זונטיק כּאור ― סוף זומער איז דאָס געװען ― האָט זיך לאה די חזנטע אױפֿגעכאַפּט פֿריִער פֿאַר אַלעמען אין שטוב. זי האָט זיך דערמאָנט, אַז ס'איז הײַנט זונטיק, אַ מאַרקטאָג. געכאַפּט אַ קוק אין פֿענצטער און דערזען, אַז ס'איז שױן גרױסער טאָג, האָט זי אַ זאָג געטאָן צו זיך אַלײן: „אױ, אַ מכּה איז מיר!“… אין דער גיך זיך אָנגעטאָן, אָפּגעגאָסן נעגל־װאַסער, אײַנגעשלונגען דעם „מודה אַני“, געכאַפּט דעם קױש און אַװעק מיט אַזאַ מין אימפּעט, גלײַך װי איר איז געשטאַנען אָנצוּװערן גאָט װײסט װאָס פֿאַר אַ יריד.
אין דרױסן איז געשטאַנען אַ מחיהדיקער פֿרימאָרגן. די זון האָט זיך אױפֿגעכאַפּט מיט אַ היץ און מיט אַ ברען און האָט באַגאָסן האָלענעשטי מיט אירע גינגאָלדענע שטראַלן. װי אַ פֿיש אין װאַסער, האָט זיך לאה די חזנטע געפֿילט, אַז זי איז געקומען אין מאַרק אַרײַן. און אַ מאַרק האָט זיך אין האָלענעשטי אױסגעשטעלט ― אַ מוראדיקער! די מאָלדאַװאַנעס האָבן אַרױסגעפֿירט מילכיקס פֿון זײערע שאָף, גרינצײַג און גאָרטנװאַרג פֿון זײערע באַקשיסБахча: קאַװענע־גאָרטן אָן אַ שיעור. פּאַפּשױעס (מאַיִס), גרינע אוגערקעס בזיל־הזול. הײַנט ציבלקעס און קנעבעלעך און שאָר־ירקות. פֿון די אַלע מינים האָט לאה די חזנטע אײַנגעהאַנדלט צו ביסלעך אַ פֿולן קאָשיק. און פֿיש האָט איר גאָט צוגעשיקט ― אַ כּשרע מציאה! עס האָט זיך איר אַפֿילו נישט געחלומט קײן פֿיש. נאָר זײ זײַנען איר אַקעגן געקומען. מאָלט אײַך פֿיש ― סע רעדט זיך נאָר אַזױ „פֿיש“! קלײניטשקע פֿישעלעך, פּלאָטװיצעס, בײנדלעך, קײַ און שפּײַ, נאָר אַזױ װאָלװל, אַז ס'איז, כ'לעבן, אַ חרפּה אױסצוזאָגן: קײנער װעט גאָרנישט װעלן גלױבן!… יאָ, לאה די חזנטע האָט געהאַט אַ גליקלעכן מאַרק. פֿונעם אײן־און־אײנציקן קערבל, װאָס זי האָט אַרױסגעטראָגן, האָט זי נאָך צו ברענגען אַהײם אַ היפּשן אױסגאָב. „װי באַלד אַזױ, דאַרף מען קױפֿן דעם חזן אַ מתּנה ― אַ צענדליק פֿרישע אײער. „בײַ ישׂראלי װעט דאָס זײַן אָנגעלײגט. ער װעט האָבן אױף צען גאָגל־מאָגלס, עס גײט צו ימים־נוראָים ― האָסטו געזען אַ ביסל!… הײַנט צוקערקעס דאַרף מען ברענגען דער טאָכטער. רײזל האָט ליב זיסע זאַכן, קאָנפֿעקטלעך, נאַשערײַען, מיר זאָל זײַן פֿאַר איר קאָפּ, ס'אַראַ קינד דאָס איז! הלװאַי װאָלט איך איר קענען קױפֿן אַ פּאָר נײַע שיך. די אַלטע האָבן זיך שױן צעריסן, טױגן אױף כּפּרות… “.
מיט אַזעלכע געדאַנקען האָט זיך די חזנטע אַרומגעדרײט נאָך אַ היפּשע װײַלע צװישן די קלײטן, ביז דאָס גאַנצע קערבל איז בײַ איר צעגאַנגען געװאָרן אונטער די פֿינגער אַזױ װי שנײ. ערשט דעמאָלט האָט זי זיך באַרויִקט און געגאַנגען אַהײם.
צוגעקומען צו איר שטוב, האָט זי נאָך פֿון דרױסן דערהערט דעם חזן, װי ער קאַטשעט זיך אױפֿן האַלדז: „מי־י־י באָ־אָ־א־אש ומי־י־י־י במים!“… זײַן באַקאַנטע ליבע שטימע, װאָס קלינגט איר שױן אַזױ לאַנג און װערט איר קײנמאָל נישט נימאס! ישׂראלי דער חזן שטעלט אױס באַצײַטנס אַ שפּאָגל־נײַעם „ונתנה־תּוקף“ אױף ראָש־השנה. ישׂראלי דער חזן איז נישט פֿון די גרױסע חזנים, װאָס זאָל שמען אױף דער װעלט, נאָר בײַ זיך אין האָלענעשטי איז ער גענוג גרױס. דאָס שטעטל װעט אים, זײַט זיכער, נישט פֿאַרבײַטן אױפֿן גרעסטן כאָר־חזן און װעט אים נישט אַװעקגעבן פֿאַר קײן מיליאָן! פֿונדעסטװעגן, אײנס צום אַנדערן קער זיך נישט אָן. אַז ישׂראלי דער חזן זאָל נישט צוקנעלן, װאָלט ער פֿאַרװאָרפֿן די צײן אױף די באַנטענעס. אַ גליק, װאָס ער איז אַ פֿײַנער בעל־תּנ″ך און אַ שאַרפֿער בעל לשון־קודש, און דערצו האָט אים גאָט געבענטשט מיט אַ שײן הענטל צום שרײַבן, האָט ער אַ שטיקלעך צען תּלמידים, די רײַכסטע קינדער פֿון שטאָט (דעם נגיד בעני ראַפֿאַלאָװיטשעס זונדל איז פֿון זײַנע ערשטע תּלמידים). צװײ פּרנסות איז נישט קײן קלײניקײט. אמת, עס טרעפֿט אַמאָל, אַז פֿונעם חזנות מיט מלמדות זאָל בײַ ישׂראלי דעם חזן נישט זײַן אױף שבת. נאָר שטאַרבן פֿון הונגער װעט מען שױן נישט שטאַרבן. מע קען זיך שױן מוטשען…
געקומען אַהײם אַ פֿאַרשװיצטע מיט אַ פֿולן קאָשיק פֿון מאַרק, האָט לאה די חזנטע נישט געקענט פֿאַרשטײן דעם שׂכל, פֿאַרװאָס זי זעט נישט די טאָכטער און הערט נישט איר קול? זי איז געװױנט געװאָרן, אַז זי קומט פֿון מאַרק, טרעפֿט זי די טאָכטער אָנגעטאָן, אײַנגעװאַשן און צוגעקעמט, שפּרינגט איר אַקעגן, קערט איבער דעם קױש, זוכט און נישטערט: „מאַמע, װאָס האָסטו מיר געבראַכט צו טראָגן?“ ― „האָב צײַט, דער טײַך ברענט נישט, לאָמיך פֿריִער אָפּגעבן דעם טאַטן זײַן גלעזל ציקאָריע, האָסטו געזען אַ ביסל!“…
אָט אַזױ איז זי געװױנט געװאָרן, די חזנטע. און איצט איז שטיל אין שטוב, מאָדנע שטיל, מע זעט נישט רײזלען און מע הערט זי נישט, כאָטש די טיר איז אָפֿן. די משמעות, אַז זי שלאָפֿט נאָך!… און דער חזן הערט נישט אױף צו קאַטשען זיך אױפֿן האַלדז און פֿאַרגײן זיך אױף דער דינסטער אָקטאַװע מיט אַ געװײן: „אַך, מי־י־י באש ומי־י־י במים!“ און נאָכאַמאָל ― „מי־י־י באָ־אָ־אש ומי במ־י־י־י־י־ים!“…
שטיל אױף די שפּיץ פֿינגער, גײט לאה אַרײַן אין שטוב אַרײַן, שטעלט אַװעק דעם קױש אין אַ װינקעלע, און בכדי נישט צו שטערן דעם מאַן אין זײַן אַרבעט, האָט זי, רײַבנדיק זיך בײַם אױװן, גענומען רעדן צו זיך אַלײן:
― פֿינצטער איז מיר! נאָך שלאָפֿט זי?… אַ מײדל קען! אָט באַלד װעלן קומען די תּלמידים אין חדר אַרײַן, און זי װעט זיך אַרומדרײען אַ נאַקעטע פֿאַר אַלע ייִנגלעך אין די אױגן… זי מײנט, זי איז נאָך אַ קינד… ישׂראלי!.. ישׂראלי?… נײן, ער הערט נישט… ער האָט עס זיך אַ ביסל צע'באש'ט און צע'במימ'ט הײַנטיקן פֿרימאָרגן, טאַטעניו!… אַן אַנדערער װאָלט מײנען, אַז מע שטופּט אָן פֿולע זעק פֿון אָט דעם חזנות. און צום סוף גײט רײזל מיט אױסגעדרײטע, צעריסענע שיכלעך, מיר זאָל זײַן פֿאַר אירע בײנער… ביז װאַנען װעט זי שלאָפֿן, אַ דונער איז מיר! מע דאַרף אױפֿװעקן דאָס קינד, האָסטו געזען אַ ביסל!…
מיט די דאָזיקע װערטער גײט צו לאה האַסטיק צום װענטל, װאָס צעטײלט מיט אַ לײַלעך דעם חדר אױף צװײען, הערט זיך אײַן אַ װײַלע, הײבט אױף דעם פֿאָרהאַנג פּאַװאָלינקע, מיט צװײ פֿינגער, קוקט זיך אײַן אין בעט, װאַרפֿט אַ קוק אױפֿן אָפֿענעם פֿענצטער, שטײט אַ װײַלע אָן װערטער. דערפֿילט, װי עמעצער װאָלט איר דערלאַנגט מיט אַ שטײן אין האַרצן אַרײַן, דרײט זי אױס דעם קאָפּ צום מאַן:
― ישׂראלי!…
דאָס איז שױן אױסגעשאָסן געװאָרן מיט אַזאַ מין קול, אַז ישׂראלי האָט באַלד אױפֿגעהערט זינגען און אױסגעדרײט דעם קאָפּ צום װײַב:
― װאָס איז, לאה?
― װוּ איז רײזל?
― װאָס הײסט ― װוּ איז רײזל? זי שלאָפֿט דען נישט?…
אין אַ האַלבע שעה אַרום האָט שױן די גאַנצע שטאָט געװוּסט פֿונעם חזנס אומגליק, און דער עולם האָט אָנגעהױבן גײן געװאָר װערן, דער אַרײַן, דער אַרױס.
― װאָס הערט זיך? טאַקע נישטאָ?… װי איז דאָס מעגלעך?… װי אַזױ איז דאָס געשען?…
דעם גאַנצן פֿרימאָרגן האָט דאָס געקאָכט, װי אין אַ קעסל: „געהערט? נישטאָ דעם חזנס מײדל!“… „װאָס הײסט, װוּ איז זי דען?“… ― „פֿאַרפֿאַלן געװאָרן, װי אין װאַסער אַרײַן“…
דער חזן אַלײן ― װאָס טוט זיך עס מיט אים? נישט ער װײנט, נישט ער רעדט. ער שטײט אינמיטן שטוב, װי אַ גולם, און קוקט אַלעמען אין די אױגן אַרײַן. אַ פּנים, עס האָט אים אָפּגענומען דאָס לשון מיטן שׂכל?… נאָר די חזנטע לױפֿט אַרום װי אַ צעדולטע איבער דער שטאָט, ברעכט די הענט, שלאָגט זיך אין קאָפּ, לײגט אײַן די װעלט: „מײַן טאָכטער! מײַן קינד! מײַן אױג אין קאָפּ!“… איר גײען נאָך װײַבער און ייִדן, העלפֿן איר זוכן. מען איז שױן אױסגעװען װוּ די װעלט האָט אַן עק: אױף יענער זײַט בריק און אױפֿן בית־עולם, און בײַ אַלע װאָלעכשע גערטנער, און בײַם טײַך ― נישטאָ!
אַ האַלב־טױטע האָט מען געבראַכט צופֿירן אונטער די הענט די חזנטע אַהײם. דאָרט איז געװען אַ פֿולע שטוב מיט מענטשן. אַלע האָבן גערעדט פֿונעם אומגליק, װאָס האָט געטראָפֿן בײַם חזן אין שטוב. אײניקע האָבן פֿאַרקאַטשעט דעם פֿאָרהאַנג, אַ קוק געטאָן אױפֿן בעט און אױפֿן אָפֿענעם פֿענצטער און אַ פֿרעג געטאָן װי זיך אַלײן:
― אָט דאָ אַרומער איז אַרױסגעפֿלױגן דאָס פֿײגעלע?…
בײַ אַ פֿרעמדן אומגליק געפֿינט זיך נאָך אין האָלענעשטי אַ גלײַכװערטל…
אַ ייִדיש שטעטל, װי אָרעם ס'זאָל נישט זײַן, מוז עס האָבן איר אײגענעם ראָטשילד.
דער ראָטשילד פֿון האָלענעשטי ― דאָס איז בעני ראַפֿאַלאָװיטש.
דערצײלן אײַך רובֿ־גדלו־ורובֿ־עשרו איז איבעריק. עס װעט זײַן גענוג, מײן איך, אױסמאָלן אײַך נאָר דעם טיש אַלײן. בײַ בעניען צום טיש גײען אַלע טאָג נישט װינציקער פֿון עטלעכע און צװאַנציק פּאַרשױן: זין און טעכטער, און אײדעמס, און שניר ― אַלע שײנע, געזונטע, גוט אױסגעפּאַשעטע נפֿשות, מיט פֿעטע פּיסקעס. און אַן אַלטע מאַמע, װאָס שאָקלט מיטן קאָפּ „נײן־נײן“, און אַן אַם אַ װײַסע, װי אַ געבײַטלטע בולקע, מיט רױטע באַקן, און אַ בחור אַ קאַסיר, טאַקע אַן אײגענער, אַ פֿרײַנטל. דער דאָזיקער בחור הײסט שׂימחה, נאָר רופֿן רופֿט מען אים „שׂשׂון־ושׂימחה“. נישט דעריבער, װײַל ער איז אַזאַ פֿרײלעכע בריאה, נאָר אַדרבא ― טאַקע װײַל דער בחור איז בטבֿע אַן אומעטיקער בחור, אַ מרה־שחורהדיקער, אַ פֿאַרשלאָפֿענער. אַלײן איז ער אַ שװאַרצער, אַ גלאַנצנדיקער, מיט באָנקעװאַטע אױגן, מיט כּמעט שטענדיק אַ פֿאַרלײגטע נאָז, װאָס איבער איר איז אים שװער אַרױסצורעדן אַ מם און אַ נון. די אײבערשטע ליפּ איז בײַ אים אַ גראָבלעכע און אַ רײַך באַװאַקסענע.
מיט די איבעריקע פּאַרשױנען פֿון דער דאָזיקער משפּחה װעלן מיר נאָך האָבן די געלעגנהײט זיך צו באַקענען. נאָר בכלל דאַרפֿן מיר זאָגן, אַז דאָס איז אַ נגידישע, אַ פֿרײלעכע, אַ לעבעדיקע שטוב, און מע האַלט דאָרט פֿון דער אַכילה. דאָרט, אַז עס קומט צום עסן, װערט אַזאַ טאַראַראַם, מיט אַזאַ געפּילדער, מיט אַזאַ קלאַפּערײַ פֿון לעפֿל מיט גאָפּלען, אַז מע קאָן טױב װערן. גאַנץ אױבנאָן בײַם טיש, װי אַ מלך, זיצט דער באַלעבאָס אַלײן, אַ בעסאַראַבער ייִד מיט נישקשה פֿון אַ בײַכל און מיט אַ באָרד, װאָס האָט זיך בײַ אים צעװאַקסן אױפֿן טונקל־גלאַנצנדיקן פּנים אין דער ברײט, װיל נישט ליגן װי בײַ לײַטן, נאָר צעשמיסן רעכטס און לינקס ― און טו מיר עפּעס!
בעני איז אַ מענטש, װאָס אַז ער עסט ― עסט ער. צװײ אַרבעטן מיטאַמאָל ― דאָס האָט ער פֿײַנט, און װיל גאָרנישט װיסן בעת־מעשׂה, װאָס אין דרױסן טוט זיך. אַלײן רעדט ער װינציק װאָס, נאָר אַז יענער רעדט ― אַרט אים נישט. זעלטן־זעלטן, אַז בײַם טיש װערט שױן אַ צו גרױסער ליאַרעם, שרײַט ער אָן אױף דער חבֿרה:
― לאָז זײַן שטיל, ממזרים, קוקט בעסער אין סידור אַרײַן און װײסט, װאָס איר זאָגט!…
דאָס מײנט, מע זאָל אַרײַנקוקן אין שיסל אַרײַן און װיסן, װאָס מען עסט. ס'איז שױן אַזאַ טבֿע בײַ אים רײדן פֿאַרשטעלט, בלשון־סגי־נהור. למשל, אַ פֿערד איז בײַ אים אַ „בחור“, געלט איז „שערבלעך“, אַ װײַב איז אַן „אומגליק“, אַ זון איז אַ „קדיש“, אַ טאָכטער איז אַ „בלאָטער“, ברױט איז „פֿאָדעם“, אַ שטוב איז אַ „בױדעם“, אַן אַלקער איז אַ „לאָך“ ― און אַזױ װײַטער. פֿון בעני ראַפֿאַלאָװיטשעס שפּראַך װאָלט מען געקאָנט מאַכן אַ גאַנצן װערטערבוך.
דעם לעצטן אָרט בײַם טיש פֿאַרנעמט בעניס װײַב, בײלקע. אַ ייִדענע אַ קלײנינקע, אַ שװאַכינקע, אַ שטילינקע. מע הערט זי נישט און מע זעט זי נישט. אַ קוק טאָן אױף איר, מוז מען זיך אַלײן פֿרעגן: אָט דאָס האָט אַראָפּגעבראַכט אױף דער װעלט אַזאַ כאַליאַסטרע?… פֿונדעסטװעגן, האָט קײן יסורים נישט, טראָגט אָט דאָס קלײנע װײַבעלע אױף זיך דעם גלות פֿון דער גאַנצער שטוב, אומעטום איז זי פֿול, און איר קאָפּ טוט װײ פֿאַר אַלעמען. זי אַלײן דאַרף גאָרנישט. דאָס גאַנצע לעבן זײַנען די קינדער. איר אָרט אױבנאָן האָט זי אָפּגעטראָטן דער אַלטער מאַמען, װאָס שאָקלט מיטן קאָפּ „נײן־נײן“… די דאָזיקע אַלטע מאַמע איז, אַ פּנים, באַשאַפֿן געװאָרן דערױף מע זאָל זיך דערמאָנען אינעם סוף פֿונעם מענטשן. אָנגעװאָרן שױן כּמעט אַלע חושים, איז איר פֿאַרבליבן מער נישט װי אײן זאַך ― אַ שאַרף אױג: אַלצדינג דערזעט זי פֿריִער פֿאַר אַלעמען. קײנער, אַחוץ איר, האָט זיך נישט אומגעקוקט בײַם טיש צװישן דער כאַליאַסטרע, אַז עס פֿעלט דער ייִנגסטער פֿון די ייִנגלעך ― לײבל. די אַלטע האָט דאָס באַמערקט די ערשטע און האָט גענומען אַרומקוקן מיט איר שאַרף אױג דעם גאַנצן טיש און שאָקלען מיטן קאָפּ:
― װוּ איז דאָס ערגעץ לײבל?
נאָך איר האָבן זיך שױן אַלע אַרומגעזען, אַז ס'איז נישטאָ לײבל און מע האָט אָנגעהױבן זוכן לײבלען אין אַלע װינקעלעך:
― װוּ איז לײבל?
װי אומגעלומפּערט גרױס בעניס שטוב זאָל נישט זײַן, האָט זיך נאָך נישט געטראָפֿן, אַז צום טיש זאָל פֿעלן אַ קינד. איז דער פֿאָטער געװאָרן בײז און האָט אַרױסגעגעבן אַ באַפֿעל:
― לאָז מען ברענגען דעם „פּידסװיניק“ פֿון דער „טשערעדע“!
אױף בעניס לשון האָט דאָס באַדאַרפֿט הײסן, מען זאָל ברענגען דעם „מיזיניק“ פֿון „חדר“. און מע האָט אַװעקגעשיקט אַ שליח צו ישׂראלי דעם חזן אין חדר אַרײַן, מע זאָל ברענגען לײבלען אַהײם עסן װאַרעמס.
דער עולם האָט שױן געהאַלטן בײַם לעצטן געריכט, בײַ די פֿרישע פּאַפּשױעס, װען דער שליח איז געקומען צוריק מיט דער ידיעה, אַז לײבל איז בײַ ישׂראלי דעם חזן אין חדר הײַנט נאָך נישט געװען אַפֿילו, און אַז בײַם חזן מיט דער חזנטע האָט זיך געטראָפֿן, נישט דאָ געדאַכט, אַן אומגליק: זײער טעכטערל, די בת־יחידקע, איז די הײַנטיקע נאַכט פֿאַרפֿאַלן געװאָרן, מע װײסט נישט, װוּ איר געבײן איז אַהינגעקומען…
װי אַ באָמבע איז געװען די דאָזיקע בשׂורה פֿאַר די ראַפֿאַלאָװיטשעס, און די גאַנצע משפּחה איז געבליבן זיצן בײַם טיש, איבערקוקנדיק זיך אײנס מיט דאָס אַנדערע. װאָס יעדער פֿון זײ האָט איבערגעטראַכט אין דער מינוט ― איז שװער צו װיסן. איטלעכער באַזונדער האָט זיך באַהאַלטן זײַנע געדאַנקען פֿאַר זיך. נאָר אײן אַלטע איז געװױנט געװאָרן אַרױסצוזאָגן אַלצדינג, װאָס זי טראַכט, הױך אױף אַ קול, צושאָקלענדיק בעת־מעשׂה מיטן קאָפּ:
― טוט נאָר אַ קוק אין טישקעסטל. איך װאָלט געמעגט שװערן, אַז איך האָב געהאָרכט הײַנט אַרום האַלבע נאַכט עמעצן זיך פּאָרען דאָרט אין דער פֿינצטער, בעת דער בחור (זי האָט באַװיזן אױף „שׂשׂון־ושׂימחהן“) האָט געכראָפּעט אַזױ, אַז ער האָט געקאָנט אױפֿװעקן אַ טױטן…
אַלטע מענטשן האָבן אין זיך װילדע געדאַנקען! װאָס הײסט „שׂשׂון־ושׂימחה“ האָט געכראָפּעט? און אַז אַ פֿליג װעט דורכפֿליִען, װעט ער נישט דערהערן ― אַזאַ גרינגן שלאָף װי ער האָט!? ― פֿונדעסטװעגן האָט זיך דער פֿאַרשלאָפֿענער קאַסיר געמוזט מטריח זײַן פֿון אָרט, פּאַװאָליע אָפּגעװישט די אײבערשטע גראָבע רײַך־באַװאַקסענע ליפּ מיט די שװאַרצע גלאַנצנדיקע הענט, אַרױסבאַקומען מחילה פֿון דער הױזן־קעשענע אַ גאַנצן בונט מיט שליסעלעך, פּאַװאָליע, נישט געכאַפּט, אױפֿגעעפֿנט דעם מיטלסטן שופֿלאָד פֿונעם דעמבענעם שרײַבטיש, געגעבן אַ קוק אַרײַן און געבליבן שטײן װי געלײמט. זײַנע פֿאַרשלאָפֿענע באָנקעװאַטע אױגן זײַנען לחלוטין פֿאַרגלעזערט געװאָרן, ער האָט נישט געקאָנט אַרױסרײדן קײן חצי־דיבור. איז אים דער באַלעבאָס געקומען צו הילף:
― מירקע, גיב לשון! ― האָט בעני אַ דונער געגעבן אױפֿן קאַסיר אַזױ, אַז „שׂשׂון־ושׂימחה“ איז פֿאַרציטערט געװאָרן און איז באַלד אַרױס מיט דער שפּראַך, אַ ביסעלע צוגעפּלאָנטערט מיט דער צונג און שטאַרק אונטער דער נאָז:
― אָט דאָס זײַנען געװען בײַ מיר די שליסעלעך אַ גאַנצע נאַכט, איר הערט צי נײן, אין דער הױזן־קעשענע, נישט געקומען קײן שלאָף אױף מײַנע אױגן, איר זאָלט זאָגן אַ שאָרך, הערט זשע, און אין שופֿלאָד איז איצט לײדיק, כאָטש שפּײַט אָן, דאָס גאַנצע מזומן, איר הערט צי נײן, נישט אַ לעק!…
נאָך די דאָזיקע װערטער האָט עמעצער בײַם טיש אַרױסגעלאָזט אַ שטילן געשרײ, אָנגעבױגן זיך און אַנידערגעפֿאַלן חלשות.
דאָס איז געװען די קלײנינקע, די שװאַכינקע, די שטילינקע בײלקע.
עס קאָכט האָלענעשטי. עס זידט. עס טוט זיך חושך. האָלענעשטי גײט כאָדאָראָם.
אַ קלײניקײט ― אין אײן טאָג אַזױ פֿיל נײַעס! צװײ סקאַנדאַלן מיטאַמאָל! און נאָך װאָסערע סקאַנדאַלן! און עפּעס אַזױ מאָדנע צונױפֿגעשפּאַנט: דעם אָרעמען חזנס מײדל מיטן נגידס ייִנגל ― אַ ביסל אַ סמיכות־הפּרשה!?…
און האָלענעשטי האָט זיך גענומען צו דער אַרבעט. קרעמער האָבן פֿאַרמאַכט די קלײטן, מלמדים האָבן צעלאָזט די חדרים, אַרבעטער האָבן אַװעקגעלײגט שער און אײַזן, װײַבער האָבן איבערגעלאָזט זײערע אױװנס, און מען איז אַרױס אין שטאָט, צונױפֿגעקליבן זיך רעדלעכװײַז און פֿאַרפֿלײצט די גאַסן ― עס האָט אױסגעװיזן עפּעס טאַקע נאָר װי שבת בײַטאָג. און עס זײַנען אַװעק מימרות מיט זאָגעכצן, מיט מעשׂיות און מעשׂיות און מעשׂיות, װאָס ס'איז אוממעגלעך דאָס אַלץ איבערצוגעבן אױף פּאַפּיר. װאָרעם אױף יעדער מעשׂה, װאָס אײנער האָט דערצײלט, האָט דער צװײטער געהאַט דרײַ אַנדערע מעשׂיות. האָט זיך אַרײַנגעמישט אַ דריטער און האָט זײ אָפּגעהאַקט די פֿליגלען, אַז זײ זײַנען בײדע בהמות; זײ װײסן נישט, װער ס'האָט געשלײערט. איז אָבער דער חסרון, װאָס ס'איז דאָ נאָך אײנער, אַ פֿערטער, זאָגט ער, אַז דער דריטער װײסט אױך מער פֿון אַ טױטן. אָט לאָזט אים, װעט ער אײַך דערצײלן אַ שײנס!
און עס גײט אַװעק אַ לאַנגע מעשׂה, אַפֿילו זײער אַ שײנע, נאָר געבױט אױף אײגענע סבֿרות, על־פּי־פּשט און על־פּי־שׂכל. דער עולם אָבער, װײַזט אױס, איז מיט דעם נישט אינגאַנצן צופֿרידן. על־פּי־שׂכל איז דאָס טאַקע אַ שׂכל, נאָר װאָס דען? עס לײגט זיך עפּעס נישט אױפֿן מוח… ביז עס כאַפּט זיך אַרױס נאָך אײנער, דװקא אַ געלער און דװקא מיט בלײזע אױגן, און שלאָגט זיך אַרױף אױף אַ שטיקל דרך און שטעלט אַװעק אַ קלאָץ־קשיא:
― הערט זשע, ייִדישע קינדער, װאָס איך װעל בײַ אײַך פֿרעגן: זאָגט מיר, איך בעט אײַך, װאָס איז עפּעס אױסגעקומען אונדזערע צװײ חבֿרה־לײט נעלם צו װערן פּונקט נעכטן, שבת צו נאַכטס, אין דער זעלביקער נאַכט, װען דאָס גאַנצע ייִדישע טעאַטער איז פֿון אונדז אָפּגעפֿאָרן?
― אם־כּן, איז װאָס לאָזט דאָס מיך דאָ הערן?
― לאָזט דאָס מיך הערן ― צי האָט דאָס נישט אַ שײַכות מיטן ייִדישן טעאַטער און מיט די ייִדישע אַקטיאָרשטשיקעס?
― שטראַם־גראַם ― מאַך מיר אַ האַרמידער!
דער עולם שיסט אױס אַ געלעכטער, און דער געלער מיט די בלײזע אױגן געפֿינט זיך װי באַלײדיקט:
― איר קאָנט אײַך הירזשען צעזעצטערהײט. אַז איר זענט אַזעלכע חכמים, ענטפֿערט מיר, איך װעל אײַך פֿרעגן נאָך אַ קשיא: װאָס האָבן די אַקטיאָרשטשיקעס געהאַט צו טאָן יענע װאָך בײַ ישׂראלי דעם חזן? אפֿשר גלײבט איר מיר נישט, זײַט זיך מטריח, טוט אַ פֿרעג דעם חזן אַלײן.
― אָט באַלד װעלן מיר אים גײן זאַלצן אױף די װוּנדן!
― רעדט זשע נישט קײן נאַרישקײטן און לאָזט מיך אײַך פֿירן אױף אַ װעג. איר בעסער פֿרעגט מיך, װעל איך אײַך יאָ זאָגן, װאָס די אַקטיאָרשטשיקעס האָבן געטאָן בײַ ישׂראלי דעם חזן. זײ זײַנען געװאָר געװאָרן, פֿאַרשטײט איר מיך, אַז ישׂראלי דער חזן האָט אַ מײדל, און אַ שײן מײדל, װאָס קאָן שײן זינגען, און אַן אָרעמאַן איז ער דאָך, דער חזן הײסט עס, האָבן זײ אים פֿאָרגעלײגט, ער זאָל זי אָפּגעבן, דאָס מײדל הײסט עס, צו זײ אין טעאַטער, װעלן זײ פֿון איר מאַכן אַ לײַט… ייִדן? לײגט זיך עס אײַך אױפֿן טעם?
― לײגן לײגט זיך עס, װאָס זשע װעט איר אָבער טאָן מיט בעני ראַפֿאַלאָװיטשעס זונדל?
― איז מיר טאַקע שלעכט, עס װערט מיר שיִער דער קאָפּ צעשפּאָלטן טראַכטנדיק. זאָל איך קלערן, אַז בעני ראַפֿאַלאָװיטשעס בחורל, װאָס לערנט בײַ ישׂראלי דעם חזן אין חדר איז אַ מחותּן געװען מיטן חזנס מײדל ― װי קומט אַזאַ שנעק צו אַזעלכע זאַכן?… זאָל איך זאָגן, אַז דאָס מײדל האָט אים אַרױפֿגעפֿירט אױף אַ גליטש מיטן הסכּם פֿון אירע פֿאָטער און מוטער ― קענען מיר אַלע ישׂראלי דעם חזן, אַז ער איז, דאַכט זיך, נישט אַזאַ מענטש. סײַדן אפֿשר די חזנטע? איז דאָס שױן, זעט איר, דװקא אַ שטיקל גאַנג. אַ קשיא אױף אַ ייִדענע…
― שאַט, קינדער, גובערנאַטאָר יעדיעטедет: גײט! ― האָט זיך אַרױסגעכאַפּט אײנער אַ גראַמאָטיאַק, אָנװײַזנדיק מיט דער האַנט אױפֿן פּריסטאַװ, װאָס איז דורכגעפֿלױגן פֿײַל אױסן בױגן אױף אַ נײַער סקריפּענדיקער נאַטאַטשאַנקע מיט אַ סך גלעקעלעך און מיט אַ פּאָר װײַסע פֿערדלעך, װאָס דער עולם האָט זײ באַלד דערקענט, אַז דאָס זײַנען „ראַפֿאַלאָװיטשעס סוסים“. אינאײנעם מיטן פּריסטאַװ איז געזעסן אױף דער נאַטאַטשאַנקע אַן איבערגעשראָקענער, אַ טױטער, יחיאל דער קלעזמער, װאָס האָט די גאַנצע צײַט געשפּילט בײַ דער „חבֿרה אַקטיאָרשטשיקעס“ אין טעאַטער.
אָט די נאַטאַטשאַנקע מיט בעני ראַפֿאַלאָװיטשעס פֿערדלעך מיט יחיאל דעם קלעזמער האָבן מיטאַמאָל אױפֿגעהױבן די אַקציעס פֿונעם געלן ייִדן מיט די בלײזע אױגן אַזױ הױך, אַז מע האָט נישט װילנדיק אָנגעהױבן צורוקן זיך צו אים נענטער און נענטער און צוהערן זיך צו זײַנע רײד, װאָס לײגן זיך סײַ אױפֿן טעם, סײַ אױפֿן שׂכל, און האָבן טאַקע אַ ממשות.
אַרױפֿגעשלאָגן זיך אױפֿן ריכטיקן װעג און געפֿונען אינעם ייִדישן טעאַטער דאָס אמתע שליסעלע צו דער דאָזיקער געשיכטע, לאָזן מיר איבער די האָלענעשטער ייִדן מיט זײערע מעשׂיות ― לאָזן זײ זיך שאַרפֿן די מוחות ― און מיר קערן זיך אום מיט אַ קורצער צײַט צוריק, װען דאָס ייִדישע טעאַטער איז נאָר װאָס געהאַט אַראָפּגעקומען קײן האָלענעשטי, ― דאָס ערשטע מאָל זינט האָלענעשטי איז אַ שטאָט, און בעסאַראַביע ― אַ גובערניע.
נאָך מיט אַ װאָך פֿריִער האָט מען אונטערגערעדט אין האָלענעשטי, אַז עס קומט צו פֿאָרן אַ ייִדיש טעאַטער, נאָר קײנער האָט זיך נישט געריכט, אַז ס'זאָל זיך אין האָלענעשטי אַזױ אָננעמען: „װײס איך, ― האָבן געשמועסט האָלענעשטער ייִדן, אױך מיר אַ זאַך ― אַקטיאָרשטשיקעס, קאָמעדיאַנטן, װער דאַרף זײ?… “
מע קאָן נישט זאָגן, אַז האָלענעשטער ייִדן זאָלן זײַן אַזױ צעבאַלעװעט, אױסגעװאַקסן אױף טעאַטער. אַדרבא, מע דאַרף זיך מודה זײַן, אַז זײ האָבן קײן טעאַטער, אײגנטלעך, נאָך קײנמאָל נישט געזען אין די אױגן און װײסן אַפֿילו נישט מיט װאָס מען עסט דאָס. נאָר צוריקשמועסנדיק, װוּ שטײט דאָס געשריבן, אַז מע דאַרף אַלצדינג טאַקע אַלײן זען מיט די אױגן? און צו װאָס האָט גאָט געגעבן אַ מענטשן שׂכל? אַ ייִד פֿאַרשטײט, דאַנקען גאָט, גרעסערע זאַכן. אַ ייִד איז נישט אַ גױ…
אײנמאָל אין אַ שײנעם פֿרימאָרגן איז אַראָפּגעקומען קײן האָלענעשטי עפּעס אײנער אַ פּאַרשױן, אָנגעטאָן אין אַ געל־רױטלעכן־טונקל־גרין־בלױלעכן פּאַלטאָ, מיט אַן אָפּגעבאַרעט קאַפּעליושל אױפֿן קאָפּ און מיט אַ צעטרענטן טשעמאָדאַן אין די הענט און האָט זיך אַרױסגעגעבן, אַז ער איז דאָס געקומען אַהער אָפּדינגען דאָס טעאַטער. איז מען זיך צונױפֿגעלאָפֿן אױף חידושים. דאָס הײסט, נישט מחמת דער פּאַרשױן אַלײן איז געװען אַזאַ חידוש, ― דאָס איז אַחוץ אַ מעשׂה, ― נאָר גלאַט, מען איז געװען טשיקאַװע זען, װאָס װעט ער טאָן?
דער פּאַרשױן, אַ נידעריקער, מיט אַ געגאָלט פּנים פֿון אױבן ביז אַראָפּ, האָט אַ קוק געטאָן מיט אַ פּאָר ממזרישע אױגן אױף דער שטאָט האָלענעשטי און אױף אירע ייִדן, און האָט אַ זאָג געטאָן צום עולם מיט אַ מאָדנער הײזעריקער שטימע, און דאָס אָפּגעבאַרעטע קאַפּעליושל האָט אים געגעבן אַ פֿאָר אַרױף און אַראָפּ:
― אַ פּנים, װי איך זע אַרױס, האָט דאָ בײַ אײַך אָדם־הראשון נאָך קײן מאָל קײן שבת נישט געהאַלטן?
דאַכט זיך, װאָס איז דאָ פֿאַראַן אַזעלכעס? עטלעכע געװײנטלעכע ייִדישע װערטער. אַיאָ? האָט איר באַדאַרפֿט אָנקוקן, װאָס די עטלעכע װערטער האָבן אָנגעמאַכט. עס האָט אַ כאַפּ געטאָן איטלעכן באַזונדער בײַם בױך, טאַקע נאָר װי מיט צװאַנגען, און דער עולם האָט אױסגעשאָסן אַ געלעכטער. דער פּאַרשױן האָט זיך תּחילת װי דערשראָקן פֿאַר די האָלענעשטער ייִדן, האָט אָפּגעשװיגן אַ װײַלע, געקוקט אױף זײ, װי אױף משוגעים, און געלאָזט, זײ זאָלן זיך אַ ביסל אױסלאַכן. און אַז זײ האָבן זיך גוט אָנגעלאַכט, האָט ער זיך דעמאָלט אָנגערופֿן צו זײ שױן גאַנץ ערנסט, מחמת ער האָט שױן לאַנג געפֿילט, נאָך פֿאָרנדיק אין װעג, אַז דער מאָגן איז אים לײדיק און עס חלשט אים אונטערן טלית־קטן.
― זאָגט מיר, מײַנע ליבע ייִדן, װײסט איר נישט, װוּ קאָן מען דאָ שטילן דעם הונגער?
דאַכט זיך, װידער גאַנץ געװײנטלעכע װערטער. נאָר װי ער האָט זײ אַרױסגערעדט, איז געװאָרן צװישן עולם אַזאַ געלעכטער, אַז ממש מע האָט זיך געהאַלטן בײַ די זײַטן. דאָס האָט שױן דעם פּאַרשױן אַ ביסל פֿאַרדראָסן, און ער רופֿט זיך אָן צו זײ נאָך ערנסטער װי פֿריִער:
― איך מײן דאָ נישט קײן חכמות; איך מײן פּשוט ― עפּעס נעמען אין פּיסק אַרײַן.
מער האָט מען נישט באַדאַרפֿט. פֿון די לעצטע װערטער האָט דער עולם באַקומען נישט אַנדערש װי אַ מין קראַמף אין בױך פֿאַר געלעכטער.
אין אַ האַלבע שעה אַרום האָט שױן גאַנץ האָלענעשטי איבערגעחזרט די דאָזיקע װערטער: „עפּעס נעמען אין פּיסק אַרײַן“ ― כאַ־כאַ־כאַ!…
― אַ פֿאַרשלעפּטע קרענק! ― האָט דער עולם געזאָגט און געװישט זיך די טרערן, װאָס האָבן זיך געשטעלט פֿאַר געלעכטער. ― אַ מאָדנע פֿאַרשלעפּטע קרענק מיט אַ מאָדנעם פּאַלטאָ, מיט אַ מאָדנעם קאַפּעליושל און מיט אַ מאָדנע לשון, מע קאָן אױסגײן פֿאַר געלעכטער!…
און די „פֿאַרשלעפּטע קרענק“ האָט אַזױ לאַנג געזוכט, ביז ער האָט זיך אָפּגעזוכט זײַנס. אַן אַכסניא אַפֿילו נישט אַזאַ געהױבענע, נאָר אין גלײַכן געלט…
זיך באַקאַנט מיט אַ קערטשער הערינג און פֿאַרטרונקען מיט אַ בעסאַראַבער גלאָז װײַן, האָט אונדזער פּאַרשױן גאַנץ פֿײַן פֿאַררױכערט אַ פּאַפּיראָס, זיך צעװערטלט מיט דער באַלעבאָסטע, אַ שװאַרץ־חנעװדיק װײַבל, װאָס מע רופֿט זי נעכע, געװאָלט װיסן, צי זי האָט אַ מאַן, צי זי איז אַן אַלמנה, אָדער גאָר אַ גרושה, צי גלאַט אַ װײַבל? נאָר נעכען האָט זײער געשטיקט אױף צו לאַכן, האָט זי זיך אױסגעדרײט פֿונעם שלימזל, און דער שלימזל האָט גענומען דאָס שטעקל, אָנגערוקט דאָס אָפּגעבאַרעטע קאַפּעליושל אױפֿן שטערן, אַרײַנגעלײגט די הענט אין די קעשענעס און געלאָזט זיך איבער דער שטאָט שפּאַצירן, און אין אײנװעגס טאַקע אױסקוקן עפּעס אַן אָנשטענדיק פּלאַץ אױף אַ טעאַטער.
געגאַנגען איז ער נישט אַלײן. אים האָבן באַגלײט אַ גאַנצע כאַליאַסטרע װײַסע חבֿרהניקעס, באָרװעסע, נאָר גרױסע ליבהאָבערס פֿון ייִדישן טעאַטער. פֿיס־טריט זײַנען זײ אים נאָכגעגאַנגען, ביז ער איז געקומען צו אַ הױף. דאָ האָט ער דערזען אַ לײדיקע סטאָדאָלע, אַ שטאַל אַ מוראדיקע, אַ ברײטע, מיט אַן אײַזערנעם דאַך:
― אָט די סטאָדאָלע האָט גאָט באַשאַפֿן מששת־ימי־בראשית פֿאַר אַ ייִדישן טעאַטער! ― האָט ער אַ זאָג געטאָן צו זיך אַלײן און איז אַרײַן אין הױף אַרײַן.
דאָס איז געװען בעני ראַפֿאַלאָװיטשעס הױף מיט בעני ראַפֿאַלאָװיטשעס סטאָדאָלע.
האָלענעשטי האָט נישט באַדאַרפֿט לאַנג װאַרטן אױפֿן ייִדישן טעאַטער. װי באַלד נאָר די „פֿאַרשלעפּטע קרענק“ איז דורכגעקומען מיט בעני ראַפֿאַלאָװיטשן פֿאַר דער סטאָדאָלע, אױסגעגלײַכט זיך מיטן פּרײַז, אַזױ האָט ער אַװעקגעשריבן צו זײַנע לײַט אַ בריװ, װאָס מיר גיבן אים דאָ איבער פּינקטלעך, װאָרט בײַ װאָרט, מיט דעם זעלבן לשון, װי ער איז געשריבן געװאָרן:
„ליבער פֿרײַנד אַלבערט עך שרײַב דיר אַ בריװ און קום דיר צו מעלדן אַז עך בין אין האָלענעשטי אין בעסאַראַביע אַ שטעטל גרױס װי אַ געניץ און מענטשן כאַיעסחיות װאָס פֿרעסן מאַמעליגע און זליאָקןזשליאָקען װײַן אַזױ װי װאַסער נאָר „מאָישעמשה“ װעט גײן אין טיאַטערטעאַטער אַז דער ריךרוח װעט זײ נעמען און אַ טיאַטער האָב עך געדונגען מעג ער שטײן אין לאָנדאָן און אַ בינע כאָטש פֿאָר זעך דאָרךדורך מיט אַ שליטן און געדעקט מיט אײַזן אַ קרענק װעט אַהין קומען נישט קײן רעגן דער װירט פֿון טיאַטער הײסט בעני אָנגעשטאָפּט מיט געלט װי אַ זאָק מיט פּאָלאָװע פֿונדערסטװעגן איז ער אַ באַלןבעלן געװען דער דאָװעראַכערדבֿר־אַחר אױף אַן אױפֿגאָב האָב עך אים געזאָגט ער זאָל דאַרן װאָרום עס דאַרף מיר אָנקומען די טעג קאַדאָכעסקדחת מיט דער פּאָטשט און אַ סטאַנציע האָב עך דערטאַפּט דאַפֿקעדװקא אַ נישקאָשעדיקע און אַ באַלעבאָסטע אַ מעזוזעלע עס און טרינק און לאָז דיר װאָהלwohl = װױל באַקומען און קרעדיט װיפֿל דו װילסט אַלקײןעל־כּן זײַ נישט קײן אידיאָט מאַך קײן לאַנגע שיִעסשהיות שיק אַרױס באַלד דעקאָראַציעס מיט אַפֿישן און פֿערזעץ װאָס דו האָסט און קום צופֿאָרן מיטן גאַנצן כײדערחדר לימאַנישעםלמען־השם נישט פֿאַרציִען אין דער לאַנגער באַנק װאָרום עס גײט צו די דרײַ װאָכן מיט די נײַן טעג װעט מען פּײגערןפּגרן פֿאַר הונגער און אַ ראַזרעשעניעразрешение: דערלױבעניש איז דאָ צוקריגן אַזױ גרינג װי בײַ האָצמאַכן אַ ראָסלפֿלײש אױפֿן ניכטערן האַרצן זאָלסט אים לאָזן גרוסן האָצמאַכן פֿון מײַנעטװעגן אַ ריך אים אין טאַטן און גײ זיך דאָרך ליובעניו צו מיר אױף דער קװאַרטיר דאָרט האָב עך פֿאַרגעסן אונטערן בעט מײַנע מעשטשעס מיט אַ פּאָר צענזורירטע פּיעסן און שיק מיר אַרױס אַפֿישן לימאַנישעם װאָס פֿריִער און זײַ נאָר נישט מעשוגע װאָס איך קלאַפּ דיר נישט קײן דעפּעש װײַל איך פֿאַרמאָג נישט מער װי אָפּגעבאַרעטע צװאַנציק קאָפּיקעס מיט אַ לעכל פֿון מיר דײַן פֿרײַנד װאָס גריסט אײַך יעדן בעזונדער גאָר פֿרײַנדלעך
אין עטלעכע טעג אַרום האָט דער דאָזיקער שלום־מאיר מוראַװטשיק באַקומען תּשובֿה ― אַזאַ מין בריװ:
„אָכגעשעצטערהױכגעשעצטער פֿרײַנד שאָלעם מײער מיטן קאָפּ זאָלסט דו אָנלעגן װאָס אָט דיר געטױגט כאַפּן בײַ ברײַנדעלע קאָזאַק פֿופֿצן קאַרבן און זאָגן אַז ס'איז אױף מײַן רעכענונג װאָסערע כעשבױנעסחשבונות אָב עךהאָב איך מאַמדזערממזר מיט ברײַנדעלע קאָזאַק די גאַנצע טרופּע אָבןהאָבן זי ליב װי אױגנװײטיק פֿאַר איר ציטערן װאָס זי ציטערט איבער אַ גראָשן און פֿאַר איר פּראַטן װאָס זי פּראַטעט און װאָס דו שרײַבסט װעגן דעקאָראַציעס פֿאַרשטײ עך נישט אָדער דו מאַכסט זיך געפּײגערטגעפּגרט אָדער דו ביסט טאַקע אַ בעהײמעבהמה מיר דאַכט אַז דו װײסט גאַנץ גוט אַז די דעקאָראַציעס זענען שױן לאַנג פֿאַרזעצט װוּ אָב עך געלט אױף אױסצוקױפֿן אַז קײן ראַזרעשעניע װיל מען דאָ מער נישט געבן פֿאַר קײן מיליון און מײַן ביסל גאָלד און באַרילאַנטןבריליאַנטן װעל איך צוליב פֿרעמדע קישקעס נישט פֿאַרטאַכטאָרןפֿאַרזעצן ?? ס'איז מיר נישט אַזױ גרינג אָנגעקומען סײַדן זײ װעלן מיך אונטערשרײַבן קאָנטראַקטן בעראָכל ביטכאָ אַנאַקעטעברחל בתּך הנאַקעטע און נישט דערמאָנען מער פֿון קײן מאַרקעס און פֿון קײן כאַלאָקיםחלקים נאַ דיר גאָר קאָמפּאַניאָנען אָצמאַך אױך אַ קאָמפּאַניאָן צו מיר אין טיאַטער נישט דעראַרן װעט אָצמאַך עך זאָל מיך מיט אים טײלן אױף דער אַלבהאַלב כאָטש זײ סטראַשען מעך אַז זײ מאַכן אַ באַזונדער קאָמפּאַניע לאָזן זײ מאָכן מיט די זײַטן עך אָב זײ אין דער ערד עך שיק דיר אַפֿיש און נעם אַרױס באַלד אַ ראַזרעשעניע אױף אַכט ספּעקטאַקלען מיט אַ בענעפֿיט און װאָס שרײַבסט דו מיר גאַנעףגנבֿ אױסנאַצלעםהתנצלות אַז דו פֿאַרמאָגסט אָפּגעריבענע צװאַנציק קאָפּיקעס מיט אַ לעכל ביסט נישט קראַנק פֿאַרזעצן דעם זײגער אַזױ װי עך איטלעכער איז אַ באַלן אױף מיר אַלע אױף מײַנע פּלײצעס אַלע װילן ערשטע ראָלן און קומט צו עפּעס איז נישטאָ קײנער אין דער אײםהײם היצט מאַך עך דאָס די לעצטע פּראָבע װעט מיר בעסאַראַביע אָפּגעראָטן איז גוט עלעאלא נישט שלאָגט אײַך קאָפּ אָן װאַנט און עך קאָן באַשטײן זיך דורכפֿאָרן גאָר קײן רומעניע און צונױפֿשטעלן דאָרט אַ כײדער אַז גאָט און לײַט זאָלן זיך פֿרײען און טאַקע פּטור װערן אין אײן װעגס פֿון מײַן פּריטשעפּע די כאָליערע און דערװײַל גרײט צו דאָרטן אַלסדינג װאָס מע דאַרף נאָר מאַך נישט קײן גרױסע אױסגאַבן דאָרטן היט די קעשענע מיר קומען צו פֿאָרן אַלע מירטשעם אױף שאָבעסשבת און שאָבעס צו נאַכטס מאַכן מיר פּראָבן און זונטאָג שטעלן מיר זיך שפּילן און זײַ װיסן אַז דײַנע מעשטשעס מיט די צענזורירטע פּיעסן ליגן שױן לאַנג אױפֿן מיסט מיט אָכאַכענגהױכאַכטונג און גליקסװינשענד דײַן פֿרײַנד דירעקטאָר
שיכּורים, װאָס האָבן שױן לאַנג נישט פֿאַרזוכט דעם ביטערן טראָפּן, הונגעריקע, װאָס האָבן שױן לאַנג אין מױל נישט געהאַט, דאַרפֿן זיך נישט אַרױפֿװאַרפֿן אױף טרינקען און עסן מיט אַזאַ יצר־הרע, װי די האָלענעשטער האָבן זיך אַרױפֿגעװאָרפֿן אױפֿן ייִדישן טעאַטער.
צו דער ערשטער פֿאָרשטעלונג איז נישט נאָר ראַפֿאַלאָװיטשעס הױף געװען באַלאַגערט מיט מענטשן ― די גאַנצע גאַס איז געװען אַן עפּל נישט דורכצוּװאַרפֿן. מען איז געװען זײער נײַגעריק אַ קוק צו טאָן אױפֿן טעאַטער כאָטש פֿון דרױסן. אױף אַרײַנטרעטן אינעװײניק זײַנען געװען שױן װינציקער בעלנים, איבער אַ סך טעמים: ערשטנס, דאַרף עס, זאָגט מען, קאָסטן געלט, און געלט איז אין האָלענעשטי אַ זעלטענער אַרטיקל. צװײטנס, נישט אַ יעדער קאָן זיך דערלױבן צו גײן אין טעאַטער אַרײַן. דאָס פּאַסט פֿאַר יונגע װײַבלעך, בחורים און מײדלעך, אָבער נישט פֿאַר אָנשטענדיקע מענטשן, ייִדן מיט בערד, װאָס האָבן שױן אפֿשר דערװאַקסענע טעכטער אױף חתונה צו מאַכן. איז דאָך אָבער פֿאַראַן אַ יצר־הרע, נישט געדאַכט זאָל ער װערן, רױמט ער אײַן אַ סוד אין אױער: „װאָס װעט אײַך אַרן, רב ייִד, אַז איר װעט אַ קוק טאָן פֿון דער װײַטן דורך אַ שפּאַרונקעלע כאָטש און װעט זען, װי מע שפּילט ייִדיש טעאַטער?… “
אַזעלכע בעלנים אױף אַ קוק טאָן דורך אַ שפּאַרונקעלע האָבן זיך אָבער צונױפֿגעקליבן אין האָלענעשטי שױן אַ ביסל צו פֿיל, אַזױ פֿיל, אַז די אַדמיניסטראַציע פֿונעם טעאַטער האָט געמוזט פֿון דער ערשטער נאַכט אָנװענדן דערצו אַן עקסטרע מיטל פֿון „וְזָרַקְתִּי“. דאָס איז אַזאַ מין מאַשינע, װאָס טוט אַ שפּריץ אָפּ דעם עולם מיט קאַלט װאַסער, װירקט דאָס אױסגעצײכנט, טױזנט מאָל בעסער פֿון די בעסטע פּאָליציע. ס'איז גוט און סע קאָסט װאָלװל.
צוגעקלערט האָט דאָס מיטל פֿון „וזרקתּי“ אונדזער גוטער באַקאַנטער, שלום־מאיר מוראַװטשיק, די „פֿאַרשלעפּטע קרענק“.
װאָס איז, אײגנטלעך, אָט דער שלום־מאיר מוראַװטשיק אין טעאַטער ― האָבן מיר שױן געזאָגט. ער איז גאָרנישט און ער איז אַלצדינג. ער איז בוכהאַלטער, און קאַסירער, און קאָנטראָלער, און אַ בילעטיאָר, און צײַטנװײַז אַ סופֿליאָר, און אַמאָל, אַז עס פֿעלט אױס אַן אַקטיאָר, איז ער אַן אַקטיאָר אױך. מע זאָל זאָגן אױף אים, אַז ער איז אַ גרױסער אַרטיסט ― קאָן מען נישט. עס װעט נישט זײַן קײן אמת. דערפֿאַר איז ער אָבער אַן ערלעכער „מענטש“, איבערגעגעבן דעם דירעקטאָר און דינט אים געטרײַ, װי אַ הונט. דער דירעקטאָר, אַלבערט שטשופּאַק, מיט װעלכן מיר װעלן זיך אינגיכן באַקענען נענטער, װײסט דאָס גאַנץ גוט, און דעריבער טאַקע פֿאַרשטופּט ער מיט אים אַלע לעכער, און אומעטום, װוּ מע טוט זיך אַ ריר, איז שלום־מאיר און שלום־מאיר. בײַ אַרײַנגעלאָזן װערן אין טעאַטער אַרײַן אָן געלט, מיט אַ קאָנטראָמאַרקע, איז אױך שלום־מאיר. און אַזעלכע מיוחסים מיט קאָנטראָמאַרקעס זײַנען אין האָלענעשטי, קײן עין־הרע דאָ אַ סך.
ראשית־חכמה ― בעני ראַפֿאַלאָװיטשעס הױז. אַ פּאַרשױן עטלעכע און צװאַנציק. בעני איז טאַקע אַ ייִד אַן עושר און איז אפֿשר נישט קלײן צו צאָלן. איז ער אָבער אױך גערעכט: װאָס הײסט ער װעט צאָלן געלט פֿאַר אַרײַנגײן אין זײַן אײגענער סטאָדאָלע?
די ערשטע נאַכט, אַז עס האָט זיך אױפֿגעעפֿנט דאָס טעאַטער, האָבן די ראַפֿאַלאָװיטשעס אַרײַנגעמאַרשירט מיט דער גאַנצער כאַליאַסטרע, מיטן קאַסיר דעם קרובֿ, מיט דעם אַם און מיט די איבעריקע „מענטשן“, און האָבן פֿאַרנומען דעם גאַנצן אױבנאָן, די ערשטע צװײ רײען בענק. איז צוגעגאַנגען צו זײ שלום־מאיר און געװאָלט מאַכן אַ שמועס מכּוח בילעטן. האָט אים בעני תּחילת גאָר אַפֿילו נישט געװאָלט ענטפֿערן. האָט אים שלום־מאיר מיט זײַן הײזעריקער שטימע געגעבן אָנצוהערעניש, אַז זײ האָבן פֿאַרנומען אַלע בעסטע ערטער. האָט בעני ערשט דעמאָלט אים געשענקט אַ קוק מיט אײן אױג און אַ זאָג געטאָן אױף זײַן לשון־סגי־נהור, פֿאַרשטעלט:
― טראָג אַװעק פֿון דאַנען, פֿאַרשלעפּטע קרענק, דײַנע קורצע כאָדוליעס, װאָרעם אָט כאַפּסטו אַ שמיר איבער דעם אָפּגעשאָבענעם לאָקשנברעט, אָדער איך װעל הײסן די קלאַפּערס זאָלן דיך נעמען צו דער אַרבעט, װעט פֿון דיר װערן אַ מאַמעליגע…
נאָך אַזאַ מין מענה־לשון האָט שלום־מאיר פֿאַרשטאַנען, אַז דאָ װעט מען קײן געלט נישט לײזן, ס'איז אַן עבֿירה די טירחה, און די צײַט שטײט נישט. דאָס טעאַטער איז אָפֿן און דאָס פּובליקום גײט און גײט, און צום מײנסטן ― אױף קאָנטראָמאַרקעס. יחיאל דער קלעזמער אַלײן האָט אױסגענוצט אַ היפּש ביסל קאָנטראָמאַרקעס. שלום־מאיר האָט זיך גאָר נישט געריכט, אַז קלעזמער זאָל האָבן, קײן עין־הרע אַזאַ משפּחה! הײַנט װוּ זײַנען די איבעריקע קלעזמאָרים? װוּ איז אַ פּאַריק־מאַכער? װוּ איז אַ סטאָליער? אַ שמיד? אַ שנײַדער? אַ שוסטער? אַלע אַרבעטן אַרום טעאַטער און אַלע האָבן, ברוך־השם, װײַב און קינדער און אַלעמען קומט קאָנטראָמאַרקעס. הײַנט װוּ איז עפּעס די באַלעבאָסטע פֿון דער סטאַנציע, װאָס שלום־מאיר האָט זי אָנגערופֿן „מזוזהלע“? װאָס איז זי שולדיק, אַז זי האָט צװײ ייִנגערע שװעסטערלעך מיט אַן אַלטער מאַמע, אַ טױבע אַזױ װי די װאַנט? לא־די זי האַלט זײ אױס מיט ברױט, זאָל זי נאָך צאָלן געלט פֿאַר זײ אין טעאַטער? ס'איז טאַקע אַ יושר? צי אַ שטײגער, שמעון־דוד דער בעל־עגלה און חײם־בער דער טרעגער, װאָס האָבן געהאָלפֿן אַראָפּפֿירן די דעקאָראַציעס פֿון דער באַן? זײער נשמה איז פֿון קלאָטשע?… דער דירעקטאָר, אַלבערט שטשופּאַק, בײַם אױסטײלן די קאָנטראָמאַרקעס, מעג זיך זײַן משוגע, קריצן מיט די צײן, שמיצן זיך און װאַרפֿן זיך, ער מעג אַפֿילו אינגאַנצן אײַננעמען אַ מיתה־משונה ― שלום־מאיר הערט אים, װי דעם פֿאַראַיאָריקן שנײ. װעמען מע דאַרף געבן קאָנטראָמאַרקעס װעט מען געבן, און װער עס װעט דאַרפֿן אַזױ אַרײַנגײן אין טעאַטער, װעט ער אַרײַן.
מע קאָן זיך מיט אַ פּובליקום נישט קריגן.
לאָז דער לעזער נאָר נישט לעבן אין טעות און נישט מײנען, אַז דאָס גאַנצע האָלענעשטער פּובליקום באַשטײט דורכױס פֿון „קאָנטראָמאַרקעס“. ס'איז דאָ אַזעלכע, װאָס האָבן אַװעקגעגעבן דאָס לעצטע פֿאַרהאָרעװעטע קערבל, פֿאַרזעצט אַ משכּון, אָדער אַזױ געכאַפּט אױף אַ פּאָר טעג אַ גמילת־חסד בײַ אַ גוטן פֿרײַנד און געקױפֿט בילעטן פֿאַר זײערע קינדער.
ייִדיש טעאַטער ― װי אַזױ לאָזט מען נישט אַ קינד אין ייִדישן טעאַטער אַרײַן? ס'איז דען פֿאַראַן אַנדערע פֿאַרגעניגנס אין האָלענעשטי? יאָ, װאָס זשע טוט מען אָבער, אַז ס'איז פֿאָרט נישטאָ קײן געלט, און כאַפּן איז נישטאָ װוּ, און דאָס קינד בעט זיך, גײט אױס, חלשט אין טעאַטער אַרײַן, ממש כּלות־הנפֿש?
למשל, לאָמיר נעמען ישׂראלי דעם חזנס טאָכטער, רײזל. מיט װאָס איז זי ערגער פֿון אַנדערע מײדלעך? מע דאַרף האָבן אַ האַרץ פֿון אַ טאָטער, מע זאָל קײן רחמנות נישט האָבן אױף אַזאַ קינד, װי רײזל איז. ובפֿרט נאָך, אַז רײזל איז אַ בת־יחידה בײַ אירע פֿאָטער און מוטער, װאָס װאָלטן בײדע געגאַנגען צען מײַל צופֿוס, זײ זאָלן נאָר װיסן, אַז זײ װעלן קריגן דאָס, װאָס דאָס קינד דאַרף האָבן. איז אָבער, מעשׂה־שׂטן, פּונקט אין יענער צײַט, װען דאָס טעאַטער האָט זיך באַדאַרפֿט עפֿענען, נישט געװען װי צו קריגן קײן קאָפּיקע פֿאַר ישׂראלי דעם חזן… נישט פֿון חזנות, נישט פֿאַר שׂכר־לימוד. עפּעס טאַקע נאָר װי פֿונעם שטײן! לאה די חזנטע האָט זיך נעבעך געװאָרפֿן אױף אַלע זײַטן. נישטאָ ― כאָטש צי זיך אױס! לאָזן בײזע מײַלער רײדן װיפֿל זײ װילן. זײ זאָגן, אַז לאה די חזנטע באַלעװעט איר טאָכטער שױן צו פֿיל. אַז לאה האָדעװעט זי מיט צוקערקעלעך, קױפֿט איר נגידישע שיך…
― נו, טאַקע, לאָזן זײ פֿריִער פּרוּװן האָבן אַ בת־יחידה, אַזױ װי איך, און אַזאַ געראָטענע בת־יחידה, װי מײַן רײזל איז ― מיר זאָל זײַן פֿאַר איר פּנים ― װעלן זײ נאָכדעם רעדן פֿון שיך און פֿון צוקערקעלעך. האָסטו געזען אַ ביסל?!…
אַזױ האָט זיך אױסגעטענהט מיט זיך אַלײן לאה די חזנטע און איז געפֿאַלן אױף אַן עצה (װאָס טוט נישט אַ מאַמע צוליב אַ קינד?): אַזױ װי בײַ איר מאַן לערנט דעם נגידס זונדל, לײבל, און אַזױ װי די גאַנצע חתונה איז בײַ בעני ראַפֿאַלאָװיטשן אין הױף ― איז דאָך עס, װי מע זאָגט, אַ כּשרער טאָפּ מיט אַ כּשרן לעפֿל, האָט זי זיך פֿריִער געפּרוּװט שיסן דורכן מאַן, אַז ישׂראלי זאָל זאָגן לײבלען, אַז לײבל זאָל זאָגן דער מאַמען, אַז די מאַמע זאָל זאָגן דעם טאַטן, אַז מע זאָל הײסן, מע זאָל איר טאָכטער אַרײַנלאָזן אומזיסט אין טעאַטער אַרײַן.
איז אָבער דער פּלאַן נישט אָפּגעראָטן. ישׂראלי דער חזן, גענוג װאָס ער איז אַן אָרעמאַן, איז ער נאָך צו די צרות אַ גדלן אױך. סע שטײט אים נישט אָן, זאָגט ער, זײַן אַ בעטלער און בעטלען בײַ זײַנע תּלמידים. האָט לאה אָפּגעװישט די ליפּן און האָט דערטאַפּט בעני ראַפֿאַלאָװיטשעס זונדל אין אַ װינקעלע און מאַכט צו אים אַזױ:
― לײבל, איך האָב צו דיר אַ בקשה.
אַ בקשה?… לײבל איז געבליבן שטײן: צו אים? צו לײבלען? אַ בקשה?… אױסגעהערט פֿון לאהן די בקשה, זײַנען לײבלס שטענדיק רױטע בעקלעך נאָך מער רױט געװאָרן און ער האָט איר צוגעזאָגט, אַז ער װעט געװיס רײדן מיט דער מאַמען, אַז די מאַמע זאָל רײדן מיטן טאַטן, אַז דער טאַטע זאָל רײדן מיט דער מאַמען, אַז די מאַמע זאָל רײדן מיטן טאַטן ― טפֿו! לײבל האָט זיך פֿאַרפּלאָנטערט. בקיצור, עס װעט שױן זײַן רעכט.
און לײבלס גרױסע שײנע, װײכע, מילדע אױגן בעת־מעשׂה האָבן זיך באַגעגנט מיט רײזלס שװאַרצע ציגײַנער־אױגן, װאָס האָבן געגליט, געקוקט אױף אים פֿון דער װײַטן מיט דאַנק און מיט פֿרײד. עס האָט זיך אים אױסגעדאַכט, אַז אירע אױגן רײדן. זײ זאָגן אים: „דו ביסט אַ װױלער בחור. דו, אַז דו װעסט נאָר װעלן, איך זאָל זײַן אין טעאַטער, װעל איך שױן זײַן. איך װײס עס“…
און דעם זעלבן טאָג, נאָכן װאַרעמס, האָט לײבל געבראַכט אין חדר אַרײַן די גוטע ידיעה, אַז ער האָט שױן גערעדט מיט דער מאַמען, און די מאַמע האָט שױן גערעדט מיטן טאַטן, און דער טאַטע האָט געזאָגט, אַז לאָז זי קומען (רײזל הײסט עס) הײַנט פֿאַרנאַכט צו זײ אַהײם, װעט זי מיט זײ אַלעמען אַרײַנגײן אין טעאַטער אַרײַן.
דערהערט די דאָזיקע װערטער, האָט זיך רײזלס שװאַרץ־חנעװדיק ציגײַנער־פּנים פֿאַררױטלט און אירע מאַט־שװאַרצע ציגײַנער־אױגן האָבן זיך אָנגעצונדן. זי האָט אַרומגעכאַפּט די מאַמע קושן. נאָכדעם האָט זי אָנגעהױבן זינגען און טאַנצן און דרײען זיך און געװאָלט כאַפּן די מאַמע אױך טאַנצן און דרײען. האָט איר לאה געזאָגט מיט אַ געלעכטער:
― ביסט משוגע געװאָרן, מײַנע שׂונאים? נעם בעסער, צװאָג דיך אױס, טו זיך אָן, װעל איך דיר פֿאַרפֿלעכטן די האָר, דו קומסט דאָך צװישן מענטשן, האָסטו געזען אַ ביסל!…
פֿאַרנאַכט האָט זי לאה אַלײן אָפּגעפֿירט צו די ראַפֿאַלאָװיטשעס אין שטוב אַרײַן, איבערגעגעבן אױף בײלקע ראַפֿאַלאָװיטשעס הענט און געבעטן, זי זאָל אױף איר אַכטונג געבן.
― איר דאַרפֿט װיסן, אַז זי איז בײַ מיר אַ בת־יחידה, אײן־און־אײנציקע הײסט עס.
בײלקע האָט באַטראַכט דעם חזנס מײדל מיט די שװאַרצע ציגײַנערישע אױגן. װײַזט אױס, זי איז איר געפֿעלן געװאָרן.
― האָט קײן יסורים נישט, ― האָט זי געזאָגט צו דער חזנטע, ― זײַט זיכער, אַזױ װי אַן אײגן קינד.
און די חזנטע איז אַװעקגעגאַנגען אַהײם.
נישט גוט האָט זיך דעם חזנס מײדל געפֿילט בײַ בעני ראַפֿאַלאָװיטשן אין דעם רײַכן הױז צװישן דער „כאַליאַסטרע“. נישט גוט דערפֿאַר, װאָס אַלע האָבן זי „געגעסן מיט די אױגן“. דאָס הױז אַלײן איז איר אַפֿילו זײער געפֿעלן. די מענטשן אױך. נאָר אָט דאָס קוקן, װאָס עס קוקן אױף איר אַזױ פֿיל אױגן! יעדן באַזונדער גײ ענטפֿער: „װי אַזױ רופֿט מען זי?“, „װיפֿל איז זי אַלט?“, „קאָן זי שױן דאַװענען, לײענען, שרײַבן?“…
רײזל האָט זיך קײנמאָל נישט פֿאָרגעשטעלט אַזאַ שטוב, אַזאַ גרױסע שטוב און אַזאַ שײנע שטוב, מיט אַזױ פֿיל חדרים, בעטלעך, טישלעך, בענקלעך, שפּיגלען און צאַצקעס. הײַנט דער טיש מיט אַזױ פֿיל גלעזער און גלעזלעך און שעלעכלעך און לעפֿעלעך און אױפּסן אַלערלײ און אײַנגעמאַכטס, אָן אַ שיעור אײַנגעמאַכטס! און דער געפּילדער, װאָס דאָ איז אַרום טיש, מיט די געשרײען, מיט דער פֿרײלעכקײט, מיט די געלעכטערן ― אָט דאָס הײסט אַ נגידישע, אַ גבֿירישע שטוב?!…
רײזל האָט געװוּסט, אַז לײבל, װאָס לערנט בײַ איר פֿאָטער אין חדר, איז אַ נגידס אַ ייִנגל, אַז זײַנע טאַטע־מאַמע זײַנען גבֿירים, די גרעסטע אין שטאָט, נאָר װאָס הײסט דאָס, אײגנטלעך, „נגיד“? װאָס איז דער פּשט „גבֿיר“? ― דאָס האָט זי נאָך נישט רעכט פֿאַרשטאַנען. אַז אַ נגיד איז אַ גוטע זאַך און אַ קבצן איז אַ שלעכטע זאַך ― דאָס האָט זי געהערט פֿון איר מאַמען טױזנטער־טױזנטער מאָל. „דעם דלות פֿאַרזעצן און אַ נגיד זאָל מען זײַן“… „דער נגיד האָט מזל“… „דעם נגיד איז גוט אַפֿילו אױף יענער װעלט“… אָט דאָס הערט זי פֿון דער מאַמען פֿון קינדװײַז אָן כּמעט אַלע טאָג. נאָר דעם טעם דערפֿון האָט זי ערשט דערפֿילט, זיצנדיק אָט דאָ הײַנט בײַ דעם דאָזיקן גרױסן, רײַכן, געדעקטן, פֿרײלעכן טיש. און עס האָט זיך איר נאָך קײנמאָל נישט אַזױ שטאַרק געװאָלט זײַן רײַך, װי אין דער מינוט, און אַ געפֿיל פֿון קינאה ― אַ נײַ געפֿיל ― האָט זיך אַרײַנגעגנבֿעט צו איר צום ערשטן מאָל אין האַרצן אַרײַן. און אירע שװאַרצע גליִענדיקע ציגײַנער־אױגן האָבן זיך באַגעגנט מיט נאָך אַ פּאָר אױגן, באַקאַנטע, גרױסע, שײנע, װײכע, מילדע אױגן, װאָס האָבן געקוקט אױף איר שעמעװדיק, נאָר װאַרעם און פֿרײַנטלעך. און עס האָט זיך איר אױסגעװיזן אַז די אױגן רײדן צו איר. זײ זאָגן איר: „עס געפֿעלט דיר בײַ אונדז? מיר טוט הנאה, װאָס סע געפֿעלט דיר. מיר טוט הנאה, אַז דיר איז גוט“… עס האָט זיך איר אַ ריר געטאָן דאָס האַרץ, ס'איז איר געװאָרן מיטאַמאָל װאַרעם, הײס, און זי האָט דערפֿילט, אַז עס ברענט איר דאָס פּנים.
האָט זי אַראָפּגעלאָזט די אױגן.
פֿרי האָט זיך דאָס האָלענעשטער פּובליקום צונױפֿגעקליבן צו דער ערשטער פֿאָרשטעלונג און אָנגעפֿילט דאָס טעאַטער. מע האָט מורא געהאַט, אַ קשיא אױף אַ מעשׂה, טאָמער װעט מען חלילה פֿאַרשפּעטיקן. קאָפּ אױף קאָפּ איז מען געשטאַנען. און די, װאָס זײַנען געזעסן, זײַנען געזעסן אײנס בײַם אַנדערן אױפֿן שױס. גליקלעך זײַנען געװען נאָר די, װאָס זײַנען געקומען צום אַלעם ערשטן: זײ האָבן פֿאַרכאַפּט די בעסטע ערטער, דעם רעכטן אױבנאָן. האָט דאָס, נאַטירלעך, פֿאַרדראָסן די, װעלכע זײַנען געקומען אַ ביסל שפּעטער. זײ האָבן באַצאָלט געלט, מזומן געלט, פֿאַר פּלעצער און קײן פּלעצער איז נישטאָ! איז געװאָרן אַ „ויצעקו“ מיט אַ טומל ― מע האָט שיִער נישט צעטראָגן דאָס טעאַטער. אַ גליק װאָס שלום־מאיר (אומעטום שלום־מאיר) האָט אַ װוּנק געטאָן צו יחיאל דעם קלעזמער, ער זאָל „געבן“ אַ פֿרײלעכס. דערהערט קלעזמער, האָט דער עולם פֿאַרשטאַנען, אַז דאָ הײבט זיך שױן אָן די שפּיל. האָט מען זיך שױן װי ס'נישט איז אױסגעזעצט און ס'איז געװאָרן שטיל.
דער עולם האָט אָבער געהאַט אַ גרױסן טעות. די מוזיק האָט שױן לאַנג אױפֿגעהערט שפּילן און דער פֿאָרהאַנג איז נאָך אַלץ פֿעסט אַראָפּגעלאָזט, און עס לאָזן זיך הערן פֿון יענער זײַט פֿאָרהאַנג קולות, געשרײען, קללות, אַ קלאַפּן פֿון העק און פֿון האַמערס. עפּעס טוט זיך דאָרטן, נאָר װאָס ― װײסט מען נישט. דער עולם זיצט אױף שפּילקעס און װער שמועסט, יונגװאַרג ― איז גאָר אױסער זיך. מע װאָלט שױן װעלן דערלעבן זען ― װאָס װעט זײַן, אַז ס'װעט זיך אױפֿהײבן דער פֿאָרהאַנג?
צװישן יונגװאַרג, װאָס האָבן אַזױ גײַציק אַרױסגעקוקט, ס'זאָל זיך אױפֿהײבן דער פֿאָרהאַנג, איז געװען אַ יונג פּאָרל, צװײ זעלטן שײנע קינדער, אַ בר־מיצװה־בחורל מיט גרױסע שײנע מילדע אױגן און אַ שװאַרץ מײדל פֿון אַ יאָר פֿערצן־פֿופֿצן מיט מאַט־שװאַרצע ציגײַנער־אױגן און מיט חן־גריבלעך אין די בעקלעך. זײ זײַנען געזעסן האַרט אײנס נעבן דאָס אַנדערע, כאָטש זײ זײַנען פֿון פֿאַרשידענעם שטאַנד. ער ― דעם נגיד ראַפֿאַלאָװיטשעס זונדל. זי ― דעם אָרעמען חזנס מײדל.
װער האָט דאָס דאָזיקע פּאָרל באַזעצט אַזױ נאָענט? אָדער אפֿשר האָבן זײ זיך אַלײן באַזעצט?… אין אַזאַ טומל װער האָט זיך אױף זײ אומגעקוקט? װער האָט זײ איצט אין זינען, אַז אַלע אױגן זײַנען געװענדט אַהין, אױפֿן פֿאָרהאַנג, אױפֿן פֿאָרהאַנג, אױפֿן פֿאָרהאַנג! און אָט זיצט זיך דאָס דאָזיקע גליקלעכע פּאָרל, לײבל און רײזל, זײַט בײַ זײַט דעם ערשטן מאָל אױף זײער לעבן אַזױ נאָענט. מע קאָן זאָגן, דעם ערשטן מאָל אױף זײער לעבן זעען זײ זיך װי עס געהער צו זײַן. דאָס הײסט, זען זעט מען זיך אַלע טאָג בײַ רײזלס טאַטן, בײַ ישׂראלי דעם חזן אין חדר, נאָר װאָס פֿאַר אַ זען איז דאָס? קומט לײבל אין חדר אַרײַן, איז אָדער געלערנט, אָדער געשריבן, נישטאָ קײן צײַט און נישטאָ קײן אָרט אױף צו פֿירן שמועסן מיט אַ מײדל, ובפֿרט נאָך מיטן רבינס אַ מײדל, װאָס האָט אַ מאַמע זאָל לעבן, און אַ מאַמע גיט אַכטונג אױף אַ קינד. אַ מאַמע קאָן אַכטונג געבן. זי היט איר די טריט, לאָזט נישט איר טאָכטער אַרײַנשמעקן אין די דלתּ אַמות פֿון די חדר־ייִנגלעך און נישט אַרײַנקוקן אין זײער װינקל אַפֿילו:
― אַ מײדל האָט נישט װאָס צו טאָן צװישן ייִנגלעך, װאָרעם אַ מײדל איז אַ מײדל, און ייִנגלעך זײַנען ייִנגלעך ― האָסט געזען אַ ביסל!…
אַזױ זאָגט די חזנטע לאה, און אַז לאה זאָגט ― איז געזאָגט. אַפֿילו אױפֿהײבן אַ קול, זינגען אַ לידל, לאָזט איר נישט לאה, כּל־זמן די ייִנגלעך זײַנען אין חדר. און רײזל האָט דװקא אַ זיס קול און האָט דװקא ליב זינגען לידלעך. און אַז רײזל צעזינגט זיך אַמאָל, האָרכן זיך אײַן די עלטערע ייִנגלעך מיט פֿאַרשטאָרבענע הערצלעך. און אַז זײ קומען נאָך דעם אַהײם דערמאָנען זײ זיך, ליגנדיק אין בעט, רײזלס קול, זיפֿצן זײ אָפּ שטילערהײט און װערן אַנטשלאָפֿן און עס חלומט זיך זײ נאָכדעם „דעם רבינס מײדל“…
אױב נישט מיט אַלע עלטערע ייִנגלעך איז געװען דער פֿאַל, װאָס רײזל זאָל זײ קומען צו חלום, איז מיט בעני ראַפֿאַלאָװיטשעס זונדל, לײבל, דער דאָזיקער פֿאַל געװען נישט אײנמאָל. לײבל האָט נישט אײנמאָל פֿאַרטראַכט זיך בעתן לערנען, און געקלערט האָט ער גאָר װעגן רײזלען. לײבל האָט נישט אײנמאָל געהאַלטן פֿאַר זיך די גמרא, און געזען האָט ער גאָר רײזלען…
און איצט איז זי אַזױ נאָענט נעבן אים, אַז נישט נאָר ער זעט זי, נישט נאָר ער הערט זי ― ער פֿילט זי, ער פֿילט זי… ער הערט אַ קלאַפּן פֿון אַ האַרץ: טיק־טאַק! און ער װײסט נישט, װעמענס האַרץ קלאַפּט דאָס ― זײַן אײגן האַרץ, אָדער אירס, אָדער זײערע בײדנס הערצער צוזאַמען קלאַפּן? גיכער זײערע בײדנס; װאָרעם זײ בײדע קוקן אײנס אױף דאָס אַנדערע, און באַגעגענען זײ זיך מיט זײער קוק, לאָזן זײ אַראָפּ די אױגן בײדע, און בײדע װאָלטן װעלן עפּעס רײדן, עפּעס זאָגן, און רײדן קאָנען זײ נישט, נישט ער, נישט זי. נישטאָ קײן װערטער!…
און לײבל דערמאָנט זיך, װיפֿל מאָל ער האָט געזוכט אַן אױסרײד אױף צו שטײן נאָענט נעבן רײזלען, הערן איר קול, רײדן מיט איר כאָטש דרײַ װערטער. װאַקסט אױס די מאַמע אירע אױך מיט אַן אױסרײד ― און נישטאָ רײזל… אױך רײזל דערמאָנט זיך װיפֿל מאָל זי האָט געװאָרפֿן אױגן אױפֿן טאַטנס תּלמידים, אַלעמאָל געזוכט צװישן זײ דעם נגידס ייִנגל, נישט אַזױ דערפֿאַר, װײַל ער איז אַ נגידס אַ ייִנגל, נאָר דערפֿאַר, װאָס דער טאַטע אירער האַלט פֿון אים מער װי פֿון אַלע תּלמידים. ער זאָגט אױף אים נבֿיאות, ― און ישׂראלי דער חזן איז אַ מבֿין אױף אַ מענטשן ― אַז „דאָס װאַקסט אַ כּלי“… דערהערט דאָס לאה די חזנטע און טײַטשט דאָס אױס אױף איר שטײגער:
― װאָס דען? אַ נגיד האָט מזל צו אַלצדינג, אַפֿילו צו קינדער, האָסטו געזען אַ ביסל!…
און זיצנדיק אַזױ נאָענט איצט מיט רײזלען, פֿאַרדריסט דאָס לײבלען, װאָס גראָד איצט האָט ער פֿאַר איר קײן װערטער, און אױך רײזל װײס נישט, צי זאָל זי מיט אים רײדן? און װאָס און װי אַזױ זאָל זי מיט אים רײדן?… און בײדע טראַכטן זײ אײנס פֿון דאָס אַנדערע, און בײדע שװײַגן זײ… פּלוצעם הײבן אָן אײַנגעלאָשן צו װערן די לאָמפּן און אין טעאַטער װערט פֿינצטער. אַ סימן, אַז אָט באַלד װעט זיך עס אָנהײבן… און עס לאָזן זיך הערן פֿאַרשײדענע קולות פֿון פּובליקום:
― אָ־אָ־אָ־אָ!
― אַקוראַט װי אין מצרים!
― אײַ־אײַ־אײַ, מײַן פֿוס!
― אַ מיצװה, װער איז אײַך שולדיק? איר האָט אַן איבעריקן פֿוס? לאָזט מען אים איבער אין דער הײם!
― שטיל זאָל זײַן, אַ רוח אין אײַער טאַטנס טאַטן אַרײַן!
דאָס פּובליקום װערט לעבעדיק, פֿרײלעך. לײבל פֿאַרשטײט נישט, װי אַזױ און װען דאָס האָט זיך געטראָפֿן, נאָר רײזלס הענטל ― אַ װײך גלאַט װאַרעם הענטל ― איז אױסגעװאַקסן אין זײַן האַנט. ער האַלט אַ װײַלע איר הענטל אין זײַן האַנט. נאָכדעם טוט ער איר אָ קװעטש דאָס הענטל, גלײַך װי ער װאָלט איר װעלן זאָגן: „צופֿרידן?“… זי ענטפֿערט אים אָפּ צוריק מיט אַ קװעטש אין האַנט, װאָס דאַרף באַדײַטן: „זײער!“…
עס הײבט זיך אױף דער פֿאָרהאַנג.
אױב דאָס ייִדיש־דײַטשע טעאַטער איז געװען פֿאַר האָלענעשטער ייִדן גלאַט אַ פֿאַרגעניגן, װאָס איז זײ אַראָפּגעפֿאַלן פֿונעם הימל, איז דאָס פֿאַר אונדזער יונג פּאָרל, דעם נגידס ייִנגל און חזנס מײדל, געװען אַ גן־עדן. אַ גן־עדן פֿון גאָט, װוּהין נישט יעדער האָט די זכיה אַזױ גרינג אַרײַנצוטרעטן. זײ, דעם נגידס זונדל און דעם חזנס מײדל, איז דאָס אָפּגעגאָלטן מער װי אַלעמען. אַלע נאַכט גײען זײ אין טעאַטער אַרײַן, פֿאַרנעמען די בעסטע ערטער, זעען זיך אָן און הערן זיך אָן אַזעלכע חידושים, װאָס האָט זיך זײ נאָך קײנמאָל נישט געחלומט.
אַ גאַנצע װעלט, אַ נײַע װעלט האָבן זײ דאָ פֿאַר זיך דערזען. אַ װעלט, װוּ מענטשן טוען זיך איבער, פֿאַרשטעלן זיך, דרײען זיך אַרום, רײדן מאָדנע װערטער, האַלב אױף ייִדיש, האַלב אױף דײַטש, זינגען און טאַנצן, מאַכן אַזעלכע אָנשטעלן, װאָס מע דאַרף אָדער צעגאָסן װערן פֿאַר געלעכטער, אָדער צעגאַנגען װערן פֿאַר געװײן.
און דאָס אַלעס טוען מענטשן? געװײנלעכע מענטשן?
נײן, דאָס זײַנען נישט קײן געװײנלעכע מענטשן, װי, למשל, איך און איר. דאָס זײַנען אָדער לצים, רוחות, שדים, אָדער מלאָכים פֿון הימל. זײער שטעלן זיך, זײער אַרױסטרעטן, זײער גײן, זײער רײדן ― יעדער ריר זײערער איז פֿול מיט חן, פֿול מיט כּישוף. און אַלץ אַרום און אַרום איז כּישוף. און זײ אַלײן, לײבל דעם נגידס און רײזל דעם חזנס, זײַנען פֿון דער ערשטער מינוט, װאָס דער פֿאָרהאַנג הײבט זיך אױף, גאַנץ פֿאַרכּישופֿט, אַריבערגעטראָגן אין אַן אַנדער װעלט, אין אַ װעלט פֿון לצים, רוחות, שדים און מלאָכים… און לאָזט זיך אַראָפּ דער פֿאָרהאַנג ― איז אױס כּישוף, אױס לצים, אױס רוחות, שדים, מלאָכים. װידער מענטשן װי אַלע געװײנלעכע מענטשן. װידער די פֿריִערדיקע, די אַלטע װעלט, און זײ פֿילן זיך גלײַך, װי זײ װאָלטן נאָר װאָס געװען אױפֿן זיבעטן הימל און פּלוצעם האָט מען זײ אַראָפּגעלאָזט צוריק אױף דער ערד. און עס טוט זײ האַרצעדיק באַנג, װאָס מע האָט זײ אַראָפּגעלאָזט אַזױ גיך צוריק אױף דער ערד. און זײ טרײסטן זיך דערמיט, װאָס אָט הײבט זיך אױף דער פֿאָרהאַנג, װעלן זײ װידער זײַן דאָרטן, אױפֿן הימל, אין גן־עדן. און אַזױ מאָרגן, און אַזױ איבערמאָרגן און אַזױ אַלע טאָג.
גליקלעכע קינדער!
װיפֿל ייִנגלעך זײַנען פֿאַראַן אין האָלענעשטי, װאָס זײַנען מקנא לײבלען, װאָס בײַ זײַן טאַטן אין הױף איז די גאַנצע שׂימחה! װיפֿל מײדלעך זײַנען פֿאַראַן אין האָלענעשטי, װאָס זײַנען מקנא רײזלען, װאָס אַ דאַנק איר מאַמען האָט זי זיך אַרײַנגעכאַפּט אין די הױכע פֿענצטער, צו די ראַפֿאַלאָװיטשעס. און װאָס פֿאַר אַ װערט האָט דאָס בײַ אַזעלכע גבֿירים, אַז עס גײט מיט זײ נאָך אַ מענטש אין טעאַטער?
― מײַן קינד האָט אַזױ נושׂא־חן געװען בײַ די נגידים קײן עין־הרע, אַז עס מעג איר נאָר נישט פֿאַרשטערט װערן…
אַזױ באַרימט זיך די חזנטע פֿאַר אירע שכנטעס, און בכדי מע זאָל נישט מײנען חלילה, אַז דאָס האָט זי אױסגעבעטלט אַ טובֿה פֿאַר איר טאָכטער, פֿאַרכאַפּט זי גאַנץ דיפּלאָמאַטיש:
― װי קומט, אַ שטײגער, מײַן רײזל צו די גבֿירים? װעט איר האָרכן. איך גײ אַזױ אין מאַרק, באַגעגנט מיך בײלקע, די ראַפֿאַלאָװיטשקע הײסט עס. „גוט־מאָרגן“. „גוט־יאָר“. „װאָס הערט זיך?“. „װאָס הערט זיך בײַ אײַך?“. „פֿרעגט נישט, אַ טאַראַראַם בײַ מיר אין הױף, אַ טעיאַטער, אַ גדולה, אַ יום־טובֿ פֿאַר מײַן חבֿרה. בײַ זײ איז דאָס אַ גאַנצער אַנטיק. יאָ, און װאָס מאַכט אײַערע?“. „אַ דאַנק, װאָס זאָל זי מאַכן?“. „מע זאָגט, עפּעס זײער אַ געראָטענע בײַ אײַך?“. „אַ דאַנק, נישט צו פֿאַרזינדיקן“. „פֿאַרװאָס זאָלט איר זי נישט צושיקן צו מיר?“. „אַ דאַנק, װאָס װעט זי טאָן בײַ אײַך?“. „זי װעט זיך באַקענען מיט מײַנע מײדלעך און אַגבֿ גײן מיט זײ אין טעיאַטער, װאָס װעט אײַך אַרן?“. „אַ דאַנק, אױב זי װעט נאָר װעלן, װעל איך זי געװיס שיקן“…
אַזױ קונציק האָט זיך פֿאַרענטפֿערט לאה די חזנטע, באָדײַ אױסגעטראַכט אַ גרױסן ליגן, אַבי פֿאַרלײגט אַ קלאָץ, װאָרעם װאָס טוט נישט אַ מאַמע צוליב אַ קינד?…
נישט מחמת מיר װעלן נעמען די חזנטע אונטער אונדזערע פֿליגל, נאָר װײַל מיר דאָרשטן נאָכן אמת, מוזן מיר זאָגן, װי די מעשׂה איז געװען, אַז מיט אַבי־װעמען װאָלט אפֿשר די חזנטע נישט געשיקט איר קינד אין טעאַטער אַרײַן; נאָר מיט די ראַפֿאַלאָװיטשעס ― מהיכא־תּיתי, פֿאַרװאָס נישט? מיטן גרעסטן כּבֿוד. אַדרבא, לאָז טאַקע די װעלט זען, מיט װעמען איר קינד קומט זיך צונױף… און אױף מאָרגן נאָך דער פֿאָרשטעלונג האָט לאה די חזנטע געטשאַטעװעט פֿאַר פֿרעמדע אין די אױגן איבערפֿרעגן בײַ איר טאָכטער נאָכאַמאָל און נאָכאַמאָל:
― מיט װאָס זשע האָט מען דיך, הײסט עס, נעכטן מכבד געװען בײַ די נגידים?
אָדער:
― רײזל! װיפֿל אַזײגער גײסטו הײַנט צו די נגידים?
אָדער:
― אַז מע װעט דיך בעטן, טאָכטער, נאָכאַמאָל בײַ די נגידים עסן װעטשערע, זאָלסטו זיך מער נישט אָפּזאָגן. װאָס דאַרף מען זיך שעמען, האָסטו געזען אַ ביסל?…
נאַרישקײטן! די טאָכטער האָט אַפֿילו נישט אין זינען געהאַט אָפּזאָגן זיך. רײזל האָט זיך אין דער דאָזיקער רײַכער שטוב װאָס װײַטער געפֿילט אַלץ הײמישער און הײמישער. אַלע מאָל, װען זי איז אַהין געגאַנגען, איז זי געגאַנגען יום־טובֿדיק געשטימט, מיט אַ פֿול װאַרעם האַרץ, װי מע גײט צו אַ נאָענטן גוטן פֿרײַנד אױף אַן אָנגעלײגטער שׂימחה.
און ס'איז גאָר קײן חידוש נישט. אַלע מאָל, װען רײזל איז אַהין געקומען, איז זי געװען אַ גאַסט. דאָס גרױסע ליכטיקע רײַכע הױז פֿון די ראַפֿאַלאָװיטשעס האָט אױפֿגענומען דעם חזנס מײדל אַלע מאָל מיט דער אײגענער פֿרײַנדשאַפֿט, פֿרײלעכקײט, געלעכטער, טומל און געפּילדער. און אַלע מאָל איז מען מיט דער גאַנצער כאַליאַסטרע געגאַנגען אין טעאַטער אַרײַן, פֿאַרנומען דעם אױבנאָן, און אַלע מאָל איז איר אױסגעקומען זיצן זײַט בײַ זײַט מיט ראַפֿאַלאָװיטשעס זונדל, מיט לײבלען… און אַלע מאָל, װען עס האָט זיך אױפֿגעהױבן דער פֿאָרהאַנג און אין טעאַטער איז געװאָרן פֿינצטער, איז איר האַנט געװען אין זײַן האַנט. און אַלע מאָל האָבן זײ דאָ בײדע אױפֿגעהױבן זיך פֿון דער ערד, דערפֿילט, אַז עס זײַנען אױסגעװאַקסן בײַ זײ פֿליגלען און עס טראָגט זײ אַרױף אַהין, אַהין, אַהין, גאַנץ הױך… אין זיבעטן הימל אַרײַן, אין גן־עדן.
אַהײם פֿון טעאַטער קומט דעם חזנס מײדל אַ צעהיצטע, מיט אַ פֿאַררױטלט פּנים, מיט אַ באַזונדערן גלאַנץ אין די אױגן און אַ פֿול, איבערגעפֿולט האַרץ, און עס דאַכט זיך איר, אַז נאָך קלינגט איר אין די אױערן דאָס רײדן פֿון די מענטשן־מלאָכים, אױסגעמישט מיטן שפּילן פֿון די קלעזמערס און מיט די הילכיקע געלעכטערס פֿון די ראַפֿאַלאָװיטשעס. און זי דערמאָנט זיך, װאָס דעם נגידס זונדל, לײבל, האָט איר אַ זאָג געטאָן שטילערהײט, כּמעט אױפֿן אױער, און אַ קװעטש געגעבן איר בעת־מעשׂה די האַנט:
― קומסט דאָך מאָרגן נאָכאַמאָל?…
― אַ שאלה אַ ביסל?
אַזױ האָט זי אים געענטפֿערט. נישט מיט װערטער, נאָר מיט אַ קװעטש די האַנט, װי אַלע מאָל.
דאָס איז געװען בײַם אַרױסגײן פֿון טעאַטער. דער עולם האָט זיך געשטופּט מיט סכּנות־נפֿשות אױף דערשטיקט צו װערן, װי אַלע מאָל. ייִדן האָבן ליב זײַן די ערשטע בײַם אַרײַנגאַנג. זײ האָבן ליב זײַן די ערשטע אױך בײַם אַרױסגאַנג. מע האָט זיך אַזױ צונױפֿגעקװעטשט, אַז לײבל מיט רײזלען האָבן זיך אַ מינוט געפֿילט װי אײן מענטש און מע האָט זײ כּמעט װי אַרױסגעטראָגן פֿון טעאַטער.
אין דרױסן איז אַ נאַכט אַן אױסגעשטערנטע, אַ מחיהדיקע נאַכט. פֿון יענע װאַרעמע ליכטיקע זומערדיקע נעכט אין בעסאַראַביע, װאָס עס װילט זיך גאָרנישט גײן אַהײם שלאָפֿן. אין אַזאַ נאַכט צו שלאָפֿן איז באמת אַן עבֿירה פֿאַר גאָט. די אױגן קוקן אַרױף, צום הימל. צו דער לבֿנה, צו די שטערן. די נשמה רײַסט זיך ― מע װײס נישט װוּהין. דאָס האַרץ ציט ― מען װײס נישט צו װאָס. עס פֿילט זיך אַ מאָדנע בענקעניש ― מע װײס נישט נאָך װעמען… שטיל איז אין האָלענעשטי און רויִק. אָפּגעקילט האָט זיך די ערד נאָכן אונטערגאַנג פֿון דער בעסאַראַבער זון. אָפּגעלײגט האָט זיך דער שטױב, װאָס איז געשטאַנען אַ גאַנצן טאָג, װי אַ זײַל, און מע קאָן שױן כאַפּן דעם אָטעם. און אַ גרינג װינטעלע פֿאַרבלאָזט פֿון ערגעץ, ברענגט צו טראָגן אַ גרוס פֿון די בעסאַראַבער גערטנער און פֿעלדער, װאָס שמעקן נישט מיט בשׂמים, נאָר מיט ברױט, מיט פּאַפּשױעס, מיט עפּל און מיט באַרן. און אַ פֿײַפֿל לאָזט זיך הערן פֿון אַ פּאַסטעך, װאָס טרײַבט די שאָף ערגעץ דאָרטן אױף דער פּאַשע. דאָס פֿײַפֿל קױם־קױם װאָס מע הערט, אַלע מאָל שטילער, ביז סע װערט פֿאַרשטאָרבן.
און ייִדן גײען פֿון טעאַטער. פֿון ייִדישן טעאַטער. און אַז ייִדן גײען פֿון טעאַטער, גײען דאָס ייִדן, נישט קײן גױים. רעדט מען, שרײַט מען און מע מאַכט מיט הענט. אײנער גיט איבער דעם אַנדערן, װאָס ער האָט געזען אין טעאַטער און װאָס ער האָט געהערט. און איטלעכן דאַכט זיך אױס, אַז דאָס װאָס ער האָט געזען, האָט ער געזען, און דאָס װאָס ער האָט געהערט, האָט ער געהערט. און מע זינגט איבער נאָכאַמאָל די לידלעך פֿון טעאַטער. און העכער פֿון אַלע רײדן יונגװאַרג. און פֿריִער פֿאַר אַלע לױפֿן קלײנװאַרג. און האָלענעשטי כאַפּט זיך אױף, עס װערט געשטערט די שטילע נאַכט, די שײנע, די װאַרעמע ליכטיקע זומער־נאַכט, אָבער ניט אױף לאַנג. ייִדן קומען אַהײם, לײענען אָפּ קריאת־שמע, לעשן אױס די לעמפּלעך און לײגן זיך שלאָפֿן ― אַ גוטע נאַכט!
אין אַ קלײן שטיבעלע אױף „גאָטס גאַס“ (דאָרט װױנט ישׂראלי דער חזן) לײַכט זיך נאָך. דער חזן מיט דער חזנטע קלײַבן זיך שױן אױך שלאָפֿן לײגן. נאָר זײ װאַרטן אױף דער טאָכטער, זי זאָל שױן קומען פֿון טעאַטער, װעט מען „מאַכן נאַכט“…
ישׂראלי דער חזן, נאָך אַ גאַנץ שײנער יונגערמאַן מיט שװאַרצע זײַדענע האָר, אין אַ װײַסן טלית־קטן, זיצט האַלב אױסגעטאָן, פֿאָכט זיך מיט דער יאַרמעלקע און לײענט קריאת־שמע. לאה די חזנטע איז שױן אױך העכער האַלב אױסגעטאָן. דער שאָטן פֿון איר װײַסן שלײער, װאָס פּאַסט זיך אַזױ צו איר שװאַרץ שטרענג פּנים מיט אירע שװאַרצע בײזע אױגן, שפּילט זיך אָפּ אױף דער װײַסער געל־אונטערגעפֿאַרבטער װאַנט. דערװאַרט זיך ביז די טאָכטער קומט אַהײם בשלום פֿון טעאַטער, טרעט לאה נישט אָפּ פֿון איר, זי זאָל איר דערצײלן ― װאָס פֿאַראַ „קאָמעדיעס“ מע האָט דאָרט הײַנט געשפּילט? װער איז געװען פֿון באַקאַנטע? װאָס האָט מען געגעבן בײַ די נגידים צום טיש?…
און נאָך עפּעס רעדט די חזנטע איבער איר און לאָזט אױס מיט די װערטער:
― אַיאָ? װאָס זשע, איר פֿאַרשטײט נישט, װוּ יאָ און װוּ נײן? אַמאָל דאַרף זײַן יאָ, און אַמאָל דאַרף זײַן נײן, האָסטו געזען אַ ביסל!…
נאָר רײזל הערט נישט. רײזל הערט נאָר, אַז דער מאַמעס קול קלינגט איר אין די אױערן, און עס גיסן זיך, גיסן זיך רײד, און דער טאַטע לײענט קריאת־שמע און פֿאָכעט זיך פֿון היץ. ― אַך! װאָס פֿאַר אַ קאָנטראַסט! דאָ, און דאָרט… װאָס פֿאַר אַ חילוק דאָ איז קעגן דער ליכטיקײט, פֿרײלעכקײט און פֿרײַנדלעכקײט, װאָס דאָרטן!… און בכלל, װי ענג און װי פֿינצטער און װי אומעטיק דאָ איז נאָכן אָװנט, װאָס זי האָט הײַנט פֿאַרבראַכט, פֿריִער בײַ די ראַפֿאַלאָװיטשעס, אין דער גרױסער, שײנער, ליכטיקער, פֿרײלעכער שטוב, און דערנאָך אין טעאַטער, אין גן־עדן, און דערנאָך גײענדיק פֿון טעאַטער אַהײם אין דער דאָזיקער װאַרעמער, שײנער, ליכטיקער, אױסגעשטערנטער זומער־נאַכט!…
און לאה די חזנטע שיט נאָך אַלץ מיט רײד, זי קוקט זיך אָבער אַרום, אַז זי רעדט שױן, דאַכט זיך, אַ ביסל צו לאַנג, און ס'איז שױן טאַקע נישט פֿרי אױך, האַקט זי זיך אַלײן איבער די װערטער:
― אַ דונער איז מיר! נײַן מאָס רײד… צײַט שלאָפֿן, און איך דול איר אַ ספּאָדעק, האָסטו געזען אַ ביסל!… אָט פֿאַרלעש איך, טאָכטער, דאָס לעמפּל. אַ גוטע נאַכט. שלאָף געזונט.
― אַ גוטע נאַכט! ― ענטפֿערט איר רײזל און נורעט זיך אײַן אין בעט, דעקט זיך איבער, מאַכט צו די אױגן, און די מחשבֿות כאַפּן זי אױף און טראָגן זי אַריבער פֿון „גאָטס גאַס“ צוריק אַהין, אַהין, אין גן־עדן אַרײַן.
די ערשטע איז אַרױסגעטריבן געװאָרן פֿון גן־עדן דעם חזנס טאָכטער, רײזל. אָט־װאָס מיט איר האָט זיך געטראָפֿן.
אײנמאָל אין אַ שײנעם פֿרימאָרגן, אַז דער חזן איז געװען אין שול, די חזנטע ― אין מאַרק, און פֿון די תּלמידים איז נאָך אין חדר נישט געװען קײנער, איז זיך רײזל געזעסן בײַם אָפֿענעם פֿענצטער, װאָס איבער איר בעט, אַ האַלב־נאַקעטע נאָך, מיט נישט פֿאַרפֿלאָכטענע האָר, מיט אַ נאָדל־פֿאָדעם פֿאַרנײט אַ צעטרענטע נאָט פֿון אַ קאַפֿטל און געזונגען פֿון „שולמית“ דאָס שײנע לידל מיטן שײנעם מאָטיװ, װאָס זי האָט געהערט אין טעאַטער:
― בראַװאָ, קעצעלע, בראַװאָ! האָט זיך אָנגערופֿן אַ הײזעריקלעכע שטימע אונטער רײזלס פּלײצעס, גלײַך צו איר אין פֿענצטער אַרײַן.
