקאַ עטקאַ…“
― גאָספּאָזשאַ פֿרײדקע עטקע, ― פֿאַרריכט אים דער קונדס על־פּי גראַמאַטיקע, און דער קאָלעקטאָר דיקטירט װײַטער:
― סאָ װלאָזשעניעם טרי רובליאַ.
― טריאָך רובלײ, ― פֿאַרריכט אים װידער אַ מאָל דער קונדס על־פּי גראַמאַטיקע.
― צו װאָס גראַמאַטיקע? ― שפּאַרט זיך דער קאָלעקטאָר, ― דאָרט דאַרף מען ניט קײן גראַמאַטיקע אַף יום־טובֿ, דאָרט קוקט מען אַרױס אַף געלט…
נישט אומזיסט גײט באַ אונדז אין װאָלין אַ שפּריכװאָרט, אַז אַ ליטװאַק פֿאָרט־אַװעק אַף זיבן פּסחן פֿון דער הײם און פֿאַרגעסט דעם זײַ־געזונט. דער קאָלעקטאָר האָט געהאַט אַ טבֿע ― אַװעקגײן אַף אַ װײַלע און פֿאַרפֿאַלן װערן אַף אַ צײַט, און װיפֿל איר זאָלט אים דערנאָך ניט מוטשען, װוּ ער איז געװען ― װעט איר קײנמאָל ניט דערגײן באַ אים קײן טאָלק: „ניט געװען ― אַ דאגה איר האָט!“
אױך איצט איז דער קאָלעקטאָר פֿאַרשװוּנדן געװאָרן, און קײנער האָט ניט געװוּסט, װוּ ער איז.
אײנמאָל ― דאָס איז געװעזן נאָך אינדערפֿרי, שלום איז געזעסן באַ זיך אַף זײַן קװאַרטיר, געמאַכט מיט זײַנע תּלמידים די אוראָקן ― עפֿנט זיך די טיר און עס קומט־אַרײַן אַ גאַסט ― דער טאַטע! שלום האָט זיך דערשראָקן: „װאָס האָט זיך געטראָפֿן?“ ― גאָרנישט. דער קאָלעקטאָר איז ניט געזונט. מע דאַרף זיך דורכגײן צו אים, מבֿקר חולה זײַן…
אַפֿן װעג װערט ער געװױר פֿון דעם טאַטן אײנצלהײטן, אַז דער קאָלעקטאָר איז, אײגנטלעך, שױן לאַנג ניט מיט אַלעמען. נאָר די לעצטע צײַט איז ער שױן גאָר ערנסט קראַנק. װאָס װײַטער װערן די אײנצלהײטן אַלץ טונקעלער און געדיכטער. עס לאָזט זיך אױס, אַז ער איז געפֿערלעך קראַנק. „אַ סבֿרה, אַז ער האַלט זײער שמאָל. דאָס הײסט, ער װיל זאָגן, אַז דער קאָלעקטאָר איז פֿאַרבײַ“… און אַזױ רײדנדיק, קומען זײ צום שול־הױף.
דער שול־הױף איז באַגאָסן מיט די שטראַלן פֿון דער ברענענדיקער זון אין די לעצטע זומערדיקע טעג. אַ גאַנצע כאַליאַסטרע ייִדישע קינדער, האַלב־נאַקעטע און גאַנץ־באָרװעסע, שפּילן אין פֿערדלעך און פֿילן־אָן דעם שול־הױף מיט הילכיקע קולות פֿון זײערע יונגע געזונטע העלדזער. עס איז אַ לעבן און אַ פֿרײד אַף דער ייִדישער גאַס. די לופֿט, װי סע זאָל דאָ ניט זײַן ענג און געשטיקט, איז דאָך אַ מחיה. װוּ־ניט־װוּ װאַרפֿט זיך דורך אַ בױמל, שלאָגט זיך דורך און קוקט־אַרױס אַ גרעזל. די אױסגעגאָסענע פּאָמעניצע שלאָגט־צו דעם שטױב, װאָס די קינדער (די פֿערדלעך) האָבן אױפֿגעהױבן מיט זײער לױפֿן. עס איז פֿאָרט זומער, מען איז פֿאָרט אין דרױסן און עס איז פֿאָרט גוט אַף גאָטס װעלט!
