אײנער פֿרעגט אים: צי האָט ער זיך באַקענט אין דער קאַלטער שול מיטן „עוזר־דלים“? און דער אַנדערער באַמערקט: װי קומט אַהין דער „עוזר־דלים?“ דאָרט איז דאָך נאָר דעם „עוזר־דלימס“ אַן אײניקל! און אַלע דרײַ לאַכן זײ פֿון דער חכמה, און שלום העלפֿט זײ לאַכן. עס גיט זיך אױס אַ נאַכט! אַזאַ נאַכט קאָן געמאָלט זײַן נאָר שׂמחת־תּורה צו הקפֿות.
דער קריזיס
זיך מיאוס אָפּגענאַרט אין די הײליקסטע געפֿילן. ― װערט קראַנק אַף טיפֿוס ―
שטײט־אױף אַן אַנדער מענטש ― געזעגנט זיך אָפּ מיט זײַנע קינדערשע יאָרן.
אַלע מאָל, װען דער פֿאַרפֿאַסער פֿון די דאָזיקע באַשרײַבונגען לאָזט זיך אַראָפּ אין די טיפֿע קאַטאַקאָמבן פֿון זײַן װײַטער קינדהײט, טראָגט־אַרױס אַף גאָטס װעלט און לופֿטערט דורך זײַנע זכרונות פֿון די אַף אײביק פֿאַרגאַנגענע ייִנגלשע יאָרן, פֿאַרטיפֿט זיך אין זײַנע שפּעטערדיקע דערפֿאַרונגען פֿונעם גרױסן װעלט־יאַריד, װאָס מע רופֿט דאָס „לעבן“, און באַטראַכט דאָס אַלצדינג מיט אַ קלאָרן קאָפּ און מיט אַ קאַלטן מח, באַװוּנדערט ער, װי ער האָט געקאָנט אַריבערטראָגן אַזעלכע אומדערבאַ־רעמיקע קלעפּ, מיאוסע אָפּנאַרעכטסן און ביטערע אַנטױשונגען, און בלײַבן גאַנץ אַף צו כאַפּן פֿרישע קלעפּ מיט נײַע אָפּנאַרעכטסן מיט נאָך גרעסערע אַנטױשונגען, װי דאָס, װאָס מע בלײַבט אָפּגענאַרט. אַ קלאַפּ פֿאַרהײלט זיך, אָבער אַן אַנטױשונג לאָזט־איבער נאָך זיך אַ קרעל אין דער נשמה אַף אײביק.
דער העלד פֿון דער דאָזיקער ביאָגראַפֿיע האָט שױן געפּרוּװט געשלאָגן װערן מאָראַליש און באַנומען װערן מאַטעריעל פֿון קאָפּ ביז פֿיס. ער האָט פֿאַרזוכט דעם טעם, װי דער לעזער װעט דאָס זען פֿון די װײַטערדיקע קאַפּיטלעך, פֿון צו פֿאַרלירן אַ ריזיקן קאַפּיטאַל אין אַ קורצער צײַט דורך פֿאַרשײדענע ספּעקולאַציעס, װאָס אַלערלײ מנחם־מענדלס האָבן אים אין זײ אַרײַנגעפֿירט, און ער קאָן זאָגן מיט אַ רײנעם געװיסן, אַז אים האָט ניט אַזױ גענומען דער פֿאַרלוסט פֿון געלט, װי דאָס, װאָס מענטשן האָבן אים אָפּגענאַרט און װאָס ער ה אָ ט ז י ך אָ פּ ג ע ־ נ אַ ר ט א י ן מ ע נ ט ש ן. די אַנטױשונג ― אָט װאָס אים האָט מקצר־ימים געװען אַלע מאָל, אָט װאָס אים האָט געטריבן אין דער ערד אַרײַן.
