קעדיקן דניעפּער, האָט זיך צונױפֿגעגאָסן מיטן זשומען און מיטן מורמלען פֿונעם װאַסער און אַרױסגערופֿן באַ די פֿרײלעכע יונגע װאָיאַזשערן אַ נײַע שטימונג. עס פֿאַרגלוסט זיך זײ אױך דאַװנען מנחה. דאָס איז געװען באַ זײ, מע קאָן זאָגן, די ע ר ש ט ע פֿרײַװיליקע, נישט־געצװוּנגענע מנחה, אָט אַדאָ אונטערן הױלן הימל, נאָענט צו גאָט. עס האָט זיך זײ קײנמאָל אַזױ ניט געװאָלט דאַװנען, װי אַצינד, אין דעם פֿאַרנאַכט, אונטער דעם הימל, אַפֿן ברעג פֿון אָט דעם דניעפּער. דורכגעלאָזט די קטורת, ― נישקשה, אין װעג קאָן מען זיך באַגײן אָן קטורת ― האָבן זײ אָנגעהױבן גלײַך פֿון „אַשרי יושבֿי בֿיתך“.― פֿײַנטשיק, מיט אַ ניגון, און אַװעקגעשטעלט זיך אַלע פֿיר שמונה־עשׂרה מיטן פּנים צו מזרח, צוגעמאַכט די אױגן און צעשאָקלט זיך, װי דער בעל־עגלה: „האל הגדול הגבור והנוראָ“ ― דער גאָט דער גרױסער, דער שטאַרקער, דער מוראדיקער“… דאָס זעט מען ערשט רעכט אָט דאָ, אין דעם פֿאַרנאַכט, אונטער דעם הימל, אַפֿן ברעג פֿון דעם דניעפּער. און עס דאַװנט זיך אַזױ גוט, אַזױ זיס, אַזױ געשמאַק, װי נאָך קײנמאָל ניט פֿריִער!
37
אַפֿן פּאַראָם
אַן אומגעריכטע באַגעגעניש אָפֿן פּאַראָם. ― עשׂו, אַ קלײן גױעצל, אַ משומד. ― זײ האָבן זיך דערקענט. ― צעגײען זיך אָן װערטער.
די קלײנע װאָיאַזשערן־יתומים זײַנען נאָך ניט אױסגעשטאַנען שמונה־עשׂרה, אַז זײ האָבן דערזען פֿון דער װײַטן, אַפֿן גלאַנץ פֿונעם דניעפּער, פֿריִער אַ שװאַרצן קנױל, װאָס באַקומט אַפֿן שײַן פֿון דער פֿאַרגײענדיקער זון אַלע מאָל אַנדערע פֿאַרבן. דער דאָזיקער קנױל װאַקסט, װערט אַלע מאָל גרעסער און גרעסער, טוקט זיך, פֿאַרגײט און באַװײַזט זיך װידער אַ מאָל. דערנאָך האָבן זײ דערהערט אַ מאָדנעם גערױש און אַ גערודער, אַ קײַקלען זיך פֿון רעדלעך און אַ קרעכץ פֿון אַ שטריק. האָבן זײ געמאַכט בקיצור מיט דער מנחה, אַף דער גיך אױסגעשטאַנען שמונה־עשׂרה און צוגעלאָפֿן צוס ברעג, דערזען אַ גראָבן קאַנאַט, װאָס ציט זיך איבער דער ברײט פֿונעם דניעפּער, צוגעקרעמפּעװעט צו אַ קלאָץ פֿון דער זײַט װאַסער. און דער קנױל איז געװאַקסן און איז אױסגע־ װאַקסן אין אַ מין הילצערנע מגושמדיקע בריאה, אַ מין באַשעפֿעניש אינעם געשטאַלט פֿון אַ שטוב, װאָס רירט זיך און שװימט אַפֿן װאַסער. אױבן, אַפֿן רוקן פֿונעם באַשעפֿעניש, געפֿינט זיך עפּעס אַ מין רעדל, װאָס דרײט זיך, און מיטן כּח פֿון אָט דעם רעדל רירט זיך אָט־דאָס מגושמדיקע באַשעפֿעניש איבערן װאַסער, פּאַמעלעכן, נאָר זיכער, און אַלץ נענטער און נענטער צום ברעג, ביז מע קאָן שױן זען דאָס באַשעפֿעניש פֿון דער נאָענט און באַטראַכטן עס פֿון אַלע זײַטן, אַז דאָס איז ניט קײן באַשעפֿעניש, ניט קײן לעבעדיקע זאַך, נאָר אַזאַ מין שיף, אַ באַרקע, אָדער אַ בערלינע, און אַף דער בערלינע שטײען פֿורן, פֿערד און מענטשן ― און אָט אָ דאָס איז געװען, אײגנטלעך, דער „פּאַראָם“, װאָס חבֿרה האָבן אַף אים אַזױ לאַנג אַרױסגעקוקט, און אָט אַף דעם פּאַראָם װעלן זײ דאָס איצטער זיך לאָזן פֿאָרן, אַריבערפֿאָרן דעם דניעפּער! איצט איז שױן אַביסל גרינגער אַפֿן האַרצן. איצט קאָן מען זיך שױן אַביסל צוזעצן אַפֿן זאַמד און צוּװאַרטן, ביז דער פּאַראָם װעט צוגײן און זיך אָפּשטעלן. װאָרעם נישט אַזױ גיך גײט אַ פּאַראָם. ער גײט זײער, זײער פּאַװאָלינקע, קױם־קױם װאָס ער רירט זיך. די זון גײט שױן אַ סך גיכער פֿון אים. אָט איז זי נאָר־װאָס געװען אין עק־הימל, און אָט נידערט זי, װי באַרג־אַראָפּ, זעצט זיך און זינקט און װערט פֿאַרשװוּנדן אַף יענער זײַט טײַך, לאָזט איבער נאָך זיך אַ ברײטן, רױטן פֿלעק. דאָס װינטעלע װערט קילער און קילער. די קינדער האָבן זיך דערװײַל אַװעקגעזעצט אין זאַמד. דער עלטערער האָט דאָס קלײניטשקע, װאָס איז אַ יאָר אַלט, אַף די הענט גענומען; דאָס עופֿהלע איז געשלאָפֿן.
דער פּאַראָם האָט זיך אָפּגעשטעלט. די מענטשן מיט די פֿורן מיט די פֿערד זײַנען פּאַמעלעכן, אײנציקװײַז און שטיל, אָן װערטער, אַראָפּ פֿונעם פּאַראָם, און שמעון־װאָלף דער בעל־עגלה איז אַרױף אַפֿן פּאַראָם, אױך קײן אײנציק װאָרט ניט אַרױסגעלאָזט, גלײַך װי אַלע װאָלטן זיך אָפּגערעדט, אַז ס'איז „אָסור לדבר“. פֿריִער האָט ער אַרױפֿגעפֿירט דעם װאָגן מיט די פֿערדלעך, אַפֿילו ניט אױסגעשאָלטן זײ, װי זײַן שטײגער איז, מיט דער חלירע. דערנאָך האָט ער אַ מאַך געגעבן מיט דער האַנט צו זײַנע יונגע פּאַרשױנדלעך, זײ זאָלן אױך אַרױף אַפֿן פּאַראָם. נאָך אַ מינוט ― און דער פּאַראָם, מיטן װילן פֿון אײן מענטשן, װאָס האָט זיך אָנגעלענט מיטן גאַנצן כּח איבערן גראָבן קאַנאַט, איז אַװעק זײַן װעג גאַנץ שטיל, אַזױ שטיל, אַז כּמעט מע הערט גאָרניט, װי ער גײט. עס דאַכט זיך אױס, אַז ניט דער פּאַראָם גײט אַהין, נאָר, פֿאַרקערט, דער טײַך, דער דניעפּער, גײט צ ו ר י ק , טרעט־אָפּ, מאַכט אַ „בואי־בשלום“, שטײט־אױס שמונה־עשׂרה. און ערשט דאָ זעט מען, װי גרױס דער דניעפּער איז, װי ברײט און װי שײן, גרױסאַרטיק שײן. מע פֿאָרט און מע פֿאָרט ― און מע איז נאָך װײַט פֿונעם צװײטן ברעג.