דאָס איז געװען נישט קײן אַנדערער, װי אונדזער גוטער באַקאַנטער שלום־מאיר מוראַװטשיק, די „פֿאַרשלעפּטע קרענק“ פֿונעם ייִדיש־דײַטשן טעאַטער.
שלום־מאיר מוראַװטשיק, װאָס האָט אױף זיך, װי מיר װײסן שױן, טױזנטערלײ אַרבעט אין טעאַטער, טראָגט אױף זיך אױך באַלעבאַטישקײט. גאַנץ פֿרי, אַז דער גאַנצער טעאַטער שלאָפֿט נאָך, גײט שלום־מאיר מיט אַ קױש אין האַנט אין מאַרק אַרײַן אײַנקױפֿן צו פּיקן פֿאַר די „קינדער“ (אַזױ הײסן בײַ אים די אַקטיאָרן פֿון טעאַטער). דערװײַל, אַזױ װי ער גײט פֿאַרבײַ „גאָטס גאַס“, דערהערט ער ― עמעצער זינגט אַ באַקאַנט לידל פֿון זײער טעאַטער, און אַזױ געשמאַק, אַזױ זיס, אַזױ האַרצעדיק, אַז ער איז געבליבן אַ „צוגעקאָװעטער“. איז ער אַ בעלן געװען אַ קוק טאָן, װער זינגט דאָס אַזױ שײן? איז ער צוגעגאַנגען צום פֿענצטער און דערזען אַ שװאַרץ מײדל, נאָך גאָר אַ קינד, בלוט און מילך, איז פֿאַרטיפֿט אין דער אַרבעט. האָט דאָס אים געגעבן אַ „מאָרדעװע“ און ער האָט זיך נישט געקאָנט אײַנהאַלטן און גענומען אַפּלאָדירן דער יונגער זינגערין: „בראַװאָ! בראַװאָ!“.
די יונגע זינגערין האָט זיך, װײַזט אױס, פֿאַר דעם בראַװאָ־פּאַטשן נישט אױף קאַטאָװעס דערשראָקן. דאָס קלײנע רױטע שאָלעכל, װאָס האָט פֿאַרדעקט אירע שײנע קינדערשע פּלײצעס, האָט זיך אַראָפּגעגליטשט אַ ביסל אַראָפּ און אַנטפּלעקט אױף אַ װײַלע פֿאַר אַ פֿרעמד אױג איר נאַקעט לײַב, װאָס האָט שױן אױסגעזען מער מײדלש װי קינדעריש, און דאָס האָט אונדזער גוטן שלום־מאירן נאָך מער צוגעגעבן חשק אױף צו שטײן אָט דאָ אונטערן פֿענצטער און דרשענען װײַטער װי זײַן שטײגער איז:
― פֿײגעלע, װאָס האָסטו זיך אַזױ דערשראָקן? אַ שטימע האָסטו, דאַרף איך דיר זאָגן, צוקער־זיס. דרײַ פּרימאַדאָנעס מעגן זײַן פֿאַר דיר די כּפּרה, גאָט זאָל מיר אַזױ געבן גליק און הצלחה. און אַ ציפֿערבלעטל איז בײַ דיר ― אױף מיר שױן אַזאַ יאָר… שאַ! אױב איך בין נישט עובֿר־בטל, װאָלט איך געזאָגט, אַז דו ביסט מיר קענטלעך. איך װאָלט געמעגט שװערן, אַז איך האָב דיך געזען מיט ראַפֿאַלאָװיטשעס פּעמפּיק אױף אײן בענקל אין טעאַטער. אַ נישט ― זאָלן מיר אַרױס די אױגן. אַהאַ! דו ביסט רױט געװאָרן? נאָך רױטער פֿונעם שאָלעכל… לאַך, לאַך, מײדעלע, אַז דו לאַכסט, ביסטו נאָך שענער װי אַזױ. די חן־גריבעלעך װערן דעמאָלט בײַ דיר נאָך גרעסער און די װײַסע צײנדלעך פּאַסן אױסגעצײכנט צו דײַנע שװאַרצע האָר און צו דײַנע ציגײַנערישע אײגעלעך, גאָט זאָל מיר אַזױ געבן גליק און הצלחה…
נישט אַזױ דער שמאַלץ־נוסח און נישט אַזױ די בלאַזנע שפּראַך פֿונעם דאָזיקן נפֿש, װעלכע רײזל האָט נאָך זײער װינציק פֿאַרשטאַנען, האָבן זי אָנגעשראָקן, װי דאָס, װאָס זי איז נאָך גאָר כּמעט אַ האַלב־נאַקעטע, און דאָ שטײט אַ פֿרעמדער, אַ מאַנספּאַרשױן, אונטער איר פֿענצטער. „װאָס װעט זאָגן די מאַמע, טאָמער קומט זי אָן?“… און רײזל האָט זיך געגעבן אַ כאַפּ אױף און צוגעמאַכט דאָס פֿענצטער.
יענעם אױפֿדערנאַכט, אַז רײזל איז געקומען מיט די ראַפֿאַלאָװיטשעס אין טעאַטער, האָט זי שלום־מאיר מוראַװטשיק באַגריסט מיט זײַנע ממזרישע אױגן אָן װערטער, און רײזל איז רױט געװאָרן, אַזױ װי די פֿאַרגײענדיקע זון אין בעסאַראַביע… נאָכדעם, צום ערשטן אַנטראַקט, בעת יחיאל דער קלעזמער שפּילט אַ ייִדישן ניגון, באַװײַזט װאָס ער קאָן, און דער עולם קנאַקט ניסלעך, עסט באַרלעך און רעדט און לאַכט און חזרט איבער, װאָס מע האָט געשפּילט אױף דער בינע איטלעכס װאָרט, האָט רײזל באַמערקט, װי אָט דער זעלבער נפֿש האָט פֿון דער װײַטן אָנגעװיזן אױף איר מיטן פֿינגער דעם דירעקטאָר פֿון טעאַטער, און דער דירעקטאָר פֿון טעאַטער, אַ הױכער פּאַרשױן אין אַ הױכן צילינדער מיט מוראדיק גרױסע בריליאַנטן כּמעט אױף אַלע פֿינגער, שטײט פֿון דער װײַטן און װאַרפֿט אױף איר מיט אױגן ― קלײנע, רױטע, אָנברעמענדיקע אױגן. און אין רײזלס פּנים האָט זיך װידער אָנגעצונדן אַ העליש פֿײַער…
אױף מאָרגן, בעת ישׂראלי דער חזן האָט צעלאָזט דעם חדר אױף װאַרעמס און אַלײן האָט ער זיך אױך נאָר װאָס געװאַשן און געזעצט מיט לאהן און מיט רײזלען צום טיש, עפֿנט זיך די טיר און עס קומען אַרײַן צװײ פּאַרשױנען: שלום־מאיר, די „פֿאַרשלעפּטע קרענק“, און דער דירעקטאָר פֿונעם ייִדישן טעאַטער. בײדע זײַנען זײ געװען פֿריש געראַזירט און שטאַרק אָנגעפּאַרפֿומירט מיט פּאַטשולי־זײף און מיט אָדעקאָלאָן װעראַ־װיאָלעט. דער דירעקטאָר האָט געטראָגן אַ גרױסאַרטיקן שניפּס, אין װעלכן עס האָט געשטעקט אַ בריליאַנט־נאָדל. כּמעט אַלע פֿינגער האָבן בײַ אים געפֿינקלט מיט בריליאַנטן, און אױף דער גרױסער גאָלדענער קײט פֿונעם זײגער איז אַראָפּגעהאַנגען אַ שװערער מאַסיװער מעדאַליאָן. אױפֿן מעדאַליאָן איז געװען קונציק אױסגעלײגט פֿון װײַסע בריליאַנטן, בלױע סאַפֿירן, רױטע רובינען און גרינע שמאַראַגדן, אַ קרױן פֿון צװײ גרױסע צונױפֿגעפֿלאָכטענע בוכשטאַבן: A און S. דאָס האָבן די טײַערע שטײנער באַצירט דעם שײנעם באַרימטן נאָמען:
„אַלבערט שטשופּאַק“.
די דאָזיקע אַלע טײַערע שטײנער פֿון די גאָלדענע רינגען מיטן מאַסיװן מעדאַליאָן, װאָס הענגען אױפֿן דירעקטאָר, האָבן צו דערצײלן און צו דערצײלן!… נאָר אַזױ װי מיר גײען ראַשיק איבער צו אונדזער געשיכטע, װעלן מיר זיך דאָ נישט אָפּשטעלן. מיר װעלן מסתּמא האָבן די געלעגנהײט נישט אײנמאָל צו באַגעגענען זיך אין אונדזער ראָמאַן מיטן דאָזיקן פּאַרשױן. אין קורצן מוז מען אײַך אָבער זאָגן, ― און צװישן אונדז זאָל עס בלײַבן, ― אַז אומזיסט שטעלט ער אַרױס די אַלע טײַערע זאַכן, מע זאָל מײנען, אַז דאָס זײַנען געשענקטע מתּנות פֿון פּובליקום, „אַרטיסטישע טראָפֿײען“ פֿון טעאַטער. נײן, דאָס האָט ער זיך אַלײן ביסלעכװײַז דעראָבערט, אײַנגעקױפֿט פּאַװאָלינקע פֿאַר זײַן אײגן געלט, „כּשר“ פֿאַרדינט דורך דער האָרעװאַניע פֿון אַ פּאָר צענדליק אָרעמע, שטענדיק הונגעריקע, נאָר תּמיד פֿרײלעכע נפֿשות… אַלבערט שטשופּאַק גײט מיט דעם גאַנג, אַז גלײבן טאָר מען נישט קײנעם, אַפֿילו אַן אײגן װײַב. דעריבער טראָגט ער אױף זיך זײַן גאַנץ פֿאַרמעגן אין בריליאַנטן. ס'איז, פֿאַרשטײט איר מיך, זיכער פֿאַר זיך און שײן פֿאַר לײַטן…
דערזען אַזעלכע געהױבענע געסט, האָט זיך ישׂראלי דער חזן געגעבן אַ הײב־אױף פֿון אָרט. לאה די חזנטע האָט זײ אונטערגעטראָגן צװײ שטולן און געבעטן זיצן. און רײזל? ― לאָמיר זי בעסער לאָזן צורו: נאָך אַ מינוט ― און זי װערט פֿאַרברענט!…
― בחורים ברוכים אַ רוח אים… װי זאָגט מען דאָס בײַ אונדז? ― האָט זיך אָנגערופֿן דער דירעקטאָר, אַלבערט שטשופּאַק, און האָט זיך אַרױפֿגעהאַקט װי אױף אַ שטײן, נישט אַהין, נישט אַהער. אַ גליק, װאָס שלום־מאיר זיצט בײַ דער זײַט (פֿון אַלע צרות דאַרף ער אים אַרױסשלעפּן!). שלום־מאיר איז אַרױסגעקראָכן מיט זײַן הײזעריקלעכער שטימע אױף זײַן בלומען־שפּראַך:
― ברוכים־היושבֿים, קומט עסן, עסט געזונט, קײַט און שלינגט און שטערט אײַך נישט. מיר זײַנען פּראָסטע חי־וקימס, פּשוטע ייִדן אַזױ װי איר. דאָס איז מײַן פּרינציפּאַל, דער דירעקטאָר פֿונעם היגן ייִדיש־דײַטשן טעאַטער, און איך בין בײַ זײ דאָס אײבערשטע פֿונעם שטײסל, דאָס מיטלסטע פֿונעם כרײן און דאָס אונטערשטע פֿונעם בענטשן. זײער נאָמען איז אַלבערט שטשופּאַק און מיך רופֿט מען שלום־מאיר מוראַװטשיק. איצט אַז מיר האָבן זיך שױן באַקענט, הײסט דאָס, פֿון דער נאָענט, קאָנען מיר נעמען מיט אײַך צו ביסלעך בראָנפֿן, אױב ס'איז פֿאַראַן בײַ אײַך אין שטוב, און אױב נישט ― שיקט, װעט מען ברענגען. און פֿאַרבײַסן װעלן מיר פֿאַרבײַסן מיט דעם, װאָס איר. איך זע, איר רײַבט בערעטשקעס מיט פֿלאָמען, אַ מין מאכל, װאָס איך האָב אים נישט געגעסן, איך זאָל אײַך נישט זאָגן קײן ליגן, אַװדאי אַ יאָר הונדערט, גאָט זאָל מיר אַזױ געבן גליק און הצלחה!…
אין דער גאַנצער צײַט, װאָס שלום־מאיר האָט געדרשענט, און דער חזן מיט דער חזנטע מיט דער טאָכטער האָבן אױסגעהערט, איז דער דירעקטאָר פֿונעם ייִדיש־דײַטשן טעאַטער, אַלבערט שטשופּאַק, געזעסן בײַם חזנס טיש מיט געשלאָסענע ליפּן, געשפּילט זיך מיטן מעדאַליאָן, געפֿינקלט מיט אַלע דימענטן און בריליאַנטן, װאָס אױף די פֿינגער, און האָט נישט אַראָפּגעלאָזט זײַנע קלײנע, רױטע, אָנברעמענדיקע אױגן פֿונעם חזנס מײדל.
נאָכן עסן, אַז שלום־מאיר האָט זיך שױן אָנגערעדט װי אַ פּױק, די חזנטע האָט צוגענומען פֿונעם טיש, און דער חזן האָט אָפּגעבענטשט, האָט דער דירעקטאָר געפֿונען, אַז ער מעג שױן אױך עפּעס רײדן אַ װאָרט, און אַז ס'איז שױן צײַט צוטרעטן צום עסק, צוליב װעלכן זײ זײַנען געקומען. האָט ער געגעבן פֿריִער אַ הײב־אױף דעם צילינדער פֿונעם קאָפּ, באַװיזן אַ גרױסן פּליך, אױסגעגלעט אַרום און אַרום מיט גלאַטע פֿעט־אָנגעשמירטע האָר, אָפּגעװישט דעם שװײס פֿונעם שטערן און איז אַרױס מיט דער שפּראַך.
בטבֿע איז אָט דער נפֿש אַ ייִד אַ שװײַגער. נאָר אַז ער צערעדט זיך שױן, איז אים שװער אָפּצושטעלן זיך. די צונג הײבט אים אָן אין מױל פּלאָנטען זיך, פֿאַרטראָגט אים דער שװאַרץ־יאָר װײסט װוּהין, און עס קומט אים אױס אָפֿטמאָל צו זאָגן נישט דאָס, װאָס ער האָט געװאָלט. שלום־מאיר מוראַװטשיק, זײַן רעכטע האַנט און פֿליגל־אַדיוטאַנט, װײסט שױן זײַן חלאַת, שלאָגט ער אים איבער פֿונעם אָנהײב־אָן און דעררעדט שױן נאָך דעם אַלײן פֿאַר אים דאָס איבעריקע אױף זײַן לשון.
― פֿאַרשטײט איר מיך, ליבער חזן, ― אַזױ האָט שטשופּאַק אָנגעהױבן זײַן געשפּרעך, ס'איז אַזױ די מעשׂה, הערט זשע, איך אַלײן בין אױך געװען אַמאָל בסך־הכּל אַ משוררל בײַ אַ חזן, הײסט עס, געטראָגן די פּאָמעניצע, מײן איך געזונגען, הערט זשע, אַ קול, אַ שטימע הײסט עס, אַ סאָפּראַנע־שטימע אַן אמתדיקע, און געכאַפּט פּעטש, מײן איך געהאָלפֿן בײַם עמוד, ביז איך בין געװאָרן אַלײן אַ דאָס, אַ מענטש פֿאַר זיך הײסט עס, אױף חתונות און אױף בריתן און אױף פּדיון־הבנס מיר געזונגען, הערט זשע, אַ כּל־מקדשל, מײַן אײגענע פֿאַרפֿאַסונג טאַקע, װאָס איך האָב אַלײן פֿאַרפֿאַסט, איר זאָלט זען אַ בוך אַ גאַנצן אָפּגעדרוקטן, מײַנע לידער הײסט עס, מיט מײַן פּאָרטרעט פֿון פֿאָרנט, און דאָרטן דאָ בײַ מיר אַ „כּל מקדש“, הערט זשע, הײב איך אָן אַזױ (זינגט און ציקלט זיך):
אַלבערט שטשופּאַק, װי עס זעט אױס, איז אַרײַן אין זײַן ראָלע. ער האָט זיך פֿאַרקאַטשעט צו זינגען כּל־מקדש גאָר אױף אַן אַנדער אופֿן, האָט אים אָבער שלום־מאיר באַצײַטנס דערלאַנגט אַ סיגנאַל מיטן פֿוס אונטערן טיש, אַז ער זאָל בעסער אױפֿהערן, װעט זײַן גלײַכער פֿאַר אים, און האָט גענומען מיט זײַן פּה־קדוש געבן צו פֿאַרשטײן דעם חזן, צוליב װאָס, אײגנטלעך, זײ זײַנען אַהער אַרײַנגעקומען:
אַזױ װי זײ האָבן געהאָרכט פֿון ישׂראלי דעם חזן נאָך פֿריִער, אײדער זײ האָבן נאָך גאָר געקלערט פֿאָרן קײן בעסאַראַביע, אַז ער איז אַ באַרימטער זינגער, און אַזױ װי מוזיק איז זײער פּרנסה, דאָס הײסט, זײער פּרנסה, אײגנטלעך, איז טעאַטער, און טעאַטער מיט מוזיק איז דאָך װי אַ ברודער מיט אַ שװעסטער, אָדער װי אַ מאַן מיט אַ װײַב, על־כּן װאָלט אפֿשר געװען אַ יושר, אַז דער חזן זאָל זײ עפּעס „זאָגן“?…
― עפּעס אַזעלכס הערט זשע עפּעס אַ דאָסיקס, אַ ייִדיש, אַ פֿעפֿעריקס ― האָט צוגעלײגט אַלבערט שטשופּאַק, באַװיזן מיט די פֿינגער און געשמײכלט מיט די צונױפֿגעשנורעװעטע ליפּן, און דאָס מגושמדיק געקנײטשטע פּנים האָט זיך אים נאָך מער צונױפֿגעקנײטשט.
ישׂראלי דער חזן האָט באַלד פֿאַרשטאַנען, װאָס מע פֿאַרלאַנגט פֿון אים. האָט ער תּחילת אַפֿילו װי געברעקלט זיך, געלאָזט בעטן, געמאַכט אָנשטעלן: „װײס איך װאָס! ס'איז גאָרנישט אַזױ די מעשׂה! די װעלט האָט ליב מגזם זײַן“… און אַלײן האָט ער זיך שױן גענומען אָנשטעלן די כּלי (װוּ האָט איר געזען, אַז אַ חזן אָדער אַן אַרטיסט זאָל זיך אָפּזאָגן, װען מע בעט אים שױן זײער שטאַרק?). נאָך דעם איז ער אױפֿגעשטאַנען פֿון טיש, אָפּגעװישט די ליפּן, אױסגעהוסט זיך, צורעכט געמאַכט די כּלי, אַ פֿרעג געטאָן אַזױ פֿון יוצא װעגן:
― איז װאָס זשע זאָל איך אײַך, למשל, זאָגן?…
און נישט געװאַרט אױף אַן ענטפֿער, הײבט ער אָן „זאָגן“ אַ זאַך, געװײנלעך פֿון ימים־נוראָים, קאַטשעט זיך אױפֿן האַלדז, כאַפּט זיך אַרױף גאַנץ הױך און לאָזט זיך אַראָפּ ביז דער נידעריקסטער „אָקטאַװע“, און װידעראַמאָל אַרױף, און װידער אַראָפּ, געדרײט און געקאַטשעט זיך, און געקאַטשעט זיך…
די געסט האָבן געקוקט אײנס אױף דאָס אַנדערע אָן װערטער, נאָר געװוּנקען מיט די אױגן, געמאַכט מיט די ליפּן, געקװיקט זיך, װי פֿון אַ געשמאַקן מאכל אָדער פֿון אַ גוט גלעזל װײַן, און דערמיט האָבן זײ אים אונטערגעגעבן היץ אַ סך מער, װי זײ װאָלטן אים אָפּגעשאָטן מיט די גרעסטע קאָמפּלימענטן. דעם חזן נעבעך האָט זיך אַזש דער קאָפּ פֿאַרדרײט. אַז ס'איז יאָ אַזױ, דאַרף מען זײ ערשט װײַזן, װאָס ער קאָן! און ער האָט גענומען זינגען נאָך אַ שטיקל און נאָך אַ שטיקל, און צום לעצט געװאָלט זאָגן זײ גאָר אַ נײַע זאַך, טאַקע זײַן אײגענע „קאָמפּאָזיציע“, האָט אים שלום־מאיר אָנגענומען פֿאַרן אַרבל:
― האָט קײן פֿאַראיבל נישט, מײַן ליבער חזן, איר זינגט אַזױ זיס, אַז אַלע כאָר־חזנים פֿון דער גאַנצער װעלט מיט זײערע משוררים און זינגערלעך מעגן זײַן די כּפּרה פֿאַר אײַער מינדסטן נאָגל. גלײבט מיר, װען מיר זאָלן נישט האָבן אױף זיך קײן טעאַטער מיט פּראָבעס, מיט אַקטיאָרן מיט שלעק און מיט צרות, װאָלטן מיר נישט אַרױסגעטראָטן פֿון אײַער שטוב ביז נאָך שמיני־עצרת, עס װאָלט אונדז גאָר קײנמאָל נישט נימאס געװאָרן זיצן אָט אָ דאָ בײַ אײַך און הערן אײַערע „זאַכן“, גאָט זאָל מיר אַזױ געבן גליק און הצלחה. איז אָבער דער חסרון ― פּרנסה! נישטאָ קײן צײַט, פֿאַרשטײט איר מיך, מיר פֿירן אױף מאָרגן אַ שפּאָגל־נײַע פּיעסע: „קוני לעמל“… אפֿשר װאָלט געװען אַ סבֿרה, אַז פֿאַרן אַװעקגײן זאָלט איר אונדז מכבד זײַן מיט אַ פֿאַרבײַסעכצל?…
דער חזן איז געבליבן עפּעס װי צעמישט:
― דהײַנו, מיט װאָס פֿאַר אַ פֿאַרבײַסעכצל זאָל מען אײַך, למשל, מכבד זײַן?
― אָט מיט װאָס פֿאַר אַ פֿאַרבײַסעכצל!…
און שלום־מאיר מוראַװטשיק האָט אָנגעװיזן מיטן פֿינגער אױפֿן חזנס טאָכטער, װאָס האָט פֿון אים די גאַנצע צײַט קײן אױג נישט אַראָפּגעלאָזט. דערהערט אַזעלכע דיבורים, איז נעבעך רײזל געבליבן טױט, און דער חזן מיט דער חזנטע האָבן אױפֿגעשטעלט מױל און אױערן. דאָ האָט דער דירעקטאָר געװאָלט אַרױס מיט זײַן שפּראַך, האָט אים שלום־מאיר מוראַװטשיק דערלאַנגט דעם סיגנאַל אונטערן טיש און האָט זיך גענומען בעסער אַלײן געבן צו פֿאַרשטײן, װאָס מע מײנט:
― מיר מײנען, פֿאַרשטײט איר מיך, אַז זי, אײַער טעכטערל הײסט עס, זאָל אונדז עפּעס „זאָגן“. זי האָט, שמועסט מען, אַ שטימעלע און זינגט, זאָגט מען, לידלעך ― אַ כּפּרה דרײַצן פּאַטטיסAdelina Patti 1843-1919 מיט זיבעצן נעלסאָנסChristina Nilsson 1843-1921…
― פֿון װאַנען װײסט איר דאָס, אַז מײַן טאָכטער זינגט לידלעך? ― האָט זיך די חזנטע שױן מער נישט געקאָנט אײַנהאַלטן, און רײזלען האָט נעבעך פֿאַרכאַפּט דעם אָטעם. זי האָט געװאַרט ― אָט־אָט װעט ער דערצײלן די מעשׂה, װי אַזױ ער האָט מיט איר ערשט נעכטן געשמועסט אונטערן פֿענצטער, און פֿאַר דער מאַמען האָט זי דאָס גאָרנישט דערמאָנט אַפֿילו!… „זי װעט שױן דאָ כאַפּן פֿון דער מאַמען אַ רעכטן פּסק!“… שלום־מאיר אָבער האָט מיט זײַנע ממזרישע אױגן דערזען, װי רײזלען װערט אַלערלײ פֿאַרבן, האָט ער זיך אױסגעדרײט װי אױף אַ טעלער:
― אַ שײנע מעשׂה, נאָר אַ קורצע! פֿון װאַנען װײסט מען אומעטום, אַז אײַער מאַן ביז הונדערט און צװאַנציק יאָר האָט אַ „האַלדז“ מיט אַ „קאַלװאַטורקאָלאָראַטור“, װאָס מע מעג דאָס גײן הערן אױף חידושים? פֿופֿצן יאָר, אַז מיר פֿאָרן אַרום איבער דער װעלט מיט אַ ייִדיש־דײַטשעס טעאַטער און נישט געהערט קײנמאָל, צי ס'איז גאָר פֿאַראַן ערגעץ אַ שטאָט, װאָס הײסט האָלענעשטי. און פֿונדעסטװעגן זעט איר דאָך! אַ קלײניקײט ― „ישׂראלי האָלענעשטער“? עס קלינגט דאָך מיט אים די װעלט! נו, װאָס װעט איר דערױף זאָגן, מײַן ליבע חזנטע?
די „ליבע חזנטע“ האָט דערױף נישט װאָס צו זאָגן גאָרנישט. בײַ איר איז דאָס גאָר קײן חידוש נישט, װאָס איר מאַנס נאָמען קלינגט אױף דער װעלט. נאָר אַז איר טאָכטער זאָל נעמען איצט פּלוצעם אין מיטן דרינען און אַװעקזעצן זיך אָט אָ דאָ זינגען פֿאַר צװײ װילד־פֿרעמדע מאַנספּאַרשױנען ― איר מעגט אײַך זאָגן װאָס איר װילט ― נאָר נאָך איר װײַבערשן שׂכל קומט דאָס אױס, זי װײסט אַלײן נישט, װי אַזױ זי זאָל דאָס אָנרופֿן:
עפּעס גלאַט אָט אַזױ אָ נעמט אַ מײדל און זינגט, גאָרנישט, מיצקע דרינען, טיץ טאַצי דורעןтиц тац дурень, הפֿקר ציבעלעס? אַ מײדל איז דאָך נישט קײן ייִנגל. אַ ייִנגל איז אַ ייִנגל און אַ מײדל איז אַ מײדל ― האָסטו געזען אַ ביסל…
נישט אַזױ האָט דערױף געקוקט דער חזן. ער האָט אָנגענומען די זאַך גאַנץ פּשוט. אמת, לאה די חזנטע איז אפֿשר גערעכט, װאָס זי טענהט אַלץ, אַז „אַ ייִנגל איז אַ ייִנגל און אַ מײדל איז אַ מײדל“… פֿונדעסטװעגן, אײן מאָל אין אַ יובֿל, צוליב אַזעלכע געסט, װאָס װאָלט דאָס געשאַרט, למשל, װען זי זאָל אינאײנעם מיטן טאַטן עפּעס טאַקע זאָגן?… און אַגבֿ האָט זיך אים טאַקע אַלײן אױך געװאָלט נאָך אַ ביסל זינגען. אַ חזן, אַז ער צעזינגט זיך, איז װי אַ רעגן. אַז ער הײבט אָן גײן, גײט ער…
און ישׂראלי דער חזן טוט אַ קוק אױף לאה זײַן װײַב מיט אַ לשון בקשה, װי אײנער רעדט: „װאָס װעט דיך אַרן, למשל, אַז דאָס קינד װעט עפּעס „זאָגן“?… די חזנטע פֿאַרשטײט דעם חזנס קוק. װי באַלד דער יצר־הרע פֿון זינגען האָט אים שױן אָנגעשפּאַרט, איז דאָך פֿאַרפֿאַלן!… האָט זי אים אָפּגעענטפֿערט אױך מיט אַ קוק, פֿון װעלכן ער האָט פֿאַרשטאַנען גלײַך, װי זי װאָלט אים זאָגן: „עס האָט זיך דיר שטאַרק פֿאַרװאָלט? מילא, אַז דיר איז ליב, איז מיר ניחא, האָסטו געזען אַ ביסל!“…
און ישׂראלי דער חזן װערט פֿרײלעך. ער הוסט זיך אױס, שטעלט אַ טאָן און רופֿט זיך אָן צו דער טאָכטער:
― אַז יענער בעט, מע זאָל אים עפּעס זאָגן, קאָן מען נישט זײַן אַזױ גראָב און מע מוז זײ עפּעס זאָגן. די קשיא ― װאָס זאָלן מיר זײ, למשל, זאָגן? אפֿשר װאָלטן מיר זײ גאָר געזונגען דעם „רבונו־של־עולם“, האַ? לאָמיר זײ זינגען דעם „רבונו־של־עולם“… דו װעסט זאָגן, און איך װעל דיר צוהאַלטן אױף דער נידעריקער „אָקטאַװע“… נו, רײזל, הײב אָן: לאַ־לאַ־לאַ־לאַ!
רײזל, װעלכע איז געװען צופֿרידן, װאָס דער נעכטיקער אינצידענט איז אַריבער בשלום, איז אױס דאַנקבאַרקײט אַלײן גרײט געװען צו זינגען. ובפֿרט, אַז זינגען האָט זי פֿון קינדװײַז אָן ליב געהאַט. און האָט דאָס ליב נאָך איצט אױך. גאַנצע טעג װאָלט איר נישט נימאס װערן זינגען, װען די מאַמע זאָל דאָס איר נישט פֿאַרװערן. אַלע מאָל, װען רײזל הײבט אױף אַ קול, צעשרײַט זיך אױף איר לאה:
― לאָז זײַן שטיל, רײזל, האָב איך דיר געזאָגט װיפֿל מאָל! דו מײנסט, אַ פּנים, אַז דו ביסט אַ ברעקעלע מײדעלע. אַ מױד, קײן עין־הרע, האָסטו געזען אַ ביסל!…
― אַ מױד? ― צעלאַכט זיך רײזל, און לאה אַלײן לאַכט אױך, נאָר זינגען לאָזט זי איר נישט, סײַדן אַמאָל מיטן טאַטן אינאײנעם, אי דאָס ― װען קײנער הערט נישט…
און רײזל האָט זיך אַװעקגעשטעלט נעבן ישׂראלי דעם חזן, די הענט פֿאַרלײגט אַהינטער, די אױגן אױפֿגעהױבן צו דער סטעליע, און מיט אַ גלאַטע זיסע רײנע מעטאַל־קלינגענדיקע שטימע, װי אַ פֿידל, האָט זי אױסגעצױגן אַ טרױעריקן עכט־ייִדישן ניגון מיט אַ תּפֿילה־נוסח, אין װעלכן עס האָט זיך געלאָזט הערן אי אַ קלאָג, אי אַ פֿאַרדראָס, אי אַ געבעט, אי טרערן:
בײדע געסט, דער דירעקטאָר מיט זײַן פֿליגל־אַדיוטאַנט, זײַנען געזעסן פֿאַרכּישופֿט. בײדע האָבן זײ געקוקט אײנס אױף דאָס אַנדערע מיט אָפֿענע מײַלער און זײַנען געװען אױסער זיך, װאָס דאָס זינגען האָט זיך אַזױ גיך געענדיקט. זײ האָבן גאָרנישט געהאַט קײן װערטער. שלום־מאיר האָט אַפֿילו אױסגעשריגן מיט זײַן הײזעריקלעכער שטימע: „בראַװאָ! בראַװאָ! ביס!“ ― ער האָט אָבער אַלײן באַלד פֿאַרשטאַנען, אַז דער דאָזיקער „בראַװאָ, בראַװאָ, ביס“ האָט דאָ אַ פּנים פֿון חוזק. צו טרױעריק איז דער מאָטיװ. צו הײליק זײַנען די װערטער. צו זיס איז די דאָזיקע יונגע פֿידל־שטימע און צו שײן און צו געטלעך איז די יונגע זינגערין, װעלכע איז, אײגנטלעך, נאָך אַ קינד…
און אַלבערט שטשופּאַק, דער דירעקטאָר פֿונעם ייִדיש־דײַטש טעאַטער?
עס איז שװער צו װיסן, װאָס בײַ דעם דאָזיקן ייִדן האָט זיך געטאָן אױף דער נשמה… ער האָט אַרױסבאַקומען פֿון דער אונטערשטער קעשענע אַ זײַדענע שטאַרק אָנגעפּאַרפֿומירטע פֿאַטשײלע און האָט אױסגעװישט די טרערן, װאָס האָבן זיך אים געשטעלט אױף זײַנע קלײנע רױטע אָנברעמענדיקע אױגן…
אַ פּנים, אַז אינעם דאָזיקן שױן לאַנג אױסגעטריקנטן אײַנגעשרומפּענעם נפֿש קלאַפּט נאָך אַ ייִדיש האַרץ, אין װעלכן עס פֿליסט נאָך װאַרעם בלוט און עס שלאָגט נאָך אַן אָדער. דאָס געפֿיל פֿון רחמנות איז בײַ אים, װײַזט אױס, נאָך נישט אינגאַנצן אָפּגעשטאָרבן, װען זײַן אױג האָט נאָך אַ טרער פֿאַר ייִדישע צרות, װאָס האָבן זיך אױסגעגאָסן בײַ אַ פֿאָלק פֿון גלות אין אַזעלכע פּשוטע װאַרעמע װערטער און אין אַזאַ פּראָסטע רירנדיקע מעלאָדיע, װאָס קאָן נעמען אַפֿילו אַ שטײן…
אָדער אפֿשר איז גאָר שולדיק אין דעם אָט דאָס געטלעך־שײנע שװאַרצע מײדל מיט די חן־גריבעלעך אין די בעקעלעך און מיט די שײנע שװאַרצע ציגײַנער־אײגעלעך און מיט איר צוקער־זיסע פֿידל־שטימע, װאָס גיסט זיך פֿון דער נשמה גלײַך אין האַרצן אַרײַן און װערט, װי אַ גוטער בױמל, צעגאַנגען אין אַלע אבֿרים?… װער קאָן דאָס זאָגן? װער קאָן דאָס װיסן?…
דער לעזער, װאָס איז שױן באַקאַנט מיט אונדזער דירעקטאָר פֿונעם ייִדיש־דײַטש טעאַטער פֿון די פֿריִערדיקע קאַפּיטלעך, װײסט, װאָס פֿאַר אַ בעל־דברן אָט דער נפֿש איז. איצט, נאָך דעם דאָזיקן „רבונו־של־עולם“, איז ער אױפֿגעשפּרונגען, צוגעגאַנגען צום חזן, אים אָנגענומען מיט בײדע הענט בײַ דער האַנט, און מיט טרערן אױף די אױגן האָט ער געקאָנט אַרױסרעדן נאָר די דאָזיקע געצײלטע עטלעכע װערטער:
― זאָל מײַן נאָמען נישט הײסן אַלברעט!… (עס איז גאַנץ נײטיק צו באַמערקן, אַז ער אַלײן קאָן זײַן אײגענעם נאָמען ― עס זאָל אײַך צו קײן חרפּה נישט זײַן ― קײנמאָל נישט אַרױסדרײען ריכטיק, און „אַלבערט“ קומט בײַ אים תּמיד אַרױס „אַלברעט“).
דאָס איז דער גרעסטער קאָמפּלימענט, װאָס עמעצער האָט װען געהערט פֿון אַלבערט שטשופּאַק, דעם דירעקטאָר פֿונעם ייִדיש־דײַטשן טעאַטער.
װאָלט דער דירעקטאָר פֿונעם ייִדיש־דײַטשן טעאַטער, אַלבערט שטשופּאַק, זיך באַגנוגנט נאָר מיט דעם קאָמפּלימענט אַלײן („זאָל מײַן נאָמען נישט הײסן אַלברעט“), װאָלט געװען אַלצדינג שײן און פֿײַן, און אַלע װאָלטן געבליבן צופֿרידן, יעדער אױף זײַן שטײגער: די געסט װאָלטן געװען צופֿרידן, װאָס זײ האָבן געהערט זינגען אַזאַ „רבונו־של־עולם“, װאָס נישט יעדער און נישט אַלע מאָל קאָן מען אַזעלכעס האָרכן. רײזל, דעם חזנס מײדל, װאָלט געװען צופֿרידן מיט איר ערשטן „אַרױסטריט“ פֿאַר פֿרעמדע מענטשן. דער חזן װאָלט געװען גליקלעך, װאָס זײַן טאָכטער האָט אַזױ אױסגענומען בײַ די געסט (װעלכער פֿאָטער פֿילט זיך דאָס נישט גליקלעך בײַם ערשטן דערפֿאָלג פֿון זײַן קינד?). װאָס דאַרפֿט איר מער? אַפֿילו לאה די חזנטע, װאָס האָט נישט געקאָנט איבערטראָגן, אַז איר טאָכטער זאָל אױפֿהײבן איר קול פֿאַר פֿרעמדע מאַנצבילן, איז איצטיקס מאָל געװען אַזױ גערירט, אַז נישט װילנדיק האָט זיך בײַ איר אַרױסגעכאַפּט אַ שטילער זיפֿץ:
― אַ קינד, מיר זאָל זײַן פֿאַר אירע בײנער!…
איז אָבער באַשערט געװען, אַז אױף דעם דאָזיקן לױטערן הימל זאָל זיך אָנרוקן אַ װאָלקן און די גאַנצע שׂימחה זאָל פֿאַרשטערט װערן. און איבער װעמען? טאַקע איבערן דירעקטאָר פֿונעם ייִדיש־דײַטשן טעאַטער און איבער זײַן צונג, מישטײנס געזאָגט, װאָס איז בײַ אים אין גלות. אַ מענטש, אַז ער גײט אַרױס פֿון די כּלים, איז קײן קאַטאָװעס נישט.
צי פֿאַר גרױס התפּעלות, צי דאָס געשעפֿט האָט פֿון אים געפֿאָדערט, נאָר אַלבערט שטשופּאַק איז װידעראַמאָל אַרױס מיט דער שפּראַך, שפּילנדיק זיך בעת־מעשׂה מיט די דימענטן און בריליאַנטן, אױף זײַנע פֿינגער:
― אײַ, אַ קולכל! אײַ אַ העלדזעלע! אײַ, אַ פּיסקעלע! נו־נו! הערט זשע, ליבער חזן, איר זיצט אָט דאָ אין דעם האָלענעשטי, הערט זשע, אַ העק, אַ גרוב, װאָס? װער? פּאָליאָסקעט זיך אין דער בלאָטע און װײס נאָר פּאַפּשױעס, מאַמעליגע, כּל־מקדש, כע־כע… אַ רחמנות, הערט זשע, אַזאַ באַרליאַנט, װאָס װעט פֿון איר אָט דאָ, נעבעך, אײַער קינד הײסט עס, איך װײס? דאַכט זיך מיר, זאָל מײַן נאָמען נישט הײסן אַלברעט!…
פֿון די דאָזיקע דיבורים האָט די חזנטע פֿאַרשטאַנען, אַז מע רעדט פֿון איר קינדס תּכלית, האָט זי באַלד אָפּגעהאַקט, װי מיט אַ שאַרף מעסער:
― בײַ יענעם אין מױל דאַרף מען די צײן נישט צײלן… מײַן קינד האָט דאַנקען גאָט, ביז הונדערט און צװאַנציק יאָר, װעמען דער קאָפּ זאָל פֿאַר איר װײ טאָן…
אַלבערט שטשופּאַק האָט, װײַזט אױס, נישט פֿאַרשטאַנען דעם װיץ, אָדער ער האָט זיך געמאַכט, װי ער פֿאַרשטײט נישט, און איז געגאַנגען װײַטער צו זײַן זאַך, זיך געװענדט נאָר צום חזן, גאָר נישט געקוקט אַפֿילו אױף דער חזנטע:
― איז װאָס זשע האָב איך אײַך, הערט זשע, געװאָלט זאָגן, מײַן ליבער חזן? יאָ. װעגן דעם, װאָס איר זענט בלינדע מענטשן, פֿאַרפֿירטע אָט דאָ אָ. פֿאַנאַטיזם, איך װײס װאָס? אַ װעלט! אַזאַ װעלט! דאַכט זיך, בײַ מיר, איר זאָלט זען, הערט זשע, קינדער ― גאָלד! מײדעלעך ― אַזאַ יאָר אױף איר; ליאַלקעס! אוגערקעלעך! אַ פּרימאַדאָנע ― אױך אַ טאַטנס אַ קינד. נישט אַזאַ פּנימל, װי בײַ אײַערע, דערפֿאַר אָבער אַ שטימעלע, הערט זשע, אין דער גרעסטער אָפּערע! װען זי טרעט אַרײַן צו מיר, אײַערע הײסט עס, איז איך װײס? אין דרײַ־פֿיר יאָר אַרום, הערט זשע, מיט אַזאַ היטל אָ!…
דערבײַ האָט שטשופּאַק אַ װײַז־געטאָן מיט בײדע הענט, װאָס פֿאַר אַ היטל מיט גאָלד זי װאָלט זײ אַרײַנגעבראַכט, װען זײער טאָכטער טרעט אַרײַן צו אים אין טעאַטער.
צי האָט דאָס די חזנטע פֿאַרשטאַנען װי עס געהער צו זײַן ― איז שװער צו זאָגן. אַרױסגעזען האָט זי, אַז דער דאָזיקער פּאַרשױן מיטן הױכן קױמען, מיט דער מגושמדיקער געגאָלטער מאָרדע, רעדט איר עפּעס אַ מאָדנעם שידוך פֿאַר איר טאָכטער און לײגט איר פֿאָר אַזעלכע זאַכן, װאָס סע שלאָגט צו דער גאַל הערנדיק… און עס האָט זיך אױפֿגעכאַפּט אין איר די „מאַמע“, די מאַמע, װאָס איז באַשאַפֿן געװאָרן „אױף צו באַשיצן און צו באַשירעמען איר קינד, װי דאָס שװאַרצאַפּל פֿונעם אױג“. די מאַמע, װאָס האָט קױם דערלעבט זי צו זען אױף די פֿיס. די מאַמע, װאָס ציטערט איבער איר, װי איבער אַן אײדעלע, שײנע, טײַערע גלעזערנע כּלי, ― און זי האָט נישט געװאָלט אַרײַנלאָזן זיך אין װײַטערע חקירות און האָט אָפּגעהאַקט נאָך שאַרפֿער, װי פֿריִער:
― נישט דערהאַרן װעלן דאָס מײַנע שׂונאים! װאָס מײנט איר דאָס עפּעס, מיר זײַנען פֿון שנײַדערס, צי פֿון שוסטערס, װאָס מיר װעלן דערלאָזן אונדזער בלוט צװישן פּורים־שפּילערס, אַקטיאָרשטשיקעס, קאָמעדיאַנטן, שלעפּערס?… האָסטו געזען אַ ביסל!…
די דאָזיקע עטלעכע װאַרעמע װערטער, װאָס לאה האָט אַרױסגערעדט אין אײן אָטעם, האָבן דעם דירעקטאָר פֿונעם ייִדיש־דײַטשן טעאַטער, װי עס װײַזט אױס, גאָר נישט געשמעקט און, אַ פּנים, טאַקע רעכט פֿאַרדראָסן. דאָס מגושמדיקע געקנײטשטע פּנים איז אים געװאָרן מיטאַמאָל געל און גרין, און אַ שװײס האָט אים באַשלאָגן. די פֿאַרשנורעװעטע ליפּן האָבן זיך בײַ אים מאָדנע צונױפֿגעלײגט, און די קלײנע אָנברעמענדיקע אײגעלעך האָבן בײַ אים אָנגעגאָסן זיך מיט בלוט. אַלבערט שטשופּאַק איז גרײט געװען אַװעקצוגעבן דער חזנטע אַ פּאָרציע, װי איר קומט. אַ העזה אַ ביסל פֿון אַ ייִדענע אַזױ צו רעדן מיט אים, מיטן דירעקטאָר פֿון ייִדיש־דײַטשן טעאַטער.
גאָט װײס, צו װאָס פֿאַר אַ סקאַנדאַל דאָ װאָלט געקאָנט קומען… אַלבערט שטשופּאַק האָט פֿײַנט מאַכן לאַנגע „ספּראַװעס“. בײַ אים איז אײנס פֿון די צװײ: „אָדער געבן פּעטש. אָדער כאַפּן פּעטש“… אַ גליק, װאָס דאָ איז געװען שלום־מאיר. שלום־מאיר קען זײַן פּרינציפּאַל, װאָס פֿאַר אַ פֿױגל דאָס איז. װי װײַט מעגלעך, דערלאָזט ער אים נישט צו קײן סקאַנדאַלן. ער גײט מיט דעם גאַנג, אַז מע דאַרף נישט געבן קײן פּעטש און מען דאַרף נישט כאַפּן קײן פּעטש. ער האַלט, אַז מיט גוטן מאַכט מען אַלע מאָל בעסער… האָט ער אַ צי געטאָן דעם פּרינציפּאַל פֿאַרן אַרבל, ממזריש אַ װוּנק געטאָן צו אים מיט אַן אױג, אַ פֿאָר מיטן קאַפּעליושל אַרױף און אַראָפּ און אַ זאָג געטאָן צום חזן:
― אײער זוגתי איז גאַנץ גערעכט, לאָמיך האָבן אַזאַ יאָר, װאָס פֿאַר אַ חזנטע איר האָט, אַחוץ שװאַרצקײט… נאָר װאָס דען? אײן חסרון: זײ זײַנען אַ ביסל צו אַ הײסע ייִדענע. זײ האָבן נישט פֿאַרשטאַנען, װאָס דער דירעקטאָר האָבן דאָ געזאָגט. זײ האָבן גערעדט גלאַט אַזױ אין דער װעלט אַרײַן, אַז ס'זײַנען פֿאַראַן אַלערלײ פּרנסות אױף דער װעלט. יעדער לױבט זיך זײַן פּרנסה, װי זאָגט איר: יעדער הונט איז זיך בײַ זײַן טיר באַלעבאָס, און יעדער חזיר מײנט, אַז זײַן בלאָטע איז טיפֿער… און װײַטער האָבן זײ חלילה נישט געמײנט גאָרנישט, נישט קעגן אײַך, נישט קעגן אײַער מאַן, נישט קעגן אײַער טאָכטער. אַרײַנגעקומען זײַנען מיר אַהער, זאָג איך אײַך נאָכאַמאָל, נאָר צוליבן חזן, אים הערן זינגען, גאָט זאָל אונדז אַלעמען אַזױ געבן גליק און הצלחה. מיר װאָלטן נאָך געזעסן און געזעסן. װילן מיר אײַך מער נישט שטערן. אַגבֿ זע איך, עס קלײַבן זיך שױן די ממזרים צו אײַך אין חדר אַרײַן. איר דאַרפֿט זיך זעצן צו דער אַרבעט, װי זאָגט איר: תּורה איז די בעסטע סחורה, ראָזשינקעס מיט מאַנדלען… זײַט געזונט און האָט אַ גוטן שליטװעגס.
― מיטן קאָפּ אין דער ערד און מיט די פֿיס צו דער טיר! ― האָט זײ די חזנטע מכבד געװען מיט אַ ברכה דעמאָלט, װען די געסט זײַנען שױן געװען אױף יענער זײַט שװעל. און צו דער טאָכטער האָט זי אַ זאָג געטאָן:
― מעגסט זיך שױן טאָכטער, געזעגענען מיטן ייִדישן טעאַטער. דו װעסט דאָס בײַ מיר נישט אָנקוקן מער, כּל־זמן איך ליג נאָך נישט אױפֿן בית־עולם!…
דעם גרעסטן חלק װאָלט געכאַפּט פֿון איר דער מאַן (לאה די חזנטע, אַז זי װערט אין כּעס, איז געפֿערלעך! ). איז אָבער דעם חזנס גליק געװען, װאָס די תּלמידים זײַנען שױן געזעסן אַרום טיש בײַ די אָפֿענע ספֿרים. ישׂראלי דער חזן האָט, אײגנטלעך, אַלײן אױך געפֿילט זיך עפּעס נישט אַזױ פֿױגלדיק נאָך דעם דאָזיקן געשפּרעך פֿון די נישט־געבעטענע געסט. נאָר ער האָט זיך אָנגענומען מיט האַרץ, געמאַכט כּלומרשט אַ פֿרײלעך פּנים, געריבן אַ האַנט אָן אַ האַנט און אױסגעצױגן מיט אַ ניגון פֿון דער גמרא:
― געדענקט זשע, קינדערלעך, נאָכאַמאָל, למשל, װי האַלטן מיר? יאָ־אָ־אָ…
בײַ בעני ראַפֿאַלאָװיטשן אין גרױסן ברײטן הױף איז פֿרײלעך. די סטאָדאָלע, װאָס מע שפּילט דאָרט ייִדיש טעאַטער, איז קײנמאָל נישט געשלאָסן, נישט בײַטאָג, נישט בײַנאַכט. קומט דער פֿרימאָרגן ― הײבט זיך אָן דאָרטן אַ לעבן. מענטשן ― אױף און אָפּ. דער אַרײַן, דער אַרױס, סטאָליערס מאַכן צורעכט די בענק, פֿאַרבערס מאָלן דעקאָראַציעס. טרעגערס טראָגן קאַסטנס, ברענגען האָלץ, שלעפּן ברעטער. מע הערט נישט אױף צו קלאַפּן מיט האַמערס, שלאָגן טשװעקעס, דרײען שטריק, און שטענדיק איז דאָרטן קולות, געשרײען, געפּילדערן.
אָפֿטער און העכער פֿון אַלע אַנדערע קולות און פֿון אַלע געשרײען הערט זיך אײן קול, אײן געשרײ: „האָצמאַך!“.
― האָצמאַך, דער רוח זאָל דיך נעמען!
― האָצמאַך, די אױגן זײַנען דיר אַרױס?
― האָצמאַך, ריר זיך!
― האָצמאַך, האַלט! האָצמאַך, שטײ! האָצמאַך, לױף! האָצמאַך! האָצמאַך! האָצמאַך!
„װער איז אָט דער האָצמאַך?“ ― טראַכט זיך בעני ראַפֿאַלאָװיטשעס זונדל, לײבל, און אײדער ער דאַרף גײן אין חדר אַרײַן, כאַפּט ער פֿריִער אַ קוק אַרײַן אין דער סטאָדאָלע. לײבל װײסט שױן, װער דער האָצמאַך איז.
אַ הױכער, אַ דאַרער, אַ קרענקלעכער, אַ הוסטנדיקער, מיט אַ קורצן אָטעם, מיט אַ װײַס געשטופּלט פּנים, מיט אַ שפּיצעדיקער נאָז, מיט אַ שפּיציקן קאָפּ, מיט שפּיציקע אױערן, און אױגן אױך שפּיציקע, הונגעריקע, שטעכנדיקע, שאַרפֿע אױגן ― אָט דאָס איז דער פּאַרשױן…
זײַן נאָמען, אײגנטלעך, איז האָלצמאַן. נאָר דער דירעקטאָר פֿונעם טעאַטער, אַלבערט שטשופּאַק, האָט אים פֿונעם ערשטן טאָג געקרױנט מיטן נאָמען „האָצמאַך“ ― און אַזױ איז ער פֿאַרבליבן, עד־היום־הזה. לײבלען איז אָט דער האָצמאַך געפֿעלן געװאָרן פֿון דער ערשטער מינוט, װאָס זײ האָבן זיך באַקענט, און באַקענט האָבן זײ זיך דװקא אָן פֿאָרשטעלענישן, אָן צערעמאָניעס און אָן חכמות. אַזױ איז געװען די מעשׂה.
האָצמאַך האָט דערזען לײבלען אײנמאָל שטײן בײַ דער טיר פֿון דער סטאָדאָלע, האָט ער פֿון דער װײַטן געמאַכט מיט אים אַ שמועס:
― יאָלד! װאָס טוסטו דאָ?
― גאָרנישט.
― װעמען דאַרפֿסטו?
― קײנעם נישט.
― װער ביסטו?
― בעני ראַפֿאַלאָװיטשעס זון.
