פֿונעם יאַריד: בין הזמנים

שלום עליכם (אַלע װערק)

מען זאָגן, אַ גאַנצן דור פֿון קאַליגראַפֿן, װאָס האָבן זיך צעקראָכן איבער דער װעלט און װאָס צײכענען זיך אױס כּמעט אַלע מיט זײער שײן־שרײַבן עד היום הזה.

27

בין־הזמנים

אַרנאָלד פֿון די פּידװאָרקעס. ― נײַע חבֿרים. ― גרמיזאָ דער מלמד אַ בעל־קורא. ― די װאָראָנקאָװער װײַסע־חבֿרהניקעס באַװײַזן װאָס זײ קענען.

בין הזמנים ― װער װעט דאָס פֿאַרשטײן? װ אַ ק אַ צ י ע , װ אַ ק ײ ש אָ ן , פֿ ע ר י ע ן , ק אַ נ י ק ו ל ע ס ― דאָס זײַנען אַלץ װערטער פֿונעם זעלבן באַגריף. זײ זאָגן אָבער נישט דאָס, װאָס דאָס װאָרט „בין־הזמנים“ זאָגט דעם ייִדישן ייִנגל.

דאָס קינד, װאָס קומט פֿון דער שול, אָדער פֿון גימנאַזיע, אַף װאַקאַציע אַהײם, האָט זיך גענוג אָנגעשפּילט דאָרטן, װוּ מע לערנט, גענוג אָנגעטאַנצט און אָנגעהוליעט, גענוג אָנגעלאָפֿן זיך און גענוג אָנגעשטיפֿט זיך מיט די חבֿרים דורכן יאָר ― עס קאָן זײַן מער געשטיפֿט, װי געלערנט. דאָס ייִדישע חדר־ייִנגל ― דער האָט נעבעך דאָס גאַנצע יאָר געהאָרעװעט, געזעסן ביז שפּעט אין דער נאַכט און געלערנט ― געלערנט, געלערנט און געלערנט. און מיטאַמאָל ― בין־הזמנים! אָנדערהאַלבן חדשים דורכאַנאַנד, פֿון חצי אלול ביז סוף תּשרי, װעט מען נישט גײן אין חדר ― װאָס קאָן זײַן אַ גרעסערער יום־טובֿ? און דערצו גײען נאָך די יום־טובֿים אױך: ימים נוראָים! סוכּות! שׂמחת־תּורה! און דאָס אַלצדינג אינאײנעם גענומען ― אַף אַ נײַ אָרט, אין דער גרױסער שטאָט, אין פּערעיאַסלאַװ!

קודם כּל באַדאַרף מען אָנקוקן די שטאָט. חבֿרה האָבן זי נאָך כּמעט גאָרניט געזען. אַחוץ װי באַ דער מומע חנהן און באַם פֿעטער פּיניע און אַחוץ װי אין גרױסן בית־מדרש, אין אַלטן בית־מדרש און אין דער קאַלטער שול, דאָרט װוּ צאַלע דער חזן דאַװנט, זײַנען די װאָראָנקאָװער קינדער כּמעט אין ערגעץ נישט געװען. נאָך פֿאַראַן גענוג גאַסן און גענוג ערטער. פֿאַראַן די „אַלטיצע“, און פֿאַראַן די „טרובײלאַ“ (טײַכן אַזעלכע), און פֿאַראַן די לאַנגע בריק. און װוּ זײַנען די „פּידװאָרקעס“, װאָס אַף יענער זײַט בריק? די „פּידװאָרקעס“ ― דאָס איז אַ באַזונדער מין שטאָט, װאָס געהערט פֿונדעסטװעגן צו פּערעיאַסלאַװ. „אַרנאָלד פֿון די פּידװאָר־קעס“ שטאַמט פֿון דאָרט. אַרנאָלד קומט אָפֿט אַרײַן צו נחום ראַבינאָװיטשן אַביסל פֿאַרברענגען, רײדן פֿונעם רמב″ם און פֿונעם כּוזרי און פֿון ברוך שפּינאָזאַ און פֿון משה מענדעלסאָן און פֿון נאָך אַזעלכע גרױסע מענטשן, װעלכע שלום האָט ניט געקאָנט זיך אָנגעדענקען, חוץ אײנעם מיטן נאָמען דרעפּער ― דער האָט זיך אײַנגעפֿונדעװעט באַ אים אין זכּרון: דרע־פּער… „אַרנאָלד איז שטאַרק געלערנט. ― זאָגט אַף אים דער טאַטע נחום, װאָס האַלט פֿון אים אַן עולם ומלואו. ― אַרנאָלד זאָל ניט זײַן קײן ייִד, װאָלט ער געקאָנט זײַן אַ פּראָקוראָר“. פֿאַר װאָס עפּעס אַ פּראָקוראָר? און פֿאַר װאָס זאָל אַ ייִד ניט קאָנען זײַן? ― דאָס האָט נאָך שלום נישט געקאָנט פֿאַרשטײן. פֿון אַנטיסעמיטיזם האָט ער געװוּסט נאָר אײן זאַך: ה י נ ט. דורך זײַן אײגענעם דערפֿאַרן. אין װאָראָנקאָ האָבן שקצימלעך אָנגערײצט אַף אים הינט, װאָס האָבן אים אַװעקגעלײגט און צעביסן, איבערגעלאָזט אַ סימן ביז צו הײַנטיקן טאָג.