שױן אין יענער עפּאָכע, װען ער איז געװען נאָך גאָר אַ שנעק און האָט זיך נאַריש פֿאַרליבט אינעם חזנס מײדל, האָט ער שױן געכאַפּט דעם ערשטן קלאַפּ פֿון שרעקלעכער אַנטױשונג ― אַזאַ קלאַפּ, װאָס ניט ער, ניט קײנער האָט זיך געקאָנט דערױף ריכטן. מע האָט געקאָנט דערװאַרטן, למשל, אַז די עלטערן זאָלן געװױרע װערן פֿון דעם אומגעלומפּערטן ראָמאַן און צעשטערן דעם נאַרישן שידוך. מע האָט געקאָנט דערװאַרטן, אַז צאַליע דער חזן זאָל נעמען די טאָכטער פֿאַר די צעפּ, אָדער דערלאַנגען איר מיטן שטעקן ניט אַף קאַטאָװעס, נאָר טאַקע אַף דער רעכטער אמת. נאָר װער װאָלט דאָס געקאָנט צולאָזן, אַז דעם חזנס מײדל זאָל אין דער זעלבער צײַט, װאָס זי האָט געשפּילט אַ ראָמאַן מיט נחום ראַבינאָװיטשעס בחורל, גאָר זײַן פֿאַרליבט אין אַ גױ, אַ פּריקאַשטשיק באַ קאָטיעלניקאָװן אינעם גרױסן אײַזן־געשעפֿט, און זאָל מיט אים אײנמאָל אין אַ שבת־צו־נאַכטס, ניט װײַט פֿון יענעם שׂמחת־תּורה, װאָס איז באַשריבן אױבן, אַנטלױפֿן, אַרײַנגעבן זיך אין אַ פֿרױען־מאָנאַסטיר, צװישן מאָנאַשקעס, זיך דערנאָכדעם אָפּשמדן און חתונה האָבן טאַקע פֿאַר דעם זעלבן קאָ־טיעלניקאָװס פּריקאַשטשיק?!…
קײן פֿאַנטאַזיע פֿון אַ שרײַבער װעט ניט צוטראַכטן דאָס, װאָס דאָס לעבן אַלײן קאָן צוטראַכטן. אַװדאי איז נעבעך צאַליע דער חזן אַרומגעלאָפֿן, געזוכט זכות־אָבֿות, פּראָטעקציעס צום אַרכימאַנדריט, צו דער אי־הומענשע פֿונעם מאָנאַסטיר און אַלײן צום גובערנאַטאָר ― עס האָט ניט געהאָלפֿן קײן שמע־ישׂראל. די שטאָט האָט געקאָכט, װי אַ קעסל. די „גאַנצע װעלט“ האָט געװיגט זיך. װאָלט דאָס כאָטש געװען גלאַט אַ מײדל, אַ ייִדישע טאָכטער ― עס מאַכט זיך אַן אומגליק, װאָס זאָל מען טאָן? איז נײן. דאַרף זיך עס טרעפֿן מיט אַ חזן, אַ כּלי־קודש! װער װעט אים איצט צולאָזן צום עמוד? פֿרעגט זיך אַ קשיא: פֿון װאַנען װעט ער לעבן? הײַנט דער בזיון פֿאַר די בעלי־בתּים פֿון דער קאַלטער שול איז אױך עפּעס װערט. װאָרעם פֿאַר װאָס האָט זיך עס געטראָפֿן גראָד מיט ז ײ ע ר חזן פֿון ז ײ ע ר שול?…
װאָס פֿאַר אַ װערט האָבן אָבער געהאַט די אַלע אױסגערעכנטע צרות, בזיונות און יסורים קעגן דעם גיהנם, װאָס האָט זיך אָפּגעטאָן אין דער נשמה פֿון יענעם בחורל, װאָס איז געװען מיט סכּנות פֿאַרליבט אינעם חזנס מײדל און װעלכן דאָס מײדל האָט אַזױ מיאוס אָפּגענאַרט, פֿאַרביטן אים, אַ טאַטנס אַ קינד, אַף אַ גױ אַ פּריקאַשטשיק באַ קאָטיעלניקאָװן?! צוליב װאָס האָט זי באַדאַרפֿט נאַרן אַן אומשולדיקן בחורל, שרײַבן אים אַזעלכע בריװעלעך? קושן אין דער האַנט שׂמחת־תּורה צו הקפֿות? שװערן אים אײביקע ליבע און נאָך אַזעלכע זאַכן? דאָס אַנטלױפֿן מיטן פּריקאַשטשיק איז דאָך ניט געװען קײן פּלוצלעכע, אומגעריכטע