― װאָס זשע שטײסטו, װי אַ קבצנס אַ ייִנגל, בײַ דער טיר? קום אַהער צו, בחורל! פּאַפּיראָסן רײכערסטו שױן? צי נאָך נישט?
― נאָך נישט.
― אָבער דײַן טאַטע רײכערט? דײַנע ברידער רײכערן, אַ רוח אין זײער טאַטן אַרײַן? נו, קאָנסטו דאָך מיר ברענגען פּאַפּיראָסן.
אױפֿן אַנדערן טאָג האָט אים לײבל, אַ פֿאַרסאַפּעטער, אַ פֿאַרשװיצטער, אַ רױטער, געבראַכט צו טראָגן אַ פֿולע קעשענע מיט פּאַפּיראָסן, אַרומגעקוקט זיך בעת־מעשׂה אױף אַלע זײַטן. האָצמאַך האָט די אױסגעשאָטענע פּאַפּיראָסן גיך מיט זײַנע דינע שפּיציקע פֿינגער צונױפֿגעשאַרט און אַרײַנגעלײגט צו זיך אין קעשענע, נישט חלילה װי אַ גנבֿה, נאָר װי אַ מתּנה פֿון אַ גוטן באַקאַנטן, זיך נישט פֿאַרקרימט און אַפֿילו נישט געזאָגט קײן דאַנק, פֿאַררױכערט, פֿאַרצױגן זיך, אַרױסגעלאָזט דורך דער שפּיציקער נאָז אַ דין רײכל, פֿאַרהוסט זיך און אַ זאָג געטאָן:
― װער רײכערט בײַ אײַך אַזעלכע יום־טובֿדיקע פּאַפּיראָסן?
― מײַן עלטערער ברודער, ― ענטפֿערט אים לײבל שטיל, קױם װאָס מע הערט.
― אַ רוח אין דײַן עלטערן ברודערס טאַטן אַרײַן, ער װײסט, װאָס מע דאַרף רײכערן! ― ענטפֿערט אים האָצמאַך דװקא הױך אױף אַ קול. ― זאָג נאָר, מײַן טײַערער שפּילפֿױגל, װאָס עסט מען בײַ אײַך אַ שטײגער, אַז עס קומט אינדערפֿרי צו דער קאַװע?
― װאָס מען עסט? װי אַמאָל. אַמאָל עסט מען פּוטער, קעז, אַמאָל אײער, קיכלעך, פּוטער־געבעקס…
― אָט־אָט־אָט, שלאָגט אים איבער האָצמאַך, ― דאָס מײנט דער פּסוק! ברענג, חכם, אַ פּאָר פּוטער־געבעקסלעך, נאָר פֿרישע. דו הערסט, װאָס מע רעדט צו דיר? פֿרישע!
דאָס װאָרט „פֿרישע“ שרײַט אױס האָצמאַך אַזױ הױך, אַז לײבל װערט אַ פֿאַרציטערטער. ער האָט מורא, מע זאָל נישט דערהערן.
פֿונדעסטװעגן האָט ער אים געפֿאָלגט און דעם צװײטן פֿרימאָרגן געבראַכט צו טראָגן אין קעשענע אַ פּאָר פֿרישע פּוטער־געבעקסלעך, געציטערט, מע זאָל נישט חלילה דערשמעקן… און אײדער ער האָט זיך אַרומגעקוקט, האָט זײ דער הונגעריקער האָצמאַך שױן דורכגעלאָזט דורכן דינעם האַלדז און גיך אײַנגעשלונגען.
― פּילן! ― האָט אים האָצמאַך אַ זאָג געטאָן און באַלעקט זיך, װי אַ קאַץ נאָך אָנבײַסן, פֿאַררױכערנדיק אַ פּאַפּיראָס פֿון לײבלס ברודערס פּאַפּיראָסן, װאָס זײַנען אים אַזױ געפֿעלן, אַז ער האָט זיך געהײסן ברענגען נאָך.
און לײבל ברענגט אים נאָך און נאָך, און האָט דערפֿאַר אַ פֿרײַען צוטריט אין טעאַטער נישט נאָר בײַנאַכט, בשעת שפּילן, נאָר אױך בײַטאָג, בעת פּראָבעס, רעפּעטיציעס מאַכן, און אַפֿילו אַהין צו, אױף יענער זײַט פֿאָרהאַנג, הינטער די קוליסן, װוּהין לײבלס נשמה האָט זיך געריסן די גאַנצע צײַט, געװאָלט זען, װאָס טוט זיך דאָרטן?
און ― אַך װאָס לײבל האָט דאָרט געזען! גאָר־גאָר אַ באַזונדערע װעלט. אַ װעלט, װוּ מענטשן טוען זיך איבער, פֿאַרשטעלן זיך, שמירן זיך אָן און פֿאַרבן זיך צו און גײען אַרױס פֿון דאָרטן לצים, שדים, רוחות און מלאָכים. און אַ לעבן איז דאָרטן װי אין גן־עדן, שטענדיק לעבעדיק, פֿרײלעך. דער זינגט, דער טאַנצט, דער שטופּט אָן פֿולע באַקן, דער טרינקט פֿון אַ פֿלעשל ― בול־בול־בול, און דער רױכערט אַ פּאַפּיראָס שטילערהײט, זיצנדיק אױף אַלע פֿיר אין אַ װינקעלע, דער דירעקטאָר זאָל נישט דערזען, װי פֿאַר אַ מלאך־המות, און אַלע לאַכן פֿון אים, מאַכן פֿון אים חוזק, שטעלן און באַגראָבן אין דער ערד… אַ בײזער דירעקטאָר! אַלע ציטערן פֿאַר אים, אים אַרױס אַ צונג אונטער די פּלײצעס און קרימען אים איבער, װי ער גײט און װי ער שטײט, און װי ער זיצט, און װי ער רעדט, און װי ער בלישטשעט מיט די בריליאַנטן ― מזיקים!
בעסער פֿון אַלעמען מאַכט אים נאָך האָצמאַך. ער מאַכט נאָך יעדן אײנציקן אַזױ קונציק, אַז מען קאָן בלײַבן פֿון אים אָן אַ בױך לאַכנדיק. אַ פֿרײלעכע בריאה אָט דער האָצמאַך! לײבל פֿאַרשטײט נישט, פֿון װאַנען נעמט זיך צו אָט דעם מענטשן אַזױ פֿיל פֿרײלעכקײט? דאַכט זיך, אַז קײנער האָרעװעט נישט אַזױ פֿיל, קײנער װערט נישט אַזױ אױסגעריסן, קײנער הונגערט נישט אַזױ פֿיל, קײנער הוסט נישט אַזױ פֿיל און קײנער כאַפּט נישט אַזױ פֿיל פּעטש, קלעפּ און סטוסאַקעס פֿון יעדן באַזונדער, װי האָצמאַך, און קײנער איז נישט אַזױ אױפֿגעלײגט שטענדיק אױף צו לאַכן, װי אָט דער האָצמאַך. אָט ערשט האָט אים, דאַכט זיך, דער דירעקטאָר אָנגעכאַפּט פֿאַרן קאָלנער און אַרױסגעװאָרפֿן פֿון גאַרדעראָב: „האָצמאַך, דער רוח זאָל דיך נעמען!“. און אָט שטײט ער שױן אונטערן דירעקטאָרס פּלײצעס אַ ביסעלע אײַנגעבױגן, דאָס קעפּעלע אױף אַ זײַט, די ליפּעלעך צונױפֿגענומען, און אַ קוק טאָן אױף אים פֿון פֿאָרנט, װעט איר דערזען אַ מגושמדיק פּנים מיט קלײנע אײגעלעך ― אַלבערט שטשופּאַק מיט די בײנער!
נו, װי אַזױ האָט מען פֿײַנט אַזאַ מענטשן?
― הער נאָר, דו, פּאַנסקי צאַפּ! דו לערנסט דאָך אין חדר, קערסטו דאָך אַװדאי גוט שרײַבן? ברענג נאָר אַרײַן אַהער צו אַ טינט און פֿעדער, אַ בײגעלע פּאַפּיר מיט אַ קאָנװערט… און אַ מאַרקע פֿאַר זיבן קאָפּיקעס!
אַזױ האָט זיך אָנגערופֿן האָצמאַך צו זײַן יונגן גוטן פֿרײַנד לײבל אײנמאָל אין אַ שײנעם פֿרימאָרגן, פּוצנדיק די שטיװל פֿאַר אַלע אַקטיאָרן אין טעאַטער.
אין עטלעכע מינוט אַרום זײַנען די אַלע אױסגערעכנטע זאַכן געװען אין דער סטאָדאָלע, דאָס הײסט אין טעאַטער, אױף יענער זײַט פֿאָרהאַנג, הינטער די קוליסן.
אױף אַן איבערגעקערטן קאַסטן בײַ אַ דרײַפֿוסיק טישל איז געזעסן ראַפֿאַלאָװיטשעס זונדל, לײבל, און געשריבן אַ בריװ. אַקעגן אים, אױף דער ערד, האָט זיך צעלײגט האָצמאַך מיט אַ פּאַפּיראָס אין די צײן, אָפּגעלײגט די שטיװל פּוצן אױף אַ זײַט, אונטערגעהוסט און ברײטלעך דיקטירט:
― שרײַב אַזױ, נשמה מײַנע:
„צו מײַן ליבע טײַערע מוטער שׂרה־ברכה לעב װאָל! און צו מײַן ליבן טײַערן פֿעטער זלמן לעב װאָל! און צו מײַן ליבע טײַערע שװעסטער זלאַטקע לעב װאָל! און צו אַלע מײַנע ליבע און געטרײַע פֿרײַנט לעבט װאָל!“
― פֿאַרטיק, ליובעניו? פֿאָר װײַטער:
„ערשטן קום איך דיר צו מעלדן פֿון מײַן װאָל באַפֿונדן, אַז איך בין, ברוך־השם, פֿאָלקאָם געזונט, װי איך װינטש אײַך פֿון טיפֿן האַרצן אימער און שטענדיק, צו יעדער צײַט פֿון אײַך צו הערן ― אָמן.“
― האָסטו געשטעלט, קאָטיקל, דאָס װאָרט אָמן? האָב איך דיך ליב.
שרײַב װײַטער:
„און צװײטנס, קום איך דיר צו מעלדן, מײַן ליבע טײַערע מוטער, אַז מיר געפֿינען זיך אין בעסאַראַביע, אַ לאַנד פֿון פּאַפּשױעס, מאַמעליגע און גראָבע װײַבער. און מיר שפּילן אַלע נאַכט טעאַטער, און איך קום דיר צו מעלדן, אַז איך שפּיל שױן די ערשטע ראָלעס און פֿון נאָך יום־טובֿ הײבן מיר אָן צו אַרבעטן אױף מאַרקעס, חלקים הײסט עס, דערװײַל אַרבעט איך אױף גאַזשגאַזשע, דאָס הײסט, איך באַקום אױף דער װאָך, דאָס הײסט, אַלע װאָך קריג איך באַצאָלט. נישט אַזױ פֿיל, אַז דער קאָפּ זאָל האַרט װערן, נאָר דאַנקען גאָט, אַבי נישט געאַרבעט אומזיסט. איך װײס, אַז לױט מײַן אַרבעט בין איך װערט אַ סך מער, און װאָלט אפֿשר באַקומען מער, איז פֿאַראַן בײַ אונדז אײנער אַ ממזר, שלום־מאיר רופֿט מען אים, אַ שלום־מאיר פֿון גאָט, ער װאָלט דיר געמעגט זײַן די כּפּרה פֿאַר דיר און פֿאַר מיר און פֿאַר זלאַטקען. דאָס איז אַ הונט, װאָס עסט אַלײן מכּות און לאָזט דעם אַנדערן אױך נישט. און איך שיק דיך אַ דרײַערל, און איך בעט דיך, מײַן ליבע מוטער, זאָלסט קײן פֿאַראיבל נישט האָבן, װאָס נישט קײן דרײַ הונדערט. דאָס איז אינגאַנצן, װאָס איך פֿאַרמאָג, און מאַך דיר עפּעס אױף יום־טובֿ, װאָס דו דאַרפֿסט, און זלאַטקען שיך זאָלסטו קױפֿן למען־השם, גאָר אָן אַ שום תּירוץ, און זאָלסט זאָגן דעם פֿעטער זלמן, לאָז ער מיר נישט דרײען אַ מוח װעגן פּריזיװ, איך האָב אים אין דער ערד! איך בין שױן מיטן פּריזיװ באַװאָרנט פֿון לאַנג. דאָס האָב איך אים צו פֿאַרדאַנקען, דעם פֿעטער זלמנען טאַקע… און איך בעט דיך, מײַן ליבע מוטער, אַז דו װעסט שרײַבן אַ בריװ, זאָל מיר אלי דער מלמד פֿאַר אײנװעגס שרײַבן, װען האָב איך יאָרצײַט. פֿאַראַיאָרן איז אױסגעקומען אַקוראַט דעם דריטן טאָג חול־המועד סוכּות. און שרײַב מיר, צי ביסטו נאָך אױף דער אַלטער שטעלע, און למען־השם זלאַטקען שיך, און מער קײן נײַעס האָב איך דיר נישט װאָס צו שרײַבן, און זײַ געזונט, מײַן ליבע מוטער. פֿון מיר דײַן זון, װאָס װינטשט דיר פֿיל גוטס און גליק אױף אימער און שטענדיק צו יעדער צײַט פֿון דיר צו הערן ― אָמן.“
― איצט, פּעמפּיק, לאָז מיך, גיב אַהער די פֿעדער, װעל איך לײגן דעם טאַטן.
און האָצמאַך האָט פֿאַרקאַטשעט אַן אַרבל פֿון דער רעכטער האַנט ביזן עלנבױגן און האָט זיך גענומען צו דער אַרבעט, און האָט אַװעקגעשטעלט עטלעכע קאָטשערעס מיט עטלעכע לאָפּעטעס, און האָט אַ פֿרעג געטאָן בײַ זײַן קאָרעספּאָנדענט, בײַ לײבלען:
― מאַכט דאָס נישט הערש־בער האָלצמאַן?
לײבל האָט זיך שטאַרק אײַנגעקוקט אין די דאָזיקע היעראָגליפֿן און האָט לאַנג געזוכט און האָט נישט געקאָנט געפֿינען נישט קײן הערש, נישט קײן בער און נישט קײן שום אַנדער חיה.
― מײַן טײַערער פּיפּערנאָטער! װאָס קוקסטו זיך אַזױ צו? ― האָט זיך אָנגערופֿן האָצמאַך צו זײַן יונגן פֿרײַנד, צו לײבלען, און גענומען זיך צוריק צו דער פֿריִערדיקער אַרבעט ― די שטיװל פּוצן. ― װי איך זע איז, אַ פּנים, דיר געפֿעלן מײַן האַנטשריפֿט? דאָס האָב איך מיך אַלײן אױסגעלערנט, נאַרעלע. אַלײן פֿון מײַן קאָפּ. אַלצדינג, װאָס איך קאָן, איז אַלײן פֿון זיך. מיר זאָגן אַלע, אַז איך װאָלט געהאַט זײער אַ שײנע האַנט צום שרײַבן, װע מע זאָל נאָר מיך געװען לערנען. נאָר װוּ? אַז איך בין אַזױ יונג געבליבן אַ יתום, און מײַן מאַמע האָט זיך געשטעלט דינען, און מיך האָט צוגענומען דער פֿעטער זלמן צו זיך צו דער אַרבעט. ער איז אַ שנײַדער, אַ לאַטוטניק, אַ װיסטע קאַליקע, נאָר שלאָגן שלאָגט ער זיך דװקא װי אַ גוטער בעל־מלאָכה. האָט ער מיר אײנמאָל, בײַם טיש זיצנדיק, געגעבן אָנצוהערעניש מיט אַ פּרעסל גלײַך אין האַרצן אַרײַן. הוסט איך דאָס פֿון דעמאָלט אָן… האָט מיך די מאַמע אָפּגענומען פֿונעם פֿעטער דעם רוצח און אַװעקגעגעבן מיך צו אַן אַנדער קאַליקע. האָב איך אָבער נישט געקאָנט זיצן בײַ דער אַרבעט איבערן פּרעסל, װאָס דער פֿעטער האָט מיך מכבד געװען. איז זיך מישבֿ די מאַמע און באַשטעלט מיך גאָר פֿאַר אַ באַהעלפֿער בײַ אַ דרדקי־מלמד, װאַשן קלײנע קינדערלעך, זאָגן מיט זײ מודה־אַני, טראָגן זײ דעם אָנבײַסן אין חדר אַרײַן. מילא, טראָגן אָנבײַסנס איז דװקא נישקשה פֿון אַ שטיקל אַרבעט: מע קאָן כאַפּן אַ נאַש, אַ לעק, אַ שמעק. איז אָבער דער חסרון, װאָס מע דאַרף זיך מטריח זײַן טראָגן די קינדער אױף די פּלײצעס, אַז ס'אַ אַ בלאָטע, װי זשע נעמט מען דערצו כּוח? העלפֿט גאָט, עס פֿאָרט אַראָפּ אין אונדזער שטאָט אַ ייִדיש טעאַטער. ייִדיש טעאַטער ― סטײַטש? די גאַנצע װעלט לױפֿט אין טעאַטער, און איך װעל זיצן אין דער הײם? כאַפּ איך מיך אַרײַן אַהין צו מסתּמא אַזױ, אָן אַ בילעט. דאַרף זיך טרעפֿן אױף מײַן גליק, אַז דער דירעקטאָר, שטשופּאַק טאַקע, פֿאַרגלוסט זיך דורכגײן די בענק, הײסט עס, קאָנטראָלירן די בילעטן. כאַפּט ער מיך מסתּמא און דרײט מיר אָן גאַנץ גוט אַן אױער און װאַרפֿט מיר אַרױס אין דרױסן. װאָלט דאָס אפֿשר נאָך נישט געװען אַזאַ געװאַלד, װען ער זאָל נישט אַראָפּרײַסן בײַ מיר דאָס היטל. װי אַזױ קאָן איך קומען אַהײם אָן אַ היטל? די מאַמע װעט דערצײלן דעם פֿעטער, װעט מיך דער גזלן טײטן! האָב איך אָפּגעװאַרט גאַנץ פֿײַן אין דרױסן אױפֿן פֿראָסט, ביז דער עולם איז זיך צעגאַנגען אַהײם, בין איך צוגעפֿאַלן צום דירעקטאָר, צו שטשופּאַק הײסט עס, געװײנט, געחלשט, געקושט אים די הענט, ער זאָל מיר אָפּגעבן דאָס היטל, דערצײלט אים דעם גאַנצן אמת, אַז איך בין סך־הכּל אַ ייִנגל אַ יתום און האָב אַ פֿעטער אַ רוצח… הערט ער מיך אױס, שטשופּאַק הײסט עס, באַטראַכט מיך פֿון קאָפּ ביז די פֿיס מיט זײַנע קלײנע אײגעלעך, זײ זאָלן אים אַרױס אױף יענער זײַט, און מאַכט צו מיר: „ביסט אַ יתום, זאָגט ער, און האָסט נישט װוּ צו זײַן? אפֿשר װאָלטסטו, זאָגט ער, אַרײַנגעטראָטן צו מיר אין טעאַטער? איך װעל דיך מאַכן, זאָגט ער, פֿאַר אַן אַקטיאָר“…
האָצמאַך האָט זיך פֿאַרהוסט. ער רײַסט איבער אױף אַ װײַלע דאָס שטיװל פּוצן, פֿאַררײכערט אַ פּאַפּיראָס, פֿאַרציט זיך עטלעכע מאָל און נעמט זיך דערצײלן װײַטער פֿאַר זײַן יונגן פֿרײַנד חידושים, װי אַזױ ער איז געװאָרן אַן אַקטיאָר.
― מײנסט אַװדאי, חכם־בלילה, אַז די מאַמע איז געװען צופֿרידן, װאָס איך האָב באַקומען אַזאַ שטעלע? עס הײבט זיך גאָר נישט אָן, און נישט אַזױ די מאַמע, װי דער פֿעטער זלמן. „פֿאָרט ער אַװעק מיט די אַקטיאָרן, אַזױ הערט ער אױף צו זאָגן קדיש, אָט דער גנבֿ!“… אַזױ האָט דער פֿעטער געװאָלט אײַנרעדן דער מאַמע. נאָר װער מיר פֿעטער? װאָס מיר קדיש אַז איך בין פּלוצעם אַזױ געהױכט געװאָרן? מאָל דיר, קײן האָניק האָב איך די ערשטע צײַט נישט געלעקט. שטשופּאַק האָט גענומען לערנען מיט מיר בלק גאָר אױף אַן אַנדער מין אופֿן. קודם האָט ער מיר מכבד געװען מיט עטלעכע כּפֿול־שמונהדיקע פּעטש פֿאַר די שטיװל פּוצן. „אָט אַזױ, זאָגט ער, פּוצט מען שטיװל?“ און נעמט אַװעק בײַ מיר דאָס בערשטל פֿון די הענט און װײַזט מיר, װי אַזױ אַ שטיװל האָט ליב, מען זאָל אים פּוצן. נאָכדעם האָט ער גענומען מיך טרײַבן, װי אַ גוטן הונט, שאַפֿן מיט מיר אַזעלכע גענג, װאָס מע באַדאַרף האָבן אַ קאָפּ פֿון אַ מיניסטער, מע זאָל אומעטום קאָנען זײַן און אַלצדינג קאָנען טאָן. און טאָמער עפּעס נישט אַזױ, איז באַלד געפּאַטשט. אָט אַזאַ טבֿע האָט דער דאָזיקער ייִד, די הענטלעך זאָלן אים אָפּדאַרן! עס גײט אַװעק אַ חודש און צװײ און דרײַ און פֿיר ― איך קוק נישט אָן די בינע. געװאַלד, װאָס װעט זײַן דער תּכלית? דערױף האָב איך מיך מפֿקיר געװען?… פֿרעגן אים, װען װעל איך מיך זען מיט דער בינע ― האָב איך מורא פֿאַר פּעטש. קלאָגן זיך פֿאַר די אַקטיאָרן, איז דאָ אַ ממזר שלום־מאיר, װאָס טראָגט אים אָפּ אַלצדינג אין די אױערן אַרײַן, אַ כאָליערע זאָל קומען אױף זײ בײדע! בקיצור, עס העלפֿט נישט, מע מוז אַ ביסל צודאַרן, אײַנגעדאַרט זאָל ער װערן, שטשופּאַקן מײן איך דאָס! איך װאַרט אַ יאָר, איך װאַרט צװײ ― איך האָב מיך אָבער דערװאַרט. עס האָט זיך געטראָפֿן אַ מעשׂה. ס'איז געשען אַ נס־מן־השמים.
און האָצמאַך פֿאַרהוסט זיך אױף לאַנג און שילט דעם הוסט מיט טױטע קללות: „אַ כאָליערע זאָל קומען אױף מײַן הוסט! אַ מיתה־משונה! אַ פּאָהיבעל!“…
אָפּגעפּאָרעט זיך מיטן הוסט און מיט די קללות, אָטעמט ער אָפּ, פֿאַרציט זיך נאָך עטלעכע מאָל מיטן פּאַפּיראָס, נעמט זיך צו די בערשטלעך און דערצײלט װײַטער.
― געװען בײַ אונדז אײנער אַן אַקטיאָר, אַ ליובאָװניק, אוכװאַטעװקערухватевка: כאַפּער האָט מען אים גערופֿן, אַ טײַערער, אַ זעלטענער ליובאָװניק, געשפּילט די שטאַרקסטע ראָלעס. און אַ שאַרלאַטאַן ― הגדול־חגיבור־והנורא! אַ יונגאַטש געװען אַ שײנער, אַ געזונטער, מיט פּלײצעס, מיט בײנער. אַ געמבע האָט ער געהאַט אַן אײַזערנע, אַן אמתע גאָרגל־שטימע. און אַ צינגל האָט דאָס געהאַט. און דײַטש האָט דאָס גערעדט ― שױן אײנמאָל אַ ליובאָװניק! װאָס טוט גאָט? נעמט מסתּמא אָט דער אוכװאַטעװקער און לײגט זיך אַװעק אױף קאַטאָװעס קראַנק און כאַפּט אַ שטאַרב־אַװעק שױן דװקא אױף דעם רעכטן אמת. מילא געשטאָרבן ― געשטאָרבן. ברוך דײן אמת. װאָס זשע טוט מען אָבער אָן אַ ליובאָװניק? אַפֿישן זײַנען שױן אױסגעקלעפּט, די קאַסע לײזט געלט, מע רײַסט בילעטן טאַקע נאָר װי אױף צו להכעיס. מײַן שטשופּאַק ― אָט־אָט נעמט ער אײַן אַ מיתה־משונה. „האָצמאַך, ― מאַכט ער צו מיר, ― װעסט קאָנען שפּילן אַ ליובאָװניק?“ ― „אַך, זאָג איך, פֿאַרװאָס נישט?“, און האָב גענומען אײַנשטודירן מײַן ראָלע. געשפּילט האָט מען זײער אַן ערנסט שטיק: „דאָראַ, אָדער דער נײַער בעטלער פֿון שעקספּירWilliam Shakespeare 1564-1616, אױסגעבעסערט און אױפֿגעפֿירט פֿון מיר, אַלבערט שטשופּאַק“. אַזױ טאַקע איז געשטאַנען אױף די אַפֿישן! אַז ס'איז געקומען צו שפּילן, האָט מען מיך גאַנץ פֿײַן פֿאַרגרימירט און אַרױסגעלאָזט אױף דער בינע אַלס ליובאָװניק, אַן אױסגעצװאָגענעם, אַן אױסגעפּוצטן „רודאָלף“, מיט אָנגעפֿאַרבטע בעקלעך און מיט שװאַרצע װאָנצעלעך, און אַ פּידזשאַק האָט מען מיר אָנגעטאָן אַ נײַעם, און הױזן נײַע, שטיװל אַ פּאָר, גאַנצע שטיװל, ― איך זאָג דיר אַ „רודאָלף“, אױף מיר אַזאַ יאָר! און װאָס זאָל איך דיר לאַנג ברײַען, מײַן טײַערער שפּילפֿױגל? װײס דער רוח דאָס פּובליקום! פֿון דער ערשטער מינוט, װאָס איך האָב מיך באַװיזן אױף דער סצענע, איך האָב נאָך קײן מױל נישט אױפֿגעעפֿנט, ― אַז מע האָט אָנגעהױבן צו לאַכן, לאַכט מען נאָך! און װער שמועסט, אַז איך בין צוגעגאַנגען צו דער פּרימאַדאָנע, צו דאָראַן הײסט עס, און האָב אָנגעהױבן װאַרפֿן אַ קאַנטשיק, דאָס הײסט שפּילן מײַן ראָלע, אָנגענומען זי פֿאַר אַ האַנט און אַ זאָג געטאָן צו איר אױף טיף־דײַטש, פּונקט װי אוכװאַטעװקער עליו־השאָלעכץ: „אָ! ליעבעס קינד! מיר מוזן הײַראַטען, דען נאָך דער האָכצײַט איז די ליעבע פֿיעל שטאַרקער אַלס פֿאַר דער האָכצײַט!“… איז געװאָרן אַן אײַנלײגעניש אפֿשר אױף אַ האַלבער שעה, איך האָב געמײנט, מע װעט צעטראָגן דאָס טעאַטער! װאָס שטאַרקער איך האָב געשפּילט מײַן ראָלע, אַלץ גרעסער איז געװען דאָס געלעכטער. טאַקע נאָר דער שלאַק האָט זיך אין זײ אַרײַנגעכאַפּט!… בקיצור, קױם דערלעבט, דער פֿאָרהאַנג האָט געגעבן אַ פֿאַל אַרונטער, האָב איך מיך, אַ פֿאַרשװיצטער, געלאָזט גײן װוּ די אױגן טראָגן, קױם געפּלאָנטעט מיט די פֿיס, נישט געזען פֿאַר זיך די װעלט, נאָר דערפֿילט האָב איך, אַז איך בין בײַ שטשופּאַקן אין די הענט, און דערהערט אַז עס פֿליִען פּעטש, װי האָלץ: „ממזר! פֿאַרװאָס האָסטו מיר נישט געזאָגט פֿריִער, אַז דו ביסט אַ קאָמיקער?!“… זאָל איך אַזױ װיסן פֿון אים, און ער זאָל אַזױ װיסן פֿון זײַנע דריטהאַלבן װײַבער, רבונו־של־עולם, אױב איך האָב אַפֿילו גאָר אָנגעהױבן צו װיסן, װאָס דאָס הײסט ― אַ קאָמיקער! און אָט אַזױ איז בײַ מיר פֿון דעמאָלט אָן אַװעק אַ גאַנג, און איך האָב אָנגעהױבן צו װאַרפֿן לאַנטשיקעס, דאָס הײסט, איך האָב אָנגעהױבן צו שפּילן די גרעסטע קאָמישע ראָלעס, פֿריִער „שמענדריק“, דערנאָך „צינגיטאַנגאין גאָלדפֿאַדענס „שולמות““, דערנאָך „קוני לעמל“, דערנאָך נח דער שיכּור אין „דודס פֿידעלע“; און אַפֿילו „פּפּוס“ פֿון „בר־כּוכבֿא“ אױך. און אַפֿילו דעם טעם פֿון „זעליקל מנגן“ אין לאַטײַנערסJoseph Lateiner 1853-1935 „בלימעלע“ האָב איך אױך שױן אַמאָל פֿאַרזוכט. איך, אַז איך גיב מיך נאָר אַ שטעל אַװעק מיט אַ מזל־טובֿ: „חתן־כּלה, מזל־טובֿ! אָט װעל איך אײַך מאַכן אַן איבערראַשעכץ, אַן אינקװיזיציע, אַ קאָמפּערדריצע, דאָלעלע־לעמאָלע! סילעלע־לעמאָלע!“ ― פֿאַלט מען אױף די בײַכער און מע שטאַרבט אַװעק!… און װער שמועסט, אַז איך טרעט אַרױס אין אַ צעריסענער קאַפּאָטע און טאַנץ אַ „חסידל“:
דעמאָלט װערט דאָס גאַנצע טעאַטער פֿאַר מיר די כּפּרה. איך באַדאַרף מיך פֿאַר אַזאַ װעװריק, װי דו, נישט אַרױסשטעלן. נאָר איך מעג מיך באַרימען, אַז האָצמאַך האָט, דאַנקען גאָט, אַ נאָמען. דער חסרון נאָר, װאָס מע לאָזט מיך נישט אַלע נאַכט אױף דער בינע. און װער מײנסטו? שטשופּאַק! אַ ביטערער יונג, פֿאַרכאַפּט זאָל ער װערן! ער גיט נישט קײן ראָלן, געבן זאָל אים גאָט קרענק אױף אַ גאַנצן װינטער! די בעסטע ראָלן נעמט ער זיך, װאָרעם טאָמער פּאַטשט מען בראַװאָ חלילה עמעצן אַנדערש, נישט אים, באַקומט ער די ניכפּה. אָט אַזאַ פּרא־אָדם איז דאָס… אַזױ לאַנג קרענקט ער, װי לאַנג איך װאָלט אים געפּוצט שטיװל! נאָר האָב קײן מורא נישט ― ס'איז אַלצדינג ביז אַ צײַט. אם־ירצה־השם נאָך יום־טובֿ מאַכן מיר אַלע אַקטיאָרן יד־אַחת ― אַרבעטן אױף מאַרקעס, חלקים הײסט עס. אלא נישט ― שלאָגן מיר מיט אים כּפּרות און מאַכן אַלײן אַ באַזונדערע קאָמפּאַניע. מיר װאָלטן שױן לאַנג דאָס געטאָן, װען נישט אָט דער ממזר שלום־מאיר, אַ כאָליערע ― טפֿו!…
אַזױ לאָזט אױס האָצמאַך זײַן ביאָגראַפֿיע מיט אַ שפּײַ אױפֿן בערשטל און נעמט זיך רײַבן די שטיװל מיט אַלע כּוחות.
לײבלען איז האָצמאַכס ביאָגראַפֿיע אָן אַן ערך געפֿעלן, און נישט נאָר האָצמאַכס ביאָגראַפֿיע אַלײן, נאָר אַלצדינג, װאָס ער האָט דאָ דורך דער גאַנצער צײַט געזען און געהערט, און אַלץ, װאָס האָט אַ שײַכות צום טעאַטער, איז בײַ אונדזער יונגן העלד געװען טײַער און הײליק.
געזען זיך מיט האָצמאַכן האָט אונדזער יונגער העלד גאַנץ אָפֿטלעך, עטלעכע מאָל אַ טאָג. געקומען פֿון חדר אַהײם עסן, איז לײבלס אַרבעט געװען קודם געבן אַ קוק אַרײַן אין דער סטאָדאָלע, װאָס הערט זיך דאָרטן. אױפֿגעשטאַנען גאַנץ פֿרי ― אַרײַנגעכאַפּט זיך אין דער סטאָדאָלע און געבראַכט צו טראָגן האָצמאַכן עפּעס אױף צו קײַען. און האָצמאַך געפֿינט זיך דאָך אין דער סטאָדאָלע שטענדיק. דאָרט לעבט ער, דאָרט שלאָפֿט ער.
― אַ טעאַטער טאָר מען נישט לאָזן אַלײן. אין אַ טעאַטער באַדאַרף זיך תּמיד עמעצער געפֿינען. אַ קלײניקײט ― דעקאָראַציעס, קאָסטיומען, פּאַרוקן! און אױסער מיר װעט דאָך שטשופּאַק זײַן פֿאַרמעגן נישט געטרױען קײנעם.
אַזױ באַרימט זיך האָצמאַך פֿאַר זײַן יונגן פֿרײַנד, פֿאַר לײבלען, און װאָס װײַטער װערט די גוטפֿרײַנדשאַפֿט פֿון די צװײ אַלץ נענטער און שטאַרקער. האָצמאַך האָט געפֿונען פֿאַר װעמען אַ ביסל אױסרײדן זיך, אױסצוגיסן זײַן ביטער האַרץ. אים איז געפֿעלן אָט דער דאָזיקער „פּעמפּיק“ (לײבל) מיט זײַנע שײנע, מילדע, גוטע, ערנסטע אױגן. אױסער דעם, װאָס ער טראָגט אים אונטער אַלעמאָל גוטע זאַכן פֿונעם טיש און האַלט אים אױס מיט פּאַפּיראָסן.
― שװער און ביטער, מײַן טײַערער שפּילפֿױגל, ― אַזױ באַקלאָגט זיך האָצמאַך פֿאַר זײַן יונגן פֿרײַנד, ― קומט אָן דאָס שטיקל ברױט, אַז מע באַדאַרף זײַן אַן אַקטיאָר אַ קאָמיקער בײַ אָט אַזעלכע לײַט, װי שטשופּאַק, מע זאָל זײ געדיכט זײען און שיטער אױפֿגײן. אָפּגעשניטענע יאָרן האָבן מיר פֿון אָט דעם פּעזעװעניק מיט די גרױסע באַרליאַנטן, פֿאַרשטערט זאָלן זײ אים, רבונו־של־עולם, װערן!
האָצמאַך פֿאַרהוסט זיך און רעדט װײַטער:
― מאָל דיר, ער האָט פֿון אונדז אױך קאַלט און װאַרעמס, אַלע מאָנטיק און דאָנערשטיק װאַרפֿן מיר אים דעם גט פֿאַר די פֿיס און סטראַשען אים, אַז מיר װאַרפֿן אים אַװעק און מאַכן אַלײן אַ טעאַטער. און װען נישט זײַן פֿליגל־אַדיוטאַנט, אָט דער שלום־מאיר, ס'זאָל אױף אים קומען אַ שטילע קרענק, װאָלטן מיר דאָס שױן לאַנג אױסגעפֿירט. נאָר כאַפּט זײ בײדן דער װאַטן־מאַכער! אַבי איך װײס מיר מײַנס, אַז איך בין מיט גאָטס הילף אַ ייִדישער אַקטיאָר, כאָטש אַפֿילו אַ קאָמיקער.
האָצמאַך מאַכט זײער אַן ערנסטע מינע און זעט אױס נאָך מער „קאָמיקער“, װי ער איז. לײבל קוקט אױף אים מיט גרױס רעספּעקט, און האָצמאַך דער קאָמיקער רעדט װײַטער:
― אַז עס קומט, הערסטו, דער אױפֿדערנאַכט און מע טרעט נאָך אױף אױף דער בינע, אַזױ װערן פֿאַרשװוּנדן אַלע צרות מיט אַלע יסורים, װי מיטן רױך. אױף דער בינע בין איך גאָר אַן אַנדער מענטש. װאָס מיר שטשופּאַק? װער מיר שלום־מאיר? איך האָב זײ אין דער ערד מיט די בײנער! בין איך אױף דער בינע, זע איך קײנעם נישט פֿאַר מײַנע אױגן. איך זע נאָר לעמפּלעך זע איך, און מענטשישע קעפּ זע איך, ליסינעס, קאַפּעליושן, היטעלעך, און היטלען, און װײַטער גאָרנישט. װער איז צו מיר דעמאָלט גלײַך? דײַן טאַטע מיטן גרױסן טרעלבױך! אַנו, לאָז ער מיר, כּדומה־למשל נאַפּרימערнапример: למשל, אַװעקגעבן אָט די סטאָדאָלע מיט דעם גאַנצן הױף מיט זײַן גאַנץ עשירות אַרום און אַרום, און לאָז ער מיר זאָגן, אַ שטײגער, איך זאָל אים אָפּטרעטן די בינע אױף אײן נאַכט ― פּשעפּראַשאַם פּאַנאַPrzepraszam pana: זײַט מוחל, הער!
אָט אַזױ באַרימט זיך האָצמאַך פֿאַר זײַן יונגן פֿרײַנד, פֿאַר לײבלען, און זײַן יונגער פֿרײַנד לײבל קוקט אים אין די אױגן אַרײַן און שלינגט, שלינגט איטלעכס װאָרט.
און האָצמאַך הערט נישט אױף צו באַרימען זיך:
― אָדער, אַ שטײגער כּדומה נאַפּשיקלאַד, לאָז מען מיר אָנשיטן אָט די שטאַל מיט גאָלד און צוגעבן מיר נאָך די בת־מלכּה פֿאַר אַ װײַב, איך זאָל אַװעקװאַרפֿן דאָס קאָמיקערײַ און גײן דינען ערגעץ אין אַ קלײט, אָדער באַשטעלן זיך פֿאַר אַ בעל־מלאָכה, װעל איך יענעם אָנכראַקען אַ פֿולן פּנים! הערסטו קטנער, ביסט נאָך גאָר אַ נעװיקל, מײַן טײַערער שפּילפֿױגל, און דו װײסט גאָרנישט, װאָס פֿאַר אַ יצר־הרע דאָס טעאַטער איז, װי עס ציט, װי אַ מאַגנעט, צו אַלדי שװאַרצע יאָר!
― פּונקט דאָס אײגענע, װאָס מיט מיר! ― כאַפּט זיך אַרױס לײבל דעמאָלט, װען האָצמאַך פֿאַררײכערט אַ פּאַפּיראָס, און ער איז זיך מודה פֿאַר זײַן פֿרײַנד האָצמאַך, אַז אים ציט אױך דאָס טעאַטער, שױן פֿון לאַנג ציט דאָס אים, פֿון זינט ער איז צו זײַן שׂכל געקומען. נאָך דעמאָלט, װען ער האָט נאָך גאָר נישט געװוּסט אַפֿילו, צי ס'איז פֿאַראַן ערגעץ אַ טעאַטער אױף דער װעלט, האָט ער שױן מיט זײַנע חבֿרים געשפּילט „מכירת־יוסף“, „יציאת־מצרים“, „אױפֿן באַרג סיני“, וכדומה אַזעלכע זאַכן פֿון חומש, װאָס זײ אַלײן טאַקע אין חדר האָבן צוגעטראַכט. און לײבל גיט אים איבער, װי אַזױ מע שפּילט בײַ זײ אין חדר:
― איך קום אַרײַן, אַ שטײגער, צו פּרעה מלך מצרים אין פּאַלאַץ אַרײַן, שטעל מיך אַװעק פֿאַר אים אָט אַזױ און רוף מיך אָן צו אים (לײבל לײגט צונױף די הענט אױפֿן האַרצן און רעדט פֿריִער שטיל, דערנאָך העכער און העכער, מיט אַלץ מער פֿײַער): „מײן נאָמען איז משה בן עמרם… איך בין געשיקט געװאָרן צו דיר, אַדוני קעניג, פֿונעם ייִדישן גאָט פֿון אַבֿרהם, יצחק, ויעקבֿ, װאָס זײַן נאָמען איז אהיה אַשר אהיה, אַז דו זאָלסט אַרױסלאָזן זײַנע ייִדעלעך פֿון דײַן לאַנד, פֿון מצרים. ביז װאַנען איז דער שיעור? װאָס האָסטו צו זײ? װאָס פּײַניקסטו זײערע לײַבער?! װאָס קױלעסטו זײערע קינדער און באָדסט זיך אין זײער בלוט, דו רשע־מרושע! דו רוצח!! דו גזלן!!?? װײסטו, מיט װעמען דו שפּילסט זיך? (לײבל הײבט אױף די האַנט). אָט הײב איך אױף מײַן רעכטע האַנט צום הימל און באַװײַז דיר, װאָס איך קאָן!“…
לײבלס אױגן צינדן זיך אָן מיט פֿײַער, די בעקלעך פֿלאַמען, דאָס פּנים שײַנט, און האָצמאַך װערט נתפּעל און שלאָגט אים איבער אינמיטן:
― אַ שטאַרקע ראָל! ― שרײַט אױס האָצמאַך און כאַפּט זײַן יונגן פֿרײַנד פֿאַר די אַקסלען און הײבט אים אָן צו טרײסלען. ― אַ שטאַרקע ראָלע! זאָל איך אײַננעמען אַ מיתה־משונה, װען עמעצער װעט זאָגן אױף דיר אַז דו ביסט נישט קײן אַקטיאָר! אַן אמתער אַקטיאָר, װי איך בין אַ ייִד, אַ געבױרענער אַקטיאָר פֿון דער בינע! װײסטו, װאָס איך װעל דיר זאָגן, פּעמפּיק?…
האָצמאַך קאָן נישט רעדן װײַטער. עס שטיקט אים דער הוסט. אָנגעכאַפּט מיט בײדע הענט פֿאַר אַ קלאָץ, האָט ער זיך פֿריִער גאַנץ גוט אױסגעהוסט און אױסגעשאָלטן זיך אױף אַלע זײַטן:
― אַ פּאָהיבעל זאָל קומען אױף מײן הוסט, רבונו־של־עולם! ער זאָל אַריבערגײן צוזאַמען מיט מײַן קורצן אָטעם אױף שלום־מאירן, און דאָס שטעכן, װאָס סע שטעכט מיך אין אַ זײַט, שענק איך אַװעק שטשופּאַקן אױף יום־טובֿ…
אָפּגעאָטעמט און אָפּגערוט זיך פֿונעם הוסטן, װערט האָצמאַך װידער לעבעדיק און פֿאַלט אַרײַן אין פֿריִערדיקן טאָן אַרײַן:
― װײסטו, יאַטל, װאָס איך װעל דיר זאָגן?
לײבל קוקט אים אין די אױגן, װאָס װעט אים האָצמאַך זאָגן?
― אָט װאָס איך װעל דיר זאָגן, מײַן טײַערער שפּילפֿױגל. איך אױף דײַן אָרט װאָלט גאָר אַ שפּײַ געטאָן אױף אַלצדינג. דעם טאַטן מיט די גראָבע פּיסקעס װאָלט איך אָפּגעשיקט אין חדר אַרײַן, לאָז ער בעסער דאָרטן קװעטשן די באַנק. דער בײַכיקער גמרא װאָלט איך געבן דעם װעג. דעם רבין דעם חזן װאָלט איך געהײסן זינגען „ומפּני חטאָינו“, און אַלײן װאָלט איך…
דאָ קומען אַ חבֿרה אַקטיאָרן מאַכן פּראָבעס און מען שלאָגט זײ איבער דעם שמועס אין דער רעכטער מיט.
קײנמאָל װאָלט מען בײַ די ראַפֿאַלאָװיטשעס אין שטוב נישט אַרומגעקוקט זיך, אַז עס טאָגט אין די פּאַפּיראָסן, און אַז עמעצער טראָגט אַרױס פֿון שטוב גאַנצע שטיקער פּוטער־געבעקס און אַז סע סטײַעט נישט אַלעמאָל קײן צוקער פֿון דער פּושקע, װען נישט די אַלטע מאַמע, װאָס שאָקלט מיטן קאָפּ „נײן־נײן“, מיט איר שאַרף אױג, װאָס קוקט און זעט פֿאַר אַ מײַל. די דאָזיקע אַלטע האָט באַמערקט שױן פֿון אַ צײַט, אַז אין שטוב זיצט ערגעץ אַ גנבֿ, האָט זי גענומען נאָכקוקן, נאָכשפּירן, נאָכזען, און ס'איז איר, דאַנקען גאָט, אָפּגעגאָלטן. זי װײסט שױן, װעמענס אַרבעט עס איז. „דאָס איז דער קלײנער ימח־שמוניק לײבל!“…
אײן זאַך איז איר נאָך קשה: „אױף װאָס דאַרף עס אַ ייִנגעלע פּוטער־געבעקס, צוקער און פּאַפּיראָסן? און װוּהין טראָגט ער עס? שױן זשע אין חדר אַרײַן? װעמען? די חבֿרים? אָדער אפֿשר טאַקע דעם רבין אַלײן?“… און די אַלטע האָט גענומען נאָכשפּירן און האָט באַמערקט, אַז גאַנץ פֿרי, װען אַלע שלאָפֿן נאָך, כאַפּט ער זיך אױף, דער כּל־בוניק, פֿאַרקנײטשט דאָס דאַװנען און װערט פֿאַרשװוּנדן… „װוּהין? װאָס האָט אַ בחורל צו טאָן אַזױ פֿרי אין חדר, אַז דער רבי אַלײן שלאָפֿט נאָך?“…
און די אַלטע מאַכט זיך בלא, זיצט מכּלומרשט איבער אַ גראָבן קרבן־מנחה, דאַװנט שטילערהײט און שאָקלט מיטן קאָפּ „נײן־נײן“, און דאָס אױג קוקט און זעט אַלצדינג… און װי באַלד לײבל כאַפּט זיך נאָר אַרױס פֿון שטוב, אַזױ איז די אַלטע באָבע אים שױן פֿון הינטן, און זי קוקט נאָך פֿונעם גאַניק און זי זעט, װי ער האָט זיך אַרײַנגעכאַפּט אין דער סטאָדאָלע. „װאָס האָט ער, אַ שטײגער, צו טאָן, אַזאַ יונגער צוציק אין דער סטאָדאָלע?“ אױף מאָרגן די אײגענע געשיכטע. די אַלטע רוט נישט. דאָס אױג קוקט, דאָס האַרץ קאָכט, דער קאָפּ שאָקלט „נײן־נײן“, און דער מוח אַרבעט, געלױבט איז גאָט ― זי װײסט שױן אַלעס: „דער כּל־בוניק האָט זיך צונױפֿגעחבֿרט מיט אײנעם פֿון די „פּורים־שפּילער“, װאָס נעכטיקט אין דער סטאָדאָלע, ― אַ שײנע קאָמפּאַניע, נאַקעטע, באָרװעסע און הונגעריקע הינטשלעגערס, גאָט זאָל נישט שטראָפֿן פֿאַר די רײד!“…
איצט בלײַבט איבער מער נישט אײן זאַך: „װאָס טוט מען װײַטער? זאָגן דעם עכבראָש ― למאַי טראָגסטו? װוּהין קריכסטו? ― װעט ער זי מסתּמא באַלד האָרכן! הײַנטיקע קינדער ― נישט געדאַכט זאָלן זײ װערן! ― זײ װײסן דען, אַז מען באַדאַרף אָפּגעבן כּבֿוד אַן אַלטע מאַמע, װאָס איז שױן קרובֿ צו אַכציק? װאָס זשע דען טוט מען? זאָגן דער שנור? מישטײנס געזאָגט, בײלקע, אױך מיר אַ מאַמע! כּלומרשט אַ גוטע זעל, אַ װײכינקע נשמהלע… נאָר װאָס טױג מיר איר װײכקײט, װאָס נוצט מיר איר גוטסקײט, אַז די קינדער קריכן איר אױפֿן קאָפּ, טוען װאָס זײ װילן, װאַקסן אין שטױבער אַרײַן! נײן־נײן. אױב זאָגן, דאַרף מען שױן זאָגן דעם זון, בענין… בעני איז אַ טאַטע ביז הונדערט צװאַנציק יאָר, און אַ טאַטע איז נישט קײן מאַמע. אַ טאַטע שרײַט אָן אױף אַ קינד, בײזערט זיך אױס, שענקט אַמאָל אַ פּאַטש, אָדער לײגט גאָר אַװעק און פֿיצקעט אַרײַן, אַ ייִנגעלע זאָל װיסן דאָס אַנדערע מאָל“…
אָט אַזױ האָט די אַלטע אָפּגעקלערט בײַ זיך און אָט אַזױ האָט זי טאַקע געטאָן און נאָך מיט אַ יֶתֶר־שְׂאֵת. פֿאַרמסרן, צושטעלן אַ בענקעלע ― דאָס אַלײן איז נאָך װינציק. מע דאַרף אים כאַפּן, דעם גנבֿ, בײַ דער האַנט, און, פֿאַרקערט, לאָזן אַלע זען, װי אַזױ אַ מאַמע אַ גוטע זעל באַלעװעט קינדער, צעפּטרט זײ, מאַכט פֿון זײ אַ תּל!…
שטיל און קונציק האָט די אַלטע אָפּגעאַרבעט איר זאַך. אַזױ קונציק, אַז קײן פֿױגל האָט נישט געװוּסט. בסוד־סודות, אױף די שפּיץ פֿינגער, האָט זי אָפּגעטראָגן דעם זון, בענין, שטיל אױפֿן אױער, װאָס זײַן מיזיניקל טוט, װוּהין ער גײט און װאָס ער טראָגט און מיט װעמען ער באַגעגנט זיך… בעני האָט זי אױסגעהערט, אױסגעדרײט צו איר דאָס באַװאַקסענע פּנים, אַ קוק געטאָן אױף דער אַלטער מאַמע מיט קעלבערנע אױגן און אַ זאָג געטאָן אױף זײַן לשון, קורץ און שאַרף:
― אַ קו איז געפֿלױגן איבערן דאַך און געלײגט אַן אײ…
דאָס האָט באַדאַרפֿט באַדײַטן, אַז ער גלײבט נישט. בעני קאָן אַזאַ זאַך אױף זײַן מיזיניק נישט גלײבן. לײבל איז דער בעסטער, דער שטילסטער, דער געראָטנסטער פֿון אַלע זײַנע „בנים“. בעני איז נישט קײן גרױסער למדן, אָדער װי ער אַלײן זאָגט אױף זיך: נישט קײן גרױסער „יודע־נגן“, נאָר ער הערט, װאָס די װעלט זאָגט. און די װעלט זאָגט, אַז זײַן לײבל װאַקסט אַ לײַט. ערשט אַנומלט האָט ער זיך באַגעגנט מיט ישׂראלי דעם חזן, לײבלס רבין, און האָט אים אַ פֿרעג געטאָן: „װי האַלט דאָרטן מײַן פּידסװיניק אױפֿן פּאָפּאַס?“… האָט אים ישׂראלי דער חזן אַװעקגעלײגט אַ צעטל, אַז דער קאָפּ האָט זיך אים אַזש אָנגעהױבן דרײען. דער חזן האָט אים געזאָגט, אַז אָט דאָס ייִנגל איז נישט קײן געװײנטלעך ייִנגל, אַז עס מוז פֿון אים עפּעס אַרױס, עפּעס אַזעלכעס, עפּעס, עפּעס… דאָס איבעריקע דערמאַכט שױן דער חזן מיט די הענט, און בעני ענדיקט שױן אַלײן פֿאַר אים:
― אַ קליאַמקע צו אַ טיר, אָדער אַ פֿלעקל צון אַ װאָגן, אָדער גאָר אַ נעכטיקער טאָג?…
און בײַ זיך אין האַרצן װאַקסט בעני, װערט ברײטער װי לענגער. גאָט האָט אים געבענטשט מיט אַזאַ װױלן זון, אַזאַ געראָטענעם, אױף דער עלטער!… און ער קוקט אױף אים און קװעלט און טראַכט זיך: „װאָס קאָן פֿון אים זײַן? אפֿשר אַ רבֿ? און אפֿשר נאָך גרעסער פֿון אַ רבֿ? װער װײס, אפֿשר איז אים דורך אָט דעם זון גאָר באַשערט צו באַקומען אַ נאָמען אױף דער װעלט? ביז אַהער האָט מען געװוּסט נאָר דאָ, אין האָלענעשטי, אַז ס'איז פֿאַראַן אַ ייִד אַ באַלעבאָס, בעני, און שפּעטער װעט פֿון אים װיסן די גאַנצע װעלט. פֿון אַלדי גוטע יאָר װעט מען צו אים קומען אַהער, קײן האָלענעשטי: „דאָס זענט איר אָט דעם באַרימטן לײב ראַפֿאַלאָװיטשעס אַ פֿאָטער?“ װעט ער זײ ענטפֿערן: „דער באַרימטער לײב ראַפֿאַלאָװיטש ― דאָס איז מײַנער אַ זון“…
אָט אַזעלכע גאָלדענע חלומות חלומט בעני אױף דער װאָך ― קומט צו גײן די אַלטע און „לאָזט אים אַרײַן אַ װאָרעם“, אַז אָט דער תּכשיט, אָט דער אַנטיק, איז גאָר סך־הכּל אַז דער רוח װײס װאָס, אַ גנבֿ, אַ פּראָסטער גנבֿ! און בעני װערט אױפֿגעבראַכט, צערײצט, װי אַ בער, און גײט אַרום אַ גאַנצן טאָג אָנגעברוגזט, לאָזט אױס דעם כּעס אָדער אױף די „מענטשן“, אָדער אױפֿן װײַב, אױף בײלקען.