אָט דעם „אַרנאָלד פֿון די פּידװאָרקעס“ האָט דער העלד פֿון דער דאָזיקער ביאָגראַפֿיע אַ סך צו פֿאַרדאַנקען אין זײַן שפּעטערדיקן שטודירן, און מיר װעלן זיך דעריבער מיט אים נאָך באַגעגענען. דערװײַל איז בין־הזמנים און ערבֿ יום־טובֿ. צײַט צו שליסן באַקאַנטשאַפֿט מיט נײַע חבֿרים און גלאַט ייִנגלעך.

פֿון די חשובֿע בעל־הבתּישע ייִנגלעך פֿאַרנעמען דעם אױבנאָן משהל יצחק־בֿיגדורס, אַ בחורל אַ געלס, אַן אױסגעצװאָגנס, מיט אַן אַלפּאַגאָװע קאַפּאָטקעלע, און אַ גדלן אַ יונג, װ אָ ס ס ע ש ט ײ ט א י ם נ י ט אָ ן מ י ט ז י ך אַ ל ײ ן צ ו ר ײ ד ן ― און איז גערעכט. ערשטנס, האָט זײַן טאַטע יצחק־בֿיגדור אַן אײגענע שטוב מיט אַ װײַסן גאַניק. הײַנט איז דאָ באַ דעם יצחק־בֿיגדורן זײגערס אין שטוב מיט זײגערלעך אָן אַ צאָל און אָן אַ שיעור. אַז עס קומט זײגער צװעלף און די זײגערס הײבן־אָן שלאָגן, קאָן מען פֿאַרטױבט װערן. אַלײן איז דער יצחק־בֿיגדור אַ ייִד, װאָס לאָדט זיך מיט דער גאַנצער װעלט און האָט אױגן פֿון אַ גזלן. אַלע ייִנגלעך פֿון בית־המדרש ציטערן פֿאַר זײַן קוק.

דער צװײטער נאָך משהלען גײט זיאַמע קאָרעצקי ― אַ ייִנגל פֿון די גאָר גרױסע שקצים, אַביסל אַ סוטולעװאַטער, נישט מיט יעדן איז ער אַ מחותּן און נישט יעדער איז מיט אים אַ מחותּן, װאָרעם זײַן טאַטע איז אַ „גלוח“ מיט אַן אונטערגעשאָרענער באָרד, אַן אַדװאָקאַט אין פּעטערבורג, און טראָגט מאָדנע ברילן אַף דער נאָז, װאָס מע רופֿט זײ „פּענצנע“. אָט דער זיאַמע האָט אױסגעלערנט די גאַנצע שטאָט קינדער שװימען, באָדן זיך, גליטשן זיך אַפֿן אײַז און נאָך אַ סך זאַכן, װאָס ניט אַלע ייִדישע קינדער קענען עס.