― אָט דאָ װױנט דער קאָלעקטאָר, ― רופֿט זיך אָן דער טאַטע, און בײדע לאָזן זיך אַראָפּ אין אַ מין קעלער, אָדער אַזױ אַ פֿינצטערע גרוב, האַלטן זיך אָן באַ די נאַסע װענט, עפֿענען־אױף אַ טיר מיט אַ גרױסער שװערער אײַזערנער קליאַמקע, און פֿאַר זײערע אױגן באַװײַזט זיך אַזאַ מין בילד:
אַף דער הױלער ערד, מיט שװאַרצן איבערגעדעקט, ליגט עפּעס אַ זאַך, אין מיטן קײַלעכיק פֿאַרשפּיצט. צוקאָפּנס, באַ דער זאַך, צאַנקען צװײ ליכט, אַרײַנגעשטעקט אין צװײ פֿלעשלעך פֿון פֿאַרשײדענער גרױס און פֿאַרשײדענער פֿאַרב. פֿון יענער זײַט ליכט, אַף אַ בענקל, אין מיטן שטוב, זיצט עפּעס אַ ייִד אַ שמשׂ מיט אַ קאָלטונעװאַטער באָרד און מיט אַ צעפֿליקטער קאַפּאָטע. באַ דער רעכטער זײַט, באַ דער װאַנט, שטײען פֿאַריתומט, אײנס נעבן דאָס אַנדערע, װי אַ צװילינג, אַ פּאָר אַלטע טיפֿע צעריסענע גומענע קאַלאָשן, און אַפֿן בײַשטידל פֿונעם אײן־און־אײנציקן פֿענצטער װאַלגערן זיך אַ פּאָר גרױסע שװאַרצע ברילן.
― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―
דעם זעלבן טאָג איז געװען די לװיה. מען קאָן זיך פֿאָרשטעלן, װאָס פֿאַר אַ לװיה האָט דאָ געקאָנט זײַן, אַז דער געשטאָרבענער איז, ערשטנס, אַ ייִד אַן אָרעמאַן ― װער קען אים און װער װײס אים? און, צװײטנס, האָט ער געהאַט אַ שם אין שטאָט פֿון אַ שטילן אַפּיקורס. נאָר אַזױ װי אין זײַן אַרױסבאַגלײטן האָבן זיך מתעסק געװען אַזעלכע ייִדן, װי רב נחום ראַבינאָװיטש, יאָסיע פֿרוכשטײן, בײדע געראָטענע אײדעמס, און אַרנאָלד פֿון די פּידװאָרקעס איז אױך געקומען ― דאָס איז געװען די ער־ שטע, אױב ניט די אײנציקע, לװיה, װאָס אַרנאָלד זאָל זײַן דערבײַ, ― האָט זיך די שטאָט פֿאַראינטערעסירט, און קוקנדיק אײנער אַפֿן אַנדערן, האָט דער עולם גענומען קלײַבן זיך און װאַקסן און װאַקסן ― און ס'איז געװען גאָר אומגעריכט אַ לװיה אַ גרױסאַרטיקע, אַן אימפּאָזאַנטע. אָרעמעלײַט האָבן דערשמעקט אַ „פֿעטע“ לװיה, איז מען זיך צונױפֿגעקראָכן קאַליקעס פֿון אַלע װינקעלעך, געשלעפּט פֿאַר די פּאָלעס, געמאַכט גװאַלדן פֿאַר װאָס מע טײלט קײן געלט ניט פֿאַר דער מטה. עס איז שװער געװען אײַנצורײדן זײ, אַז דאָס איז געשטאָרבן אַ ייִד אַן אבֿיון גלײַך מיט זײ.