בײלקע קען שױן איר בענין דורך און דורך. טוט זי אַ פֿרעג פֿאַרבײַגײענדיק:
― װאָס איז שױן?
ענטפֿערט ער איר נישט.
― דער באַלעבאָס האָט אײַנגעשלונגען אַ קאַץ, ― זאָגן אױף אים די „מענטשן“.
― דער טאַטע איז אױפֿגעשטאַנען אױף דער לינקער זײַט, ― זאָגן די קינדער, און אין שטוב גײען אַלע אַרום אױף די שפּיץ פֿינגער. מע װײס נישט, פֿון װאָס און פֿון װאַנען ― נאָר עס שמעקט מיט פּולװער.
בײַנאַכט אױפֿן געלעגער, קאַטשעט זיך בעני פֿון אײן זײַט אױף דער אַנדערער, זיפֿצט און קרעכצט, װי אַ געפּענטעטער אָקס, קאָן קײן אױג נישט צומאַכן.
― אײַ, אַ װאָרעם! נו, אַ װאָרעם! מע האָט גענומען און מע האָט מיר „צעשטאָרכעט“ די גאַנצע „ראַכובע“!…
אַ מינוט טראָגט עס אים פֿון בעט. עס גלוסט זיך אים עפּעס צעקלאַפּן, צעברעכן, צענעמען אױף שטיקלעך, צעװאַרפֿן אױף אַלע זײַטן ― מאַכן פֿון אַלץ אַ באַרג!… ביסלעכװײַז, ביסלעכװײַז באַרויִקט ער זיך. „אפֿשר איז דאָס נאָך גאָר אינגאַנצן אַ „כימענע קאַורע?“… אפֿשר האָט זיך דער אַלטער אױסגעװיזן אַ סוטע ציג פֿאַר אַ באַרנבױם?“…
און בעני װערט אַנטשלאָפֿן, שלאָפֿט געשמאַק און כראָפּעט מיט סכּנות־נפֿשות.
אַז גאָט אַלײן שלאָפֿט נאָך, איז שױן בעני ראַפֿאַלאָװיטש אױף די פֿיס.
בעני איז זיך נוהג אינדערפֿרי, אַז ער שטײט אױף, נעמט ער אױף זיך אַ כאַלאַט און אַ פּאָר שװערע שטעק־שיך אױף טשװעקעס און גײט אַרױס אַ ביסל אין הױף צו דער „כודאָבע“ און כאַפּט אַ קוק, צי ס'איז אַלצדינג אױף אַן אָרט. בעני האָט פֿײַנט, אַז „מע קנײטשט אים די יאַרמעלקע“ און מע „פֿײַפֿט אים אױף די פּאָסטראָמקעס“. אױף זײַן לשון זאָל דאָס הײסן, אַז ער האָט פֿײַנט, אַז ס'איז נישט אַקוראַט און אַז מע פֿאָלגט אים נישט. דאָס געהילץ דאַרף ליגן אױסגעצײלט. דער הױף ― אױסגעקערט. דאָס מיסט ― צונױפֿגעשאַרט. און אַפֿילו די בהמות דאַרפֿן זײַן יעדע אױף איר אָרט.
― גראָבע קצבֿטע! דו ביסט שױן װידער בײַ דער מורע רביצין צו גאַסט? אַ גוט יום־טובֿ אײַך בײדן!
אַזױ טענהט זיך אױס בעני מיט די בהמות, פֿון װעלכע אײנע איז טאַקע אַ גראָבע, אַ בײַכיקע, אַ פֿאַרשײַטע קו, און די אַנדערע איז אַ שטילינקע, אַ גלאַטינקע, מיט אַן אומשולדיק פֿרום פּנים, װי בײַ אַ רביצין. און ער כאַפּט אַ שטעקן און איז זײ מכבד בײדן, נאָר מער קלעפּ באַקומט די קצבֿטע, און בעני גיט איר צו פֿאַרשטײן מיט אַ שׂכל פֿאַרװאָס:
― מע האָט דיר אַװעקגעשטעלט אַ שיסל? ― רײַב! װאָס קריכסטו צו אַ פֿרעמדער באַלעבאָסטע אין טעפּל אַרײַן?…
פֿון די בהמות גײט ער זיך דורך צו די פֿערד און שמועסט זיך אױס מיט זײ בלשון סגי־נהור:
― הער נאָר, דו, חכם פֿון דער מה־נשתּנה! אַז דו װעסט זיך מיר זאַטשעפּען מיט די בחורים, װעל איך דיר דערצײלן, װאָס רש″י מאַכט אױפֿן פּסוק יבבֿה!…
און די פֿערד הײבן נישט אָן צו פֿאַרשטײן דעם באַלעבאָס לשון (פֿערדישע קעפּ!), דרײען זײ אױס צו אים זײערע חנעװדיקע מאָרדעס און קוקן אױף אים כיטרע־תּמעװאַטע, װי אײנער רעדט:
― װאָס זאָגט איר עפּעס האָבער?…
דער באַלעבאָס דערלאַנגט אײנעם מיטן עלנבױגן אין זײַט אַרײַן, דעם אַנדערן אַ קיצל איבערן האַלדז, דעם דריטן אַ גלעט איבער דער גריװע און לאָזט זיך גײן צו די אַרבעטער, זיך אױסשילטן אַ ביסל אױף מאָלדאָװאַניש: „אלא דראַקאָala drako: װי אַ דראַקאָן!“ ― פּלוצעם טראָגט אָן דער גוטער יאָר די אַלטע, װאָס שאָקלט מיטן קאָפּ „נײן־נײן“. זי װינקט צו אים מיטן שאַרפֿן אױג: „אָט איז ער, דער תּכשיט, מיט פֿולע קעשענעס“ ― און װערט פֿאַרשװוּנדן.
בעני דערמאָנט זיך, װאָס מע האָט אים דערצײלט אױף זײַן זון, און עס טוט אים אַ טיאָכקע דאָס האַרץ. ער װאָלט אַ בעלן געװען, אַז ס'זאָל זײַן אַ ליגן די גאַנצע „כאַלעבורדע“. אַ מינוט װילט זיך אים גלאַט אַ מאַך טאָן מיט דער האַנט אױף דער גאַנצער מעשׂה: „װײס איך װאָס? פּוסטע װעלדער, װײַבערשע מאַניפֿאָרגעס, באַבסקע פּליאָטקעס!“… נאָר דערזען דעם זונדל גײן מיט גיכע טריט צו דער סטאָדאָלע צו, צינדט זיך שױן אָן אין דעם פֿאָטערס האַרץ אַ פֿײַער אױפֿן זון ― װאָס האָט ער צו גײן, אַזאַ יונגער פּידסװיניק, אַזױ פֿרי צו די קאָמעדיאַנטן? און ער טוט אים אַ רוף מיט זײַן שטאַרקער דונערדיקער שטימע צו זיך.
לײבל, װאָס איז געגאַנגען פֿאַרטראַכט אין זײַנע אײגענע געשעפֿטן, דערהערט דעם טאַטנס קול, בלײַבט ער שטײן אין אַ פֿאַרלעגנהײט, צי זאָל ער גײן, צי נײן? נאָר אַז דער טאַטע רופֿט, גײט מען.
― װוּהין איז אַזױ פֿרי? ― פֿרעגט אים דער פֿאָטער.
לײבל האָט זיך נישט געריכט אױף אַזאַ באַגעגעניש, פֿרעגט ער איבער בײַם פֿאָטער:
― פֿרי?
― װאָס זשע? שפּעט איז איצט? װוּהין גײסטו דאָס אַ שטײגער?
― װוּהין זאָל איך גײן?
― איך װײס, װוּ דו זאָלסט גײן? אָט דאָס טאַקע װיל איך װיסן בײַ דיר.
לײבל האָט נעבעך קײן צײַט נישט געהאַט אַפֿילו צוטראַכטן עפּעס אַזאַ מין אָרט, װאָס זאָל זיך קענען לײגן אױפֿן מוח. שטײט ער און קוקט, װי אַ זינדיקער מענטש, דעם פֿאָטער אין די אױגן אַרײַן.
― װאָס „זירקעסטו“ אױף מיר מיט די „גלאַזעניאַטעסглазенять: גאַפֿן? האָסט מיך נישט דערקענט? צי װאָס? געדאַװנט האָסטו שױן? צי נאָך נישט?
― יאָ… נײן… מײן איך, יאָ.
לײבל האָט זיך פֿאַרפּלאָנטערט, און דער פֿאָטער װערט אַלעמאָל מער אין כּעס:
― געדאַװנט, צי נישט געדאַװנט? לאָמיך שױן װיסן, װוּ האַלט איך מיט דיר?
לײבלען באַשלאָגט אַ קאַלטער שװײס: ― יאָ, נאָך נישט, דאָס הײסט, איך האָב נאָך נישט געדאַװנט. דאָס האָב איך טאַקע געװאָלט גײן, דאָס גײ איך טאַקע אין שול אַרײַן דאַװנען.
דעם פֿאָטער װערט אַ ביסל גרינגער אױף דער נשמה; ער װאָלט אַ בעלן געװען, ס'זאָל זײַן אַן אמת. זעט ער אָבער נאָכן זונס אױגן, אַז ס'איז אַ ליגן, אַ ליגן! און עס קאָכט אים אױפֿן זון. דאָס בעסטע פֿון אַלע קינדער!… ער גײט צו נאָך נענטער צו אים, קוקט, װי ער האַלט זיך בײַ בײדע קעשענעס. איז אַ פּנים, טאַקע אמת, װאָס די אַלטע דערצײלט, אַז ער טראָגט איבער די גאַנצע שטוב אַהין?… און דער פֿאָטער טוט אים אַ זאָג:
― אַנו װײַז נאָר, װאָס טעלעבענדעט זיך דאָרט בײַ דיר? עפּעס ביסטו מיר זײער אָנגעדראָלן?…
אױף אַזאַ שלאַק האָט זיך לײבל בשום אױפֿן נישט געריכט. ער בלײַבט שטײן צוגעשרױפֿט צום אָרט און קאָן נישט רירן מיט קײן אבֿר.
― װילסטו נישט באַװײַזן? װעל איך אַלײן מוזן אַרײַנפֿאָרן צו דיר מיט מײַנע צען פֿינגער גלײַך אין די טאָרבעס אַרײַן. ― אַזױ זאָגט דער פֿאָטער און פֿאָרט אים אַרײַן מיט די הענט טאַקע גלײַך אין די קעשענעס, און נעמט אים באַזוכן, און טרײסלט אױס בײַ אים אַ גאַנצן אוצר פֿון אַלע גוטע זאַכן: פֿרישע פּוטער־געבעקסלעך, שטיקלעך קױלעטש, טײ און צוקער, און פּאַפּיראָסן אַ גוזמא, און אַ האַלבן פּופּיק פֿון אַ געבראָטענער גאַנדז אױך בתוכם.
זאָגן אױף בעני ראַפֿאַלאָװיטשן, אַז ער איז אַ שטרענגער פֿאָטער ― קאָן מען נישט. בעני מישט זיך איבערהױפּט װינציק װאָס צו זײַנע קינדער. די שטוב פֿירט דאָס װײַב, בײלקע. ער, בעני, װײס נאָר אײן זאַך: „מע דאַרף שיטן האָבער“. אױף זײַן לשון הײסט עס, אַז מע דאַרף געבן אױף דער הוצאה. און בעני גיט װיפֿל מע דאַרף. ער דינגט זיך נישט, פֿרעגט קײנמאָל נישט אױף װאָס ― ס'איז נישט זײַן עסק. אױך די קינדער קאָנען זיך טאָן, װאָס זײ װילן, אָפּבײַסן אײנס דאָס אַנדערע די נעז אַפֿילו ― איז נישט זײַן עסק. סײַדן עס מאַכט זיך אַמאָל, אַ קינד טוט אָפּ אַ זאַך, װאָס דער פֿאָטער מוז זיך שױן אַרײַנמישן, דעמאָלט איז הימל עפֿן זיך! עס רוקט זיך אָן אַ כמאַרע אױף דער גאַנצער שטוב. עס דונערט און עס בליצט און עס האָגלט. אַלע גײען אַרום אָן קעפּ, באַהאַלטן זיך אין די װינקעלעך ― און מער פֿון אַלעמען קומט נעבעך אָפּ בעניס װײַב, די קלײניטשקע, די שװאַכינקע, די שטילינקע בײלקע.
בעני האָט זיך נישט באַגנוגנט דערמיט אַלײן, װאָס ער האָט אױפֿגעװאָרפֿן דעם געראָטענעם מיזיניק באַלד אױף דער הײסער מינוט צװײ פֿלאַם־פֿײַערדיקע פּעטש אין בײדע בעקלעך, אַז פֿונקען זײַנען געפֿלױגן פֿון די אױגן. ער האָט אים גענומען פֿאַר אַ האַנט, אַרײַנגעפֿירט אים אין שטוב אַרײַן, צונױפֿגערופֿן די גאַנצע כאַליאַסטרע און געצװוּנגען דעם שײנעם תּכשיט, ער זאָל דערצײלן פֿאַר דער גאַנצער שטוב, װאָס ער האָט געטאָן און צוליב װעמען ער איז געװאָרן אַ גנבֿ… דאָס אַלײן איז אָבער אױך געװען קאַרג. בעני האָט אַרױסגעגעבן אַ פּסק, אַז מען דאַרף דעם בחור „אַרײַנצימבלען אין חד־גדיא אַרײַן“…
װיפֿל די שװאַכע בײלקע נעבעך האָט זיך בײַ אים נישט געבעטן, ער זאָל בעסער איר פֿלײש שנײַדן אױף שטיקלעך, אײדער אָנטאָן דעם קינד אַזאַ בזיון; װיפֿל די גאַנצע שטוב האָט זיך נישט אָנגענומען פֿאַר לײבלען, געװאָלט אים פֿאַרענטפֿערן, אַז ער האָט דאָ גאָרנישט געטאָן אַזאַ גרױסע עװלה; װיפֿל לײבל אַלײן האָט נישט געבעטן, געשװױרן, געקושט דעם פֿאָטער די הענט, ― עס האָט נישט געהאָלפֿן קײן זאַך: האָט בעני געזאָגט „אַרײַנצימבלען אין חד־גדיא“ ― איז פֿאַרפֿאַלן!
אױף דער נאַכט, אַז בענין איז אָפּגעגאַנגען דער כּעס און דאָס האַרץ איז אים געװאָרן װײך (תּמיד אַזױ: אַ פֿאָטער, אַז ער שמײַסט אָפּ אַ קינד, װערט בײַ אים דאָס האַרץ װײך), האָט ער אַרױסגעגעבן אַ באַפֿעל דער כאַליאַסטרע, מען זאָל גײן אין טעאַטער אַרײַן, און כאָטש בײַ בעני ראַפֿאַלאָװיטשן אין שטוב איז נאָך דער „עקזעקוציע“, װאָס מען האָט אַזױ מיאוס באַשטראָפֿט לײבלען, קײנעם נישט געװען צום האַרצן גײן אין טעאַטער, נאָר אַז דער טאַטע זאָגט, מע זאָל גײן ― גײט מען.
דאָס טעאַטער (די סטאָדאָלע הײסט עס) איז געװען געפּאַקט, װי אַלעמאָל. די קלעזמערס האָבן געשפּילט. די אַרטיסטן האָבן געזונגען. דאָס פּובליקום האָט געקנאַקט ניסלעך, גערעשט, זיך משׂמח געװען, װי אַלעמאָל. נאָר אײן לײבל נעבעך איז געזעסן װי אַ פֿרעמדער, מיט אױסגעטריקנטע בלאָנדזשענד־קוקנדיקע אױגן. דער קאָפּ איז אים געװען שװער, װי מיט בלײַ אָנגעגאָסן, און אין האַרצן האָט געברענט אַ גיהנום, קײנמאָל האָט זיך לײבל נישט פֿאָרגעשטעלט אַזאַ בזיון, אַז אַ ייִנגל װי ער, שױן אַ בר־מיצװה־בחורל, דער בעסטער תּלמיד אין חדר און דאָס ליבסטע קינד אין דער הײם, זאָל אַזױ מיאוס באַהאַנדלט װערן פֿונעם פֿאָטער ― און פֿאַר אַלעמען אין די אױגן!… אַזױ אומגעריכט איז דאָס אַלץ פֿאָרגעקומען, אַז ער האָט גאָר קײן צײַט געהאַט אַפֿילו זיך אומצוקוקן. און ערשט דעמאָלט, װען די זאַך איז שױן געװען אָפּגעטאָן, האָט זיך בײַ אונדזער יונגן העלד אױפֿגעכאַפּט אַ מוראדיקער פּראָטעסט, אַ גאַנצער שטורעם. דאָס איז אָבער געװען אַ פּראָטעסט פֿון אַ שװאַכן װערעמל קעגן אַ שטאַרקן ריז, אַ פּראָטעסט, װאָס קאָן אַרױסבאַװײַזן זיך נאָר אין טרערן. און לײבל האָט געװײנט, ביטער געװײנט, און אַ סך געװײנט.
לײבל האָט געװײנט נישט אַלײן. אים האָט מיטגעהאָלפֿן װײנען די מאַמע. בײלקע נעבעך האָט נישט געהאַט קײן װערטער אױף צו טרײסטן איר ליבסטן זון דעם מיזיניק, האָט זי אים נאָר געקושט, געגלעט און געשלונגען אירע אײגענע טרערן, נישט אָפּגעטראָטן פֿון אים דעם גאַנצן טאָג. אין חדר איז שױן יענעם טאָג לײבל נישט געגאַנגען. בײַם טיש איז ער אַפֿילו געזעסן, נאָר צום עסן זיך נישט צוגערירט. יענעם טאָג איז בײַ ראַפֿאַלאָװיטשעס טיש געװען מאָדנע שטיל. אַלע האָבן געהאַלטן די אױגן אַראָפּ, יעדער צו זיך אין זײַן טעלער אַרײַן. נאָר די אײנע „אַלטע“ האָט געקוקט אױף דער גאַנצער שטוב מיט איר שאַרף אױג, װי זי װאָלט װעלן זאָגן. „אױף הרעטשקע באַדאַרף מען זײ אַלעמען טרײַבן אײנציקװײַז“…
― בונע דעמעניאַציעBună dimineaţa! (אַ גוט מאָרגן הײסט דאָס) ― האָט זיך אָנגערופֿן בעני ראַפֿאַלאָװיטש צו דער גאַנצער כאַליאַסטרע, דערזען, אַז כּמעט ער אײנער בײַם טיש עסט און טרינקט. װאָס זײַט איר געבליבן שטײן מיט די אָקסן אין דער בלאָטע? שמירט דעם װאָגן און פֿאָרט װײַטער!
איצטיקס מאָל האָט אָבער בעניס „סגי־נהור־שפּראַך“ נישט געהאַט דעם עפֿעקט, װאָס תּמיד. שטיל האָט מען אָפּגעגעסן, שטיל איז מען זיך צעגאַנגען פֿונעם טיש. איטלעכער צו זיך אין זײַן װינקעלע. אַלע האָבן זיך געװוּנדערט, אַז זײ האָבן דערזען, אַז לײבל גײט מיט זײ אין טעאַטער.
אין תּוך אַרײַן האָט אָבער קײנער נישט געװוּסט, װאָס בײַ לײבלען אין האַרצן טוט זיך. אין דער צײַט װען אַלע האָבן געקוקט אױף דער סצענע, װי מע שפּילט (און לײבל אױך בתוכם), זײַנען אָבער זײַנע מחשבֿות געװען װײַט פֿון דאַנען. דער יונגער גײַסט האָט נישט גערוט, דער יונגער קאָפּ האָט געאַרבעט און אױסגעאַרבעט אַ פּלאַן, װי אַזױ מע רעכנט זיך אָפּ מיט אַ טאַטן פֿאַר דעם אומדערהערטן בזיון, װי אַזױ מען איז זיך נוקם פֿאַר די שמיץ. „נישקשה, די שמיץ װעלן זיך פֿאַרהײלן, ― טראַכט זיך לײבל, ― אָבער דעם טאַטן װעט דאָס קאָסטן טײַער“… אָ! ער װײס שױן װאָס צו טאָן!… נישט אומזיסט האָט ער זיך פֿאַרבונדן מיט אַזאַ מענטשן, װי האָצמאַך. נעכטן האָט ער געהאַט מיט אים אַן ערנסטן שמועס. האָט אים האָצמאַך געזאָגט גאַנץ אָפֿן, װי זײַן שטײגער איז (האָצמאַך האָט פֿײַנט רײדן פֿאַרשטעלט):
― שוטה בן פּיקהאָלצן! טו אַ טרײַבער דעם טאַטנס קעשענעס, קריג אַרױס אַ רעכטע מטבע און זעץ דיך אױף מיט אונדז, מיר פֿאָרן שױן שבת־צו־נאַכטס פֿון דאַנען אַװעק, װעסטו װערן אַן אַקטיאָר, און נאָך װאָס פֿאַר אַן אַקטיאָר, ― אַנישט זאָל איך אײַננעמען אַ מיתה־משונה אָט דאָ, װוּ איך שטײ!…
דאָס װאָס האָצמאַך האָט אַרױסגעזאָגט אַזױ הױך, האָט געטראַכט שטילערהײט בײַ זיך אין האַרצן לײבל. נאָר פֿונעם געדאַנק „אַ טרײַבער טאָן דעם טאַטנס קעשענעס“ הײבט ער אָן צו פֿיבערן. „סטײַטש, דאָס הײסט דאָך שױן פּשוט גנבֿענען! װערן אַ גנבֿ!“… אַזױ טראַכט זיך לײבל. נו, און דאָס, װאָס ער טראָגט די גאַנצע צײַט פֿאַר האָצמאַכן אָנבײַסנס מיט מיטאָגן מיט פּאַפּיראָסן אױף צו רײכערן ― איז דען נישט געגנבֿעט?… „נײן, ― פֿאַרענטפֿערט זיך אַלײן לײבל, ― דאָס הײסט נישט געגנבֿעט. יענער װיל עסן, טײלט ער זיך מיט אים אױף דער האַלב. יענער װיל רײכערן, ברענגט ער אים פּאַפּיראָסן, ― װאָס קומט אים דערפֿאַר?… אָבער געלט? גנבֿענען בײַם טאַטן געלט?“… אַזױ טראַכט זיך לײבל. נאָר זאָגן פֿאַר האָצמאַכן, אַז ער האָט מורא גנבֿענען ― שעמט ער זיך. געפֿינט ער אַן אַנדער תּירוץ: װאָס װעט זאָגן דער טאַטע?
― דער טאַטע װעט דען שװײַגן? ― זאָגט לײבל און די צײן קלאַפּן אים אין מױל.
― פֿון װאַנען װעט ער װיסן, בהמה? ― מאַכט צו אים האָצמאַך.
― ער װעט זיך כאַפּן, אַז איך ביז נישטאָ, װעט ער מיר נאָכפֿאָרן.
― װעט ער דיר אָנזאַלצן אױפֿן עק! װײסטו, אַז מיר פֿאָרן אַזש קײן בוקאַרעשט בהמהלע? װײסטו װוּ בוקאַרעשט שפּאַנט אָן, גאָטס פֿערדעלע? צי דו װײסט מער פֿון אַ טױטן?
― איך װײס, װוּ בוקאַרעשט איז. אין רומעניע. איך װײס אַפֿילו, אַז ס′איז ניט װײַט פֿון דאַנען, ― ענטפֿערט אים לײבל.
― הײַנט װאָס זשע רעדסטו, חכם־עתּיק? פֿאָרסטו נאָר אַריבער די גרענעץ, אַזױ האָט אױף דיר דײַן טאַטע מער קײן שליטה נישט. נישט דער טאַטע, נישט די מאַמע, נישט קײנער, דו האָסט זײ אַלעמען אין דער ערד! דו גײסט דיר אַרום איבער בוקאַרעשט, די הענט אין די קעשענעס און שטעלסט אַרױס אַ פֿײַג דער גאַנצער װעלט. ביסט אַ פֿרײַ פֿײגעלע. פֿאַרשטײסט, װאָס מע רעדט צו דיר, צו װער ― װאָס?
לײבל פֿאַרשטײט זײער גוט. פֿאַרװאָס זאָל ער נישט פֿאַרשטײן? נאָר װײַל האָצמאַך האָט אים דערמאָנט די מאַמע, כאַפּט ער זיך אָן אינעם דאָזיקן געדאַנק:
― און די מאַמע?… מײַן מאַמע? װי אַזױ װעט זי דאָס איבערטראָגן?…
― נו, װי באַלד אַזױ, טאָ גײ זשע צו דער מאַמען דײַנער, באַהאַלט זיך אונטער איר פֿאַרטעך, ברעקעלע, און לאָז זי דיר געבן אַ לעקעכל…
לײבל דרײט זיך און זוכט תּירוצים. ער װיל, ער גײט אױס, ער חלשט פֿאָרן מיט די אַקטיאָרן. װאָס קען זײַן בעסער דערפֿון?… נאָר ער קװענקלט זיך, שלאָגט זיך נאָך מיט דער דעה…
דאָס איז אָבער אַלצדינג געװען פֿריִער, פֿאַר דער עקזעקוציע, פֿאַר דעם מיאוסן פּסק. איצט, נאָך אַזעלכע בזיונות, װאָס דער טאַטע האָט אים אָנגעטאָן, ― פֿונעם װײטיק רעדט מען נישט, דער עיקר איז דער בזיון! דער בזיון! ― איצט איז שױן אַנדערע װערטער. איצט װעט שױן לײבל זיך נישט אָפּשטעלן פֿאַר קײן זאַך. עס אַרט אים שױן אַפֿילו נישט דער מאַמעס טרערן. לאָז זי װײנען. אױף איר קוקנדיק, װעט די גאַנצע שטוב װײנען און קלאָגן. און אַפֿילו דער טאַטע אַלײן װעט אױך בעסער װערן. נישקשה, די ערשטע צײַט װעט ער זיך טאַקע שמיצן און װאַרפֿן, נאָכדעם װעט ער חרטה האָבן. אײַ, חרטה האָבן! ער װעט זיך שלאָגן על־חטא! און אַז קײנער װעט נישט זען, װעט ער װײנען שטילערהײט און װעט אים זוכן, און װעט אים רופֿן: „װוּ ביסטו ערגעץ, לײבעלע, מײַן טײַערער, טײַערער?“… ער װעט זיך נישט װעלן טרײסטן, אַזױ װי יעקבֿ אָבֿינו, בעת מע האָט אים געבראַכט דאָס פֿאַרבלוטיקטע העמדל און געזאָגט, אַז יוסף זײַן זון איז פֿאַרצוקט געװאָרן פֿון אַ חיה אין פֿעלד… אָדער אַזױ װי דוד המלך, בעת מע האָט אים אָנגעזאָגט די גוטע בשׂורה, אַז זײַן געליבטער זון אַבֿשלום איז געשטאָרבן…
― געשטאָרבן?… שאַ! װאָלט גאָר געװען אַ פּלאַן אַװעקשטאַרבן?… שטאַרבן! שטאַרבן! מע דאַרף זיך אַװעקלײגן און שטאַרבן.
דער פּלאַן פֿון שטאַרבן געפֿעלט אונדזער יונגן העלד אין דער מינוט אַמבעסטן. ער שטעלט זיך פֿאָר אַפֿילו, אַז שױן. ער איז שױן געשטאָרבן, װי אַזױ און פֿון װאָס איז ער געשטאָרבן ― װײס ער אַלײן נישט, אַבי געשטאָרבן. און אָט ליגט ער, בעני ראַפֿאַלאָװיטשעס זונדל, אַ טױטער, אַ קאַלטער, אױף דער הױלער ערד, איבערגעדעקט מיט שװאַרצן. צוקאָפּנס ברענען ליכט. די גאַנצע שטוב שטײט אַרום אים און ברעכט די הענט און באַװײנט אים. די מאַמע ליגט אַ פֿאַרחלשטע און דאָקטױרים מונטערן זי. אָט מונטערט מען זי אָפּ און אָט חלשט זי װידער אַמאָל… און דער טאַטע? אָ! דער טאַטע שלאָגט זיך מיט בײדע הענט אין קאָפּ און שרײַט געװאַלד, ייִדן, דאָס האָט ער, ער, בעני ראַפֿאַלאָװיטש אַלײן, מיט זײַנע הענט געהרגעט אַ קינד, דאָס שענסטע, דאָס בעסטע, דאָס ליבסטע קינד!… און אַפֿילו די באָבע, די אַלט־אַלטע באָבע, װאָס שאָקלט מיטן קאָפּ, װײנט און טענהט זיך אױס מיטן רבונו־של־עולם, פֿאַרװאָס האָט ער בעסער זי נישט צוגענומען אױפֿן אָרט פֿון אָט דעם יונגן בײמעלע, אומשולדיק שעפֿעלע װאָס על־פּי־יושר װאָלט ער, דאַכט זיך, באַדאַרפֿט ערשט לעבן?!… אױך די אַם, װאָס בײַ זײ אין שטוב, שלאָגט זיך קאָפּ אָן װאַנט פֿאַר געװײן… און גלאַט װײַבער, װילד־פֿרעמדע גאָר, װאָס ער קען זײ נישט און װײס זײ נישט, שטײען איבער אים און גיסן, גיסן מיט טרערן.
נאָר אָט הײבט זיך אָן די לװיה. אַ שײנע, אַ רײַכע לװיה! גאַנץ האָלענעשטי האָט זיך צונױפֿגעקליבן אױף לײבל ראַפֿאַלאָװיטשעס לװיה. און ס'איז אַ געװײן אַ יאָמער, אַ קלאָג ביזן הימל, איבערהױפּט די װײַבער. פֿון זײער יאָמערן מיט זײער קװיטשען קאָן מען טױב װערן.
― שאַט, װײַבער, שטיל זאָל זײַן! מאַכט אַ װאַרע! לאָזט דורך די שמשׂים!… און עס שפּאַרן זיך דורך די שמשׂים מיט די כּלים מיט דער גאַנצער חבֿרה־קדישא, און מע לײגט אים אַרױף, לײבלען, אױף דער מיטה, און מע טראָגט אַרױס דעם יונגן בר־מינן פֿון שטוב, און די מאַמע חלשט, און דער טאַטע שלאָגט זיך מיט די הענט אין קאָפּ, און די פּושקע קלינגט מיטן שױדערהאַפֿטן נוסח: צדקה תּציל ממות! צדקה תּציל ממות!…
שטיל, מיט אַראָפּגעלאָזטע קעפּ, גײט נאָך דער עולם נאָך לײבלס לװיה און לײבל אַלײן אױך. מערקװירדיק! עס זאָל דאָס אים אַפֿילו אָנהײבן אַרן אַדרבא, ער איז זיך מחיה, װאָס ער איז געשטאָרבן, און עס טוט אים הנאה, װאָס ער האָט אַ שײנע לװיה. אַלע באַקאַנטע זײַנען דאָ. אַלע. דער גאַנצער חדר, אַלע זײַנע חבֿרים, מיט רבין, ישׂראלי דעם חזן, און לאה די חזנטע, און זײער טעכטערל רײזל…
― רײזל!… װוּ איז רײזל? װאָס איז די מעשׂה מיט רײזלען? פֿאַרװאָס איז זי הײַנט נישט געקומען? גראָד הײַנט!… פֿאַרװאָס איז דאָס? פֿאַרװאָס?…
אױס טױט, אױס לװיה, אױס „צדקה תּציל ממות“ ― רײזל איז אַרױסגעקומען אים אױפֿן זינען און אַרױסגעיאָגט פֿון קאָפּ אַלע אַנדערע מחשבֿות פֿון געדאַנקען.
נאָכן װיזיט פֿונעם דירעקטאָר מיט זײַן פֿליגל־אַדיוטאַנט האָט לאה די חזנטע גאָר נישט געװאָלט זיך דערגרונטעװען צום תּוך, װאָס דער דאָזיקער ייִד מיטן הױלן קאָפּ און מיט די בריליאַנטן װיל און װוּהין ער שיסט. זי האָט אים געבענטשט נאָך זײַן אַװעקגײן, ער זאָל ברעכן דעם קאָפּ, און האָט זיך אַרױסגעזאָגט גאַנץ קלאָר און שאַרף:
― מער גײט נישט איר טאָכטער אין ייִדישן טעאַטער, עס זאָל זיך אַפֿילו איבערקערן די װעלט, סײַדן זי, לאה, װעט נישט לעבן אױף דער װעלט!
― װאָס איז דער שׂכל? ― האָט דער חזן עפּעס װי נישט־װילנדיק זיך אַרױסגעכאַפּט מיט אַ װאָרט. האָט אים די חזנטע אָפּגעשניטן:
― דעם שׂכל װילסטו װיסן? דער שׂכל איז אַ פּראָסטער שׂכל. אַ מענטש באַדאַרף האָבן אַ זיבעטע קלעפּקע און באַדאַרף פֿאַרשטײן, װוּ יאָ און װוּ נײן אַמאָל באַדאַרף זײַן יאָ און אַמאָל נײן ― האָסטו געזען אַ ביסל!
װאָס, אײגנטלעך, דאָ איז פֿאָרגעקומען ― האָט רײזל נישט רעכט פֿאַרשטאַנען. נאָר אַרױסגעזען האָט זי פֿון דער מאַמעס רײד, אַז אַן עק ― מיט טעאַטער מעג זי זיך שױן אָפּגעזעגענען. זי קען שױן איר מאַמע גוט, בײַ לאהן אַ װאָרט איז אַ װאָרט. עס איז נאָר שװער, ביז מע ברענגט זי דערצו. נאָר קױם האָט זי דאָס װאָרט געגעבן, און נאָך צוגעשװױרן אױך, מעגן שױן דעמאָלט קומען כּל־מלכי־מזרח־ומערבֿ ― איז פֿאַרפֿאַלן! אַלצדינג אױף דער װעלט קאָן מען בײַ איר מאַמע פּועלן, נאָר נישט ברעכן דאָס װאָרט… און רײזלען איז מיטאַמאָל געװאָרן אױפֿן האַרצן אַזױ װיסט, גלײַך װי די זון װאָלט פֿאַר איר פּלוצעם אין מיטן העלן טאָג פֿאַרגאַנגען און ס'איז געװאָרן פֿינצטער. עפּעס האָט מען צוגענומען בײַ איר, מיט געװאַלד פֿון די הענט אַרױסגעריסן, און עס האָט זי געשטיקט אױף צו װײנען. האָט זי זיך אָבער דעם גאַנצן טאָג געשטאַרקט, געמאַכט זיך אַ האַרץ: „װעט זי נישט גײן אין טעאַטער, װוּ שטײט דאָס געשריבן, אַז מע דאַרף זײַן אַלע נאַכט אין טעאַטער?“… נאָר אַז ס'איז געקומען אױף דער נאַכט, דער חזן האָט צעלאָזט דאָס חדר, די חזנטע האָט אָנגעצונדן דאָס רױכיקע לעמפּל און „גאָטס גאַס“ האָט זיך אײַנגעהילט אין אַ טונקעלן שלײער, האָט זיך רײזל קײן אָרט נישט געקענט געפֿינען פֿאַר בענקעניש. עס האָט איר גענאָגט די נשמה און געצױגן דאָס האַרץ אַהין, אין טעאַטער אַרײַן. און נישט אַזױ נאָך אין טעאַטער אַרײַן, װי צו די ראַפֿאַלאָװיטשעס אין זײער רײַכער, ליכטיקער, פֿרײלעכער שטוב, מיט די פֿרײלעכע, גוטע, ליבע מענטשן… און זי דערמאָנט זיך אין יענע זיסע װערטער, װאָס לײבל האָט איר געזאָגט דעמאָלט, אַרױסגײענדיק פֿון טעאַטער: „מאָרגן קומסטו נאָכאַמאָל?“… און זי דערמאָנט זיך, װי נאָכדעם, אינדערפֿרי, אַז לײבל איז געקומען אין חדר אַרײַן, אַ פֿרישער, אַ געזונטער, אַ שײנער, אַ רײנער, װי אַלעמאָל האָט זי איבערגעלײענט פֿון דער װײַטן אין זײַנע גוטע, שײנע, מילדע אױגן די אײגענע װערטער: „הײַנט קומסטו נאָכאַמאָל?“… האָט זי געענטפֿערט פֿון דער װײַטן מיט אַ קוק: „אַװדאי קום איך הײַנט נאָכאַמאָל ― אַ שאלה אַ ביסל?“ ― און אַראָפּגעלאָזט די אױגן, די מאַמע זאָל נישט דערזען, אַז זי קוקט אַהין, צום טאַטנס תּלמידים. די מאַמע האָט פֿײַנט, אַז מע קוקט אַהין, װוּ ייִנגלעך לערנען… אַך, מאַמע! זי מײנט טאַקע אַן אמת, אַז רײזלען אינטערעסירן די ייִנגלעך… עס הײבט זיך גאָרנישט אָן!… נאָר צװישן די ייִנגלעך איז דאָ אײנער, דעם נגידס ייִנגל ― לײבל הײסט ער ― אױ, איז דאָס אַ ייִנגל!… נישט װײַל ער איז דעם נגידס אַ ייִנגל, נאָר װײַל ער איז גוט װי אַ מלאך, אַ מלאך פֿון גאָט! אַך, װאָס װײס די מאַמע, װאָס דאָס איז פֿאַר אַ ייִנגל, װאָס דאָס איז בײַ אים פֿאַר אַ שטוב, װאָס פֿאַראַ מענטשן דאָס זײַנען!?…
אַזױ פֿלעגט דעמאָלט רײזל טראַכטן בײַ זיך אין האַרצן און אַרױסקוקן דער טאָג זאָל שױן אַװעקגײן, און עס זאָל שױן קומען די נאַכט, דער טאַטע זאָל צעלאָזן דאָס חדר, װעט זי אָנטאָן איר אײנציק שבתדיק קלײדעלע, אַרױפֿװאַרפֿן אױף זיך דאָס רױטע שאַלכל, נעמען דאָס סיצענע זאָנטיקל מיט די קאָטעסלעך װאָס די מאַמע האָט איר געקױפֿט, און (װען זי זאָל נאָך האָבן גאַנצע שיך! ) גײן אַהין, אין יענער גרױסער, רײַכער, ליכטיקער, פֿרײלעכער שטוב, צװישן יענע גוטע, ליבע, פֿרײלעכע מענטשן, און מיט זײ אינאײנעם אױף אַ גאַנצע נאַכט אין טעאַטער ― אין גן־עדן אַרײַן. און פּלוצעם גאָר ― נאַט אײַך אַן איבערקערעניש! דער גוטער יאָר האָט זײ געבראַכט צו טראָגן און דער גוטער יאָר האָט זי געשטױסן, זי זאָל זיך שטעלן זינגען פֿאַר פֿרעמדע מענטשן און דורך דעם אַרױסגעטריבן װערן פֿון איר גן־עדן!…
און רײזל פֿאַלט צו מיטן פּנים צום בעט און הײבט אָן צו װײנען. לאַנג און געשמאַק װײנט רײזל אױף אירע יאָרן און טעג, אױף איר װיסטן מזל און אױפֿן גרױסן, גרױסן אומגליק, װאָס איר איז געשען. און װײנענדיק, הערט זי, װי פֿון יענער זײַט פֿאָרהאַנג שעפּטשעט זיך דער טאַטע מיט דער מאַמען, קריגן זיך שטילערהײט. אַ פּנים, איבער איר… זי הערט דער מאַמעס קול: „אַז מע זאָגט נײן ― איז נײן, האָסטו געזען אַ ביסל!“… און רײזל הײבט אָן װײנען נאָך שטאַרקער. גײט צו צו איר בעטל, אונטערן פֿאָרהאַנג, דער טאַטע, ישׂראלי דער חזן, מיט שטילע טריט, בײגט זיך אָן איבער איר, גלעט איר די האָר, רעדט צו איר שטיל, לאה זאָל נישט הערן, רופֿט זי אָן מיט אַלע זיסע נעמען: „רײזל און רײזעלע און רײזעניו“, בעט זי, אַז זי זאָל אױפֿהערן װײנען, און זאָגט איר צו אַלע גוטע זאַכן: די מאַמע װעט איר מאָרגן אָננעמען סיץ אױף אַ קלײדל, װאָלנס אױף אַ קאַפֿטל, מע װעט איר קױפֿן שיך… רײזל װײנט נאָך שטאַרקער, אַזױ לאַנג, ביז לאה, װאָס האָט געהערט אַלצדינג, כאַפּט זיך בײַם קאָפּ און הײבט אָן שרײַען: „אָט הענגט זי זיך! אָט שטעכט זי זיך!“… בעט זיך בײַ איר ישׂראלי דער חזן, ס'זאָל זײַן שטיל, מע װעט זיך צונױפֿלױפֿן!… דערהערט מען בײַ די שכנים, אַז בײַ דער חזנטע איז אַ געשרײ, לױפֿן זיך טאַקע צונױף עטלעכע שכנטעס און עס װערט אױף אַ מינוט אַ האַרמידער: „גאָט איז מיט אײַך, לאהניו, װאָס איז?“ ― „גאָרנישט, גאָרנישט“. ― „װער האָט דאָס בײַ אײַך אַזױ געשריגן?“ ― „געשריגן? חלילה! ס'האָט זיך אײַך אױסגעװיזן. דאָס האָבן מיר אַזױ געלאַכט“. ― „געלאַכט? אַ שײנער געלעכטער!“ ― „געפֿעלט אײַך נישט? װאָס זשע זײַט איר געקומען?“ ― „פֿאַר גוטפֿרײַנדשאַפֿט, לאהניו, פֿאַר גוטפֿרײַנדשאַפֿט. מיר האָבן דערהערט, מע שרײַט, האָבן מיר געמײנט, מע קױלעט זיך בײַ אײַך“. ― „מע קױלעט זיך בײַ מיר? לאָזן שױן מײַנע שׂונאים געקױלעט װערן פֿון גאָט!“… עס הערט זיך אָ קלאַפּ פֿון דער טיר אַזױ שטאַרק, אַז די פֿענצטער ציטערן. „מיטן קאָפּ אין װאַנט“, ― זאָגט זײ נאָך לאה מיט אַ לאַנגער תּפֿילה און לאָזט אױס „גוטע פֿרײַנד, האָסטו געזען אַ ביסל!“.
דאָס אַלצדינג הערט רײזל, ליגנדיק בײַ זיך אױפֿן בעטל, הינטערן פֿאָרהאַנג, און װײנט שטילערהײט אױף אירע יאָרן און טעג, אױף איר פֿינצטערן מזל, װאָס זי איז געבױרן געװאָרן בײַ אָרעמע עלטערן, װאָס קענען איר אַפֿילו קײן פּאָר שיך נישט קױפֿן, און דאַרף פֿאַרברענגען דאָ איר װעלט אין דער פֿינצטער בײַ אַ לעמפּל, װאָס טשאַדעט, און הערן זידלערײַען פֿון דער מאַמע מיט די שכנטעס, װאָס קריגן זיך אַלע טאָג און בעטן זיך איבער, און מאָרגן װעט מען מסתּמא װידער אַמאָל צעקריגן זיך און איבערבעטן ― און אַזױ אַלע טאָג… און דאָרטן? אָ! דאָרט איז ליכטיק. דאָרט איז פֿרײלעך. דאָרט לאַכט מען. דאָרט לעבט מען. אײַ, לעבט מען!… איצט איז מען אין טעאַטער. װוּ האַלט מען? סאַמע אין מיטן. און אפֿשר שױן בײַם סוף. אָט באַלד לאָזט זיך אַראָפּ מסתּמא דער פֿאָרהאַנג און דער עולם פּאַטשט בראַװאָ און שרײַט: „האָצמאַך! האָצמאַך! אַ חסידל! האָצמאַך!“… דער עולם שרײַט אַזױ לאַנג, ביז עס באַװײַזט זיך האָצמאַך, אַן אױסגעמוטשעטער, אַ פֿאַרשװיצטער, אַן אָנגעשמירטער מיט קרײַד, און טאַנצט דעם דריטן מאָל אַ „חסידל“. די קלעזמער שפּילן, דער עולם פּליעסקעט צו און האָצמאַך זינגט:
מיטן דאָזיקן פֿרײלעכן לידל װערט רײזל אַנטשלאָפֿן.
עס איז געװען שױן װײַט נאָך האַלבע נאַכט, אַז עס האָט זיך געלאָזט הערן פֿון אַלע בײדע קלױסטערס:
אין האָלענעשטי, אַז מע דערהערט דרײַ מאָל „בום“, איז דאָס אַ סימן, אַז ס'איז אַ שׂרפֿה. און װי באַלד אַ שׂרפֿה אין האָלענעשטי, אַזױ לױפֿט זיך צונױף די גאַנצע שטאָט. מע העלפֿט אַרױסטראָגן זיך, מע ראַטעװעט די נפֿשות. און דװקא אַלײן. װאָרעם קײן פֿײַער־לעשערס איז אין האָלענעשטי נישט פֿאַראַן. עס װערט דעריבער אַזאַ אָנגעלױף מיט אַזאַ געדרענג, אַז כּמעט צוליב דעם אַלײן איז אין האָלענעשטי כּדאַי צו זײַן אױף אַ שׂרפֿה. מע זעט זיך מיט אַ װעלט. מע הערט נײַעס. ס'איז פֿרײלעך.
בײַ ישׂראלי דעם חזן אין שטוב האָט פֿריִער פֿון אַלעמען דערהערט דאָס קלינגען די חזנטע לאה. דער טאָכטערס טרערן האָבן איר נישט געלאָזט אַנטשלאָפֿן װערן, און כאָטש רײזל אַלײן איז שױן לאַנג געשלאָפֿן מיט יענעם זיסן שלאָף, װאָס נאָר אומשולדיקע קינדער װײסן פֿון אים, האָט לאה דאָך נישט געקענט צומאַכן קײן אױג. זי האָט חרטה געהאַט, אַזױ װי הינט עסן זי, למאַי האָט זי באַדאַרפֿט געבן דאָס װאָרט און שװערן זיך?!… פֿינצטערע מחשבֿות און שװאַרצע געדאַנקען זײַנען צו איר, װי אײַנגעגעסענע פֿליגן, געקראָכן און האָבן זי געװאָרפֿן אין היץ און אין קעלט. אַלעמאָל, װען זי האָט צוגעמאַכט אַן אױג, האָט זיך איר אױסגעװיזן, אַז אָט־אָט שפּרינגט רײזל אַרױס דורכן פֿענצטער און לױפֿט צום טײַך ― שׂונאי ציון ― זיך טרינקען… און די אָרעמע מוטער נעבעך זעצט זיך אױף, הערט זיך אײַן אין דער שטילער פֿינצטערניש פֿון דער נאַכט: „דאָס קינד שלאָפֿט“… שפּײַט זי אױס דרײַ מאָל, לײגט זיך אַװעק צוריק, און קרעכצנדיק, מוטשעט זי זיך, טאָמער װעט זי פֿאָרט אַנטשלאָפֿן װערן. פּלוצעם דערהערט זי דרײַ מאָל „בום“, כאַפּט זי אַ קוק אין פֿענצטער און דערזעט אַ שטיק רױטן הימל, שפּרינגט זי אַראָפּ פֿון בעט, װעקט אױף פּאַװאָלינקע דעם מאַן, ער זאָל זיך נישט דערשרעקן:
― ישׂראלי! ישׂראלי? שטײ אױף, גאָט איז מיט דיר; ס'איז גאָרנישט. סע נעצט.
― סע נעצט? װוּ נעצט?
ישׂראלי כאַפּט זיך אױף אַ דערשראָקענער. לאה באַרויִקט אים:
― שרעק דיך נישט, ס'איז טאַקע אױף אונדזער גאַס, אױף „גאָטס גאַס“, נאָר ס'איז װײַט, װײַט פֿון דאַנען. איך האָב מורא, אױב ס'איז נישט די דריטע דירה פֿון בנציון דעם שוחט, ― זאָגט לאה און קוקט אין פֿענצטער. ― אױ, אַ דונער האָט מיך דערשלאָגן! קום נאָר אַהער, ישׂראלי, װאָס זאָגסטו? די דריטע דירה פֿון בנציונען, נישט װײַט פֿון שול. אַיאָ?
ישׂראלי קוקט זיך אײַן דורכן פֿענצטער:
― די דריטע דירה, זאָגסטו? איך האָב מורא, אױב נישט די צװײטע.
― פֿאַרפֿינצטערט בין איך געװאָרן! ישׂראלי, גיכער טו זיך אָן. פֿאַרפֿאַלן די שול חלילה! װאָס װעלן מיר טאָן?… גיכער, ישׂראלי, גיכער. נאָר נעם אױף זיך מײַן פֿאַטשײלע, זאָלסט נישט פֿאַרקילן דעם האַלדז. גיכער, גיכער!
אומזיסט יאָגט אים לאה אַזױ האַלדז און נאַקן. ישׂראלי איז שױן אַלײן באַלד פֿאַרטיק. ישׂראלי האָט שױן אָפּגעגאָסן נעגל־װאַסער, געכאַפּט אױף זיך די קאַפּאָטע (פֿון לאהס פֿאַטשײלע האָט ער זיך אָפּגעזאָגט, ס'איז װאַרעם אין דרױסן) און ער לױפֿט פֿײַל פֿון בױגן ראַטעװען בנציון דעם שוחט, ראַטעװען די שול.