פֿאַרליבעניש. דאָס איז געװען אַן אָפּגערעדטע זאַך שױן פֿון לאַנג. און ער דערמאָנט זיך, װאָס איר חבֿרטאָרנס חתן, דער פּריקאַשטשיק מיט די „ידים“, האָט אים געהאַט אַ זאָג געגעבן, אַז באַם חזנס מײדל װעט ער זיך באַגעגענען מיט אַ בײנברעכער. איצט װײסט ער שױן, װער דער בײנברעכער איז… און דאָס װאַרפֿט אים אַרײַן אין אַזאַ פֿײַער, אַז ער פֿאַרשילט זיך זײַן געבײן. ער שילט דעם טאָג, װאָס ער האָט זיך באַקענט מיטן חזנס מײדל. ער שילט דעם בחור, דעם פּריקאַשטשיק פֿון דער „זאַליאַזנע“ קראָם, און קאָטיעל־ניקאָװס פּריקאַשטשיק, און אַלע פּריקאַשטשיקעס פֿון דער גאַנצער װעלט. אַך! װי גוט ס'װאָלט געװען, װען אַ פֿײַער ברעכט־אױס און פֿאַרברענט אַלע „זאַליאַזנע“ קראָמען פֿון שטאָט, אָדער װען אַ שטורעם־װינט הײבט זיך אױף און טראָגט־אַראָפּ אַלע קראָמען מיט אַלע הײַזער פֿון שטאָט, אָדער די ערד עפֿנט זיך אױף און די גאַנצע שטאָט פּערעיאַסלאַװ מיט דער בריק און מיט די פּידװאָרקעס װערן אײַנגעזונקען, אַזױ װי קורח! נישטאָ באַ אים קײן טראָפּן רחמנות אַף אײגענע, אַף פֿרעמדע, אַף אַלטע לײַט, אַף קלײנע קינדער, עופֿהלעך ― אַלע און אַלץ זאָל גײן צו אַלדי שװאַרצע יאָר!… און ער פֿאַרשילט די װעלט, װאָס גאָט האָט באַהערשט ― אַזאַ פֿאַלשע, אַזאַ מיאוסע, פּאַסקודנע װעלט! און ער פּאַרשילט די מענטשן, װאָס גאָט האָט באַשאַפֿן ― אַזעלכע פֿאַלשע, מיאוסע, פּאַסקודנע מענטשן!…
פֿאַרטיפֿט אין אַזעלכע מיזאַנטראָפּישע געדאַנקען, קומט ער אײנמאָל פֿון קלאַס אַהײם און פֿילט, אַז דער קאָפּ איז אים עפּעס װי אָנגעגאָסן מיט בלײַ. פֿאַר די אױגן שװעבן אים רעדלעך מיט עפּעס מאָדנע פֿיגורן. די רעדלעך ברײטלען זיך, די פֿיגורן װערן צעגאַנגען, אַזױ װי שנײ אַף דער זון, און אַף זײער אָרט קומען־אָן אַנדערע פֿיגורן. קײן װאַרעמעס עסן װיל ער ניט. די שטיפֿמאַמע חידושט זיך: „געפּגרט אַ בער אין װאַלד“ ― זאָגט זי מיט איר געװײנלעכן גיפֿט. ער קאָן זיך ניט האַלטן אַף די פֿיס. ער לײגט זיך אַף דער קאַנאַפּע. דער טאַטע גײט־צו, טאַפּט אים באַם קאָפּ. עפּעס פֿרעגט באַ אים דער טאַטע, און ער ענטפֿערט, נאָר װאָס מע האָט אים געפֿרעגט און װאָס ער האָט געענטפֿערט ― װײס ער ניט. ער געדענקט ניט. דאַכט זיך, עפּעס האָט מען גערעדט װעגן „מאָגן“… „דאָקטער“… „אַפּטײק“… און עפּעס ביטערס פֿילט ער, װי מע גיט אים אײַן דורך אַ טײ־לעפֿל, און סע שמעקט מיט מאַנדלען… און דער קאָפּ, אױ דער קאָפּ!