― פֿאַר װאָס־זשע קומט אים אַזאַ לװיה?.― האָבן זײ געטענהט, ― אַז קײן גבֿיר ניט, און קײן רבֿ, װי מע זעט אַרױס, אױך ניט, הײַנט װאָס איז מיט אים דער יחוס?…
די זון האָט נאָך געהאַלטן אין רעכטן בראָטן, אַז מע האָט אַרױסגעטראָגן די מטה, מיט שװאַרצן איבערגעדעקט, פֿון פֿינצטערן קעלער אַרױס. דער שול־הױף און די גאַנצע גאַס איז געװען פֿאַרפֿלײצט, שװאַרץ פֿון מענטשן. קײנער האָט אָבער קײנעם ניט גערופֿן. מען איז אַלײן געקומען. קײנער האָט ניט געװײנט, נאָר זיפֿצן האָבן זיך געלאָזט הערן. קײנער האָט קײן הספּד ניט געמאַכט, קײן קריעה ניט געריסן, קײן קדיש ניט געזאָגט, קײן שבֿעה ניט געזעסן. נאָר שבֿחים האָבן זיך געהערט, געטראָגן אין דער לופֿטן: „אַ װױלער ייִד געװען“… „נישט קײן צדיק, נאָר אַ װױלער, גוטער מענטש“… „אױסגעהאַלטן אַ שטאָט מיט אָרעמעלײַט“… „װיפֿל ער האָט פֿאַרדינט ― אַװעקגעגעבן“… „דעם לעצטן ביסן“… „זיך מפֿקיר געװען פֿאַר יענעמס װעגן“… „געריסן פֿון טױטע און פֿון לעבעדיקע צוליב קראַנקע אַלטע ייִדן“… „פֿײַנט געהאַט, מע זאָל אים דאַנקען“… „קײנמאָל ניט גערעדט פֿון זיך, נאָר יענעם אין זינען געהאַט“… „געװען אַ מאָדנער ייִד“… „ניט קײן מאָדנער ייִד, נאָר אַ מאָדנער מענטש“… „יאָ, אַ מענטש איז דאָס געװען“…
דאָס איז געװען אַ שטילע, נאָר אַ שײנע לװיה. עפּעס האָט זיך געפֿילט אַ באַפֿרידיקונג. אַ דאַנק גאָט דערפֿאַר, װאָס מענטשן צאָלן־אָפּ, אױב ניט פֿאַרן לעבן, איז כאָטש נאָכן טױט, כאָטש װיפֿל ס'ניט איז, כאָטש אַ טראָפּן כּבֿוד פֿאַר אַזױ פֿיל יאָרן פּײַן און לײַדן, צער, מאַטערניש און ביטערניש. ס'איז נאָר אַ װײטיק, װאָס ער אַלײן, דער קאָלעקטאָר מיט די שװאַרצע ברילן, קאָן ניט אױפֿשטײן כאָטש אַף אַ מינוט, כאָטש אַף אַ רגע, אַ קוק טאָן אַף דעם כּבֿוד, װאָס ער האָט… און אפֿשר ― װער װײס? װאָס װײסן מיר?… און עס פּלאָנטען זיך מחשבֿות און געדאַנקען פֿון „השאָרת־הנפֿש“, אין װעלכן דער נפֿטר האָט געגלױבט, כאָטש ער האָט געשמט פֿאַר אַן אַפּיקורס. אפֿשר גײט אָט־דאָ זײַן נשמה נאָך דער מטה גלײַך מיט אונדז און װײס מער פֿון אונדז, אַ סך, אַ סך מער?… װער װײס? װער װײס?…
װאָס װײַטער װערט דער עולם שיטערער. ביזן בית־עולם זײַנען געבליבן נאָר די סאַמע נאָענטע פֿרײַנט. דער גאַנצער „קלוב“. אַן אָרט האָט מען אים אָפּגעגעבן אַ באַשײדענעם, װי ער אַלײן. אין אַ זײַט האָט מען אים באַהאַלטן, אַ בערגל ערד האָט מען אַפֿן פֿרישן קבֿר אָנגעשאָטן. און מען איז זיך צעגאַנגען. קײנער האָט נישט געװײנט. קײנער האָט קײן הספּד נישט געמאַכט, קײן קדיש נישט געזאָגט, קײן שבֿעה ניט געזעסן. די ערשטע צײַט האָט מען נאָך פֿון אים אין „קלוב“ אַ פּאָר מאָל גערעדט. דערנאָך האָט מען אױפֿגעהערט פֿון אים צו רײדן ― און פֿאַרגעסן.