אױף ראַטעװען בײַ אַ שׂרפֿה איז ישׂראלי דער חזן אײנער פֿון די ערשטע אין האָלענעשטי. אַבי ער האָט נאָר פֿון עמעצן הילף, אַן עמער װאַסער, אַ לײטער, אַ האַק, אַ שטריק, אָדער װאָס ניט איז, שפּרינגט ער אין פֿײַער אַרײַן ממש מיט מסירת־נפֿש. אַזױ איז ישׂראלי דװקא אַן אײדעלע זאַך, אַ רוחניות, אַ פֿליג. נאָר קומט צו אַ שׂרפֿה, װערט ער אַ גיבור, אַ העלד, אַ גיבור־שבגיבורים. אױסשלאָגן צען שױבן און צעבלוטיקן זיך די הענט ― איז בײַ אים בלאָטע. אַרױפֿקלעטערן אױפֿן דאַך אױף דערהרגעט צו װערן ― איז בײַ אים אַ גאָרנישט. לאה װײס דאָס. לאָזט זי אים נישט אַלײן. גײט זי אים נאָך. ובפֿרט איצט, אַז ס'איז אַזױ נאָענט צו דער שול!… „װאָס זשע טוט מען אָבער מיטן קינד?“ ― זאָגט לאה צו זיך אַלײן, גײט צו צו רײזלען, קוקט זיך אײַן, װי זי ליגט צעװאָרפֿן, און הערט זיך אײַן, װי געשמאַק זי שלאָפֿט, דעקט זי זי איבער מיט דער קאָלדרע, זאָגט שטילערהײט: „אַנטשלאָפֿן געװאָרן נעבעך אין אָנטאָן, מיר זאָל זײַן פֿאַר אירע בײנער“… ― און לאָזט זיך גײן צו דער שׂרפֿה נישט מער אַזאַ קוק טאָן, אײן קוק, אַ האַלבן קוק ― און באַלד צוריק.
באַלד צוריק? ― עס רעדט זיך נאָר אַזױ. װי קען מען אַװעקגײן פֿון אַ שׂרפֿה, אַז דאָס פֿײַער קנאַקט און װאַרפֿט פֿון אײן דאַך איבערן אַנדערן? אמת, צו בנציון דעם שוחטס דירה איז נאָך גענוג װײַט, און צו דער שול אַװדאי. ברענען ברענט דערװײַל אָשר דער בעקער (װוּ איז אָשר און װוּ איז די שול!). נו, אם־כּן? אָשר דער בעקער איז קײן ייִד נישט? אמת, אָשר איז אַלײן שולדיק. מע האָט אים געזאָגט װיפֿל מאָל, ער זאָל זײַן געהיט מיט די לעזשנעס און זאָל טרײסלען אַ ביסל אָפֿטער דעם קױמען, װאָרעם ס'װעט אַמאָל זײַן דורך אים אַן אומגליק. װאָס הערט אַ בעקער? האָט ער זיך דערשפּילט! כאַפּט דאָס גוטע יאָר דעם בעקער, זײַן דירה איז שױן פֿאַרפֿאַלן. זי ברענט פֿון אַלע זײַטן, ברענט װי אַ ליכט. װאָס טוט מען אָבער מיט די שכנים? אַרום און אַרום ייִדישע הײַזער, מיט שטרױ און מיט שינדלען, און צונױפֿגערוקט אינאײנעם. אײן װינטעלע אַ קלײנס ― אַהאַ, פֿאַרטיק די גאַנצע גאַס, „גאָטס גאַס“.
און דער עולם האָט זיך אַ נעם געטאָן צו די הײַזער, װאָס אַרום אָשר דעם בעקער. געלאָפֿן נאָך עמערס, געבראַכט העק, געטראָגן שטריק, געשלעפּט לײטערס. און ישׂראלי דער חזן איז אַרױף צו משה־בער דעם קצבֿ אױפֿן דאַך, און פֿון דאָרטן געקאָמאַנדעװעט װי אַ געניטער בראַנדמאַיאָר, מע זאָל אים געבן הילף, װאָרעם אָט נעמט זיך אָן דעם קצבֿס דירה, און נאָכן קצבֿ גײט רב שמואל דער רבֿ, און נאָך רב שמואל דעם רבֿ גײט נח דער דײן, און נאָך נח דעם דײן גײט בנציון דער שוחט און נאָך בנציון דעם שוחט גײט די שול ― נישט אומזיסט הײסט די דאָזיקע גאַס „גאָטס גאַס“…
צו גרױס איז אָבער געװען דער צונױפֿלױף מיטן געשרײ מיטן געפּילדער, מע זאָל האָרכן ישׂראלי דעם חזנס קול פֿון משה־בער דעם קצבֿס דאַך אַראָפּ.
― װײ איז מיר! ― האָט געשריגן צו אים די חזנטע לאה פֿונדערװײַטנס און געמאַכט צו אים מיט די הענט ― װאָס טוסטו, גזלן? דו װעסט זיך חלילה אָפּקױלען דעם האַלדז אָן אַ מעסער, עס גײט צו ימים־נוראָים!…
און ישׂראלי דער חזן ― אַזױ װי ער האָט געטראָפֿן. מע האָט נאָך נישט צײַט געהאַט דאָס גאַנצע ביסל אָרעמקײט אַרױסצוטראָגן פֿונעם קצבֿס שכנים, האָט דאָס פֿײַער זיך שױן געגעבן אַ װאָרף אַריבער צו אָשר דעם בעקערס שטוב גלײַך אױף משה־בער דעם קצבֿס דירה, און ס'איז געװאָרן אַ געװאַלד צװישן עולם:
― דער חזן! דער חזן!…
װאָס האָט מען, אַ שטײגער, געהאַט צום חזנס טאָכטער, צו רײזלען? גענומען אַ מײדל און אַװעקגעלײגט זי בײַ בעני ראַפֿאַלאָװיטשן אין הױף, אױף די קלעצער. און װײַבער דרײען זיך אום הין און הער, אָן אַ שיעור װײַבער. די װײַבער גײען צו אַלעמאָל צום האָלץ, װוּ רײזל ליגט אַ געבונדענע, בײגן זיך אָן, קוקן זיך אײַן און פֿרעגן אײנע בײַ דער אַנדערער: „עס ברענט?“… ― „עס ברענט, עס ברענט“…
װאָס זאָל דאָס באַדײַטן? שױן זשע קלײַבט מען זיך זי צו פֿאַרברענען? פֿאַרװאָס?… זי װיל אױפֿשטײן, קען זי נישט. זי איז געבונדן הענט און פֿיס. זי הערט, װי עס קנאַקט אונטער איר דאָס האָלץ. אין די אױגן שלאָגט אַ רױטע ליכטיקײט. נעמט זי זיך אָן מיט אַלע כּוחות, צערײַסט די שטריק און… זי כאַפּט זיך אױף ― זי איז בײַ זיך, אינעם גאַנצן אָנטאָן, אױפֿן בעטל. זי הערט זיך אײַן ― אַ לױפֿערײַ מיט אַ גערעדערײַ: „עס ברענט… עס ברענט“… זי כאַפּט אַ קוק אין פֿענצטער ― די גאַנצע גאַס איז באַגאָסן מיט רױטן. דער הימל איז באַלײַכט מיט אַ העליש פֿײַער, און עס לױפֿן מענטשן. רײזל רופֿט דער מאַמען, רופֿט דעם טאַטן ― נישטאָ קײנער. װאָס הײסט דאָס?… נאָך אַ מינוט ― און רײזל איז שױן אין דרױסן.
אַ פֿאַרכּישופֿטע בלײַבט שטײן רײזל בײַ דער טיר. מיט אַ נאַקעט הענטל פֿאַרשטעלט זי די האַלב־פֿאַרשלאָפֿענע אױגן. דאָס רױטע שאַלכל האָט זיך אַראָפּגעגליטשט פֿון די נישט פֿאַרפֿלאָכטענע האָר אַראָפּ. פֿון אונטערן װײַסן קלײדעלע קוקן אַרױס אַ פּאָר אױסגעטראָטענע שיכעלעך. פֿון אױבן ביז אַראָפּ װערט זי באַגאָסן מיט דעם ליכט פֿונעם העליש־רױטן הימל, און דאָס מײדל הײבט אָן שײַנען מיט אַ נײַער פֿײַערדיקער שײנקײט… נאָר װער װעט זיך אונטערנעמען, װער װעט זיך װאַגן אַראָפּכאַפּן אָט דאָס זעלטענע געמילד, אָט דאָס שװאַרצע פֿײַער־שײַנענדיקע מײדל מיט די צעװאָרפֿענע שײנע האָר, מיט די שװאַרץ־חנעװדיקע בעקלעך אירע, װאָס האָבן זיך באַפֿאַרבט פֿונעם העליש־רױטן הימל, און מיט די שװאַרצע גליִענדיקע ציגײַנערישע האַלב־פֿאַרשלאָפֿענע אײגלעך, װאָס האָבן זיך איר אָנגעצונדן און לײַכטן אַרױס פֿון איר שײן, טונקל, מיט פֿײַער באַגאָסן פּנים, װי צװײ שטערן פֿונעם טונקעלן נאַכט־הימל? און װוּ נעמט מען פֿאַרבן אױף אָפּצומאָלן „גאָטס גאַס“ אין דער דאָזיקער װאַרעמער שטילער זומער־נאַכט, איבערגעצױגן מיט אַ העליש־רױטן הימל, װאָס באַלײַכט די שטאָט מיט די הײַזלעך מיט די פּנימער פֿון די מענטשן, װאָס לױפֿן און קלײַבן זיך צונױף אינאײנעם, שרײַען און פּילדערן, מאַכן מיט די הענט, זעען אױס פֿון דער װײַטן, װי טאַנצנדיקע שדים?…
― אַ גוטן אָװנט, קעצעלע! אײנע אַלײן גאָר? אַ מכּה דער מאַמען! אַװעק צו דער שׂרפֿה מן־הסתּם? די גאַנצע שטאָט איז דאָרטן. דערהערט אַ שׂרפֿה אױף „גאָטס גאַס“, האָב איך מיר באַלד געזאָגט, מע דאַרף גײן אַ קוק טאָן, װאָס הערט זיך עפּעס בײַם חזן? גאָט זאָל מיר אַזױ געבן גליק און הצלחה!
נאָכן לשון איז נישט שװער צו דערקענען, אַז דאָס איז אַלבערט שטשופּאַקס רעכטע האַנט און פֿליגל־אַדיוטאַנט, אונדזער גוטער באַקאַנטער שלום־מאיר מוראַװטשיק.
איצטיקס מאָל האָט זיך רײזל פֿאַר אים דװקא נישט איבערגעשראָקן. אַדרבא, זי האָט זיך דערפֿרײט, װאָס זי האָט דערזען אַ באַקאַנטן מענטשן: אפֿשר װײס ער, װער עס ברענט?
שלום־מאיר קען איר נישט זאָגן, װער עס ברענט.
― זאָל מיך אַזױ װיסן בײז און גימל און דלות. אַ גרױסע נפֿקא־מינה װער: צי בערל, צי שמערל? צי יאָקל, צי טודרוס? איך זע מע לױפֿט ― לױף איך אױך. זאָג מיר בעסער, מײדעלע, װאָס איז די מעשׂה, װאָס ביסט נישט געװען בײַ אונדז הײַנט אין טעאַטער? איך האָב דיך געזוכט, פֿײגעלע, מיט די אױגן נעבן יענעם פּעמפּיק, װאָס זיצט מיט דיר תּמיד, און נישט געקענט געפֿינען. איך האָב שױן געמײנט, ביסט חלילה חרובֿ, אָדער אַזױ עפּעס אַן אומגליק?
ערשט דאָ דערמאָנט זיך רײזל, װאָס פֿאַר אַ טאָג זי האָט איבערגעלעבט מיט װאָס פֿאַר אַ נאַכט פֿון צרות, פֿאַרדראָס און טרערן… און זי װײס אַלײן נישט, װאָס זי טוט, נאָר זי פֿאַרטרױט זיך אָט דעם מענטשן. זי דערצײלט אים דעם גאַנצן אמת אין קורצע װערטער, אַז דאָס האָט זי די מאַמע אָנגעלערנט, זי װײס נישט פֿאַרװאָס, אפֿשר דערפֿאַר, װאָס זי האָט פֿאַר זײ געזונגען אינאײנעם מיטן טאַטן דעם „רבונו־של־עולם“?…
― אָט דאָס איז גאָר? ייִדישע זאַבאָבאָנעס ― כאַ־כאַ־כאַ! ― צעלאַכט זיך מאיר מוראַװטשיק מיט אַ דריבנע הײזעריק געלעכטערל, פֿאַלט אַרײַן באַלד אין אַן ערנסטן טאָן אַרײַן און באַדױערנדיק שאָקלט ער מיטן קאָפּ, צוזיפֿצנדיק דערבײַ: ― אַז אָך און װײ איז די יאָרן, אַז אַזאַ בריליאַנט דאַרף זיך װאַלגערן אָט דאָ, אין דער האָלענעשטער בלאָטע, צװישן חיות, װאָס פֿאַרשטײען נישט, װי אים צו שעצן, און בײַ פֿאַנאַטישע עלטערן, װאָס װײסן אַלײן נישט, װי זײער קינדס גליק געפֿינט זיך…
רײזל הײבט אױף די אױגן אױף אים: װאָס, אײגנטלעך, מײנט דערמיט אָט דער מענטש?…
― פֿון דער ערשטער מינוט, װאָס איך האָב דיך געהערט זינגען אָט דאָ, ― געדענקסטו אַנומלט אינדערפֿרי? ― דו האָסט געזונגען „ראָזשינקעס מיט מאַנדלען“ האָסטו געזונגען, ― האָב איך באַלד געזאָגט: „אָט דאָס איז זי, די אמתע פּרימאַדאָנע פֿון פּרימאַדאָנע־לאַנד“, ― גאָט זאָל מיר אַזױ געבן גליק און הצלחה.
רײזל פֿאַרשטײט אים נאָך נישט אַקוראַט. ער רעדט װײַטער:
― און װער שמועסט, אַז דו האָסט דיך אַװעקגעשטעלט זינגען מיטן טאַטן דעם „רבונו־של־עולם“, האָב איך געזאָגט: „דאָס מײדל איז באַשאַפֿן געװאָרן פֿון גאָט פֿאַר אונדזער טעאַטער!“
― איך?…
מער קאָן רײזל נישט אַרױסרעדן אין דער מינוט, און זי פֿילט, אַז דאָס גאַנצע בלוט איז איר אַרײַן אין פּנים.
― איך האָב עס באַלד געזאָגט אונדזער דירעקטאָר. מע טאָר נישט, זאָג איך אים, לאָזן פֿאַרלױרן גײן אַזאַ גאָלדענע פּרימאַדאָנעכין. מע דאַרף זי, זאָג איך, אַרױסשלעפּן פֿון דאַנען מיט געװאַלד.
― מיט געװאַלד?…
רײזל װערט שױן גאָר איבערראַשט, און שלום־מאיר מוראַװטשיק טוט זײַן זאַך, רעדט אָן אַן אָפּשטעל:
― װאָס דען? װי אַזױ לאָזט מען אַזאַ שטיק גאָלד זיך װאַלגערן אין דער בלאָטע? װי אַזױ לאָזט מען פֿאַרלױרן גײן אַזאַ טאַלאַנט? איך שטעל מיר פֿאַר דײַן ערשטן אױפֿטריט בײַ אונדז אױף דער בינע אין דער ראָלע פֿון „בלימעלע“, אָדער „שולמית“, אָדער „שבת־קודש“, אין קורצע קלײדעלעך מיט קלײנע שיכעלעך, און דו טוסט אַ זינג מיט דײַן זיס שטימעכין די שײנע לידער פֿון גאָלדפֿאַדעןאַבֿרהם גאָלדפֿאַדען 1840-1908, פֿון פֿײנמאַןזיגמונט פֿײנמאַן 1862-1919 אָדער פֿון לאַטײנעריוסף (פֿינקלשטײן) לאַטײנער 1853-1935 ― איז דאָך, הערסטו, אַ כּפּרה פֿאַר דיר דאָס גאַנצע טעאַטער מיט די בײנער! אָדער, לאָמיר זאָגן, דו האָסט זיך גאָר פֿאַרשטעלט פֿאַר אַ ייִנגל מיט שװאַרצע געקרײַזלטע האָר און טוסט אַ קוק אַרױף מיט דײַנע פֿײַערדיקע ציגײַנערישע אײגלעך און אַ זינג אָפּ „הײסע באַבקעלעך“, אָט אַזױ, למשל (שלום־מאיר זינגט שטיל אױף זײַן האַלב־הײזעריקער שטימע „הײסע באַבקעלעך“ און קוקט אױף רײזלען, װאָס פֿאַר אַן אײַנדרוק עס מאַכט אױף איר):
― ס'פֿאַרשטײט זיך, אַז דו מיט דײַן קולכל און מיט דײַן פּיסקעלע, אַז דו טוסט אַ לײג אַװעק די דאָזיקע באַבקעלעך, נעמט דאָך דאָס גאַנצע פּובליקום אײַן אַ מיתה־משונה אױפֿן אָרט. זאָג אפֿשר, אַז נײן, נשמה מײַנע?
שלום־מאיר מוראַװטשיק זעט, אַז זײַנע רײד זײַנען נישט אַרױסגעװאָרפֿן אױפֿן װינט, גײט ער צו צו איר גאַנץ נאָענט, טוט איר אַ גלעט פֿון דער גרינג איבערן הענטל און מאַכט צו איר אױף זײַן הײזעריקלעכער שטימע:
― הערסטו, פֿײגעלע מײַנס, מעגסט גאָט דאַנקען, װאָס דו האָסט זיך מיט מיר באַגעגנט. אונדזער איצטיקע פּרימאַדאָנע איז אױך אַ טאַטנס אַ קינד, און אױך פֿון אָרעמען גראַד, אַזױ װי דו. פֿון אַ קלײן שטעטל איז זי, פֿון פּױלן. דאָס האָט זי מיר צו פֿאַרדאַנקען, װאָס זי איז אַן אַקטריסע בײַ אונדז אין טעאַטער. דאָס האָב איך איר געהאָלפֿן אַנטלױפֿן. ס'איז אַ שײנע געשיכטע, נישקשה, מעגסט דאָס האָרכן. דער טאַטע אירער אַלײן איז סך־הכּל אַ
אַ שאָד. שלום־מאיר מוראַװטשיק מוז איבעררײַסן די געשיכטע פֿון דער פּרימאַדאָנע. ער דערזעט פֿון דער װײַטנס, באַלױכטן פֿון דעם פֿײַערדיקן הימל, שנײַדט זיך פֿון דער צװײטער גאַס אַרױס אַ פֿיגור אַהער, צום חזנס שטיבל. פּאַסט אים נישט מער צו שטײן אָט דאָ מיטן חזנס מײדל. דאָס קאָן אים שאָדן צו זײַן גאַנצן פּלאַן, װאָס איז שױן אױסגעאַרבעט געװאָרן בײַ אים אין קאָפּ, שטײענדיק אָט דאָ אין דרױסן. געזעגנט ער זיך אָפּ מיט רײזלען פֿאַר דער האַנט, װאַרפֿט איר אַרײַן אַ פּאָר װערטער מיט אַ ניגון, צום גראַם, נאָר פֿאַרשטעלט:
די פֿיגור, װאָס האָט זיך געשניטן פֿון דער צװײטער גאַס אַרױס, איז געװען נישט קײן אַנדערער, נאָר טאַקע אונדזער יונגער העלד פֿונעם ראָמאַן, דעם גבֿיר ראַפֿאַלאָװיטשעס זונדל, לײבל.
מיר האָבן איבערגעלאָזט אונדזער יונגן העלד, לײבלען, גײן נאָך זײַן אײגענער לװיה. דאָס הײסט, װי ער זיצט אין טעאַטער און טראַכט פֿון דעם, װי אַזױ ער איז געשטאָרבן, און װי אַזױ אַלע באַדױערן זײַן פֿריצײַטיקן טױט, באַװײנען אים און באַגלײטן אים צו זײַן אײביקער רו. דאָס בילד שטעלט זיך אים פֿאָר אַזױ בולט־לעבעדיק און אַזױ טרױעריק־רירנד, אַז עס פֿאַרקלעמט אים בײַם האַרצן, און ער פֿילט אױף זײַנע ליפּן הײסע געזאַלצענע טראָפּנס ― זײַנע אײגענע טרערן. לײבל באַװײנט לײבלען, און, זיצנדיק אין טעאַטער, הערט ער נישט און זעט נישט, װאָס אױף דער סצענע טוט זיך, און נאָר דעמאָלט כאַפּט ער זיך אױף, אַז עס װערט אַ מוראדיקער רעש, אַ געלעכטער און אַ געשרײ: „האָצמאַך! האָצמאַך!“…
דער דאָזיקער רעש װעקט אױף אונדזער יונגן העלד פֿון זײַנע טרױעריקע חלומות און ברענגט אים צוריק אין דער לעבעדיקער װעלט אַרײַן, װוּ ייִדן פֿרײען זיך מיטן ייִדישן טעאַטער, האָבן הנאה, לאַכן, שרײַען און פּילדערן, לײגן אײַן די װעלט.
„פֿופֿצן מינוט אַנטראַקט“. אַזױ שטײט בפֿירוש געדרוקט אױף די אַפֿישן פֿון טעאַטער. נאָר דאָס גאַנצע פּובליקום װײס שױן (אַ ייִדן נאַרט מען נישט), װאָס פֿאַר אַ פֿופֿצן מינוט דאָס איז.
― די מכּות זאָל זיך זײ זעצן, װאָס מער פֿון דרײַסיק! ― אַזױ זאָגט דאָס האָלענעשטער פּובליקום. און דער עולם פֿאַרלאָזט די פֿאַרכאַפּטע ערטער און גײט אַרױס אין דרױסן, װער אַ ביסל רעדן, װער כאַפּן פֿרישע לופֿט, און װער אַרײַנשלעפּן אין טעאַטער אַרײַן אַ קרובֿ אָדער אַ באַקאַנטן אָן אַ בילעט, און װער עס כאַפּט זיך אַרײַן גאָר הינטער די קוליסן.
פֿאַראַן אין האָלענעשטי אַזעלכע, װאָס בעת אַנטראַקט גנבֿענען זײ זיך אַרײַן אַהין, אױף יענער זײַט קוליסן. זעלבסטפֿאַרשטענדלעך, אַז דאָס טוט נישט קײן לײַטישער מענטש, קײן באַלעבאָס. אַהין טרעט אַרײַן אָדער אַ קלעזמער, אָדער אַ בעל־מלאָכה, אָדער אַזױ אַ הפֿקר־יונג, װאָס האָט נישט װאָס אָנצוּװערן אין האָלענעשטי. אַהין כאַפּט זיך אַרײַן גאַנץ אָפֿטלעך, װי מיר װײסן שױן, דעם באַלעבאָס זונדל, דורך גאָר אַ באַזונדער טירל, װאָס נאָר פֿאַר אים איז דאָס אָפֿן.
און אַלעמאָל, װען אונדזער לײבל טרעט אַרײַן אַהער פֿילט ער זיך אין אַן אַנדער װעלט. שפּאַנענדיק איבער די שאָקלענדיקע ברעטער פֿון דער בינע, װײַזט זיך אים אױס, אַז נישט ער גײט, נאָר ער שװימט, ער שװעבט, עס טראָגט אים אין די לופֿטן. און זעענדיק פֿאַר זיך די איבערגעטאָנע, מיט קרײַד אָנגעשמירטע אַקטיאָרן און אַקטריסעס, װי זײ לױפֿן, װי זײ שפּרינגען, װי זײ כאַפּן טאַנצנדיק אַן עס, אַ טרונק, אַ זינג, שטעלט זיך אים פֿאָר, אַז ער איז אײנער פֿון זײ, און נישט װילנדיק נעמט ער איבער זײערע גענג, זײער שפּראַך מיט אַלע זײערע תּנועות און פּאָסטעמקעס, און אַז ער קומט אױף מאָרגן אין חדר אַרײַן, באַװײַזט ער פֿאַר זײַנע חבֿרים אַזעלכע מאָדנע קונצן, אַז זײ זײַנען אים דערױף נאָך מער מקנא, װי אױף דעם, װאָס ער איז דעם נגידס ייִנגל.
איצטיקס מאָל, אַז לײבל איז אַרײַנגעקומען הינטער די קוליסן, איז אים נישט געלעגן אין זינען נישט קײן בינע, נישט קײן אַקטיאָרן, נישט קײן קונצן. ער האָט דורכגעלאָזט פֿאַרבײַ די פּרימאַדאָנע מיט די גרױסע בלױע, שטאַרק אונטערגעשמירטע אױגן און מיט די גרױסע מעשענע רײפֿלעך, װאָס באָמבלען זיך אױף אירע אױערן. ער איז דורכגעלאָפֿן פֿאַרבײַ די איבעריקע אַקטיאָרן, װאָס האָבן געביסן אַלע צו שטיקלעך פֿון אַן עפּל און פֿאַרגאַנגען זיך בעת־מעשׂה פֿאַר געלעכטער. לײבלען איז איצט נישט געלעגן אין זינען קײן זאָך. ער האָט געזוכט אין אַלע װינקעלעך האָצמאַכן.
האָצמאַכן איז געװען שװער צו דערקענען אינעם קאָסטיום פֿון קבצנזאָן (יענעם אױפֿדערנאַכט איז געגאַנגען דאָס באַרימטע שטיק: „קבצנזאָן עט הונגערמאַןפֿון גאָלדפֿאַדען“).
האָצמאַכס קאָסטיום איז באַשטאַנען פֿון אַ צעריסענעם, אַ צעפֿליקטן פֿראַק, אַן אַלטן צעקנײטשטן אָפּגעבאַרעטן צילינדער, שטאַרק צעריסענע קאַמאַשן אױף די פֿיס מיט אַרױסגעשטעקטע פֿינגער, אַ פּאָר הױזן פֿון סאַמע לאַטעס, אין צװישן די לאַטעס ― אַ קאָרט, די טױז שערל.
די דאָזיקע טױז שערל האָט אַרױסגערופֿן אין האָלענעשטי בײַם פּובליקום אַזױ פֿיל געלעכטערן, אַז פֿון דער ערשטער מינוט אָן, װאָס קבצנזאָן (האָצמאַך) האָט זיך באַװיזן אױף דער סצענע, ביזן סוף אַקט, איז דער עולם שיִער נישט געשטאָרבן. נעמען און פֿאַרלאַטען, איך בעט איבער אײַער כּבֿוד, אַ פּאָר אַלטע תּחתּונים מיט דער טױז שערל ― דאָס איז עפּעס אַזאַ המצאה, װאָס אין האָלענעשטי װאָלט דאָס נישט אײַנגעפֿאַלן קײנעם אַפֿילו אין טױזנט יאָר אַרום! דער עולם איז געװען זיכער אַז דאָס איז האָצמאַכס אױפֿטו (נאַיִװע מענטשן! ), האָבן זײ איצטיקס מאָל געמאַכט דעם ליבלינג האָצמאַך אַזאַ אָװאַציע, אַז דער דירעקטאָר פֿונעם ייִדיש־דײַטשן טעאַטער, אַלבערט שטשופּאַק, װאָס האָט געשפּילט די ראָלע פֿון הונגערמאַן, איז שיִער נישט צעפּיקט געװאָרן פֿאַר קינאה.
דערפֿאַר איז אָבער האָצמאַך געװען אױפֿן זיבעטן הימל. ער האָט געפֿילט, אַז הײַנטיקן אױפֿדערנאַכט שפּילט ער נעמלעך, אַז הײַנטיקן אױפֿדערנאַכט זײַנען „אַלע נאָך אים די כּפּרה“.
דערזען לײבלען אַרומדרײען זיך הינטער די קוליסן, האָט ער פֿאַרשטאַנען, אַז דאָס זוכט ער אים, האָצמאַכן, מסתּמא אָפּדאַנקען אים פֿאַר זײַן הײַנטיקן שפּילן, און אפֿשר טראָגט ער אים עפּעס גוטע זאַכן, האָט אים האָצמאַך פֿרײלעך אַ רוף געטאָן:
― ע, פּעמפּיק! װעמען זוכסטו? דעם נעכטיקן טאָג? פֿאַרװאָס זעט מען דיך עפּעס נישט, נשמה מײַנע?
לײבל גײט צו צו זײַן פֿרײַנד, בעט אים, ער זאָל זיך אָנבײגן צו אים, ער דאַרף אים עפּעס זאָגן אַ נײטיקע זאַך אױפֿן אױער.
― אַ סוד פֿאַר גאַנץ בראָד? ― זאָגט האָצמאַך, בײגט זיך אָן װי לאַנג ער איז צו לײבלען, װערט שיִער נישט איבערגעבראָכן אױף דער האַלב.
אױסגעהערט דעם סוד, גלײַכט זיך האָצמאַך אױס. אין זײַנע שאַרפֿע שפּיציקע אױגן צינדט זיך אָן אַ פֿײַערל, און ער טוט אַ פּאַטש לײבלען אין פּלײצע:
― אָט אַזױ האָב איך דיך ליב! אָט אַזױ ביסטו פֿון מײַנע מענטשן! װאָס דען? מײַנע װערטער! איך האָב דיר לאַנג געזאָגט, אַז דײַן פּלאַץ איז אָט דאָ אָ. אַנישט זאָל איך אײַננעמען אַ מיתה־משונה!…
אין דער מינוט װאַקסט אױס הינטער האָצמאַכס פּלײצעס הונגערמאַן (אַלבערט שטשופּאַק).
― װאָסער פּלאַץ? װער פּלאַצט? װער צעפּלאַצט, האָצמאַך!
דערהערט דעם דירעקטאָרס קול, דרײט זיך אױס צו אים האָצמאַך אַ פֿאַרציטערטער. ער געפֿינט זיך אָבער באַלד און װײַזט אָן מיטן פֿינגער אױף לײבלען:
― ער זאָגט, אָט דער פּעמפּיק, אַז אײנער האָט פֿאַרנומען דאָרט אַ פּלאַץ אין טעאַטער אָן אַ בילעט!…
דערהערט די װערטער „אָן אַ בילעט“, װערט דער דירעקטאָר מלא־כּעס־וחֵמה. אַלבערט שטשופּאַק קאָן נישט הערן די דאָזיקע װערטער, װי אַ גערטנער קאָן נישט הערן, אַז מע זאָגט אים: „אַ חזיר אין גאָרטן“…
― שלום־מאיר! װוּ איז ערגעץ שלום־מאיר? אַ כאָליערע! ― צעשרײַט זיך שטשופּאַק און זוכט מיט די אױגן לײבלען. נאָר לײבל איז שױן נישטאָ.
יענע נאַכט איז אונדזער העלד געשלאָפֿן, מען קאָן זאָגן, װי נאָך אַ באָד, און אַנטשלאָפֿן געװאָרן איז ער מיט אַ פֿאַרטיקן אױסגעאַרבעטן פּלאַן פֿון נקמה, נקמה, נקמה! נוקם זײַן זיך דאַרף מען, נוקם זײַן זיך! אָנלערנען דעם טאַטן, אָפּרעכענען זיך פֿאַר די שמיץ, און פֿאַרן בזיון, און פֿאַר אַלעם, פֿאַר אַלעם!…
לאַנג האָט לײבל נישט באַדאַרפֿט טראַכטן. װאָס איז דאָ פֿאַראַן צו טראַכטן? עס האָט זיך אים אױסגעװיזן, אַז דאָס איז אַזױ אײנפֿאַך, על־פּי דרך־הטבֿע און אַזױ פּראָסט, װאָס פּראָסטער קאָן שױן, דאַכט זיך, גאָר נישט זײַן.
אָט האָט איר דעם גאַנצן פּלאַן, װי מען זאָגט, אױף דער האַנט:
בײַנאַכט, אַז אַלע װעלן אַנטשלאָפֿן װערן, װעט ער זיך פּאַװאָלינקע אױפֿשטײן און צוגײן אױף די שפּיץ פֿינגער צום קאַסירס בעט. לײבל שלאָפֿט מיטן קאַסיר אין אײן חדר. און דער קאַסיר, „שׂשׂון־ושׂימחה“, איז אַ בחור, װאָס האָט ליב שלאָפֿן. „שׂשׂון־ושׂימחה“ באַרימט זיך אַפֿילו, אַז ער האָט אַזאַ גרינגן שלאָף, אַז ער קאָן דערהערן אַ פֿליג, נאָר אַלע װײסן, אַז „שׂשׂון־ושׂימחה“ װערט אַנטשלאָפֿן, מעג מען אים אַרױסטראָגן מיטן בעט, װעט ער נישט הערן, סײַדן אָפּגיסן אים מיט אַן עמער װאַסער…
פֿונדעסטװעגן קאָן מען זיך מיט דער קאַסע אױף „שׂשׂון־ושׂימחה“ פֿאַרלאָזן. ערשטנס, איז ער אַן אײגענער מענטש. טאַקע בעני ראַפֿאַלאָװיטשעס אַ פֿרײַנטל. אַ פּלימעניק אָדער אַ שװעסטערקינד. און צװײטנס, איז ער גלאַט אַן ערלעכער בחור, אַ געטרײַער, און היט די קאַסע, דאָס הײסט דעם טיש, װוּ דאָס געלט ליגט, װי אַ גוטער הונט. די שליסעלעך פֿון די טיש־קעסטלעך טראָגט ער תּמיד בײַ זיך אין די הױזן־קעשענעס, און אַז ער לײגט זיך שלאָפֿן, לײגט ער זיך נישט אַנדערש, ביז ער קוקט נישט אַרום גוט אַלע פֿענצטער מיט אַלע לאָדן, צי זײ זײַנען גוט פֿאַרמאַכט, כאַפּט אַ קוק אױך אונטער די בעטן, צי ס′האָט זיך נישט אַרײַנגעגנבֿעט באַצײַטנס אַ גנבֿ, און אַז ער טוט זיך אױס, לײגט ער אַװעק די הױזן בײַ זיך צוקאָפּנס. און דעם באַלעבאָס זונדל, לײבלען, האָט מען אױך אַװעקגעלײגט אַקעגן אױף אַ בעטל ― נו, באַדאַרף ער עפּעס מורא האָבן?
אָט דעם דאָזיקן קאַסיר האָט גאָט אַלײן צוגעשיקט אונדזער לײבלען, ער זאָל קאָנען אַרױסבאַקומען די מטבע, װי זײַן פֿרײַנד האָצמאַך האָט אים אױסגעלערנט. האָצמאַך האָט אים אײַנגערױמט אַ סוד, אַז „מען דאַרף האָבן קלינגערס, קלינגערס! און װאָס מער קלינגערס, װעט אַלץ זײַן בעסער!“… און לײבל, אױסאַרבעטנדיק זײַן באַרימטן פּלאַן, האָט זיך שױן פֿאָרגעשטעלט, װי אַזױ ער באַקומט אַרױס בײַם קאַסיר די „קלינגערס“ פֿון דער קאַסע. שׂשׂון־ושׂימחה שלאָפֿט װי אַ געהרגעטער, כראָפּעט װי אַ געקױלעטער אָקס, און ער, לײבל, שטײט אין דער פֿינצטערער נאַכט איבער זײַן בעט און טראַכט, װי אַזױ באַקומט מען אַרױס דעם קאַסירס הױזן פֿון צוקאָפּנס? פּאַמעלעך פּאַמעלעך פֿאַרלײגט ער אַ האַנט אונטער דעם קישן, שלעפּט אַרױס פֿריִער אײן הױז. דערנאָך נאָך אַ הױז און באַקומט אַרױס דאָס בינטל שליסעלעך. שטיל, אױף די שפּיץ פֿינגער, גײט ער צו צום טיש. רוט זיך אָפּ נאָך יעדן טראָט, מען זאָל נישט דערהערן, און דאָס האַרץ קלאַפּט אים מיט סכּנה־נפֿשות. מער װי פֿאַר אַלעמען האָט לײבל מורא פֿאַר דער אַלטער באָבע, װאָס שלאָפֿט אין צװײטן חדר. די „אַלטע“ האָט שױן דװקא יאָ אַ גרינגן שלאָף און אַ שאַרף אױג, װאָס קאָן זען דורך אַ װאַנט, װי אַן אַנדערער דורך ברילן. מיט אַ קלאַפּנדיק האַרץ און מיט ציטערנדיקע הענט עפֿנט ער אױף דאָס טישקעסטל… לײגט אַרײַן פּאַװאָלינקע די האַנט און נעמט אָן אַ פֿולע זשמעניע פּאַפּיר־געלט („װאָס מער פּאַפּיר־געלט“ ― זאָגט האָצמאַך), און פּאַװאָלינקע לײגט ער אַװעק די שליסעלעך מיטן קאַסירס הױזן צוריק אױף זײער אָרט, און אַלײן גליטשט ער זיך אַרױס אין דרױסן אַרױס… דאָרטן װאַרט שױן אױף אים זײַן פֿרײַנד האָצמאַך מיט אַ צוגעגרײטע פֿור אױף אַװעקצופֿאָרן צו דער באַן… און בכדי מען זאָל זײ אױף דער הײסער שעה נישט נאָכיאָגן, האָט לײבל צוגעקלערט נאָך אַ שענערע זאַך, ער װעט זיך איבערטאָן געװײנלעך אין פֿרעמדע מלבושים, און זײַנע קלײדער װעט ער אַװעקלײגן בײַם ברעג טײַך ― לאָז מען מײנען, אַז ער האָט זיך דערטרונקען… װעט מען אים מסתּמא זוכן אין װאַסער, זוכן און זוכן און אַ פֿײַג װעט מען אים געפֿינען… װעט מען זיצן נאָך אים שיבֿעה… מען װעט װײנען און קלאָגן אַזױ לאַנג, ביז מען װעט אים מסתּמא פֿאַרגעסן… און אַז ס'װעט אַװעקגײן אַ צײַט, למשל, אַ יאָר צען אָדער צװאַנציק, װעט לײבל דעמאָלט זײַן שױן אַ באַװוּסטער, אַ באַרימטער אַרטיסט, האָבן אַן אײגענע טרופּע און פֿאָרן אױף אַ טשיקאַװעס קײן האָלענעשטי אױך שפּילן טעאַטער, און אָפּדינגען דורך אַ מענטשן טאַקע בײַ זײַן טאַטן אָט די סטאָדאָלע, אַרײַנלאָזן די גאַנצע שטאָט אָן בילעטן אין טעאַטער אַרײַן ― אַדרבא, לאָז מען זען, װאָס הײסט געשפּילט! און אַז עס װעט זיך אױפֿהײבן דער פֿאָרהאַנג, װעט ער אױפֿטרעטן אױף דער בינע מיט דער גאַנצער טרופּע. אַלע װעלן זײַן גרױסאַרטיק אָנגעטאָן, און ער, דער דירעקטאָר הײסט עס, װעט שטײן אינמיטן אײַנגעטונקט אין דימענטן און בריליאַנטן, כּמעט אַזױ װי שטשופּאַק… און װי נאָר ער װעט זיך באַװײַזן אױף דער בינע, אַזױ װעט מען אים מסתּמא באַלד דערקענען, אַז דאָס איז ער, לײבל, װעט די מוטער געװיס פֿאַלן חלשות, און דער פֿאָטער װעט געבן אַ געשרײ אַרױס מיט זײַן דונערדיקער שטימע: „לײבל!“ און פֿון אַלע זײַטן װעט װערן אַ גדולה: „לײבל!“
― לײבל! לײבל! לײבל!
לײבל עפֿנט אױף די אױגן, דערזעט ער בײַ זיך צוקאָפּנס שטײן דעם קאַסיר.
― שׂשׂון־ושׂימחה! װאָס איז?
― װאָס װאָס איז? האָסט געזען, אַ מענטש זאָל האָבן אַזאַ האַרטן שלאָף! מע װעקט אים און מע װעקט און מע קאָן אים גאָר נישט דערװעקן. שטײ אױף, עס ברענט.
― װער ברענט? װוּ ברענט?…
― אױף „גאָטס גאַס“. אַלע זײַנען אַװעק אױף דער שׂרפֿה. טו דיך אָן. שױן פֿון אַ שעה, אַז מע קלינגט אין אַלע גלעקלעך. מיר דאַכט, עס קאָן אױפֿװעקן אַ טױטן.
אַזױ האָט זיך אױסגעטענהט מיט לײבלען שׂשׂון־ושׂימחה דער קאַסיר, װעלכן מען האָט נאָר װאָס אַלײן קױם אױפֿגעװעקט און אָנגעזאָגט, אַז ער זאָל נישט דערװעגן זיך אַװעקגײן פֿון שטוב.
עס איז אָבער גאָר גרינג אַזױ צו זאָגן ― „נישט אַװעקגײן פֿון שטוב“. װי קאָן מען דאָס אײַנזיצן אין שטוב, אַז אין דרױסן איז אַ שׂרפֿה? און דער געטרײַער קאַסיר, שׂשׂון־ושׂימחה, איז אינאײנעם מיט לײבלען אַרױסגעגאַנגען מער נישט אױף אַ מינוטקעלע נאָר אַ קוק טאָן, װי עס ברענט. און אַז ער איז אַרױסגעגאַנגען אין דרױסן און דערזען דעם מיט פֿײַער באַגאָסענעם הימל און דערהערט דעם „בום“ פֿון די גלעקער, האָט דאָס אים נישט װילנדיק געגעבן אַ טראָג אַװעק אַהין, װוּ עס האָט אַװעקגעטראָגן אַלעמען אין יענער נאַכט, אַחוץ אײן לײבלען.
לײבלען האָט דאָס אַװעקגעטראָגן אין אַן אַנדער אָרט. ער האָט זיך גענומען רעכטס, אַ קוק טאָן פֿריִער אין חדר אַרײַן צו ישׂראלי דעם חזן, אָנקלאַפּן אין פֿענצטער, אױפֿװעקן זײ, טאָמער שלאָפֿן זײ נאָך און װײסן נישט, אַז ס'איז אַ שׂרפֿה אױף „גאָטס גאַס“.
נאָך אײדער לײבל איז נאָך צוגעגאַנגען צום חזנס שטוב, האָט ער שױן דערזען, פֿון דער װײַטנס, באַלױכטן פֿונעם העליש פֿײַערדיקן הימל, שטײן בײַ דער טיר דעם רבינס טאָכטער רײזל, און נעבן איר ― עפּעס אַ פּאַרשױן, װאָס האָט זיך אָפּגעטײלט פֿון איר, זיך אַ נעם געטאָן לינקס און מאַכט פֿיס. האָט זיך לײבל אױך גענומען מאַכן פֿיס, צוגײן נענטער צו ישׂראלי דעם חזנס שטוב.
און אַז אונדזער העלד װעט לעבן הונדערט יאָר אַפֿילו, װעט ער דען פֿאַרגעסן יענער נאַכט פֿון דער שׂרפֿה אױף „גאָטס גאַס“?
אין די סאַמע בעסטע, װי אױך אין די סאַמע ערגסטע צײַטן פֿון זײַנע שפּעטערדיקע יאָרן, און נאָך עד־היום־הזה, אַז ער בלײַבט מיט זיך אײנער אַלײן, איז אים אָנגענעם צו ליגן מיט צוגעמאַכטע אױגן און איבערלעבן נאָכאַמאָל און נאָכאַמאָל יענער גליקלעכער, שײנער, אומפֿאַרגעסלעך־כּישופֿדיקער נאַכט, װען ער איז אַ האַלב־פֿאַרשלאָפֿענער געלאָפֿן זען, װער ברענט אױף „גאָטס גאַס“.
דער גאַנצער הימל, אױף װיפֿל דאָס אױג קאָן כאַפּן, האָט זיך באַפֿאַרבט מיט רױטן, אַזױ װי מיט בלוט. װוּ זײַנען אַהינגעקומען די שטערן? איבער דער דאָזיקער רױטקײט האָבן זײ זיך ערגעץ באַהאַלטן און זײַנען פֿאַרשװוּנדן געװאָרן. פֿון דעם צװײטן עק גאַס האָט זיך געטראָגן אַ װײַטער הילך. עס האָט זיך געהערט אַ הו־האַ פֿון מענטשן, אַ בילן פֿון הינט און אַ קנאַקן פֿון ברענענדיקע דעכער. אױף דער רױטער ליכטיקײט האָבן זיך אָפּגעשפּילט פֿון דער װײַטנס אַ סך שװאַרצע פֿיגורן. אין אַ רױטן װאָלקן אײַנגעהילט איז געשטאַנען פֿאַר זײַנע אױגן דעם רבינס טאָכטער, װאָס האָט אױסגעזען, װי אַ שײנע פֿאַרכּישופֿטע נאַכט־פּרינצעסין. קײנמאָל האָבן אירע שװאַרצע האָר נישט אַזױ געגלאַנצט. קײנמאָל האָבן אירע טונקל־רױטע בעקלעך נישט אַזױ געפֿלאַמט. קײנמאָל האָבן אירע גרױסע ציגײַנער־אױגן נישט אַזױ געגליט, װי אין דער דאָזיקער נאַכט. און עס האָט זיך אים אױסגעמאָלט, אַז זי איז אַלײן פֿון פֿײַער, אַז אָט הײבט זי זיך אױף און װערט פֿאַרשװוּנדן אינאײנעם מיט די שטערן ערגעץ אין דער רױטער ליכטיקײט פֿון דער דאָזיקער כּישופֿדיקער נאַכט. און ער פֿילט, װי עס ציט אים צו איר נענטער און נענטער.
און רײזל האָט אים דערקענט נאָך פֿון דער װײַטנס. זי קוקט זיך אַרום אױף אַלע זײַטן, צי ס'איז נישטאָ קײן פֿרעמדער מענטש, װאָס זאָל זײ זען, נײן. ס'איז נישטאָ קײן פֿרעמדער מענטש, װאָס זאָל זײ זען. ס'איז נישטאָ קײנער. אַלע זײַנען בײַ דער שׂרפֿה. די גאַנצע שטאָט איז בײַ דער שׂרפֿה.
זי גײט אים צװײ טריט אַקעגן. אין קורצע װערטער גיט זי אים איבער, װי אַזױ זי האָט זיך אױפֿגעכאַפּט… אײנע אַלײן אין שטוב… אַלע זײַנען בײַ דער שׂרפֿה… „װער ברענט!“
― װער ברענט? איך װײס אױך נישט, װער סע ברענט. מיך האָט מען אױפֿגעװעקט און געזאָגט, אַז ס'איז אַ שׂרפֿה אױף „גאָטס גאַס“, בין איך געלאָפֿן גלײַך אַהער.
רײזל קוקט אים אין די אױגן אַרײַן.
― גלײַך אַהער? װאָס עפּעס גלײַך אַהער?
― איך װײס אַלײן נישט, פֿאַרװאָס גלײַך אַהער, װאָרעם װען אַפֿילו די שׂרפֿה זאָל נישט זײַן אױף „גאָטס גאַס“, װאָלט איך אױך פֿריִער געלאָפֿן גלײַך אַהער…
ער בלײַבט שטײן. ער פֿילט, אַז ער האָט זיך אַרױסגעכאַפּט מיט אַן איבעריקן װאָרט, און ער װערט רױט… רײזל לאָזט נישט אַראָפּ פֿון אים קײן אױג. אַך, װי שײן ער זעט אױס אין דער מינוט אָט דאָ אױפֿן פֿײַער! װי חנעװדיק עס פֿלאַמען אים די בעקלעך! און די גרױסע און מילדע אױגן זײַנע קוקן אױף איר אַזױ הײמיש, ליבלעך, גלײַך װי ער װאָלט איר זײַן אַן אײגענער, אַן אײגענער ברודער.
לײבל פֿאַרכאַפּט זיך און גיט איר צו פֿאַרשטײן, פֿאַרװאָס ער װאָלט לױפֿן פֿריִער אַהער: „אין אַזאַ נאַכט!“… „און גלאַט װאָס האָט ער צו טאָן דאָרטן, בײַ דער שׂרפֿה? װאָס האָט ער נישט געזען? װי אַזױ הײַזער אױף „גאָטס גאַס“ ברענען? לאָזן זײ ברענען. לאָז ברענען די גאַנצע גאַס, די גאַנצע שטאָט אַפֿילו, װאָס גײט עס אים אָן? איצט קער ער זיך שױן מיט האָלענעשטי נישט אָן גאָרנישט. גאָרנישט. ער איז שױן מער נישט קײן האָלענעשטער. נאָך אַ טאָג. נאָך צװײ טעג“…
ער נעמט זי אָן בײַ דער האַנט:
― װעסט מיר געבן די האַנט תּקיעת־כּף, אַז צװישן אונדז װעט דאָס בלײַבן? װעל איך דיר עפּעס זאָגן.
און לײבל דריקט איר הענטל אין זײַן גרױסער װאַרעמער האַנט, אַזױ װי דעמאָלט אין טעאַטער, און ער זאָגט צו איר שטיל און ערנסט, און בענקעניש הערט זיך פֿון זײַן קול:
― איך פֿאָר אַװעק פֿון דאַנען.
זי שטעלט אַװעק אױף אים אירע גליִענדיקע ציגײַנער־אױגן.
― װוּהין?
װוּהין? ער װײס נאָך אַלײן אױך נישט ― װוּהין. נאָר אַז ער פֿאָרט אַװעק ― דאָס איז זיכער, אַזױ װי ס'איז איצט נאַכט אױף דער גאַנצער װעלט. אַזױ װי דאָס איז אַ הימל פֿון גאָט.
בײדע הײבן אױף די אױגן אַרױף צום הימל, און רײזל דערפֿילט, אַז פֿון דער בשׂורה װערט איר קאַלט. זי רוקט זיך צו צו אים נענטער, קוקט זיך אײַן און הערט זיך צו צו אים, װי ער רעדט דאָס אַזױ ערנסט. װיפֿל זי קען אים, האָט זי נאָך קײנמאָל נישט געזען אים אַזױ ערנסט. עס מאָלט זיך איר אױס, אַז ער איז מיטאַמאָל אױסגעװאַקסן, געװאָרן אַ גרױסער. זי פֿרעגט אים, און עס הערט זיך, װי איר קול ציטערט:
― אױף לאַנג?
― אױף לאַנג? װאָס הײסט, אױף לאַנג? אױף שטענדיק, אױף אײביק.
― אױף אײביק? װעלן מיר, הײסט עס, שױן מער נישט זען זיך קײנמאָל נישט?
― קײנמאָל נישט.
לײבל זעט אין דעם אָפּשײַן פֿון דער רױטער ליכטיקײט, אַז רײזלס שײן טונקל פּנים װערט בלאַס, און ער נעמט זי אָן נאָכאַמאָל בײַ דער האַנט און עס דאַכט זיך אים, אַז אירע פֿינגער זײַנען מיטאַמאָל װי קאַלט געװאָרן. און עס טוט אים באַנג, װאָס ער פֿאָרט אַװעק. ער קאָן אָבער דערצו גאָרנישט העלפֿן. שױן אַן אָפּגעמאַכטע זאַך ― פֿאַרפֿאַלן. און ער אַנטשליסט זיך צו פֿאַרטרױען איר זײַן סוד, זײַן הײליקן סוד, װוּהין ער פֿאָרט און צוליב װאָס ער פֿאָרט און איבער װעמען ער פֿאָרט… און רײזל קוקט אים אין די אױגן אַרײַן און הערט אים אױס און לאָזט אַרױס אַ גרינגן זיפֿץ.
לײבל קוקט אױף איר, װי ער װאָלט איר װעלן זאָגן: „דו װילסט נישט? דו װעסט בענקען? זאָג: דו װעסט בענקען?“…
רײזל װערט רױט: „נײן, נישט דאָס, נישט דאָס! זי איז אים נאָר מקנא. אָט, למשל, װיל ער אַװעקפֿאָרן פֿון דער הײם, נעמט ער און פֿאָרט אַװעק. אַנו, לאָז זי, אַ שטײגער, פּרוּװן װעלן זיך אױפֿהײבן און אַװעקפֿאָרן ― װי קאָן זי? און אַװעקפֿאָרן פֿון דאַנען װאָלט זי אפֿשר אױך געװאָלט. זײער געװאָלט. ער מײנט, אַז נאָר ער האָט צרות פֿון דער הײם, פֿון די עלטערן? אָהאָ! מע זאָל זיך אױסרעכענען, קאָן זײַן, אַז זי האָט די אײגענע צרות, װאָס ער, און אפֿשר נאָך מער“…
און זי גיט אים איבער אַלץ. און זי דערצײלט פֿאַר אים אַלצדינג, װאָס זי האָט איבערגעלעבט אין דעם דאָזיקן טאָג מיט דער דאָזיקער נאַכט. און דעם שמועס, װאָס זי האָט געהאַט נאָר װאָס מיט דעם הײזעריקן פּאַרשױן, װאָס מע רופֿט אים אין האָלענעשטי „די פֿאַרשלעפּטע קרענק“. און די װערטער פֿונעם דירעקטאָר גיט זי אים איבער. אַלצדינג דערצײלט זי אים. אַלצדינג.