… און עס װיקלען זיך קנױלן פֿאַר די אױגן, און זײ שפּאַרן זיך דורך די אױערן אַרױס און גײען־אַװעק מיט אַ לאַנגן־לאַנגן פֿײַף. און װי קלײנע מורעשקעס גראַבלען זײ זיך אינעװײניק אונטער דער הױט, אין די אָדערן, קיצלען, זידן, בולבען זיך אינעװײניק אין לײַב, און בײַטעלעך, בײַטעלעך קאַטשען זיך אַראָפּ אַ באַרג, אָן אַ שיעור בײַטעלעך… און מענטשן װילן כאַפּן די בײַטעלעך ― און קאָנען ניט… דער אַנטיק איז אָבער דאָס, װאָס ער האַלט, דאַכט זיך, צוגעמאַכט די אױגן, און זעט פֿונדעסטװעגן אַלץ, װאָס סע טוט זיך! ער הערט ניט ― איבערן פֿײַפֿן, װאָס פֿײַפֿט אים אין די אױערן, קאָן ער ניט הערן, נאָר זען זעט ער אַלעמען. אַלע זײַנען דאָ. אַ מישמאַש פֿון אַמאָליקע און הײַנטיקע חבֿרים און גלאַט מענטשן. זײַן חבֿר שמואליק, פּיניעלע שימעלעס, אליע דאָדיעס, איצל דעם פֿעטער פּיניעס, דער אורח װאָלפֿסאָן… שענער פֿון אַלץ איז דאָס, װאָס קאָטיעלניקאָװס פּריקאַשטשיק דאַװנט פֿאַרן עמוד, זינגט „אַתּה הראית“, און דעם חזנס מײדל שלאָגט זיך „על חטא“… און עפּעס אַ קול, אַ פֿאַרדומפּענע שטימע, הערט זיך פֿון דער קאַלטער שול אַרױס ― מאָדנע װײנענדיקע שטימען מיט אַ כליפּען. דאָס דאַװנען די מתים. מתים דאַװנען אַלע שבת־צו־נאַכטס אין דער קאַלטער שול. מיט אַ מנין דאַװנען זײ. װער װײס עס ניט? און ס'איז אים קײן זאַך ניט קשה, אַפֿילו דאָס, װאָס קאָטיעלניקאָװס פּריקאַשטשיק, אַ גױ, זינגט „אַתּה הראית לדעת“ מיטן ייִדישן ניגון… אײן זאַך נאָר איז אים יאָ קשה: װי קומט דאָס, װאָס אָט איז דאָ נאָר־װאָס געװען זײַן חבֿר שמואליק, שמואליק דער יתום, ― פֿאַר װאָס האָט ער אים ניט געפֿרעגט, װאָס הערט זיך מיטן „אוצר“? װי קומט דאָס, ער זאָל פֿאַרגעסן אַזאַ װאַזשנע זאַך? ער עפֿנט־אױף די אױגן און זוכט שמואליקן, און קאָן אים ניט געפֿינען. נישטאָ קײן שמואליק, ניט קײנער פֿון די, װאָס זײַנען דאָ נאָר־װאָס געשטאַנען. װוּ האָבן זײ געקאָנט אַהינקומען אַלע? און ער מאַכט־צו צוריק די אױגן, און ער הערט זיך צו צום האַרצן, װי עס קלאַפּט, און צו די שלײפֿן, װי זײ שלאָגן. און ער פֿילט, אַז ער איז אָפּגעגאָסן מיט שװײס, ער שװימט אין אַ טײַך פֿון שװײס. די שפּיץ־פֿינגער זײַנען אױפֿגעבלעזלט, װי נאָך אַ שװיץ־באָד, און די האָר פֿון קאָפּ זײַנען נאַס און קלעפּן זיך צום שטערן. און ער פֿילט אַ קאַלטע האַנט אַף זיך. און ער דערהערט אַ באַקאַנטן זיפֿץ. עפֿנט ער אױף די אױגן ― ס'איז דער טאַטע! און נעבן אים דער אורח װאָלפֿסאָן, און דער קאָלעקטאָר מיט די שװאַרצע ברילן, און נאָך און נאָך מענטשן. און ער זעט, אַז אַלע קוקן אַף אים מיט רחמנות. און ער הערט און פֿאַרשטײט, אַז מע רעדט פֿון אים. „קריזיס“, הערט ער, זאָגט מען. און ער פֿאַרשטײט נאָך ניט, װאָס פֿאַר אַ „קריזיס“? און ער איז גאַנץ צופֿרידן, װאָס ער איז מיט אײן מאָל געװאָרן אַזאַ מיוחס באַ אַלעמען, װאָס אַלע אינטערעסירן זיך מיט אים אַזױ. מער פֿון אַלע אינטערעסירט זיך דער טאַטע. ער בײגט זיך אָן איבער אים און פֿרעגט אים: װאָס װאָלט ער געװאָלט? ער ענטפֿערט נישט באַלד. ער װיל זיך פֿריִער גוט