די זון איז שױן לאַנג אונטערגעגאַנגען אַף יענער זײַט טײַך, און די לבֿנה איז אַרױס, פֿריִער אַ רױטע, דערנאָך איז זי געװאָרן װײַס, אַ העל־װײַסע, אַ זילבערנע לבֿנה. אײנציקװײַז, װי שבת־ליכטלעך, האָבן זיך אָנגעצונדן די שטערן אינעם טיפֿן הימל, און דער דניעפּער האָט אין אָװנט באַקומען אַן אַנדער פֿאַרב מיט אַן אַנדער פּנים, מיט אַן אַנדער געשטאַלט, גלײַך װי ער װאָלט זיך אײַנגעהילט אין אַ טונקל מלבוש. און אַ נײַע, פֿרישע, שטילע קילקײט האָט ער אַרױסגעגעבן פֿון זיך, אַ גלאַטע, גרינגע קילקײט. עס האָט זיך געטראַכט טױזנטער, טױזנטער מחשבֿות: פֿון דער נאַכט, פֿונעם הימל, פֿון די שטערן, װאָס האָבן זיך אָפּגעשפּיגלט אינעם װאַסער פֿונעם רויִקן דניעפּר. די דאָזיקע שטערן זײַנען דאָך יעדע שטערנדל אַ נשמה פֿון אַ מענטשן… און פֿונעם כּוח פֿונעם פּאַראָם האָט זיך געטראַכט, װי אַזױ אײן מענטש, סך־הכּל אײן גױעץ, טרײַבט אים. ער לענט זיך אָן מיט אײן האַנט אַפֿן קאַנאַט, ציט דעם קאַנאַט, דרײט זיך דאָס רעדל ― און דער פּאַראָם גײט.
שלום איז אַ בעלן אָנצוקוקן דעם גױעץ פֿון דער נאָענט, װי אַזױ ער אַרבעט באַם קאַנאַט און טרײַבט דעם פּאַראָם. און ער גײט־צו נאָענט צום גױעץ, צום פּאַראָמשטשיק. נאָך גאָר אַ יונגער גױעץ אין אַ גרױער סװיטקע, גרױסע שטיװאַלעס, און מיט אַ קוטשמע אַפֿן קאָפּ, הערט נישט אױף מיטן גאַנצן כּח זיך אָנצושפּאַרן אַפֿן מוראדיקן גראָבן קאַנאַט. שלום קוקט זיך אײַן אינעם דאָזיקן פּאַראָמשטשיק דעם גױעץ, װי ער אַרבעט דאָס אַף אַלע כּלים, מאַכט מיט דער פּלײצע אַרױף און אַראָפּ, אַרױף און אַראָפּ, אַזש די בײנער טרישטשען! „עשׂו ― טראַכט זיך שלום באַ זיך אין האַרצן ― עשׂו!… דאָס קאָן נאָר אַ גױ, נישט קײן ייִד. װי קומט אַ ייִד צו אַזאַ גראָבער אַרבעט? ו א ת אָ ח י ך תּ ע בֿ ו ד ― און דײַן ברודער װעסטו דינען, ― שטײט אין חומש. גאַנץ גוט, װאָס איך בין יעקבֿס אַן אײניקל, ניט עשׂוס“…
און עס טוט אים װײ דאָס האַרץ פֿונדעסטװעגן אַפֿן דאָזיקן יונגן גױעץ, אַפֿן דאָזיקן עשׂוס אײניקל: נאָך צו אַ יונגער פּאַראָמשטשיק, צו אַ יונגער עשׂו… און ער קוקט זיך אײַן אין אים אין פּנים אַביסל נענטער ― און… ער שפּרינגט־אָפּ צוריק! עס האָט זיך אים אױסגעדאַכט, אַז ער איז אים קענטלעך. קענטלעכע אױגן!… און שלום פֿױלט זיך נישט, גײט־צו נאָך אַמאָל, שױן גאָר נאָענט, צום גױעץ: ס'איז גאָרניט קײן גױעץ ― ס'איז נאָך גאָר אַ יונגער שײגעץ, מיט אַ מוראדיק פֿאַרשװאַרצט, פֿאַרגרעבט פּנים, מיט מוראדיק פֿאַרשװאַרצטע, פֿאַרגרעבטע הענט. אױגן. ― ייִדישע, און הענט גױיִשע… און ער דערמאָנט זיך אינעם פּסוק: „והידים ידי עשׂו“ ― עשׂוס הענט… נאָר למאַי איז ער אים אַזױ קענטלעך? װוּ האָט ער אים געזען?…