גאָר אין גיכן נאָך דעם איז פֿאַרשװוּנדן געװאָרן אױך בנימינזאָן דער משורר. אַ שטיק צײַט האָט מען ניט געװוּסט, װוּ ער איז אַהינגעקומען. דערנאָך האָט מען זיך דערװוּסט, אַז ער איז אין קיִעװ. אין אַ צײַט אַרום האָט זיך דער נאָמען בנימינזאָן געלאָזט הערן אין דער גרױסער „מלחמה“, װאָס ס'איז אױסגעבראָכן צװישן די „חכמי קיִעװ“, מיט װעלכע מיר װעלן זיך נאָך באַגעגענען אין די װײַטערדיקע קאַפּיטלעך. זײַן נאָמען האָט זיך געלאָזט הערן אינאײנעם מיט די נעמען פֿון משה־אַהרן שאַצקיס, יצחק־יעקבֿ װײַסבערג, דובזעװיטש, דאַרעװסקי. און גאָר־גאָר שפּעטער איז אַרױס אַ סלוך, אַז בנימינזאָן איז מגולגל געװאָרן אין אַמעריקע און אַז ער איז דאָרטן אַ רעװערענט און איז, זעלבסטפֿאַרשטענדלעך, אָלל־רײַט.
און אָט אַזױ איז נתפּרדה החבֿילה געװאָרן. צעשלאָגן געװאָרן די כּנופֿיה, צעשטערט געװאָרן די זעלטענע גוטפֿרײַנטשאַפֿט. אױס אידיליע.
62
אַ האַלב יאָר נע־ונד
עלנט און פֿאַריתומט ― „דער ייִד פֿון די שמױסן“. ― ער לאָזט זיך אַװעק אין
דער װעלט אַרײַן זוכן גליק ― ניט אײביק איז מען אַ גאַסט ― קאָנקורענץ מיט
מײדלשע שרײַבערס און קלײנשטעטלדיקע קנאה־שׂנאה ― אַבֿרהם דער כּלי־זמר. ―
פֿאַרלױרן אַזעלכע צװײ נאָענטע גוטע פֿרײַנט, װי דער קאָלעקטאָר און בנימינזאָן, האָט דער העלד פֿון דער דאָזיקער ביאָגראַפֿיע זיך קײן אָרט נישט געקאָנט געפֿינען. ער האָט זיך געפֿילט פֿאַריתומט. נאָך מער עלנט האָט ער זיך דערפֿילט, װען זײַן אײנציקער איבערגעבליבענער חבֿר אליע איז אױך אַװעקגעפֿאָרן קײן זשיטאָמיר. דאָ האָט זיך, ניט װילנדיק, צוגע־מישט אױך אַ געפֿיל פֿון קנאה. ער האָט געװוּסט גאַנץ גוט, אַז ס'איז אַ מיאוסע מדה, נישט קײן רײן געפֿיל. נאָר װאָס האָט ער געקאָנט טאָן, אַז עס האָט אים פֿאָרט פֿאַרדראָסן ― פֿאַר װאָס קומט זײַן חבֿר אַזאַ גליק און אים ניט? מיט װאָס איז ער שולדיק, װאָס ער האָט זיך געכאַפּט געבױרן װערן מיט אַ פּאָר חדשים פֿריִער? איבער אַזאַ נאַרישקײט זאָל ער פֿאַרלירן זײַן קאַריערע? פֿאַרשפּילן דאָס גאַנצע לעבן? ער האָט באַהאַלטן