נאָך זיאַמען גײט ישׂראלע בענדיצקיס זונדל, אַ בלײכער און אַ ציטעריקער, בײַטל רודערמאַן ― אַ מלמדס אַ ייִנגל מיט גראָבע פּיסקעס, אַבֿרהמל זאָלאָטושקין ― אַ שװאַרצער, װי אַן אַראַפּ, די מערפּערטס און די ליפּסקיס ― אָפּגעפּוצטע בנימלעך מיט אױסגעװעקסלטע שטיװעלעך. מיט די האָט מען באַדאַרפֿט האָבן די זכיה צו רײדן, װאָרעם װער פֿאַרמאָגט אַזעלכע אױסגעװעקסלטע שטיװעלעך אינדערװאָכן? נאָך זײ גײען די קאַנאַװערלעך ― קינדער מזיקים, װאָס האָבן צו טאָן מיט הינט, מוטשען קעץ. מיט די אַלע װיל שלום זיך ניט חבֿרן. ער האָט בעסער ליב זיך חבֿרן מיט אַזעלכע ייִנגלעך, װי מאָטל סריבנע, אַ בחורל מיט לאַנגע פּאהלעך, װאָס שפּילט אַפֿן פֿידל, אָדער אלי דאָדעס ― אַ ייִנגל אַ ברען, װאָס האַלט אין אײן לאַכן, און נאָך אַזעלכע. מיט זײ דאַװנט ער אין אײן בית־המדרש, קוקט מען אין אײן מחזור אַרײַן, מאַכט מען אינאײנעם „שטוקעס“: מע קרימט־איבער רפֿאל דעם שמשׂ, װי ער קוקט מיטן אױגל און זינגט: „אַכצן גילדױן אום כּהן!“ װאָװע קאָרעצקין, װי ער פֿײַפֿט מיט דער נאָז. בעני קאַנאַװער, װי ער עסט טאַבאַקע. יצחק־בֿיגדור, װי ער מאַכט מיט די פּלײצעס. שלום װילענסקי, װי ער גלעט זיך דאָס בערדל און קאַכיקעט מיט דער נאָז. ס'איז דאָ, ברוך השם, װעמען נאָכצומאַכן. ס'איז גענוג גרמיזאָ דער מלמד, װי אַזױ ער לײענט אין דער תּורה. אים האָט שלום נחום ראַבינאָװיטשעס געשטודירט צװײ שבתים כּסדר, װי אַזױ גרמיזאָ דער מלמד צעשאָקלט זיך אַף אײן פֿוס, דערנאָך פֿאַרקרימט ער דאָס געשטופּלטע פּנים, שטעלט־אַרױס די געלע צײן, ציט־אױס דעם לאַנגן האַלדז, טוט אַ פֿיר מיט דער שפּיצעכיקער נאָז אין דער לופֿטן אַרױף און אַראָפּ און לאָזט־אַרױס מיט אַ משונה־מאָדנע גאָרגל־שטימע: ר א ה נ ת ת י ל פֿ נ י ך ה י ו ם א ת ה ח ײ ם ו א ת ה ט ו בֿ ו א ת ה מ ו ת ו א ת ה ר ע…“ מע קאָן שטאַרבן פֿאַר געלעכטער! אַלע די, װאָס האָבן געהערט שלומען נאָכמאַכן גרמיזאָן, װי ער לײענט, האָבן געשװאָרן, אַז ס'איז גרמיזאָ מיט די בײנער! נאָר גרמיזאָ אַלײן, אַז ער איז געװױרע געװאָרן, אַז ער מאַכט אים נאָך, איז ער געװען ניט צופֿרידן. ער האָט זיך ניט געפֿױלט און איז אַװעק צו נחום ראַבינאָװיטשן אַהײם און האָט אים דערצײלט די גאַנצע מעשׂה, אַז ער, גרמיזאָ, האָט געהערט זאָגן, אַז באַ רב נחומען איז דאָ אַ ייִנגל, װאָס מאַכט אים נאָך, װי אַזױ ער לײענט אין דער תּורה. דאָס האָט אָנגעמאַכט אַ שטיקל האַרמידער. נחום האָט אים צוגעזאָגט, אַז ער װעט מאַכן אַ „ספּראַװקע“, לאָזן נאָר די קינדער קומען אַהײם. די קינדער זײַנען געקומען אַהײם, און מע האָט זיך צו זײ אַ נעם געגעבן. דער טאַטע האָט געטראָפֿן, אַז דאָס דאַרף זײַן שלומס אַרבעט.

― קום נאָר אַהער, שלום. זאָג נאָר, װי אַזױ מאַכסטו דאָס נאָך גרמיזאָ דעם מלמד, װי ער לײענט אין דער תּורה?

― װי אַזױ איך מאַך אים נאָך? אָט װי אַזױ.