און ער הײבט זיך אָן צו גראָבן אין זײַנע זכרונות, און עס קומט אים אַפֿן זינען אײנער פֿון זײַנע װאָראָנקאָװער חבֿרים, בערל דער אַלמנהס, אַ שװאַרצער בחור מיט מגושמדיקע גרױסע צײן. ניט שױן־זשע איז דאָס ער? נײן, עס קאָן ניט זײַן! עס דאַכט זיך אים נאָר אױס!… נאָר, רבונו־של־עולם! ס'איז דאָך פֿאָרט ער!… דאָס גױעצל, דערזען, אַז מע קוקט זיך אין אים אײַן, האָט נאָך מער אָנגערוקט דאָס היטל, נאָר מן הצד געכאַפּט אַ קוק אַף דעם, װאָס באַטראַכט אים אַזױ געשמאַק. זײערע אױגן האָבן זיך באַגעגנט אין דער פֿינצטערניש פֿון דער נאַכט און ― זײ האָבן זיך דערקענט…
דאָס דאָזיקע אומגעריכטע באַגעגעניש רופֿט־אַרױס אַ שלל מיט געדאַנקען: בערל אַ גױ? אַ ייִד אַ גױ?… און ער דערמאָנט זיך, אַז מע האָט נאָך דעמאָלט געהאַט געזאָגט, אַז בערל האָט זיך געשמדט… ניט אומזיסט האָט מען נאָך דעמאָלט געזאָגט אַף אים, אַז ער איז אַ „מומר־להכעיס“… צוגײן צו אים, לאָזן זיך דערקענען, אױספֿרעגן זיך באַ אים ― דערלאָזט אים עפּעס ניט, שלומען. עס פֿילט זיך אַ פֿרעמדקײט, אַ דערװײַטערטקײט, אַ קעלט און צו גלײַכער צײַט ― אַ רחמנות. אַ רחמנות אַף אַ ייִדן, װאָס איז געװאָרן אַ גױ. צוליב װאָס? צוליב דעם, ער זאָל אָנטאָן אַ גרױע סװיטקע, אַ גרױס מאָכנאַטע היטל און װערן אַ העלפֿער באַם פּאַראָמשטשיק, אַ באַטראַק?… און דער „באַטראַק“ ― גאָרנישט! ער זאָל אַפֿילו אַ ריר טאָן זיך. אַפּנים, ער קאָן ניט קוקן זײַן חבֿר אין די אױגן אַרײַן… ער קוקט אַראָפּ, אין װאַסער אַרײַן, גלײַך װי מע זעט עפּעס דאָרטן. בערל דער גױעץ האָט זיך נאָך מער אײַנגעהילט אין דער סװיטקע, נאָך מער אָנגערוקט דאָס היטל, באַשפּיגן בײדע הענט און אַ נעם געגעבן זיך צו דער אַרבעט נאָך מיט מער פֿרישקײט, אָנגעלענט זיך מיט אַלע כּוחות אַפֿן מוראדיק גראָבן קאַנאַט. דער קאַנאַט האָט געקרעכצט. די רעדלעך האָבן זיך געקײַקלט. דער פּאַראָם האָט זיך געגליטשט אַלץ װײַטער און װײַטער ― מע איז געקומען צו פֿאָרן.
― קריכט אין װאָגן! ― האָט דער שװײַגנדיקער בעל־עגלה אױסגעקאָמאַנדעװעט נאָכדעם, װי ער האָט זיך אַרױסגעקײַקלט מיטן װאָגן פֿונעם פּאַראָם, געגעבן אַ שמײַס די פֿערדלעך, מכבד געװען זײ מיט די װערטער „חלירע“ און „פּגירות“ ― און איז אַװעק, איבערגעלאָזט הינטער זיך דעם דניעפּער מיטן פּאַראָם מיטן באַטראַק פֿונעם פּאַראָמשטשיק, װאָס איז נעבעך געװען אַמאָל אַ ייִדיש קינד, יעקבֿ אָבֿינוס אַן אײניקל. און הײַנט װאָס? נעבעך! נעבעך!… אין באָסלאַװ אַף דער „טאָרהאָװיצע“
אָנגעקומען קײן באָסלאַװ גלײַך אָפֿן יאַריד. ― זײ װײסן ניט, װאָסער משה־יאָסיע
איז זײער זײדע. ― אַ ייִד מיט אַ טלית־קטן נעמט זיך אונטער ברענגען די קינדער צום זײדן.