באַטראַכטן, װוּ ער איז אין דער װעלט און װאָס טוט זיך דאָ מיט אים? עס נעמט היפּשע עטלעכע מינוט, ביז ער קומט צו זיך און פֿאַרשטײט, װאָס מיט אים איז, ― אַז ער איז קראַנק געװען, אַפּנים, זײער קראַנק, און אַז איצט איז אים בעסער. בעסער? אױסגעצײכנט גוט. ערשט דעמאָלט, אַז ער האָט שױן כּמעט אַלץ באַגריפֿן, באַנעצט ער מיט דער צונג די פֿאַרטריקנטע ליפּן און לאָזט אַרױס אַ װאָרט, מער ניט אַז אײן װאָרט:
― אַגרעסן!…
קוקט זיך דער טאַטע איבער מיט די איבעריקע מענטשן, װאָס שטײען אַרום קראַנקן, און טוט אים אַ פֿרעג־איבער:
― אַגרעסן? װאָסערע אַגרעסן?
.― אײַנגעמאַכטס! ― ענטפֿערט דער קראַנקער מיט אַ מאָדנער גראָבער שטימע, װאָס הײבן הײבט זי זיך אָן דין, סאָפּראַנעדיק, און לאָזט זיך אױס גראָב, מיט אַ באַס. דער קראַנקער האָט זיך אַזש איבערגעשראָקן, ניט דערקענט זײַן קול. אין דער צײַט, װאָס ער איז קראַנק געװען, האָט ער זיך אַזױ פֿאַרענדערט, אַז װען ער איז אין אַ פּאָר װאָכן אַרום אַראָפּ פֿון בעט, קױם דערשלעפּט זיך אין זאַל אַרײַן, אַ קוק געטאָן אַף זיך אין שפּיגל, האָט ער זיך קױם דערקענט. פֿאַר אים איז איצט געשטאַנען שױן גאָר אַן אַנדער מענטשל. פֿריִער איז דאָס געװען אַ ציקאַװע ייִנגל מיט רױטע פּוכקע בעקלעך, אַ רירעװדיקס, אַ לעבעדיקס, מיט שמײכלענדיקע אױגלעך, קײַלעכיק אונטערגעשאָרן, מיט אַ געקרײַזלט טשובעקל פֿון בלאָנדע האָר פֿון פֿאָרנט אַפֿן שטערן. איצט האָט זיך דאָס פּנים אױסגעבלײכט, די בעקלעך זײַנען אָפּגעפֿאַלן, די אױגן זײַנען גרעסער געװאָרן, דער קוק פֿאַרטראַכט, און אַלײן האָט ער זיך אױסגעצױגן אין דער לענג. די בלאָנדע געקרײַזלטע האָר האָט מען אים אָפּגעשאָרן ביז דער הױט, װי אַ טאָטער. גאָר אַן אַנדער בחורל איז דאָס געװען אַצינד.
אָבער ניט נאָר אין זײַן אױסזען אַלײן האָט ער זיך פֿאַרענדערט. ער האָט זיך אינגאַנצן איבערגעאַנדערשט. ער האָט דערפֿילט, אינעװײניק באַ זיך, אין דער נשמה, איז פֿאָרגעקומען אַ קריזיס. און עס טוט אים באַנג, האַרצעדיק באַנג, זײַן נאַרישע נאַיִװע פֿאַרגאַנגענהײט, װעלכע װעט זיך שױן ניט אומקערן און ניט איבערחזרן קײנמאָל, קײנמאָל!… און אױך איצט, איבערלעבנדיק אין דעם זכּרון נאָך אַ מאָל יענע גליקלעכע יאָרן און אַריבערגײענדיק צו די װײַטערדיקע באַשרײַבונגען, קוקט ער זיך אום צוריק מיט אַ שטילער בענקשאַפֿט און געזעגנט זיך אָפּ שױן אַף אײביק מיט זײַנע גוטע ייִנגלשע יאָרן:
― זײַ געזעגנט, קינדהײט! דריטער טײל
ער גיט שטונדן
דער פּשט פֿון „געבן שטונדן“ ― יונגע און אַלטע לערערס ־ דער כּח פֿון
„גראַמאַטיקע“ ― מע גײט צו אים מיט פּראָטעקציעס ― אין פּערעיאַסלאַװער
שטאָט־גאָרטן און באַ דער שטיפֿמאַמע אינדערהײם ― דעם קאָלעקטאָרס פּשרה. ― ער באַקומט אַ שטעלע און פּאַקט זײַנע ביכער.