און לײבל װײס אַלײן נישט, װי אַזױ דאָס איז געװאָרן. נאָר ער געדענקט, אַז זײ זײַנען בײדע געזעסן אױף דער שװעל פֿון ישׂראלי דעם חזנס דירה. און איר קלײן קינדערש הענטל איז געװען אין זײַן האַנט. און ער האָט געגלעט איר קלײן קינדערש הענטל מיט זײַנע הענט. און ער האָט דאָס צוגעטראָגן אײנמאָל צו זײַנע הײסע ליפּן, און ער האָט איר געקושט, געקושט די שפּיץ פֿינגער. און זי האָט נישט צוגענומען פֿון אים איר הענטל, נאָר געקוקט אױף אים דערשראָקן, מיט גרױסע־גרױסע אױגן. און אירע גרױסע שװאַרצע ציגײַנער־אױגן האָבן געגליט און אָפּגעפֿינקלט זיך אױף דעם רױטן שײַן פֿון דער דאָזיקער זעלטענער שײנער כּישופֿדיקער נאַכט.
װאָס פֿאַר אַ כּוח האָט זײ דאָ אַװעקגעזעצט אַזױ נאָענט, אַזױ האַרט אײנס נעבן דאָס אַנדערע, אָט די דאָזיקע צװײ יונגע אומשולדיק־קינדערשע נשמות? װאָס פֿאַר אַ כּוח האָט זײ געצװוּנגען בײדן, זײ זאָלן אױסגיסן אײנס פֿאַר דאָס אַנדערע אַלץ, װאָס בײַ זײ טוט זיך? װאָס פֿאַר אַ כּוח האָט זײ געמאַכט מיטאַמאָל אַזױ נאָענט, גלײַך װי זײ װאָלטן געװען באַפֿרײַנדעט, גאָט װײס, פֿון װען אָן?
נישט קײן אַנדער כּוח, אױסער דעם װוּנדערלעכן פֿאַרבאָרגענעם כּוח פֿון יענער געטלעך־װוּנדערלעכער נאַכט.
דאָס איז געװען אַ נאַכט פֿון כּישוף.
דאָס, װאָס רײזל האָט דערצײלט לײבלען אין יענער כּישופֿדיקער נאַכט, זיצנדיק אין צװײען בײַ ישׂראלי דעם חזן אױף דער שװעל, איז בײַ אים געװען אַ נײַעס. אַ פֿרײלעכע, אַ מאָדנע אָנגעלײגטע נײַעס. אירע װערטער האָבן זיך אַרײַנגעגאָסן װי בױמל צו אים גלײַך אין האַרצן אַרײַן. איר קול האָט אים געקלונגען אין די אױערן, װי די שענסטע מוזיק, אין דער דאָזיקער אױסטערליש־װוּנדערלעכער, געטלעך־כּישופֿדיקער נאַכט. „אַך! עס טוט אים באַנג, װאָס ער האָט נישט געװוּסט פֿריִער פֿון דעם. גוט װאָס זי האָט אים דערצײלט. גוט, װאָס ער װײס. איצט זעט ער אַרױס, אַז ס'איז פֿון גאָט. איצט זעט מען, אַז ס'איז אַ באַשערטע זאַך. זײ איז, אַ פּנים, באַשערט, זײ זאַלן בײדע אינאײנעם גלײַך האָבן צרות, גלײַך טראָגן דעם גלות האָלענעשטי, אָבער גלײַך אױסגעלײזט װערן פֿונעם דאָזיקן גלות. בײדע גלײַך זאָלן זײ זיך אַרױסרײַסן פֿון דאַנען, פֿון אָט דעם ענגן, װיסטן, פֿינצטערן האָלענעשטי. און בײדע גלײַך אַװעקלאָזן זיך אַהין, אַהין, אין אַ נײַער װעלט אַרײַן. אין אַ גרױסער ליכטיקער װעלט. אַ! דאָרט װעט זיך אָנהײבן פֿאַר זײ בײדן גאָר אַ נײַ מין לעבן. אַ נײַ ליכטיק שײַנענדיק לעבן. זײ װעלן בײדע גײן אין אײן װעג. זײ װעלן בײדע לערנען אײן זאַך. ער ― שפּילן, און זי ― זינגען. און בײדע װעלן זײ באַרימט װערן אױף דער װעלט ― ער מיט זײַן שפּילן און זי מיט איר זינגען“.
און לײבל גיט איר זײַן האַנט און רופֿט די נאַכט, דעם הימל פֿאַר אַן עדות: „אָט די דאָזיקע נאַכט, אָט דער רױטער, מיט פֿײַער באַדעקטער הימל לאָז זײַן אַן עדות, אַז קײנמאָל, קײנמאָל זאָלן זײ זיך נישט אָפּשײדן אײנס פֿון דאָס אַנדערע. אױף דערױף געבן זײ זיך בײדע די האַנט תּקיעת־כּף, און גאָט איז זײער עדות, אַז תּמיד, תּמיד זאָלן זײ זײַן אינאײנעם, שטענדיק, אײביק און אײביק! װאָס ס'זאָל זיך מיט זײ נישט טרעפֿן און װוּ זײ זאָלן נישט מגולגל װערן ― איז אינאײנעם. תּמיד און אומעטום אינאײנעם. און אַפֿילו דעמאָלט, אַז זײ װעלן שױן בײדע אױסװאַקסן, װערן גרױסע, זאָל מען אױך אײנס אָן דאָס אַנדערע נישט פֿון דאַנען אַהין. קײנמאָל נישט. קײנמאָל נישט! בײדע װעלן זײ זיך האַלטן שטענדיק בײַ אײן טעאַטער. בײדע װעלן זײ נאָכדעם אַרומרײַזן די גאַנצע װעלט. און אַז זײ װעלן שױן האַלטן דערבײַ, װעלן זײ מסתּמא נאָך קומען אַהער, קײן האָלענעשטי. געװיס װעלן זײ קומען אַהער. גאָר אָן אַ שום תּירוץ. צו גאַסט װעלן זײ קומען צו זײערע טאַטע־מאַמעס… װעט געװאָר װערן די שטאָט, װעט מען זיך צונױפֿלױפֿן אױף חידושים אָנקוקן בעני ראַפֿאַלאָװיטשעס זון און ישׂראלי דעם חזנס טאָכטער… אַך, װי גוט עס װעט זײ דעמאָלט זײַן! אַלע װעלן זײ מקנא זײַן. מע װעט זײ נאָכלױפֿן. מע װעט אױף זײ טײַטן מיט די פֿינגער: „אָט איז דאָס גליקלעכע, גליקלעכע פּאָר!“ און זײ װעלן דאָך שױן דעמאָלט אַװדאי זײַן חתן־כּלה… װאָס עפּעס חתן־כּלה, נײן, נישט חתן־כּלה, נאָר מאַן און װײַב, כאַ־כאַ… װאָרעם חתן־כּלה זײַנען זײ דאָך שױן פֿון לאַנג… נאָך פֿון יענעם ערשטן אױפֿדערנאַכט, װאָס מע האָט זײ באַזעצט דאָס ערשטע מאָל אין טעאַטער“.
― געדענקסט דעמאָלט, װען מע האָט אונדז דאָס ערשטע מאָל באַזעצט אין טעאַטער, כאַ־כאַ?
„אַ שאלה אַ ביסל, אױב זי געדענקט?… זי װאָלט װעלן אײביק אַזױ זיצן, װאָרעם װאָס קאָן זײַן בעסער און ליבער און זיסער, װי טעאַטער. װי ייִדיש טעאַטער?“…
„אַך, רבונו־של־עולם! גלײַך װי זײ האָבן זיך בײדע אָנגערעדט! נו, איז דאָס נישט קײן גאָטזאַך? זעט מען דען נישט אַרױס פֿון דעם, אַז גאָט אַלײן האָט אױף זײ רחמנות געהאַט, אַז גאָט אַלײן האָט אַראָפּגעקוקט צו זײ פֿון אױבן און האָט זײ צוגעשיקט יעדן באַזונדער אַן אַנדער שליח, אַן אַנדער אױסלײזער: איר אָט דעם שלימזל שלום־מאיר, און אים ― האָצמאַכן“…
און לײבל דערצײלט איר אַ שײנע געשיכטע, די גאַנצע געשיכטע, װי אַזױ ער האָט זיך באַקענט מיט דעם דאָזיקן פּאַרשױן האָצמאַך. װי אַזױ ער האָט זיך מיט אים באַפֿרײַנדעט, געװאָרן נפֿש־אַחת, און װי אַזױ דער פֿאָטער האָט אים געפּאַקט און מיאוס באַשטראָפֿט, און װי אַזױ ער האָט זיך דאָס װאָרט געגעבן צו נעמען נקמה, אָפּצאָלן, אָפּרעכענען זיך פֿאַרן בזיון…
און דעם גאַנצן פּלאַן פֿון נקמה, װאָס ער האָט אױסגעאַרבעט, און אַפֿילו, װי אַזױ ער װעט אַרױסבאַקומען די „קלינגערס“, אַלץ גיט ער איר איבער מיט אַלע ברעקעלעך. ער האָט קײן מורא נישט פֿאַר איר. װאָס זאָל ער מורא האָבן? ער װײס, ער פֿילט, אַז ער און זי זײַנען פֿון הײַנטיקער נאַכט אָן אײנס, װאָרעם זײ האָבן זיך געגעבן תּקיעת־כּף. איר האַנט איז אין זײַן האַנט. און גאָט איז זײער עדות. גאָט איז אױבן, דאָרט, אין הימל. אָבער ער הערט, גאָט הערט אַלצדינג. אַלצדינג…
און זײערע בײדנס אױגן קוקן אַרױף, אין הימל אַרײַן. און דער הימל איז שױן נישט מער רױט אַזױ װי פֿריִער. די שׂרפֿה װערט אַלע מינוט קלענער. דער הו־האַ מיטן טומל ― שטילער. און אָט האָבן זיך שױן װידער באַװיזן שטערן אױפֿן טיפֿן הימל אין דער דאָזיקער געטלעך־שײנער װאַרעמער סוף־זומערדיקער נאַכט. פֿריִער אײן שטערן. נאָכדעם ― נאָך אײנער און נאָך אײנער. און נאָכדעם ― נאָך אַ סך, אַ סך, אָן אַ שיעור שטערן. און זײ בײַטן זיך, די שטערן, אײן שטערן אַהער, דער אַנדערער אַהין. אײנער אַראָפּ, דער אַנדערער אַרױף. זײ פֿאַלן, פֿאַלן.
― זע נאָר, װי די שטערן פֿאַלן… ― זאָגט רײזל צו לײבלען, און דאָס קול ציטערט, און דאָס האַרץ קלאַפּט איר.
לײבל צעלאַכט זיך. „שױן זשע האָט זי מורא? מע דאַרף נישט מורא האָבן“, זאָגט ער צו איר און באַרויִקט זי, װי אַן עלטערער, כאָטש, אײגנטלעך, איז זי עלטער פֿון אים מיט אַ יאָר. „װאָס דאַרף מען מורא האָבן? שטערן פֿאַלן נישט, שטערן בלאָנדזשען“…
― שטערן פֿאַלן נישט, שטערן בלאָנדזשען. ― זאָגט איר לײבל, קוקנדיק אַרױף, אין טיפֿן הימל, װאָס װערט אַלעמאָל מער אָפּגערײניקט פֿון דער פֿריִערדיקער רױטקײט. נאָר אײן עק הימל, אַהין אַראָפּ, איז נאָך אַ ביסל באַדעקט מיט אַ העל־רױטער פֿאַרב, װעלכע װערט אַלעמאָל העלער און שיטערער און צעגײט זיך ביסלעכװײַז, ביסלעכװײַז. און די שװאַרצע פֿיגורן, װאָס זײַנען פֿריִער געװען אַזױ צונױפֿגעשפּאַרט, צונױפֿגעשטױסן אַלע אין אײן אָרט, הײבן אָן ביסלעכװײַז זיך פֿונאַנדערשפּרײטן אין אַלע זײַטן. און עס לאָזן זיך שױן הערן נאָענטע קולות. אָט באַלד, אַקאָרשט װי מע זעט נישט, װעט מען קומען און מע װעט זײ דערזען זיצן אָט אָ דאָ, בײַ דער טיר… דאַרף מען אױפֿשטײן, דאַרף מען גײן… כאָטש עס גלוסט זיך נישט…
― אַ גוטע נאַכט.
― אַ גוטע נאַכט.
און לײבל הײבט זיך אױף פֿון דער שװעל און לאָזט זיך גײן אַהין, צו דער שׂרפֿה, און בלײַבט שטײן, דרײט זיך אױס צוריק מיטן פּנים צו רײזלען נאָכאַמאָל, נאָך אײן מאָל:
― אַ גוטע נאַכט.
― אַ גוטע נאַכט.
נאָך אַ ביסל ― און ער װערט פֿאַרשװוּנדן אין דער פֿינצטערניש פֿון דער נאַכט.
שבת־צו־נאַכטס.
עס זײַנען אַװעק אַלע גוטע סימנים פֿונעם גוטן ליבן שבת־קודש אין האָלענעשטי.
מען זעט שױן נישט מער אױף דער „פּריצישער גאַס“ די פֿײַנע טשיקאַװע בחורים מיט די שײן־אױסגעפּוצטע מײדלעך, װאָס האָבן שפּאַצירט אַ גאַנצן טאָג שבת ביז שפּעט פֿאַרנאַכט און גערעדט אױף רוסיש (אַ שלעכטן געהרגעטן רוסיש, אָן הענט און אָן פֿיס, אַבי רוסיש).
מען זעט שױן נישט מער אױף „גאָטס גאַס“ קײן ייִדן און װײַבער. די ייִדן ― אָנגעטאָן אין שבתדיקע קאַפּאָטעס, און די װײַבער טראָגן בריליאַנטלעך אין די אױערן (טשװעקעס ― אַבי בריליאַנטלעך).
אױך ייִדישע קינדער זעט מען נישט מער אין דרױסן זיך שפּילן אין אַ נײַער שפּיל, אין „ייִדיש טעאַטער“. שױן לאַנג האָט מען זײ אַרײַנגעטריבן אין די שטיבער אַרײַן. שױן לאַנג האָט זיך געזעצט די זון מיט איר גאַנצן פּראַכט און גלאַנץ. אױסגעלאָשן געװאָרן איז דער לעצטער פֿונק פֿונעם שײנעם װאַרעמען בעסאַראַבער זומערטאָג און אָפּגעטראָטן דאָס אָרט פֿאַרן שײנעם װאַרעמען שטילן בעסאַראַבער זומער־אָװנט. װוּ־נישט־װוּ באַװײַזט זיך אַ שטערן, לײַכט און בלישטשעט און שמײכלט אַראָפּ צו דער טונקעלער, שטױביקער ערד.
פֿרומע װײַבער האָבן שױן לאַנג אָפּגעזאָגט שטילערהײט אין דער פֿינצטער „גאָט פֿון אַבֿרהם, פֿון יצחק און פֿון יעקבֿ“, און אַ שטילע מאָדנע בענקעניש האָט זיך געלאָזט הערן, אַ בענקעניש נאָכן „ליבן שבת־קודש, װאָס גײט אַהין“… און געלע פֿײַערלעך האָבן זיך באַװיזן פֿון אַלע פֿענצטער אַרױס.
ערלעכע ייִדן האָבן שױן לאַנג אָפּגעמאַכט הבֿדלה. אַנדערע האָבן אַפֿילו אָפּגעזאָגט דעם „המבֿדיל“ מיט די „אליהוס“ און מיט די איבעריקע „זמירות“ למוצאי־שבת. און אַנדערע האַלטן נאָך אין מיטן זאָגן, אין רעכטן זינגען און אין רעכטן באָמקען „אַל תּירא עבֿדי יעקבֿ“… און עס הערט זיך אַ בענקעניש אױך אינעם דאָזיקן זאָגן. און עס גנבֿעט זיך אַרײַן אַ טרױעריקער טאָן אױך אינעם דאָזיקן פֿרײלעכן זינגען…
שװער, שװער זיך צו שײַדן מיט דער נשמה־יתירה! שװער, שװער זיך צו געזעגענען מיט דער שײנער ליבער בת־מלכּה שבת!…
― אַ גוטע װאָך! אַ גוטע װאָך! ― זאָגט ישׂראלי דער חזן מיט אַ טיפֿן זיפֿץ באַלד נאָך דער הבֿדלה צו דער חזנטע און צו דער טאָכטער, און נעמען זיך זאָגן „ויתּן לך“ שײן, אױף אַ קול, און אױסנװײניק, קנאַקט צו מיט די פֿינגער. ער קוקט אױף לאהן און טראַכט זיך: „אָט װעט זי באַלד מאַכן אַ שמועס פֿון געלט, פֿון שיך און פֿון אַנדערע װאָכעדיקע זאַכן“…
― אַ גוטע װאָך און אַ מזלדיקע װאָך! ― ענטפֿערט אים לאה די חזנטע אױך מיט אַ זיפֿץ און האָט אים נישט אין זינען אַפֿילו. זי קוקט גאָר אױף דער טאָכטער, אױף רײזלען, װאָס זיצט עפּעס מאָדנע פֿאַרטראַכט אײנע אַלײן אין אַ װינקעלע.
― פֿון װאָס טראַכט אַצינד דאָס קינד. מיר זאָל זײַן פֿאַר איר קאָפּ? ― אַזױ קלערט זיך לאה און עס טוט איר װײ דאָס האַרץ אױף איר קינד.
לאה האָט שױן לאַנג חרטה דערױף, װאָס זי האָט זיך באַגאַנגען מיט דער טאָכטער אַ ביסל צו ירגזונדיק, צו שטרענג… „מיט אַ בת־יחידה מיט אַ ציטערדיקער, אײן און אײנציקער, טאָר מען נישט אַזױ… זי װײס דאָס גאַנץ גוט, אַז מע טאָר נישט… עס איז שױן אָבער אַ פֿאַרפֿאַלענע זאַך. זי קאָן שױן צוריק נישט כאַפּן… און װער שמועסט, איצט ― אַװדאי נישט. אױס טעאַטער. זײ פֿאָרן שױן, זאָגט מען, הײַנט בײַנאַכט אַװעק, „צו אַלדי גוטע יאָר“… (מײנען מײנט זי, אײגנטלעך, „צו אַלדי שװאַרצע יאָר“. נאָר למאַי זאָל זי שעלטן ייִדן אױף אַ פֿולער װאָך?… )
אַ ביסל טוט לאהן באַנג, װאָס דאָס ייִדישע טעאַטער פֿאָרט אַװעק פֿון האָלענעשטי, און אַ ביסל איז זי צופֿרידן: „װינציקער מיט אַ טאַראַראַם אין שטאָט, ― טרײסט זי זיך אַלײן. ― האָלענעשטי איז זיך באַגאַנגען ביז אַהער אָן אַ ייִדישן טעאַטער, װעט מען זיך באַגײן מסתּמא װײַטער אױך, האָסטו געהערט אַ ביסל!… און דאָס קינד װעט מסתּמא פֿאַרגעסן, אַז ס'איז גאָר געװען אַמאָל אַ טעאַטער אױף דער װעלט… אַ קינד בלײַבט אַ קינד. זי װעט איר קױפֿן אַ פּאָר נײַע שיכלעך, װעלן זיך פֿאַרהײלן אַלע װוּנדן… און װער שמועסט נאָך דערצו צוקערקעס, „מאַרמעלאַדן“ און כּדומה אַזעלכע גוטע זאַכן, װען זי ברענגט איר צו טראָגן מאָרגן, אם־ירצה־השם, פֿונעם מאַרק… אױ, אַ דונער איז איר! מאָרגן איז זונטיק, אַ מאַרקטאָג, כּמעט אַ יריד, און זי האָט נאָך נישט, איר זאָלט זאָגן, אַן אױסגעריבענעם גילדן אַפֿילו! מע באַדאַרף זיך אַ נעם טאָן צו ישׂראלין, עס גײט אַזאַ װאָך, האָסטו געהערט אַ ביסל!“…
די דאָזיקע געדאַנקען פֿאַרטראָגן אונדזער חזנטע אין אַזעלכע װאָכעדיקע דרכים אַרײַן, אַז זי פֿאַרגעסט אױף אַ װײַלע אָן רײזלס קריװדע.
און רײזל? ― לאָזט זי צורו. רײזל איז נישטאָ. רײזל איז װײַט, װײַט פֿון דאַנען…
דאָס הײסט, דערװײל איז זי נאָך דאָ. װוּ װעט זי אָבער מאָרגן זײַן? מאָרגן? מאָרגן?… אָ, דאָס װײסט קײנער נישט, קײנער נישט. נאָר זײ אין צװײען. דאָס הײסט, זי און לײבל… און נאָך צװײ מענטשן װײסן פֿון דעם סוד: דער דירעקטאָר פֿונעם ייִדישן טעאַטער און זײַן מענטש, שלום־מאיר… אָט דער שלום־מאיר האָט אָפּגערעדט מיט איר ערשט הײַנט אינדערפֿרי, בעת אַלע זײַנען געװען אין שול, אַז נאָך האַלבער נאַכט, װי דער זײגער װעט נאָר אױסשלאָגן צװעלף, אַזױ זאָל זי… אַך זי װײס שױן, זי װײס שױן װאָס!… און נאָר זי און ער, און װײַטער קײנער נישט, קײנער נישט!…
און עס טוט איר הנאה, װאָס זי װײס אַזאַ זאָך, פֿון װעלכער די מאַמע הײבט נישט אָן צו װיסן… אַ מיצװה אױף איר! אַ מיצװה! שלום־מאיר איז גערעכט. ער זאָגט: „האָט זי נישט געזאָלט נעמען אַ מײדל און פֿאַרשליסן זי אין שטוב, אײנע אַלײן, האַלטן זי, װי מע האַלט אַ פֿײגעלע פֿאַרשלאָסן אין אַ שטײַגעלע“. קײן פֿרײַע מינוט, קײן קאָפּ נישט אױפֿצוהײבן! פֿאַר פֿרעמדע זינג נישט! אין טעאַטער גײ נישט! אַהין קוק נישט! דאָרט שטײ נישט!… „װאָס איז מען עפּעס, פֿאַרקױפֿטע צו טאַטע־מאַמע? קנעכט איז מען בײַ זײ? אָדער װאָס?… אַזױ זאָגט שלום־מאיר און איז גערעכט. זײער גערעכט!… אם־ירצה־השם, מאָרגן אין דער פֿרי, אַז די מאַמע װעט אױפֿשטײן און דערזען, אַז „דאָס פֿײגעלע איז אַרױסגעפֿלױגן פֿונעם שטײַגעלע“ ― אױ, װעט זי חרטה האָבן! אױ, װעט זי װײנען!… עס װעט שױן אָבער דעמאָלט זײַן צו שפּעט. עס װעט איר שױן דעמאָלט זײַן אַ גוטע װאָך. אַ גוטע װאָך און אַ מזלדיקע װאָך…
װײ טוט איר דאָס האַרץ נאָר אױף אײנעם, אױפֿן טאַטן. „דער טאַטע נעבעך ― אױף אים איז יאָ אַ רחמנות… ער האָט זי אַזױ ליב געהאַט, מיט אים איז זי תּמיד געװען אַזױ נאָענט. נישט װי אַ קינד מיט אַ פֿאָטער, נאָר כּמעט װי אַ שװעסטער מיט אַ ברודער. װער װעט מיט אים שפּילן חנוכּה אין „דרײדל“? װער װעט אַרױסגנבֿענען בײַ אים פּסח דעם אַפֿיקומן פֿון אונטער דער קישן? װער װעט אים אָנרײַסן גרינס אױף שבֿועות? װער װעט גײן מיט אים שׂימחת־תּורה אין שול אַרײַן? און װער װעט זינגען מיט אים זמירות?…
און רײזל דערמאָנט זיך, װי ערשט נישט לאַנג פֿלעגט זי נאָך שבת־צו־נאַכטס זינגען מיטן טאַטן אינאײנעם די „אליהוס“ און גלאַט ייִדישע זאַכן און שטיקלעך, װאָס דער טאַטע האָט זי אױסגעלערנט. און די מאַמע בעת־מעשׂה פֿלעגט צעבלאָזן דאָס סאַמאָװאַרל און מאַכן טײ.
אײן ליד, געדענקט רײזל, פֿלעגן זײ זינגען כּמעט אַלע שבת־צו־נאַכטס, אַז דעם חזן איז געװען אױפֿגעלײגט אױפֿן האַרצן. דאָס ליד הײסט „משיח“ און זינגען דאַרף מען דאָס האַלב אױף ייִדיש, האַלב אױף גױיִש. דער חזן צו איר אױף ייִדיש, און רײזל צו אים אױף גױיִש:
ער: „װאָס װעט דעמאָלט זײַן?“
זי: „קאָניעץконец: דער סוף למר גלותינו“.
ער: „װוּהין װעלן ייִדן גײן?“
זי: „מי פּאָידיאָםмы пойдём: מיר װעלן אַהין לאַרצנו“.
ער: „װאָס װעט דאָרטן זײַן?“
זי: „שם נאַידיאָםмы найдём: מיר װעלן געפֿינען גואלנו“.
ער: װער זשע װעט דאָס זײַן?“
זי: „נאַשнаш: אונדזער משיח צדקנו“.
ער: „װען זשע װעט דאָס זײַן?“
זי: „סקאָראָскоро: באַלד במהרה בימינו“.
בײדע (גיך):
און נאָכאַמאָל: יום גילה, יום רינה!…
― טאָמער װאָלט געװען אַמאָל גענוג „געלע־גרינע“? ― מישט זיך אַרײַן די מאַמע מיטן סאַמאָװאַרל. ― לאָמיר בעסער טרינקען צו גלעזלעך טײ, האָסטו געזען אַ ביסל!…
אַך, װי גוט, װי ליכטיק, װי פֿרײלעך! און דאַכט זיך, אָט ערשט איז דאָס געװען, און דאָך ― אַזױ לאַנג, אַזױ לאַנג, גאָט װײס װען!… און עס נעמט זי אַרום אַ מוראדיקער אַ שװאַרצער אומעט. און עס איז איר שװער דאָס האַרץ, עס איז איר ענג אין האַלדז. זי װײס אַלײן נישט, װאָס איר איז. אָט־אָט װעט זי זיך צעװײנען… דערזעט דער פֿאָטער, װי זי זיצט אײנע אַלײן עפּעס פֿאַרזאָרגט אין אַ װינקעלע, גײט ער צו צו איר זינגענדיק, גלעט איר די שײנע שװאַרצע גלאַנצנדיקע האָר און בײגט זיך אָן צי איר:
― װאָס איז דיר, טאָכטער?
― גאָרנישט… אַ גוטע װאָך!
און זי פֿאַלט צו מיט איר הײסן קאָפּ צום חזנס ברוסט, טוליעט זיך צו צו אים און קושט אים און האַלדזט אים.
בעני ראַפֿאַלאָװיטש האָט אױך אָפּגעמאַכט הבֿדלה.
בײַ בענין גײט די הבֿדלה מיטן גאַנצן „פּאַראַד“. אַז בעני מאַכט הבֿדלה, דאַרף זײַן די גאַנצע כאַליאַסטרע אַרום אים און אַלע דאַרפֿן אים ענטפֿערן „ברוך־הוא ובֿרוך־שמו ― אָמן“. דאָס װײַב, און די קינדער, און די אַלטע, און דער בחור דער קאַסיר, און די אַם, און די קעכין ― אַלע, אַלע.
און די הבֿדלה, װאָס בעני מאַכט, איז שױן אײנמאָל אַן הבֿדלה. הײבן הײבט ער אָן דװקא הױך, אױף אַ קול, גרױסאַרטיק, מיט אַ טרױעריקן ניגון. נאָר אַז עס קומט צו „עזי וזמרת יה“ און אַ ביסל װײַטער, פֿאַרפּלאָנטערט ער זיך אין דער עבֿרי און מאָרקעט אָפּ אַ גאַנץ שטיק אונטער דער נאָז, ביז ער שלאָגט זיך אַרױף צוריק אױף אַ שטיקל דרך, שרײַט װידער הױך, אױף אַ קול: „בין תּהיה לנו!“ און דװקא מיט אַ „בית“, און נאָכדעם נעמט ער װידער מיט עטלעכע טענער נידעריקער, ביז ער לאָזט אױס צעצױגן: „בין קודש ל־חו־ל“. ענטפֿערן אים אַלע מיטן זעלבן ניגון: אָ־מ־ן! פֿאַרלעשט ער די הבֿדלה, שטופּט אָן אַלע קעשענעס אױף אַ פֿולער װאָך און זאָגט מיט זײַן ברומענדיקער לײבן־שטימע: „אַ גוטע װאָך!“. ענטפֿערן אים אַלע אין אײן קול: „אַ גוטע װאָך, אַ גוט יאָר!“.
אָט אַזױ מאַכט בעני הבֿדלה.
אָפּגעמאַכט הבֿדלה, טוט ער אַ װוּנק צום קאַסיר, ער זאָל געבן אַ צײל איבער דעם פּדיון פֿון דער װאָך און אַ שרײַב אַרײַן אין בוך די „ראַכונקעסрахунки: חשבונות“. און דער קאַסיר שׂשׂון־ושׂימחה פֿאַרקאַטשעט די אַרבל, ציט אַרױס די שליסעלעך פֿון די הױזן־קעשענעס, עפֿנט אױף דאָס מיטלסטע שופֿלעדל און זעצט זיך אַװעק צײלן דאָס געלט מיט אַן ערנסט, מיט כּװנה און מיט אַ ברען.
צום אַלעם ערשטן באַװײַזט זיך אױפֿן טיש דאָס פּאַפּיר־געלט, אַ פּעקל נאָך אַ פּעקל. דער קאַסיר שׂשׂון־ושׂימחה איז אַ בעריאַק אױף צײלן געלט. אַלע מינוט טוט ער אַ שפּײַ אָן אױפֿן גראָבן פֿינגער, און די אַסיגנאַציעס בײַ אים אין די הענט קנאַקן, פֿליִען, שעמערירן אין די אױגן. קודם גײען בײַ אים די מיוחסים, די שװערע הונדערטער, אָדער, װי בעני רופֿט זײ, די „לײַלעכער“. נאָכדעם גײען די װײַסע „דעליקאַטנע“ פֿינף־און־צװאַנציקער. נאָכדעם ― די רױטע פֿײַערדיקע צענערלעך מיט די בלױע פֿינפֿערלעך. און נאָך זײ גײט שױן „קלײנװאַרג“. גרינע אָפּגעבליאַקעװעטע דרײַערלעך און געלע צעדריבלטע אײנערלעך, גאָר אָן אַ שיעור.
די גאַנצע צײַט, װאָס דער קאַסיר צײלט דאָס מזומנס, זיצט אונדזער לײבל פֿון דער װײַטן איבער אַ סידורל, זאָגט שטילערהײט כּלומרשט דעם „ויתּן לך“, שאָקלט זיך און מישט אַ בלעטל נאָך אַ בלעטל, און העלפֿט צײלן דאָס געלט. ער צײלט און צײלט ― און קאָן נישט איבערצײלן. כּל־זמן עס האָט געהאַלטן בײַ די גרױסע פּעקלעך, האָט ער נאָך געקאָנט כאַפּן דעם גאַנג. נאָר אַז ס'איז געקומען צום „קלײנװאַרג“, האָט ער פֿאַרלױרן דעם חשבון און גענומען אַרײַנקוקן צוריק אין סידורל און זאָגן דעם „ויתּן לך“ מיטן אײגענעם שטילן ניגון, װאָס פֿריִער. נאָר די פּעקלעך מיטן געלט שטײען אים פֿאַר די אױגן און לאָזן אים נישט צורו. און ער פֿרעגט בײַ זיך אַלײן: „װוּ װעלן זײ זײַן, אָט די אַלע שײנע פּעקלעך מיט געלט, הײַנט אַרום האַלבער נאַכט? ― װוּ? בײַ אים, בײַ אים, בײַ אים!“
און עס כאַפּט אים אָן אַ ציטער, און ער צעשאָקלט זיך נאָך שטאַרקער און הײבט אָן צו זאָגן דעם „ויתּן לך“ װײַטער און װײַטער, נאָך מיט מער פֿרישקײט.
די צװײ, בעני און דער קאַסיר, זײַנען אַזױ פֿאַרטיפֿט אין דער אַרבעט, אַז זײ זעען גאָרנישט לײבלען און הערן נישט זײַן זאָגן, װאָס ער זאָגט. דערפֿאַר אָבער די מאַמע (בײלקע), װאָס זיצט בײַ דער זײַט, ― זי זעט און הערט, װי לײבל זאָגט, װי לײבל דאַװנט, קװעלט זי אָן און װינטשט זיך, „אַזאַ מזל, אַזאַ שטיק גאָלד, װאָס פֿאַר אַ קינד דאָס איז“.
דער גרױסער װײטיק, װאָס זי האָט געטראָגן ביז אַהער טיף אין האַרצן, האָט זיך שױן אָנגעהױבן ביסלעכװײַז צו פֿאַרהײלן. און זי טראַכט זיך: „װאָס האָט דאָס קינד, אײגנטלעך, אַזעלכעס פֿאַרזינדיקט? דערפֿאַר, װאָס ער האָט אַװעקגעגעבן אַן אָרעמען קראַנקן אַקטיאָר זײַן אָנבײַסן, דאַרף מען אַזױ באַשטראָפֿן אַ קינד ― אָנטאָן אים אַזעלכע בזיונות?… בעני זאָל װעלן אַ קוק טאָן אױף אים מיט אירע אױגן… איר זאָל זײַן פֿאַר זײַן ליכטיק פּנים!… “
נאָר בעני, װי אױף צו להכעיס, װיל נישט קוקן און װיל נישט הערן. ער איז פֿאַרטיפֿט אינעם געלט צײלן. אָפּגעפֿאַרטיקט זיך מיטן פּאַפּירגעלט, נעמט מען זיך צום זילבער. אױף זילבער צײלן איז שׂימחה נאָך מער מזיק, װי אױף פּאַפּיר. ער צײלט אױס דאָס זילבער־געלט אין קופּקעלעך, און די קופּקעלעך בײַ אים װאַקסן און װאַקסן. אָט איז אײנס, אָט איז צװײ, דרײַ, פֿינף, צען און נאָך, און נאָך, און נאָך. געפּטרט דאָס זילבער־געלט נעמט מען זיך צום ביסל מינץ. און דאָס מינץ פֿליט בײַם קאַסיר אין די הענט מיט סכּנות־נפֿשות. קלינגט און װערט פֿאַרפֿאַלן בײַ אים צװישן די פֿינגער, װי בײַ אַ פֿאָקוסניק. „אײַך באַדאַרף מען אױף כּפּרות“ ― טראַכט זיך לײבל. ― ער דאַרף נישט קײן מינץ, ער דאַרף נישט קײן זילבער. װוּהין װעט ער זיך מיט זײ אַהינטאָן? פֿאַר אים װעט זײַן גענוג אָט אַ יענע פּאַפּירענע פּעקלעך אַלײן, װאָס דער טאַטע האַלט אין די הענט… און לײבל קוקט מיט אײן אױג און זעט, װי דער טאַטע זײַנער שפּיגלט זיך אינעם געלט. בעני האַלט איבער איטלעכס פּעקל באַזונדער, טאַפּט דאָס, גלעט דאָס און גיט דאָס איבער דעם קאַסיר מיט אַ צאָל, און יענער באַלײגט דאָס צוריק אין טישקעסטל איטלעכס פּעקל אױף זײַן אָרט. געװײנלעך פֿריִער די מיוחסים, די הונדערטער, און נאָכדעם דאָס קלײנװאַרג, און נאָכדעם שױן דאָס זילבער מיטן מינץ.
און לײבל קוקט מיט אײן אױג אין סידור אַרײַן און מיטן אַנדערן אױג ― אַהין, אַהין, אין טישקעסטל אַרײַן, אין שופֿלעדל, צו די פּעקלעך מיט געלט. דאָרטן זײַנען איצט אַלע זײַנע האָפֿענונגען און מיט זײַן גאַנצן װעזן מיט זײַן גאַנצער נשמה.
אַז געלט איז אַ יצר־הרע ― דאָס האָט לײבל געהערט װיפֿל מאָל פֿונעם רבין אין חדר און גלאַט פֿון עלטערע ייִדן. און אַז דער יצר־הרע פֿון געלט איז אומגעהױער גרױס ― דאָס האָט ער אױך געהערט. נאָך דעם טעם דערפֿון האָט ער דערפֿילט ערשט אָט דאָ אין דער מינוט. ער האָט דערפֿילט, אַז דער יצר־הרע פֿון געלט האָט אים אַרײַנגענומען צו זיך אין די לאַפּקעס אַרײַן און האַלט אים שטאַרק־שטאַרק! און לײבל װײס, אַז ס'איז אומזיסט זײַן מי. ער װעט שױן פֿונעם יצר־הרעס הענט נישט אַרױס. און ער פּרוּװט זיך גאָר אַפֿילו נישט. אַדרבא, ער בעט גאָט, די עבֿירה זאָל אים געראָטן. װאָרעם טאָמער חלילה נײן… טאָמער חלילה פּאַקט מען אים ― װײ־װײ! ― די שעה זאָל גאָר נישט זײַן!… דעמאָלט איז ער דאָך אַ פֿאַרפֿאַלענער, אַ פֿאַרפֿאַלענער פֿון בײדע װעלטן! האָצמאַך פֿאָרט אַװעק. דאָס טעאַטער פֿאָרט אַװעק. און ער?… און רײזל?… װאָס װעט זײַן מיט אים?… אױס טעאַטער!… אױס רײזל!… אַ סוף צו אַלע גאָלדענע חלומות!… אַ סוף!…
― טפּרררו, מזל־טובֿ! געקומען צו פֿאָרן די „מחותּנים“ אָפּרײניקן די סטאָדאָלע פֿון דער ייִדישער „פּאַסקודסטװע“.
אַזױ רופֿט זיך אָן בעני אױף זײַן סגי־נהור־לשון און הײבט זיך אױף פֿונעם אָרט.
דער לעזער, װאָס איז שױן באַקאַנט מיט אונדזער בעני ראַפֿאַלאָװיטשעס שפּראַך, דאַרף אַלײן פֿאַרשטײן, אַז די „מחותּנים“ מײנט ער דאָס די בעל־עגלות, און די „ייִדישע פּאַסקודסטװע“ מײנט מען עס ― „דאָס ייִדישע טעאַטער“.
בעני זאָל קאָנען, װאָלט ער זיך אַלײן אױסגעפּאַטשט. אַזױ איז ער אין כּעס אױף זיך דערפֿאַר, װאָס ער האָט זיך „געקװאַפּעט“ אױף די עטלעכע „פּאַרעס“ און אַװעקגעגעבן אַזאַ רײנע, אַזאַ ציכטיקע סטאָדאָלע אױף אַ ייִדיש טעאַטער. „װען מע טרײַבט צונױף אַ פֿולע שטאַל מיט חזירים, װאָלטן זײ אים, נאָך זײַן מײנונג, נישט באַדאַרפֿט אַזױ פֿאַרפּאַסקודיקן דעם הױף, װי מע האָט אים פֿאַרפּאַסקודיעט אין די עטלעכע װאָכן. בעני װײס אַלײן נישט פֿאַרװאָס, נאָר װי אַ כּשרער ייִד האָט פֿײַנט חזיר, אַזױ האָט ער פֿײַנט אָט די הונגעריקע „לאַפּעטוטניקעס“ (דאָס מײנט ער דאָך די אַקטיאָרן). און מער פֿון אַלעמען קאָן ער נישט אָנקוקן אָט דעם „אױסגעסטראָצלטן מונדערפֿערצער“ מיט דעם „אָפּגעשאָסענעם לאָקשנברעט“ (דאָס מײנט ער דעם דירעקטאָר אַלבערט שטשופּאַק).
מען קאָן זאָגן, אַז די צװײ, בעני ראַפֿאַלאָװיטש און אַלבערט שטשופּאַק, האָבן זיך פֿײַנט געקראָגן פֿון דער ערשטער מינוט, װאָס זײ האָבן זיך דערקענט. זײ האָבן בײדע געקוקט אײנס אױף דאָס אַנדערע נישט אַנדערש װי פֿון אױבן אַראָפּ. בײַ בענין האָט שטשופּאַק קײן אַנדערן נאָמען נישט געהאַט, אױסער „שמאַרדאָװידליק“. און בײַ שטשופּאַקן האָט בעני קײן אַנדער נאָמען נישט געהאַט, אױסער „בעסאַראַבער פּופּיק“. דעריבער איז גרינג צו פֿאַרשטײן, װי בעני איז געװען צופֿרידן, אַז ער איז אַרױסגעקומען אין הױף און דערזען שמעון־דוד דעם בעל־עגלה צופֿאָרן צום טױער מיט אַ גרױסער בײַדאַרע??, און נאָך אים נאָך אַ װאָגן און נאָך אַ בײַדאַרע, און פֿון הינטן גאָר אַ גרױסן הױכן װאָגן, װאָס מע רופֿט אָן אין בעסאַראַביע „האַרבאָhârb: אַלטער אױטאָ“. און בעני האָט זיך גענומען אױסשמועסן מיט שמעון־דוד בעל־עגלה אױף זײַן שפּראַך:
― ברוך־הבא, סקאָצל קומט, אַ גאַסט, שמעון־דוד! זאָג מיר נאָר, סערצע, װיפֿל נעמסטו, אַ שטײגער, בײַ אָט די „האָלעדראַנצעס“ דערפֿאַר, װאָס דו פֿירסט זײ אַרױס דעם „פּגר“?
― אַשרי האיש ― אַז אָך און װײ איז צום בעל־עגלה! ― ענטפֿערט אים אָפּ שמעון־דוד מיט אַ פּסוק פֿון תּהילים און באַקלאָגט זיך פֿאַר בענין, װאָס פֿאַר אַ װיסטע פּרנסה דאָס איז. און ער רעכנט אים אױס אױף די פֿינגער, אַ פֿינגער נאָך אַ פֿינגער:
― אַ סקאַטינעскотина: בעל־חי דאַרף עסן, און מענטשן דאַרף מען האַלטן, און האָבער איז טײַער, און אַ װאָגן דאַרף מען שמירן, און אַ גױ מוז מען האַלטן, און אַ גױ איז אַ גנבֿ…
דערזען, אַז אָט־אָט װעט נישט כאַפּן קײן פֿינגער, האָט שמעון־דוד אַ מאַך געטאָן מיט דער האַנט און אױסגעלאָזט מיט אַ פּסוק פֿון תּהילים:
― בִימִינךָ נֶצַח ― מיטן קאָפּ אין דער ערד!
שמעון־דוד בעל־עגלה איז מער באַלעבאָס װי בעל־עגלה. ער האָט אַן אײגענע שטוב, דרײַ פּאָר פֿערד, די קינדער לערנען בײַ אים אין חדר, און אַלײן איז ער אױך אַ שטיקל יודע־ספֿר, קלאָר דעם גאַנצן תּהילים אױף אױסװײניק, און האַקט מיט פּסוקים, עקספּלואַטירט דעם תּהילים נעבעך אױף יעדן טריט און שריט.
מיט שטשופּאַקן האָט זיך שמעון־דוד באַדינגען מעשׂה פּאָדריאַדטשיק. דאָס הײסט, אַז ס'איז נישט זײַן עסק: ער דאַרף אים אַריבערפּעקלען קײן פּאַטשעשטי צו דער באַן שבת־צו־נאַכטס, תּיכּף נאָך הבֿדלה, דאָס גאַנצע ייִדישע טעאַטער מיט די אַרטיסטן, מיט די דעקאָראַציעס, מיט „הכּל־בכּל־מכּל־פֿלעקל“, און אַז גאַנץ פֿרי כּלחוך־השור ברענגט ער אים אױף דער באַן קײן פֿאַלעשטיFăleşti גאָר אָן אַ שום תּירוץ, עס מעגן פֿאַלן שטײנער פֿונעם הימל, און פֿון דאָרט איז ― „ברכי נפֿשי הללױה ― קאָן ער שױן פֿאָרן אַפֿילו מיט אַ שליטן קײן ארץ־ישׂראל“…
אַזױ האָט געזאָגט שמעון־דוד אַלײן. און שמעון־דוד, אַז ער זאָגט איז געזאָגט.
געקומען שבת־צו־נאַכטס ― נישטאָ שמעון־דוד. עס האָבן זיך שױן לאַנג באַװיזן שטערן אױפֿן הימל און פֿײַערלעך אין די פֿענצטער, און קײן פֿור זעט מען נאָך אַלץ נישט. האָט שטשופּאַק געשיקט צו אים האָצמאַכן אױף אַ זאַקוציע. האָט האָצמאַך געטראָפֿן שמעון־דודן איבער אַ גרױסן סידור זאָגן „ויתּן לך“ אױף אַ קול.
― רב שמעון־דוד, נו?
האָט אים שמעון־דוד אָנגעװיזן מיט אײן האַנט אױפֿן מױל און מיט דער אַנדערער האַנט אױפֿן סידור און אַ זאָג געטאָן:
― נו־נו.
דאָס האָט באַדאַרפֿט באַדײַטן, אַז ביז שמעון־דוד װעט נישט פֿאַרטיק װערן מיטן „ויתּן לך“, איז גאָר נישטאָ װאָס צו רעדן. האָט זיך דערװײַל האָצמאַך אַװעקגעזעצט רײכערן אַ פּאַפּיראָס, און שטשופּאַק איז דאָרטן פֿון דער הױט געשפּרונגען. קײנמאָל איז אַלבערט שטשופּאַק נישט געװען אַזױ נערװעז, װי אָט דעם שבת־צו־נאַכטס. ער האָט זיך געסודעט און געשושקעט מיט שלום־מאירן. זיך געשמיצט און געװאָרפֿן, איבערגעקריגט זיך מיט אַלע אַקטיאָרן און אַקטריסעס און מער פֿון אַלעמען האָט געלײזט, געװײנלעך, דאָס כּפּרה־הינדל ― האָצמאַך. ער האָט אים אָנגעזאָגט, און גוט אָנגעשאָלטן בעת־מעשׂה, ער זאָל אים די רגע ברענגען די בעל־עגלות מיט די פֿורן, אַנישט זאָל זײַן נאָמען נישט הײסן „אַלברעט“!
― װאָס איז דאָ מיט אונדזער „דרעקטאָר“? ― האָבן די אַרטיסטן זיך איבערגעשמועסט צװישן זיך אין דער סטאָדאָלע, הינטער די קוליסן.
― טשעפּעט אים נישט, ער איז משוגע. די „דרעקטריסע“ קומט צו פֿאָרן מאָרגן אינדערפֿרי.
― פֿון װאַנען װײסטו?
― געװען אַ דעפּעש.
― װאָס הערט שטשופּאַק אַ װײַב?
― שטשופּאַק האָט דען אַ װײַב?
― מזל־טובֿ! ביסט אַ היגער?
― אַ סבֿרא, אַז אַזאַ ייִד װי שטשופּאַק איז נישט קראַנק האָבן דרײַ װײַבער.
― און איך האָב געהערט, אַז די האָט ער געגט.
― עס הײבט זיך גאָר נישט אָן.
― װאָס זשע טאַנצט ער אַרום דער פּרימאַדאָנע?
― די פּרימאַדאָנע לאָזט צורו. די פּרימאַדאָנע האָט אײַך אַלעמען אין דער ערד!
― ברײַנדעלע קאָזאַק! װאָס זענט איר פֿאַר אַ מליץ־יושר?
― טאָמער װאָלט איר אײַנגענומען אַ לעפֿל שטומעניש?
― אָדער גאָר אַ מיתה־משונה?
― װוּ? דאָ אין בעסאַראַביע? צי דאָרט, אין רומעניע?
― גיב אַ קוק אױף זיך אין שפּיגל, מאַלפּע!
― טאָמער װאָלט געװען גענוג שלײַפֿן די צינגלעך?
― הכּלל, װי זשע האַלטן מיר מיט שטשופּאַקס װײַבער?
― שאַט, קינדער, מיר דאַכט, אַז מע פֿאָרט.
― מע פֿאָרט! מע פֿאָרט!
― ראַם־טאַרעראַם! טעראַראַראַם!
― הערצאָם־פּערצאָם־פּערל־װירל־װערצאָם…
― רײַב זשי! פּוץ זשי! פּוץ זשי, פּוץ זשי, פּוץ זשי, פּוץ געטרײַ!…
און די גאַנצע חבֿרה אַקטיאָרן און אַקטריסעס, דערהערט, אַז מע פֿאָרט, האָבן זײ זיך אױפֿגעכאַפּט װי אײן מענטש און, זינגענדיק, אַרױסגעמאַרשירט אײנס נאָך דאָס אַנדערע פֿון דער סטאָדאָלע אין הױף אַרױס ― „מקבל פּנים זײַן דעם חתן“.
לכּבֿוד דעם ייִדישן טעאַטער האָט שמעון־דוד בעל־עגלה אַראָפּגעבראַכט אַ גאַנץ בינטל בעל־עגלות און שמײַסערס, יונגע און אַלטע, אַלע מיט גרױסע גוט־אָנגעשמירטע שטיװל און אַלע מיט לאַנגע בײַטשן אין די הענט ― כּמעט די גאַנצע האָלענעשטער בערזע. דאָ זײַנען געװען: נח ברימזע ― אַ בעל־עגלה מיט אַ צעריסענער נאַקידקע און מיט אַ פּליושענעם קאַרטוז. נחמן קאָקאָש ― אַ בײזער ייִד, װאָס זעט אױס װי אַ האָן. יענקל מאַמעטליװע ― אַ פֿאַרשלאָפֿענער בחור מיט רױטע ליפּן. געצי גאַלאַגאַן ― אַ הױכער יונגאַטש, נאָר מיט אײן אױג. הענעך קוסטײ ― אַ קלײן בעל־עגלהכל, נאָר אַ קרעפֿטיקס. און קאַרפּע מונדזיוק ― אַ גױ, אַ מאָלדאָװאַן מיט אַ שמױסן היטל איז אױך געװען בתוכם. קאַרפּע מאָלדאָװאַן האָט אָנגערוקט דאָס היטל, אונטערגעשטעקט די פּאָלעס פֿון דער סװיטקע און אַװעקגעשטעלט זיך שמירן די רעדער, און חבֿרה בעל־עגלות האָבן זיך אַ נעם געטאָן צו דער אַרבעט געשמאַק, אױף אַלע כּלים: פּאַקן דעקאָראַציעס, טראָגן פֿון דער סטאָדאָלע קאַסטנס מיט קעסטלעך, פּעק מיט פּעקלעך, אַרױפֿלײגן אױף די פֿורן, גאָר נישט געהערט די אַקטיאָרן מיט אַקטריסעס, װאָס זײַנען נאָכגעגאַנגען פֿון הינטן און געבעטן מען זאָל טראָגן „פּאַװאָלינקע“, „פּאַמעלעכן“.
װי אַ גענעראַל איז געשטאַנען איבער די בעל־עגלות שמעון־דוד און געקאָמאַנדעװעט, געבײזערט זיך און געהאַקט מיט שטיקער תּהילים, אױסגעמישט מיט מאָלדעװאַניש לשון:
― הער נאָר, דו „קאַלבון“, דו „בלאַסטאַמאַס“ אײנער, על־כּן יאבֿדו דרך ― האַלט אײַן דעם װאָגן, װאָרעם אָט כאַפּסטו אַ פֿריקע אין פּיסק אַרײַן, כּי יבער כּמעט אַפּו ― װעט דיר אַראָפּ די נאָז!…
חבֿרה בעל־עגלות און שמײַסערס שרעקן זיך, אַ פּנים, װינציק װאָס איבער פֿאַר שמעון־דודס קאָמאַנדע און פֿאַר שמעון־דודס תּהילים זאָגן. װאָרעם די שמײַסערס, אין דער אײגענער צײַט, װאָס מע אַרבעט און מע טראָגט די פּעקלעך, װאַרפֿט מען זיך דורך צװישן זיך מיט װערטער און מיט װערטלעך, און מע רעדט און מע לאַכט, און מע שמועסט זיך אױס װעגן אַכילה אױף בעל־עגלה־שפּראַך:
― זאָג נאָר, דו מאַמעטליװע בחור, ביסט עפּעס אַ בעלן איצט אױף אַ מאַלאַיע מיט גענדזנשמאַלץ אױף אַ פֿולער װאָך?