עס איז שױן געװען גרױסער טאָג, אַז די קלײנע װאָיאַזשערן־יתומים זײַנען אַרײַנגעפֿאָרן מידע, הונגעריקע און שלעפֿעריקע אין דער שטאָט ב אָ ס ל אַ װ. פֿון יענער זײַט װאַלד האָט זיך אױפֿגעהױבן די זון, אַ קלאָרע, אַ בריליאַנטענע, אַ װאַרעמע זון. צום אַלעם ערשטן זײַנען זײ דורכגעפֿאָרן פֿאַרבײַ אַ מוראדיק גרױסן בית־עולם, מיט אַזױ פֿיל אײַנגעבױגענע, האַלב־אײַנגעפֿאַלענע שטיבלעך און אַלטע מצבֿות מיט אָפּגעריבענע אותיות „ת. נ. צ. ב. ה.“, אַז לױט דעם רײַכן בית־עולם האָט מען געקאָנט מײנען, אַז די שטאָט איז מי יודע װאָס פֿאַר אַ כּרך! פֿונעם בית־עולם איז מען אַרײַן גלײַך אין דער „טאָרהאָװיצע“ ― אַ מאַרק אָדער אַ מין יאַריד אַזעלכער, װוּ אַלץ איז אױסגעמישט אינאײנעם: גױיִם, און פֿערד, און בהמות, און חזירים, און ציגײַנער, און װעגן, און רעדער, און כאָמאָטעס, און ייִדן פֿון כּל המינים: ייִדן מיט פֿעלכלעך, ייִדן מיט היטלען, ייִדן מיט „קראַסנע“ סחורה, ייִדן מיט בולקעס, מיט אײערבײגל, מיט קיכלעך, מיט עפּלקװאַס און מיט װאָס איר װילט. הײַנט װײַבער! װײַבער מיט קאָשיקעס, װײַבער מיט עפּעלעך, און װײַבער מיט עופֿות, און װײַבער מיט געפּרעגלטע פֿיש, און גלאַט װײַבער. און דאָס אַלץ רעדט און קװיטשעט און גראַגערט. און די פֿערד מיט די בהמות מיט די חזירים העלפֿן־אונטער. און די בעטלערס זינגען און שפּילן אַף דער לירע ― מע קאָן טױב װערן. און אַ שטױב שטײט אַזעלכער, װאָס מע זעט קױם אײנס דאָס אַנדערע. און ריחות אַזעלכע, אַז מע קאָן דערשטיקט װערן.
חבֿרה זײַנען געקומען אין אַ גוטער צײַט ― אין אַ מאַרק־טאָג. דער בעל־עגלה האָט זיך קױם דורכגעשלאָגן מיט זײַן בױד דורכן יאַריד, אָנגעװינטשעװעט דער שטאָט מיטן יאַריד אַכצן חלירעס, װי זײַן שטײגער איז, ביז ער האָט זיך אַראָפּגעלאָזט אין דער רעכטער שטאָט אַרײַן, װאָס כאַפּט שטאַרק דעם אָנבליק פֿונעם בית־עולם ― די זעלבע אײַנגעפֿאַלענע שטיבלעך־מצבֿות, צװישן װעלכע עס װאַרפֿן זיך דורך װוּ־ניט־װוּ אַ פּאָר נײַע הײַזלעך אױך, װאָס זען־אױס פֿרעמד, װי נגידישע מחותּנים אײַנגעלאַדן אַף אַן אָרעמער חתונה, ― און דאָרט האָט זיך ערשט אָנגעהױבן דער אמתער טומל: שמעון־װאָלף דער בעל־עגלה האָט געװוּסט, אַז מע האָט אים באַשטעלט, ער זאָל אָפּפֿירן זײַנע יונגע פּאַרשױנדלעך קײן באָסלאַװ,