איצט איז שװער צו זאָגן, צו װעמען האָט געהערט די איניציאַטיװע, דאָס הײסט, װעמען איז דאָס אײַנגעפֿאַלן צום ערשטן, אַז אַ בחורל, נאָך קײן פֿולע זיבעצן יאָר ניט אַלט, נאָך קײן סימן פֿון װאָנצעלעך אַף דער אײבערשטער ליפּ, נאָך נישט געענדיקט דעם גאַנצן קורס פֿון דער „אױ־עזדנע“, ― זאָל ער שױן נעמען דאָס שטעקעלע אין האַנט, אַרױפֿװאַרפֿן דאָס אױבעררעקל אַף די פּלײצעס אָן די אַרבל און שױן מאַרשירן פֿון שטוב צו שטוב „געבן שטונדן“? „געבן שטונדן“ האָט געהײסן ― לערנען מיט ייִנגלעך און מיט מײדלעך אַלץ, װאָס מע לערנט אין די קלאַסן, אונטערנעמען זיך דורכגײן מיט זײ אַ געװיסן קורס און צוגרײטן זײ צו אַ געװיסער צײַט, זײ זאָלן קאָנען אַרײַן אין די קלאַסן, אָדער אָפּגעבן עקזאַמען.
אָפּגעבן עקזאַמען איז געװאָרן אַ גאַנג, ס'איז אַרײַן אין דער מאָדע. אַלע און אַלע האָט זיך געגרײט צום עקזאַמען. ייִנגלעך און מײדלעך, חתנים און יונגעלײַט, בעל־הביתלעך, ייִדן מיט בערד שױן ― האָבן זיך אַ נעם געגעבן צו גאָװאָראָװס גראַמאַטיקע, צו יעװטושעװסקיס אַריפֿמע־טיקע, צו סמירנאָװס געאָגראַפֿיע, צו דיסטרעװעגס געאָמעטריע, און גענומען לערנען אַף אױסװײניק „באַסני קרילאָװאַ“, שטודירן דאָס װערטערבוך. ס'איז געװאָרן אַ מין עפּידעמיע ― עקזאַמענעס! פֿאַרשטײט זיך, אַז באַ אַזאַ עפּידעמיע איז ניט געװען גענוג לערערס אין שטאָט. פּראָפֿעסיאָנעלע ייִדישע לערערס זײַנען געװען אינגאַנצן צװײ: דער אַלטער מאָ־ניסאָװ ― איז ער געװען אָן צײן, געשפּיגן ניט גערעדט, און דערצו נאָך טױב, װי די װאַנט; און דער ייִנגערער, נח בוסעל ― דער האָט געלערנט פֿראַנצױז, געטראָגן אַ בלױען מונדיר, גלאַנצנדיקע שטיװל, און איז געװען אַ יקרן, גענומען צו־טײַער. און װײַטער איז געװען איציע דער שרײַבער און זײַן ברודער, אַבֿרהם דער שרײַבער ― בײדע אױסגעפּוצטע ייִדלעך מיט רױטע בעקלעך־פּאַמפּעשקעס. די האָבן שױן גענומען צו װאָלװל, זײַנען זײ אָבער געװען צעקריגט מיט דער רוסישער גראַמאַטיקע אַף מעסערשטעך און האָבן נישט געװוּסט, װי אַזױ עס לײגט זיך אױס דאָס װאָרט „פּעטשעניעגי“. דאָס הײסט, זײ האָבן געװוּסט, אַז אינעם װאָרט ,,פּעטשעניעגי“ באַדאַרף ערגעץ זײַן אַ „יאַט“, נאָר זײ האָבן ניט