און שלום האָט זיך נישט געפֿױלט און האָט זיך צעשאָקלט אַף אײן פֿוס, פֿאַרקרימט דאָס פּנים, װי גרמיזאָ, אַרױסגעשטעלט די צײן, אױסגעצױגן דעם האַלדז, אַ פֿיר געגעבן מיט דער נאָז אין דער לופֿטן אַרױף און אַראָפּ און אָנגעהױבן אַף אַ משונה־מאָדנע גאָרגל־שטימע: ,, ר א ה נ ת ת י ל פֿ נ י ך ה י ו ם א ת ה ח ײ ם…“

שלום האָט נאָך קײנמאָל נישט געזען דעם טאַטן אַזױ לאַכן, װי ער האָט געלאַכט יענעם טאָג. ער האָט גאָרניט געקאָנט קומען צו זיך. און אַז ער האָט זיך אױסגעלאַכט און אױסגעהוסט און אױסגעװישט די אױגן, האָט ער זיך אָנגערופֿן צו אַלע קינדער:

― זעט איר, װאָס בין־הזמנים מאַכט? מע גײט אַרום פּוסטעפּאַס, עס ליגט אין זינען דער רוח װײסט װאָס, נאָכמאַכן גרמיזאָ דעם מלמד, װי ער לײענט אין דער תּורה (דאָ האָט דער טאַטע נישט געקאָנט אײַנהאַלטן זיך און האָט באַהאַלטן דאָס לאַכנדיקע פּנים אין דער פֿעטשײלע). אם ירצה השם, באַלד נאָך סוכּות נעם איך צו צו אײַך אַ רבין, און אירט אָנהײבן גײן אין חדר אַרײַן. אױס בין־הזמנים!

װיבאַלד אַז יאָ אױס בין־הזמנים, באַדאַרף מען דאָך טאַקע געבן אַ לעב־אונטער, װי עס געהער צו זײַן!

און חבֿרה האָבן גענומען אױסנוצן זײער פֿרײַהײט אַפֿן סאַמע ברײטסטן אופֿן, זיך באַקאַנט מיט װוּ ערגעץ אַ זלידנע ייִנגל, נישט איבערגעקליבן, מיט יעדן געשלאָסן חבֿרשאַפֿט, געהוליעט װי די רעקרוטן, אײדער מע גיט זײ אָפּ אין דער דינסט. די „װאָראָנקאָװער“ ייִנגלעך האָבן באַװיזן די פּערעיאַסלאַװער ייִנגלעך, אַז כאָטש זײ זײַנען פֿון אַ קלײן שטעטל, פֿונדעסטװעגן װײסן זײ אַ סך זאַכן אַזעלכע, װאָס די פּערעיאַס־לאַװער ייִנגלעך װײסן זײ ניט. למשל, זײ װײסן ניט, אַז צו יעדן נאָמען קאָן מען צוזעצן אַ גראַם, נעמט װאָס פֿאַר אַ נאָמען איר װילט. אַשטײגער: „לײבל“ ― לײבל קאַפּײבל, דרומען דרײבל, יוסף סײבל, ארץ קנײבל. „יאַנקל“ ― יאַנקל קאַפּאַנקל, דרומען דראַנקל, יוסף סאַנקל, ארץ קנאַקל. און אַזױ איטלעכן, אַף װאָס פֿאַר אַ נאָמען איר װילט.

הײַנט װײסן נישט די שטאָטישע קינדער פֿון תּשרק־לשון, דאָס הײסט, פֿון רײדן פֿאַרקערט. צום בײַשפּיל: „טאָ דוטס־פּאַך אַ שטאַפּ“ ― הײסט דאָס: „אָט כאַפּסטו אַ פּאַטש“. „אַן ריד אַ גײַף“ ― „נאַ דיר אַ פֿײַג“. מיט צוגעמאַכטע אױגן האָט שלום געקאָנט אַװעקרײדן אַף דעם לשון אַ שעה כּסדר. ס'איז דאָך אַ מחיה נפֿשות ― מע קאָן אַזױ אַװעקרײדן פֿון װעמען איר װילט, יענעם אין די אױגן, און יענער זאָל ניט װיסן, װער ס'האָט אים געשלײערט. הײַנט װאָס זײַנען דאָס פֿאַר ייִנגלעך, די פּערעיאַסלאַװער, אַז זײ לאָזן דורך אַ גלח פֿאַרבײַגײן, גלײַך װי אַ גלײַכן מענטשן, און זאָגן אים קײן װאָרט אַפֿילו? נײן, די װאָראָנקאָװער ייִנגלעך זײַנען ניט אַזעלכע נאַראָנים. זײ װעלן ניט דורכלאָזן קײן גלח גלאַט אַזױ. אַלע ייִנגלעך, װיפֿל זײ זאָלן ניט זײַן, װעלן זײ זיך אױסשטעלן דעם גלח פֿון הינטן און װעלן זינגען אַף אַ קול מיט אַ ניגון: „גלח־צאָפּ, אַ רוח אין דײַן קאָפּ! מיר אַ ברױט, דיר אַ טױט! מיר אַ װאָגן, דיך באַגראָבן! מיר אַ שליטן, דיך באַשיטן!“ די פּערעיאַסלאַװער ייִנגלעך זאָגן, אַז דאָ, אין פּערעיאַסלאַװ, טאָר מען פֿאַר אַ גלח אַזעלכעס ניט זינגען, װאָרעם מע קאָן כאַפּן אַ מיאוסן פּסק. נאַט אײַך נאָך אַ נײַס! גאָר מורא האָבן פֿאַר אַ גלח! ס'איז ניט גוט, אַז אַ גלח גײט איבער דעם װעג ― דאָס יאָ. אָבער מורא האָבן? ― פּערעיאַסלאַװ איז טאַקע אַ גרױסע שטאָט און אַ שײנע ― װאָס איז דאָ צו רײדן? ― דאָרט, אין װאָראָנקאָ, איז אָבער געװען פֿרײלעכער, אַז ס'איז געקומען בין־הזמנים. אַזױ האָבן זיך געטראַכט די װאָראָנקאָװער קינדער און האָבן געװאָלט פֿונדעסטװעגן, אַז אָט די טעג פֿון בין־הזמנים דאָ אין פּערעיאַסלאַװ זאָלן זיך נאָך ציִען און ציִען.

28

מלמדים און לערערס

רב אַהרן כאָדאָראָװער ― אַ מלמד אַ בעל־מגזם. ― אַ גאַנצע סעריע פֿון מלמדים. ―

מאָניש דער מלמד מיטן „בײנדל“. ― די תּלמידים כאַפּן אַ קערטל אין חדר.

די טעג פֿון בין־הזמנים זײַנען נאָך ניט אַװעקגעגאַנגען, די ימים־טובֿים זײַנען נאָך געװען פֿאָרױס, און נחום ראַבינאָװיטש האָט שױן געפֿירט אונטערהאַנדלונגען װעגן אַ מלמד פֿאַר די קינדער. מלמדים זײַנען געװען עטלעכע. ערשטנס, טאַקע דער אױבנדערמאָנטער גרמיזאָ, װאָס לײענט אַזױ שײן אין דער תּורה. נאָך אים איז געגאַנגען רב אַהרן כאָדאָראָ־װער, זײער אַ װױלער מלמד, נאָר אַ מאָדנער בעל־מגזם. ער האָט ליב צו דערצײלן מעשׂיות פֿאַר זײַנע תּלמידים, משונה־װילדע מעשׂיות פֿון פֿאַרצײַטן. למשל, אַ מעשׂה פֿון זײַן זײדן, װאָס איז געװען אַ גבֿר און האָט ניט מורא געהאַט פֿאַר קײנעם. אײנמאָל איז דער זײדע זײַנער געפֿאָרן װינטער באַנאַכט פֿאַרבײַ אַ װאַלד, זײַנען אַרױסגעלאָפֿן פֿון װאַלד צװעלף הונגעריקע װעלף ― און דאַװאַי לױפֿן נאָכן שליטן. אַז זײַן זײדע כאַפּט זיך ניט אַראָפּ, נעמט די װעלף, שטעקט זײ אַרײַן די האַנט אין מױל אַרײַן און קערט זײ איבער אַלע צװעלף אַף דער לינקער זײַט!

און נאָך אַ מעשׂה פֿון זײַן זײדן, װי אַזױ ער האָט אײנמאָל אָפּגעראַטעװעט די גאַנצע שטאָט פֿון אַן אומגליק. גױיִם האָבן זיך צונױפֿגעקליבן