― אַװעק, די בלינדער מיאָך, מיט דײַן מאַלאַיע! איך בין „ליובאָפּיטנע“ בעסער אױף אַ צימעסל מיט אַ „נאַכיט“.
― און פֿאַרטרינקען מסתּמא מיט אָ קװערטל „פּאָמניאַק“, כאַ־כאַ?
― אָדער גאָר מיט אַ פֿרישער „בראַהע“?
דערהערט דאָס שמעון־דוד, צעשרײַט ער זיך אױף אַ קול:
― למה רגשו גױים ― װאָס האָט איר זיך צערעדט פֿון עסעניש, ממזרים? אָט װעל איך אײַך געבן אַ פּאָמניאַק, װעט אײַך זײַן כַּצִנָה רצון תַּעְטְרֶנוּ ― מיט אַ דישעל אין האַלדז אַרײַן!
די געװאַלדן און די געלעכטערס פֿון די שמײַסערס און דאָס קאָמאַנדעװען מיט די קללות פֿון שמעון־דוד בעל־עגלה גיסן זיך צונױף און מישן זיך אױס מיטן רעש און מיטן טומל פֿון די אַקטיאָרן מיט די אַקטריסעס, װאָס לױפֿן אַרום װי די משוגעים, שרײַען און פּילדערן אײנס אױף דאָס אַנדערע און אַלע אױף האָצמאַכן:
― האָצמאַך! דער רוח זאָל דיך נעמען!
― האָצמאַך, גײ! האָצמאַך, שטײ! האָצמאַך, האַלט! האָצמאַך, אַהער! האָצמאַך, אַהין!
און דער אָרעמער האָצמאַך נעבעך טראָגט אױף זײַנע דאַרע שפּיציקע פּלײצעס דעם גאַנצן טעאַטער־גלות, שטײט אױס אַלעמענס קללות, װאַרפֿט זיך אױף אַלע זײַטן, טראָגט און שלעפּט און הוסט, און עס פֿאַלט אים פֿון די הענט, װאָרעם איבער זײַן קאָפּ שטײט, אײַנגעטונקען אין בריליאַנטן, דער דירעקטאָר פֿונעם ייִדיש־דײַטשן טעאַטער, אַלבערט שטשופּאַק, און טרײַבט אים האַלדז און נאַקן און שעלט אים און מאַכט אים מיט דער בלאָטע גלײַך.
װאָס הערט אָבער איצט האָצמאַך דעם דירעקטאָר? „ער האָט אים אין דער ערד מיט די בײנער!“ לאָז נאָר אָפּלױפֿן בלאַט אָט דאָס שטיקל אַרבעט, װאָס ער האָט פֿאַרטראַכט. לאָז נאָר אָט דער „יאַט“ אַרױסבאַקומען הײַנט בײַנאַכט די „פּותּיקא“, װעט שױן זײַן גימל!…
דער „יאַט“ ― דאָס מײנט ער לײבלען, װאָס ער זוכט אים מיט די אױגן און קאָן אים נישט געפֿינען. אַלע זײַנען דאָ אין הױף. אַלע קינדער ראַפֿאַלאָװיטשעס. די זין מיט די טעכטער, און די שנירס מיט די אײדעמס, און די אַם, און דער קאַסיר, װאָס לײבל האָט אים אַ נאָמען געגעבן „שׂשׂון־ושׂימחה“, און אַפֿילו די „אַלטע“ מאַמע איז אַרױס כאַפּן אַ קוק מיטן שאַרפֿן אױג, װי דאָס טעאַטער פּאַקט זיך, און מניה־ובֿיה טאַקע אַכטונג געבן, מע זאָל חלילה צװישן יאָ און נײן עפּעס נישט אַרײַנהאַקן על־פּי־טעות אין װאָגן אַרײַן… נאָר אײן לײבל איז דאָ נישטאָ. און האָצמאַך איז אױס מענטש, װאָס ער זעט נישט דעם „יאַט“. „אַ קשיא אױף אַ מעשׂה, ― טראַכט ער זיך, ― אפֿשר האָט דער קלײנער װעװריק שױן חרטה געקריגן אױף דעם גאַנצן פּלאַן?… אַ שײן פּנים װעט ער, האָצמאַך, דעמאָלט האָבן בײַ זיך אַלײן. „אַ יאָלד צװישן יאָלדן“ װעט ער דעמאָלט זײַן. בײַ שטשופּאַקן אַ שטיװל־פּוצער װעט ער בלײַבן. און אפֿשר נאָך כאַסלערע האָבן פֿאַר אָט דער כאָליערע עטל־דבֿורה, קומען זאָל אױף זײ אַלעמען אַ פּאָהיבעל, רבונו־של־עולם, הײַנטיקע נאַכט! זײ זאָלן גאָר נישט דערלעבן אַרױספֿאָרן פֿון דאַנען! און אַז זײ װעלן אַרױספֿאָרן, זאָלן זײ ברעכן רוק און לענד אױפֿן גלײַכן װעג און נישט דערלעבן קומען אַהין, װוּ זײ פֿאָרן!“…
― האָצמאַך, װאָס בורטשעסטו דאָרטן, װעלכעס שװאַרץ יאָר?
― איך בורטשע נישט, איך לערן מײַן ראָלע.
― געפֿונען אַ צײַט אױף צו לערנען אַ ראָלע, פֿאַרברענט זאָלסטו װערן, אידיאָט! אַהער צו גײ!
― אָמן, גם אַתּם. איך גײ! איך גײ! ― זאָגט האָצמאַך און קוקט זיך אַרום אױף אַלע זײַטן, זוכט לײבלען.
אומזיסט האָט זיך יענעם שבת־צו־נאַכט האָלענעשטי צונױפֿגעקליבן אַרום נגידס הױף אַרױסצובאַגלײטן דאָס ייִדישע טעאַטער מיט כּבֿוד, װי עס געהער צו זײַן. שלום־מאיר האָט זײ עטלעכע מאָל געזאָגט מיטן האַרבן װאָרט, און אַפֿילו אין טאַטן אַרײַן שױן אױך געשאָלטן, אַז ס'איז אומזיסט זײער װאַרטן ― זײ װעלן זיך נישט דערװאַרטן, װאָרעם מע דאַרף זיך נאָך פּאַקן און פּאַקן. די האָלענעשטער ליבהאָבערס פֿון טעאַטער האָבן אָבער נישט געװאָלט נישט הערן, נישט זען. זײ װײסן על־פּי־שׂכל, אַז ס'איז דבֿרים־בטלים. אַלצדינג נעמט אַ סוף. דאָס פּאַקן מוז זיך אַמאָל ענדיקן. דאָס טעאַטער מוז אַרױספֿאָרן פֿון הױף גאָר אָן אַ שום תּירוץ. נאַרישקײטן! װי פֿאָרט דאָס אָפּ אַ ייִדיש טעאַטער פֿון האָלענעשטי גלאַט אַזױ, מיר נישט, דיר נישט, און אַ האַלבע שטאָט זאָל דאָס נישט אַרױסבאַגלײטן?
דאָס האָט אונדזער דירעקטאָר פֿון ייִדיש־דײַטשן טעאַטער און זײַן פֿליגל־אַדיוטאַנט שלום־מאיר מוראַװטשיק גראָד נישט געשמעקט. צו דעם גרױסן פּלאַן, װאָס זײ האָבן אױסגעפּלאַנעװעט, האָט מען באַדאַרפֿט האָבן גראָד פֿאַרקערט, אַז קײן זײַטיקער עולם זאָל בײַ זײער אַרױספֿאָרן דװקא נישט זײַן. װאָס זשע טוט מען? װאָס זאָגט מען זײ? שלום־מאיר האָט זײ שױן גענוג געזאָגט. אײַנרײַסן זיך מיט אַ שטאָט קאָן מען נישט. עס קאָן נאָך אַרױס דערפֿון אַ סקאַנדאַל. און זײ דאַרפֿן האָבן, אַדרבא, ס'זאָל זײַן שטיל… עס שטײט פֿאַר זײ אַן אײדעלע אַרבעט אױף „גאָטס גאַס“, אַ פֿײַן שטיקל אַרבעט!…
פֿאַלט שלום־מאיר אױף אַ המצאה (פֿאָרט אַ דיפּלאָמאַט!). ער קלעטערט אַרױף אױף אַ הױכן װאָגן און טרעט אַרױס פֿאַרן עולם גאָר מיט אַ רעדע, אָבער טאַקע מיט אַ גאַנצן ספּיטש:
― געערטעס פּובליקום! מײַנע הערן און דאַמען! אינעם נאָמען פֿונעם דירעקטאָר פֿונעם ייִדיש־דײַטשן טעאַטער און אינעם נאָמען פֿון דער גאַנצער טרופּע האָב איך די ערע איבערצוגעבן אײַך, געערטעס פּובליקום, אונדזער טיפֿסטן דאַנק פֿאַר אײַער סימפּאַטיע, װאָס איר האָט אַרױסגעװיזן צו אונדזער טעאַטער. די גאַנצע צײַט, װאָס מיר האָבן זיך געפֿונען אין אײַער שטאָט, איז דאָס טעאַטער ― איך מעג עס זאָגן מיט שטאָלץ ― קײנמאָל נישט געװען לײדיק. און נישט נאָר פֿון אינעװײניק, נאָר אַפֿילו פֿון דרױסן איז דאָס תּמיד געװען באַלאַגערט. דאָס באַװײַזט, אַז איר פֿאַרשטײט װי צו שעצן קונסט, און ייִדיש טעאַטער האָט בײַ אײַך אַ װערט. עס איז מײַן חובֿ בעטן בײַ אײַך אום אַנטשולדיקונג פֿאַר מײַן נישט העפֿלעכער באַנעמונג קעגן אײַך, דאָס הײסט, אױף ייִדיש געזאָגט, בעט איך בײַ אײַך הונדערט מאָל מחילה דערפֿאַר, װאָס טאָמער האָב איך עמעצן פֿון אײַך אַמאָל גראָב באַהאַנדלט, אױסגעשאָלטן אין טאַטן אַרײַן, אַרױסגעװאָרפֿן פֿון טעאַטער אָדער אָפּגעשפּריצט מיט קאַלט װאַסער. אַ מענטש איז נישט קײן מלאך… איך װײס נישט, װי אַזױ איר ― נאָר איך פֿאַרזיכער אײַך, אַז אונדזער טעאַטער װעט אײַער האָלענעשטי קײנמאָל נישט פֿאַרגעסן. געערטעס פּובליקום! אונדזער טעאַטער האַלט בײַ אָפּפֿאָרן פֿון דאַנען, און אפֿשר אױך אױף אַ גאַנץ לאַנגער צײַט. עס װאָלט בײַ אונדז געװען זײער אָנגעלײגט, װען איר זאָלט אונדז קענען באַערן מיט אײַער אַרױסבאַגלײטן פֿון שטאָט אַרױס. עס טוט מיר אָבער זײער לײַד אײַך צו זאָגן, אַז נישט אַלע װעלן דאָס קאָנען טאָן, װאָרעם ביז עס װעט נישט אָנהײבן צו שאַריִען אױף טאָג, װעלן מיר נישט רירן פֿונעם אָרט. אױב איר װילט אונדז װירקלעך אָנטאָן אַ פֿאַרגעניגן, זאָלט איר איצטער גײן אַהײם שלאָפֿן און אם־ירצה־השם מאָרגן כּאור װעט איר קומען אַהער, װעט איר זײַן װילקאָמען.
דער עפֿעקט פֿון שלום־מאירס רעדע און פֿון זײַן דײַטשישן „װילקאָמען“ איז געװען איבער אַלע מאָסן. „דאָס געערטע פּובליקום“ האָט דעם רעדנער געמאַכט אַן אומגעהײַערע אָװאַציע. אָן אַן עק „בראַװאָ“ האָט מען אים געשריגן. „בראַװאָ“ אַלײן איז אָבער געװען װינציק, האָט מען גענומען שרײַען „הוראַ“. מיט „הוראַ“ אַלײן האָט זיך דאָס פּובליקום אױך נישט באַגנוגנט, האָט מען אָנגעהױבן שרײַען און אַרױסרופֿן האָצמאַכן: „האָצמאַך! אַ חסידל! האָצמאַך! האָצמאַך!“
איז שלום־מאיר מוראַװטשיק אַרױף נאָכאַמאָל אױפֿן װאָגן און אַנטשולדיקט זיך פֿאַרן „געערטן פּובליקום“, אַז ס'איז אומזיסט זײער שרײַען מיט זײער ליאַרמען: האָצמאַך װעט איצט נישט אױפֿטרעטן מער און קײן „חסידל“ נישט זינגען. דאָס טעאַטער איז געשלאָסן.
דער געפּילדער איז פֿון דער דערקלערונג נישט געװאָרן קלענער. אַדרבא, די געשרײען „האָצמאַך“ און „חסידל“ זײַנען געװאָרן מיט פֿופֿציק פּראָצענט גרעסער און שטאַרקער.
שלום־מאיר מוראַװטשיק האָט אַרױסגעזען, אַז מיט גוטן װעט מען מיט זײ גאָרנישט מאַכן. האָט ער געמוזט אָנװענדן זײַן אַלטן מיטל, װאָס איז אים געשטאַנען אין אַלע זײַנע נױטן, די סגולה פֿון „וזרקתּי“. דאָס הײסט, מע האָט געמוזט זיך מטריח זײַן, אױפֿדעקן די דעקאָראַציעס און אַרױסציִען פֿון דאָרטן דעם שפּריצער און לאָזן אַ קאַלטן שטראָם אױפֿן „געערטן פּובליקום“. אַ טײַערע סגולה! אין אײנע צװײ מינוט איז דער פּלאַץ אָפּגערײניקט געװאָרן און ס'איז פֿונעם „געערטן פּובליקום“ נישט געבליבן, איר זאָלט זאָגן, אַ נפֿש.
ערשט דעמאָלט האָט שלום־מאיר מוראַװטשיק אָפּגעװאַרט אַקעגן אַ פּאָר שעה, און אַז אין שטאָט איז געװאָרן רעכט שטיל, האָט דער דירעקטאָר שטשופּאַק צונױפֿגענומען די גאַנצע טרופּע און האָט אײַנגעלאַדן אױך יחיאל דעם קלעזמער מיט דער גאַנצער קאָמפּאַניע און איז אַװעק מיט זײ אין אַ קעלער אַרײַן נעמען צו גלעזלעך װײן און פֿאַרבײַסן מיט נאַהיט, געבן אַ לעב, װי גאָט האָט געבאָטן.
די טרופּע האָט זיך גאָרנישט געקאָנט אָפּװוּנדערן, װאָס איז דאָס זײער דירעקטאָר פּלוצעם געװאָרן אַזױ מילד? „עפּעס טאַקע נאָר אַ בער אין װאַלד געפּגרט“!… אַלעמאָל האָט ער געהײסן געבן נאָך, אַלײן געטרונקען און געבעטן דעם עולם טרינקען מיט זײַן נישט־קלעפּנדיקער שפּראַך:
― װאָס זאָל איך אײַך זאָגן איז דאָס אַ װײן הערט זשע קינדער טרינקט און גיסט!…
סאַמע אין רעכטן טרינקען האָט זיך אונדזער שלום־מאיר מוראַװטשיק אַרױסגעגליטשט פֿון דער קאָמפּאַניע, איבערגעלאָזט די גאַנצע חבֿרה אין קעלער, און אַלײן איז ער, װי אַ שטילער שאָטן, אַװעק אױף „גאָטס גאַס“.
יצחק, בעת אַבֿרהם אָבֿינו האָט אים געפֿירט צו דער עקדה, האָט געװיס נישט באַדאַרפֿט אַזױ ציטערן, װי עס האָט געציטערט אונדזער יונגער העלד נעבעך, זיצנדיק יענעם שבת־צו־נאַכטס אין װאָגן מיט זײַן פֿרײַנד האָצמאַך און פֿאָרנדיק מיט אים צו דער באַן קײן פּאַטשעשטיPocșești און פֿון דאָרט קײן אונגעניUngheni, צו דער רומענישער גרענעץ. און געציטערט האָט ער פּשוט דערפֿאַר, װאָס טאָמער, אַ קשיא אױף אַ מעשׂה, יאָגט מען אים נאָך און מע פּאַקט אים און מע ברענגט אים צוריק קײן האָלענעשטי און מע טרײסלט אױס בײַ אים… אַך! לײבל האָט גאָר מורא דערפֿון צו טראַכטן. בעסער אַ לעבעדיקער אין טײַך אַרײַן…
און לײבל הערט זיך אײַן אינעם לױפֿן פֿון די פֿערד, אינעם קאַטשען זיך פֿון די רעדער און אינעם טרײסלען פֿונעם װאָגן און עס דאַכט זיך אים, אַז עמעצער לױפֿט אים נאָך. און ער פֿילט, װי עס טרײסלען זיך אים אַלע גלידער פֿאַר שרעק. פֿאַר שרעק? אפֿשר איז דאָס גאָר פֿון דער שײנער „יאַזדע“? אַז אָך און װײ איז צו זײ בײדן, צו אים און צו האָצמאַכן! ― זײ זיצן אין אַ שײנעם װאָגן, עס קאָן די נשמה אױך אַרױסטרײסלען. דאָס איז שלום־מאירס קאָפּ געװען, מע זאָל באַזעצן האָצמאַכן גאַנץ אױבנאָן אױף דער „האַרבאָ“ מיטן באַגאַזש ― ס'זאָל חלילה נישט זײַן קײן שאָדן אין די דעקאָראַציעס.
איצטיקס מאָל האָט שױן אָבער האָצמאַך געהערט שלום־מאירן מיטן דירעקטאָר מיט זײערע דעקאָראַציעס און מיט זײער גאַנצן טעאַטער װי דעם פֿאַראַיאָריקן שנײ. האָצמאַך איז שױן, זיצנדיק דאָ אין װאָגן, אַלײן געװען אַ דירעקטאָר, אַלײן געהאַט זײַן אײגן טעאַטער מיט זײַן אײגענער טרופּע, מיט זײַנע אײגענע דעקאָראַציעס. בײַ האָצמאַכן, פֿאַרשטײט איר מיך, געפֿינט זיך אין בוזעם אַ פּעקל אַזעלכעס, װאָס װאַרעמט אים און בריט אים, צעטראָגט אַ באַלזאַם אין אַלע זײַנע גלידער און פֿילט אָן זײַן האַרץ מיט דער גרעסטער פֿרײד…
דאָס דאָזיקע גוטע פּעקל האָט אים איבערגעגעבן שטילערהײט, טאַקע דאָ אױפֿן װאָגן זיצנדיק, זײַן יונגער פֿרײַנד לײבל, און די הענט זײַנע בעת־מעשׂה געװען בײַ לײבלען קאַלט און האָבן געציטערט, און די צײן אין מױל האָבן אים געקלאַפּט, און אַלײן האָט דאָס אים געװאָרפֿן װי אין קדחת.
― װיפֿל איז דאָ, ליובעניו? ― פֿרעגט אים האָצמאַך שטילערהײט, אָנגעבױגן זיך צו אים אױפֿן אױער, עס זאָל נישט דערהערן דער בעל־עגלה, װאָס פֿאָרט מיט זײ אױפֿן װאָגן. נאָר ער איז זיך משער נאָכן פּעקל, אַז דאָס דאַרף זײַן אַ היפּשע „פּותּיקא“…
― איך װײס אַלײן נישט, ― ענטפֿערט אים לײבל אױך אױפֿן אױער, און האָצמאַך דערפֿילט, װי פֿון לײבלס מױל זעצט אַרױס אַ היץ.
― װאָס ציטערסטו, קאָטיקל? ― ס'איז דיר קאַלט? ― פֿרעגט אים האָצמאַך מיט געטרײַשאַפֿט פֿון אַן עלטערן ברודער.
― ס'איז מיר װאַ־װאַ־װאַרעם! ― ענטפֿערט אים לײבל, קלאַפּנדיק אַ צאָן אין אַ צאָן.
― אַזױ? ס'איז דיר װאַ־װאַ־רעם? ― קרימט אים איבער האָצמאַך. ― אַ בײזע היץ אױף דיר. אָט װעל איך דיר אָנטאָן, ליובעניו, מײַן טענדע־װערענדע, װעסטו זיך מחיה זײַן. מײַן טענדע־װערענדע װאַרעמט װי אַ מאַמע.
און האָצמאַך טוט זיך אַ װאָרף און בינדט אױף אַ פּאַק מלבושים און שלעפּט אַרױס פֿון דאָרטן אַן אַלטן בגד, שמאַטע־שבשמאַטע.
װאָס איז אים עפּעס געפֿעלן אָנצורופֿן אָט די שמאַטע מיט אַזאַ געהױבענעם נאָמען? עס קאָן זײַן, אַז אַמאָל, בעת עס האָט נאָך געהערט צו שטשופּאַקן, איז דאָס טאַקע געװען אַזאַ מין מלבוש, װאָס מע דאַרף עס רופֿן „טענדע־װערענדע“. האָב איך אָבער מורא, אַז דאָס האָט געמוזט זײַן שױן לאַנג, זײער לאַנג. אַװדאי אין יענע צײַטן, װען אונדזער דירעקטאָר, אַלבערט שטשופּאַק, איז נאָך גאָר קײן דירעקטאָר נישט געװען, נאָר אַזױ אַן אַקטיאָר. און אפֿשר איז דאָס געװען נאָך דעמאָלט, װען אונדזער שטשופּאַק איז, נישט הײַנט געדאַכט, אַרומגעגאַנגען אױף חתונות, אױף בריתן און אױף פּדיון־הבנס און געזונגען „כּל־מקדש“… יעדן פֿאַלס, בעת שטשופּאַק האָט אַװעקגעגעבן דעם דאָזיקן אַלטן בגד דעם קאָמיקער האָצמאַך, האָט ער עטלעכע מאָל איבערגעחזרט, אַז דאָס שענקט ער אים אַװעק אױף תּמיד, אַ מתּנה הײסט עס. און ער האָט זיך דװקא נישט געפֿױלט צונױפֿצורופֿן אַלע אַרטיסטן, באַװײַזן זײ, „װאָס פֿאַר אַ מתּנה ער, שטשופּאַק, איז, כע־כע, אַ בעלן אַװעקשענקען“. און ער האָט גענומען דרײען דעם אָרעמען האָצמאַכן אױף אַלע זײַטן, זיך געשפּיגלט און געקװעלט און באַרימט זיך אין אײן אָטעם:
― געװען אַמאָל, הערט זשע, אַן אַנטיקל פֿון אַן אײבערמאַנטל מיט אַ טײַערן קאָלנער פֿון עכטן סאַמעט און אַ פּעלערינע פֿון אױבן איז געװען, הערט זשע, געקױפֿט, הײסט עס, אַ פֿאַרטיקע מציאה פֿון אַ גנבֿ, אַ מחיה געװען צו קוקן אַן אַרבל, כע־כע, זאָל מײַן נאָמען נישט הײסן אַלברעט!…
אױף שטשופּאַקס רױטע אָנברעמענדיקע אױגן האָט זיך אַזש באַװיזן אַ טרער. און האָצמאַך האָט אָנגעטאָן דאָס דאָזיקע טײַערע מלבוש און האָט טאַקע דאָ אױפֿן אָרט, הינטער שטשופּאַקס פּלײצעס, גענומען נאָכמאַכן שטשופּאַקן מיט זײַן מגושמדיקן געקנײטשט רחמנות־פּנים, מיט זײַן צונױפֿגעשנורעװעטן פּיסקל און מיט זײַנע קלײנע טרערנדיקע אײגעלעך, ― אָבער אַזױ קונציק, אַז ס'איז געװען נישט צו דערקענען, װער פֿון די צװײ איז שטשופּאַק, און װער איז האָצמאַך?
פֿונדעסטװעגן האָט די דאָזיקע טענדע־װערענדע געדינט האָצמאַכן טאַקע װי אַ געטרײַע מאַמע. זי איז אים געװען אַ רעגנמאַנטל און אַן אונטערבעט, און אַן אײבערבעט, און אַ קאָלדרע, און אַ כאַלאַט, און װאָס איר װילט. און אױך איצט איז זי אים צו נוץ געקומען אױף אײַנצוהילן דעם דאָזיקן קלײנעם „יאַט“, װאָס ציטערט װי אַ כּשר לעמעלע. און האָצמאַך בײגט זיך אָן צום קלײנעם „יאַט“ און שעפּטשעט אים אױפֿן אױער און טרײסט אים װי מע טרײסט אַ קלײן קינד:
― װאָס האָסטו מורא, נאַרעלע, אַקאָרשט װי מע זעט נישט, זײַנען מיר דאָך אין פּאַטשעשטי. דאָרט זעצן מיר זיך אַװעק אױף דער באַן און מיטן טאָג זײַנען מיר שױן אױף דער גרענעץ, אין אונגעני. און פֿון אונגעני ביז יאַסIaşi איז נישט מער װי אַ האַלבע שעה פֿאָרעכץ, אַזױ אַז ביז מע װעט זיך אין דער הײם כאַפּן, װעלן מיר שױן זײַן ― טיו־טיו!…
פֿון דעם דאָזיקן פֿרײלעכן געדאַנק צעלאַכט זיך האָצמאַך מיט אַ שטילן געלעכטער און פֿאַרהוסט זיך און שעלט דעם הוסט מיט טױטע קללות.
לײבל הערט אָבער נישט, װאָס האָצמאַך רעדט צו אים. לײבל ציטערט. ער װאָלט געמעגט שװערן, אַז ער הערט עמעצן לױפֿן נאָכן װאָגן און סאָפּען: „האַ־ע! האַ־ע! האַ־ע!“… און װיפֿל די שרעק איז נישט גרױס, שטעקט ער אַרױס דעם קאָפּ פֿון דער טענדע־װערענדע, טוט אַ קוק צוריק און דערזעט ― זײער אַלטן הונט טערקוש!… „װי קומט אַהער טערקוש? עס פֿאָרט אַװדאי עמעצער פֿונעם הױף און טערקוש לױפֿט אױף צופֿריִער“… אַזױ טראַכט זיך לײבל און עס באַשלאָגט אים אַ קאַלטער שװײס. און אײדער ער האָט נאָך צײַט נאָכאַמאָל אַ קוק טאָן צוריק, דערהערט ער ― עמעצן פֿון הינטן יאָגט מיט אַ הוק און מיט אַ פֿײַף און מיט אַ קנאַק פֿון דער בײַטש. „פֿאַרפֿאַלן!“ ― טראַכט זיך אונדזער יונגער העלד און איז שױן גרײט אױף אַלצדינג. נאָר עס לאָזט זיך אױס אַ נעכטיקער טאָג. דאָס איז אָנגעלאָפֿן פֿון הינטן שמעון־דוד דער בעל־עגלה מיט זײַן בױד און איז אַרױס צו זײער שמײַסער מיט זײַן שפּראַך, האַלב אױף מאָלדאַװאַניש, האַלב אױף ייִדיש, און לשון־קודש אױך אינמיטן:
― והלקלקות ― נאָך שלעפּסטו זיך, דו מאַגאַרmagar: אײזל אײנער, דו שלעפֿעריקער מלאך? און איך האָב געמײנט, אַז דו ביסט שױן העכער האַלב אין פּאַטשעשטי. ברעbre: הײ! גיב אָט דעם טורבאַטןturbat: משוגענעם סוס אָנצוהערעניש אין זײַט אַרײַן, אָדער מיט דער פּוזשעלע איבער די רגלים, װאָרעם ער גײט שלא כרדאקיכּדרכּה.
און שמעון־דוד װאַרט נישט, ביז יענער װעט עס טאָן און דערלאַנגט בעסער אַלײן מיט דער בײַטש דעם טורבאַטן סוס איבער די רגלים און זאָגט צום שמײַסער:
― ברע! אַז דו װעסט קומען קײן פּאַטשעשטי, זאָלסטו זאָגן דער איבעריקער חבֿרײא, אַז איך האָב געהײסן פּאַסן פֿערד און פֿאָרן צוריק אַהײם, נישט װאַרטן אױף מיר. דו הערסט, װאָס מע דברט, צי דו שלאָפֿסט? װיאָ, קינדער, װיאָ־װיאָ!
אַזױ לאָזט אױס שמעון־דוד מיט אַ טשמאָקע צו זײַנע פֿערדעלעך און נעמט זיך פֿאַרקערעװען דעם װאָגן רעכטס, און אונדזער יונגער העלד װישט זיך דעם שװײס און דאַנקט גאָט, װאָס דער שרעק איז אַריבער בשלום, און ער שטעקט אַרױס פּאַװאָלינקע דעם קאָפּ פֿון דער טענדע־װערענדע און טוט אַ קוק מיט אײן אױג צוריק, און עס טוט אים אַ בליאַסק פֿון שמעון־דודס בױך אַרױס אַ פּאָר גוט־באַקאַנטע שװאַרצע גליִענדע ציגײַנער־אױגן. לײבל טוט זיך אַ הײב אױף פֿונעם אָרט, אַ רײַס אַרױס פֿון דער טענדע־װערענדע און קעגן זײַן אײגענעם װילן כאַפּט זיך אַרױס בײַ אים אַ געשרײ: „רײזל!“… נאָר אײדער דאָס װאָרט דערגרײכט צו שמעון־דודס בױד, האָט יענער זיך שױן אױסגעקערעװעט און מיט אַ הוק און מיט אַ פֿײַף און מיט אַ קנאַק פֿון דער בײַטש נעמט ער זיך גאָר אױף אַן אַנדער װעג, עפּעס װי ער װאָלט פֿאָרן צוריק. גיך װערט די בױד פֿאַרשװוּנדן, לאָזט איבער נאָך זיך אַ געדיכטן שטױב מיט אַ גערוך פֿון פֿערד, אױסגעמישט מיט אַ ריח פֿון סמאָלע.
„אַ מענטש, אַז ער איז אין שרעק, קאָנען זיך אים אױסװײַזן אַזעלכע זאַכן, װאָס נישט געשטױגן, נישט געפֿלױגן“…
אַזױ טראַכט זיך אונדזער יונגער העלד, זיצנדיק מיט האָצמאַכן אױפֿן װאָגן, אױבן, אױף די דעקאָראַציעס. „פֿון װאַנען האָט זיך צו אים גענומען אַזאַ געדאַנק, אַז בײַ שמעון־דוד דעם בעל־עגלה אין בױד זיצט רײזל? װען דאָס זאָל זײַן רײזל, פֿרעגט זיך אַ קשיא: װאָס האָט מען פֿאַרקערעװעט מיט איר אַהין, גאָר אױף אַן אַנדער װעג? פֿאָרן דען נישט בײדע אין אײן אָרט אַרײַן?“…
אַזעלכע קשיות פֿרעגט לײבל בײַ זיך אַלײן און ער דרײט אױס דעם קאָפּ צוריק און טוט נאָכאַמאָל אַ קוק אַהין, װוּ שמעון־דודס בױד איז נעלם געװאָרן, און ער באַגעגנט זיך מיט די אױגן פֿון זײַן פֿרײַנד טערקוש, װאָס לױפֿט אים אַלץ נאָך נאָכן װאָגן מיט אַן אַרױסגעשטעלטער צונג. „אָט אַ נאַרישער הונט!“ ― קלערט זיך לײבל, און עס פֿאַרקלעמט אים בײַם האַרצן, און ער האָט רחמנות אױף זײַן אַלטן געטרײַען הונט טערקוש, װאָס בלײַבט נעבעך עלנט, אײנער אַלײן. „און דער לאָשיק נעבעך, ― טראַכט ער זיך, ― בלײַבט דען נישט עלנט, אײנער אַלײן?“…
― אַ כאָליערע זאָל קומען אױף זײ בײדן! ― רופֿט זיך אָן האָצמאַך.
― אױף װעמען זאָל קומען אַ כאָליערע? ― פֿרעגט אים לײבל פֿאַרװוּנדערט.
― אױף װעמען? טאַקע אױף מײַן שטשופּאַקן מיט אָט דעם ממזר שלום־מאיר, װי זײ האָבן זיך דאָס אַ ביסל צעלײגט בײַ שמעון־דודן אין בױד, טאַקע נאָר װי בײַ זײער טאַטן אין װײַנגאָרטן!
לײבל קוקט אױף האָצמאַכן נאָך מער פֿאַרװוּנדערט: ער האָט נישט געזען בײַ שמעון־דודן אין בױד, דאַכט זיך, קײנעם, אַחוץ רײזלען. װאָס טוט זיך דאָ?
און האָצמאַך האָט זיך זײַנס אין זינען. אים אינטערעסירט שטשופּאַק און זײַן פֿליגל־אַדיוטאַנט שלום־מאיר. ער רעדט װי צו זיך אַלײן:
― אײן זאַך פֿאַרשטײ איך נישט, כאָטש האַק מיר אַראָפּ דעם קאָפּ: װעלכעס שװאַרץ־יאָר האָבן זײ פֿאַרקערעװעט צוריק? מען דאַרף אַ פֿרעג טאָן אָט דעם שלעפֿעריקן האָץ. הע, פֿעטער! שטײט אױף צו סליחות! ― זאָגט האָצמאַך צום שמײַסער. ― האָט קײן פֿאַראיבל נישט, װאָס מע האָט אײַך איבערגעשלאָגן סאַמע אין רעכטן שלאָף. קאָנט איר מיר נישט זאָגן, למשל, װוּהין גײט אָפּ אַיענער װעג, װאָס אײַער שמעון־דוד האָט זיך אַהין נאָר־װאָס אַ נעם געטאָן?
― הע? אָט אַיענער שליאַך? ― ענטפֿערט אים דער שמײַסער און דרײט אױס צו אים אַ פֿאַרשלאָפֿן פּנים. ― מיט אָט אַיענעם שליאַך פֿאָרט מען, אַז מע װיל פֿאָרן קײן נאָװאָסעליץ.
― קײן נאָװאָסעליץ גאָר?
― הע? קײן נאָװאָסעליץ.
― װי קומט אַהער נאָװאָסעליץ? מיר פֿאָרן דען קײן נאָװאָסעליץ? מיר פֿאָרן דאָך קײן אונגעני.
― הע? מיר פֿאָרן קײן פּאַטשעשטי פֿאָרן מיר.
― איך װײס, ― זאָגט האָצמאַך, ― אַז קײן פּאַטשעשטי. פּאַטשעשטי איז די סטאַנציע, װאָס מע פֿאָרט פֿון דאָרט מיט דער באַן קײן אונגעני. אונגעני איז די רומענישע גרענעץ, און נאָװאָסעליץ איז דאָך גאָר אַן אַנדער גרענעץ.
דער שמײַסער כאַפּט זיך אױף װידער װי פֿונעם שלאָף.
― הע? אַן אַנדער גרענעץ ― זאָגט איר? יאָ, אַן אַנדער גרענעץ.
― װאָס זשע זאָגט איר, נאָװאָסעליץ? ― פֿרעגט אים האָצמאַך שױן אין כּעס.
― הע? דער שליאַך, זאָג איך, איז קײן נאָװאָסעליץ. מיט אַיענעם שליאַך, זאָג איך, פֿאָרט מען, אַז מע װיל פֿאָרן, זאָג איך, קײן נאָװאָסעליץ.
― קײן נאָװאָסעליץ? װי קומט אַהער נאָװאָסעליץ? מיר פֿאָרן דען קײן נאָװאָסעליץ? מיר פֿאָרן דאָך קײן אונגעני! ― שרײַט צו אים האָצמאַך מיט אַלע כּוחות.
― הע? מיר פֿאָרן קײן פּאַטשעשטי פֿאָרן מיר.
― אָ געהרגעט זאָלסטו װערן פֿון אַ שטײן! איך זאָג אים אונגעני, זאָגט ער מיר פּאַטשעשטי! הײַנט גײ שמועס זיך אױס מיט אַ בעל־עגלה!
האָצמאַך טוט אַ שפּײַ אױפֿן שמײַסער און רופֿט זיך אָן צו לײבלען שטיל:
― אָט אַ יאָלד!
לײבל הערט אים אָבער נישט. לײבלס קאָפּ אַרבעט און פֿרעגט קשיות מיט קשיות, און דער הױפּט פֿון אַלע קשיות: „װאָס איז מיט רײזלען?“…
― װײסטו, װאָס איך װעל דיר זאָגן, מײַן טײַערער שפּילפֿױגל? ― מאַכט צו אים האָצמאַך. ― איך האָב מורא, אַז מײַן שטשופּאַק מיט אָט דעם ממזר שלום־מאירן האָבן עפּעס פֿאַרגעסן אױף דער סטאַנציע און האָבן זיך אומגעקערט צוריק קײן האָלענעשטי. פֿרעגט זיך אָבער אַ קשיא (דאָ פֿאַררוקט האָצמאַך דאָס קאַפּעליושל אַרױף און רעדט װי צו זיך אַלײן): װאָס האָט שמעון־דוד אָנגעזאָגט די איבעריקע בעל־עגלות, אַז מע זאָל אױף אים נישט װאַרטן? עפּעס נישט גלאַט דער פּסוק. (האָצמאַך גלעט זיך מיט דער האַנט, גלײַך װי עס װאָלט בײַ אים זײַן אַ באָרד). על־כּן דאַרפֿן מיר לערנען פּשט, אַז אָט דער ייִד איז גערעכט (ער װײַזט אױפֿן שמײַסער), דאָס הײסט, אַז זײ זײַנען טאַקע אַװעקגעפֿאָרן צו אַלדי שװאַרצע־יאָר ערגעץ מיטן שליאַך, װאָס מע פֿאָרט קײן נאָװאָסעליץ. אײַ, די קשיא, (דאָס זאָגט האָצמאַך מיט אַ ניגון פֿון דער גמרא און טוט אַ קװעטש מיטן גראָבן פֿינגער) ― אײַ, די קשיא, װאָס? למאַי האָבן זײ אָפּגעשיקט די גאַנצע טרופּע מיט די דעקאָראַציעס צו דער רומענישער גרענעץ, און אַלײן זײַנען זײ משוגע געװאָרן, בײַ זײ בלײַבט עס, און האָבן זיך אַװעקגעלאָזט דער רוח װײס װוּהין?
האָצמאַך בלײַבט זיצן מיטן גראָבן פֿינגער אַ װײַלע אָן לשון, און נאָכדעם ענטפֿערט ער זיך אַלײן מיטן זעלבן ניגון פֿון דער גמרא:
― תּיקו ― בלײַבט אַ קשיא!
פֿון אַלע האָלענעשטער ייִדן, װאָס האָבן זיך אַזױ געקאָכט און פֿאַרלאָרן די קעפּ איבער דער אױסערגעװײנלעכער געשיכטע פֿון די צװײ אַנטרונענע, דעם נגידס זונדל און דעם חזנס מײדל, איז געװען נאָר אײן מענטש, װאָס איז געבליבן רויִק, נישט געװײנט, נישט געקרעכצט, נישט געזיפֿצט און גענומען טאָן װאָס מע דאַרף.
דאָס איז געװען דער נגיד אַלײן ― בעני ראַפֿאַלאָװיטש.
בעני ראַפֿאַלאָװיטש, אַז ער איז פֿונעם גאַנצן טומל און פֿון דער בהלה קױם געװאָר געװאָרן, װאָס דאָ טוט זיך, האָט ער קודם אַ זאָג געטאָן, ס'זאָל זײַן שטיל. איז געװאָרן שטיל. נאָכדעם האָט ער אַרױסגעגעבן אַ באַפֿעל, מע זאָל שפּאַנען פֿערד און אַראָפּברענגען דאָס „קנעפּל“. אױף בעניס סגי־נהור־לשון האָט דאָס געהײסן ― דעם פּריסטאַװ, מיט װעלכן בעני איז געװען אױף „דו“.
― נעם װיפֿל דו װילסט, ― האָט אים בעני געזאָגט, ― טו מיר אױס ביזן העמד און ברענג מיר אַראָפּ מײַן קינד…
עס איז כּמעט נישט צו גלײבן, װי אַ מענטש זאָל זיך אין אײן טאָג אַזױ פֿאַרענדערן, װי אָט דער בעני ראַפֿאַלאָװיטש האָט זיך פֿאַרענדערט. די שטענדיק רױטע באַקן זײַנען געװאָרן בלױלעך און מיטאַמאָל װי אָפּגעצױגן, אײַנגעפֿאַלן. די אױגן האָבן געבלאָנדזשעט אױף אַלע זײַטן, גלײַך װי זײ װאָלטן עמעצן זוכן. אַפֿילו דער בױך, תּמיד דיק און קײַלעכדיק װי אַ פּױק, איז מיטאַמאָל געװאָרן װי אַראָפּגעהאָנגען אַראָפּ. ס'איז גאָרנישט דער בעני, װאָס אַלעמאָל. ער שרײַט נישט. ער װאַרפֿט זיך נישט. ער ברעכט נישט קײן בענקלעך. מיט שטילע טריט שפּאַנט ער אַרום הין און צוריק איבער דער שטוב, פֿינצטער װי אַ שאָטן, װיל אַפֿילו אין הױף נישט אַרױסגײן, װיל די ליכטיקע װעלט נישט זען. און דאָ ליגט בײלקע, דאָס װײַב, געפֿערלעך קראַנק. בײַ איר איז אַ האַרץ־פֿעלער, זאָגט דער דאָקטער, מע דאַרף זי באַרויִקן… באַרויִקן? װאָס קאָן זי בעני באַרויִקן, נאָכדעם װי מע האָט אים דערהרגעט זײַן קאָפּ מיט אַ שײַט האָלץ, צוגענומען בײַ אים סאַמע דאָס שענסטע און דאָס בעסטע און דאָס ליבסטע און דאָס טײַערסטע?
― נעם װיפֿל דו װילסט, ― זאָגט ער נאָכאַמאָל צום „קנעפּל“, ― טו מיך אױס ביזן העמד, אַבי ברענג מיר אַראָפּ מײַז קינד…
דאָס „קנעפּל“ קוקט אױף בענין. ער האָט אים נאָך קײנמאָל נישט געזען אַזױ אױפֿגערעגט, װי איצט. ער האָט אױף אים רחמנות און ער לײגט אַרױף די האַנט אױף זײַנע פּלײצעס און באַרויִקט אים:
― בודיעט כאַראַשאָбудет хорошо : עס װעט זײַן גוט ― ס'װעט זײַן, הײסט עס, רעכט. פּריקאַזשיприкажи: בסדר, בעני, קידוש ― הײס געבן עפּעס טרינקען.
מיט גרױס ענערגיע האָט זיך נאַטשאַלסטװע אַ נעם געטאָן צו דער אַרבעט, חוקר־ודורש זײַן, אױסטאַפּן, אױספֿאָרשן די זאַך אַקוראַט, דערגרונטעװען זיך ביזן שורש, ביז דעם ערשטן קװאַל. זײ זײַנען זיך געגאַנגען מיט זײער גאַנג, אַז שולדיק איז דאָ אינגאַנצן אָט דער „שעלמע“, דער חזן. ער װײס געװיס, װי דאָס פּאָרל איז אַהינגעקומען, נאָר ער מאַכט זיך תּמעװאַטע. לאָז ער נאָר פֿריִער אָפּזיצן עטלעכע שעה אין „קאַמערע מיעשאָק“, זיך באַקענען אַ ביסל מיט די מײַז, מיט די װאַנצן און מיט די איבעריקע חיות, װעט ער אױפֿהערן זיך מאַכן געפּגרט, אַז ער װײס נישט פֿון װאָס צו זאָגן… און עס איז אָפּגעגאַנגען אַ האָר, אַז מע זאָל צונעמען ישׂראלי דעם חזן און אָפּפֿירן אין גוטן אָרט אַרײַן, װען נישט די חזנטע לאה מיט איר מאַנסבילישן קאָפּ.
לאה די חזנטע, װי באַלד די ערשטע כװאַליע איז אַריבער איבער איר קאָפּ, האָבן זיך איר אױפֿגעעפֿנט די אױגן און זי האָט מיט איר אײגענעם שׂכל געכאַפּט, אַז דאָס דאַרף זײַן פֿאַרבונדן מיטן ייִדישן טעאַטער. זי האָט דערצו טױזנטער, טױזנטער סימנים מיט ראַיות. װער קאָן נאָך אַזױ װיסן, װי אַ מאַמע? אַ מאַמע װײס, פֿאַרװיסט און פֿאַרפֿינצטערט איז זי געװאָרן! אַ מאַמעס האַרץ פֿילט. זי האָט דערפֿילט, אַ דונער האָט איר דערשלאָגן, פֿון דער ערשטער מינוט, װען יענע צװײ שלימזלען (שטשופּאַק און שלום־מאיר) זײַנען אַריבערגעטראָטן איר שװעל, אַז זײ גײען אױף איר בלוט. געװאַלד, געװאַלד! װוּ זײַנען געװען אירע אױגן? עפּעס טאַקע נאָר אַ פֿאַרבלענדעניש, אַ גוט אױג, אַ גאָטס שטראָף פֿאַר אירע גרױסע, גרױסע זינד!… איצט איז איר שױן אַלץ קלאָר. קלאָר װי דער טאָג. אין איר אומגליק האָבן אַ חלק אַ סך ― אַ סך מענטשן. די ערשטע איז אָט די „וצדקתך“, נעכע, די באַלעבאָסטע פֿון דער אַכסניא, מיט אירע צװײ אױסגעלאָזענע שװעסטערלעך, װאָס מיט איטלעכן באַזונדער איז כאַ־כאַ־כאַ און כאַ־כאַ־כאַ… די שלימזלען האָבן דאָרטן געהאַלטן סטאַנציע, געװען מיט זײ קוצעניו־מוצעניו. ― זײ מוזן װיסן אַלצדינג, אַלצדינג… הײַנט יחיאל דער קלעזמער? װאָס האָט דער שאַרלאַטאַן געשיכּורט מיט זײ אַ גאַנצע נאַכט בײַ הענעך װײַנשענקער אין קעלער? און הענעך װײַנשענקער אַלײן ― אױך אַ צדיק אין פּעלץ! בײַ אים איז נישט אַנטלאָפֿן נאָך פֿאַר דרײַ יאָרן די עלטערע טאָכטער מיט אָ סטאַנאָװאָי שרײַבערל? זי װעט גײן שװערן בײַ אַ רײניקײט, אַז די אַלע האָבן אַ חלק אין איר אומגליק! פֿאַרװאָס זאָל מען זיך נישט אַ נעם טאָן צו זײ בעסער, נישט טשעפּען זיך אומזיסט־אומנישט צו איר מאַן, װאָס איז גאָט די נשמה שולדיק, האָסטו געזען אַ ביסל?!…
דערמיט האָט די חזנטע נישט נאָר אױסגעלײזט זיך און איר מאַן פֿון אַ נײַעם אומגליק; זי האָט, מע קאָן זאָגן, געעפֿנט נאַטשאַלסטװע דעם מוח, געגעבן געװער גלײַך אין די הענט אַרײַן, געגעבן ליכט אױף צו זוכן דעם אמת.
פֿאַרשטײט זיך, אַז די אַלע אױסגערעכנטע פּאַרשױנען האָט מען באַלד אױפֿגעכאַפּט, װי דער רוח דעם מלמד. און מע האָט זײ אַ נעם געטאָן אױפֿן צימבל. דערשראָקן האָבן זײ זיך אַפֿילו זײער שטאַרק, מורא געהאַט, חלילה, פֿאַר אָ בילבול. זײ זײַנען אָבער אָפּגעקומען, דאַנקען גאָט, נאָר מיט דער שרעק אַלײן. נאַטשאַלסטװע האָט מער נישט געפֿאָדערט פֿון זײ, נאָר אױסהערן, װאָס זײ האָבן צו דערצײלן װעגן די אַקטיאָרן פֿון ייִדישן טעאַטער און װעגן דער אַנטלאָפֿענער פּאָר. און צום גליק האָבן זײ טאַקע געהאַט צו דערצײלן און צו דערצײלן.
דער ערשטער האָט זיך באַװיזן אױף דער סצענע הענעך װײַנשענקער, אַ ייִד שױן אין די יאָרן, װײַס װי אַ טױב, נאָר בעקלעך רױטע, פּוכקע, װי בײַ אַ יונגנמאַנטשיק, און אַ בײַכל אױך אָ היפּש, אַ בעסאַראַבער בײַכל. הענעך איז אַ מענטש נישט קײן איבערגעשפּיצטער, האָט ער אָבער אַ מעלה: ער איז אַן איש־אמת, ער װעט אײַך קײנמאָל נישט דערצײלן דאָס, װאָס ער װײס נישט, און קײן פּיזמונות פֿונעם קאָפּ נישט אױסטראַכטן. האָט ער גענומען דערצײלן דעם רײנעם אמת, װי פֿאַר גאָט אַלײן. ס′איז אַזױ געװען די מעשׂה:
„שבת־צו־נאַכטס ― אַזױ איז זיך הענער נוהג פֿון כּמה־וכּמה יאָרן, פֿון זינט ער איז אַ װײַנשענקער ― נעמט ער אַ ליכט און לאָזט זיך אַראָפּ אין קעלער אַרײַן צום װײַן, אַ קוק טאָן, װאָס טוט דער װײן? װעלכער װײַן עס דאַרף נאָך שפּילן און װעלכן װײַן מע דאַרף לאָזן אױפֿן פֿילטער? װעלכן װײַן מע דאַרף צוגעבן אַ מתיקות און װעלכן מע דאַרף צוזעצן, פֿאַרקערט, אַ שטאַרקײט, װאָרעם ער איז שױן גענוג מתוק? הײַנט איז פֿאַראַן װײַן, װאָס מע דאַרף צעגיסן אין פֿלעשער און אױסקאָרקעװען, ער זאָל נישט כאַפּן קײן שימל, און פֿאַראַן װידער װײַן, װאָס מע דאַרף אים לאָזן, ער זאָל זיך אױסשטײן, בכדי ער זאָל באַקומען זײַן אײגענעם טעם מיט זײַן מתיקות, מיט זײַן שטאַרקײט, װאָרעם װאָס איז דען אינגאַנצן דער שׂכל פֿון װײַן?“…
אָט דאָ האָט מען געמוזט איבעררײַסן דעם װײַנשענקער, אַז נישט דעם שׂכל פֿון װײַן װיל מען פֿון אים הערן, נאָר עפּעס אַנדערש. דער עולם שמועסט, אַז בײַ אים האָבן אַ גאַנצע נאַכט געשיכּורט די אַקטיאָרן פֿונעם ייִדישן טעאַטער…
דערהערט דאָס װאָרט „געשיכּורט“, האָט זיך הענעך אַזש צעלאַכט: כאַ־כאַ־כאַ, געשיכּורט, אַלץ הײסט געשיכּורט! גוט געשיכּורט! אַ ייִד שיכּורט! ס'איז אַזױ געװען די מעשׂה: ער שטײט אין קעלער בײַ דער אַרבעט, בײַם װײַן הײסט עס, קומט מען צו גײן און מע זאָגט אים אַז די אַקטיאָרן פֿונעם ייִדישן טעאַטער זײַנען געקומען טרינקען װײַן. האָט ער אַװעקגעװאָרפֿן אַלע אַרבעטן. ער האָט געמײנט, אַז דאָ װעט מען דאָס געבן אַ שײנעם טרונק װײַן, עס װעט זיך גיסן װײַן. צום סוף לאָזט זיך אױס, אַז פֿונעם גאַנצן װײַן האָבן זײ אױסגעטרונקען בסך־הכּל דריטהאַלבן אָקעס װײַן פֿונעם רױטן װײַן און אַן אָקע װײַן פֿונעם װײַסן װײַן. מע האָט נאָר גערעדט פֿון װײַן. און הענעך האָט אַ כּלל, אַז דער, װאָס רעדט פֿון װײַן, דער טרינקט נישט קײן װײַן, און דער, װאָס טרינקט װײַן, דער רעדט נישט פֿון װײן“…
― דאָס איז אַלצדינג אמת, ― האָט מען אָפּגעשטעלט דעם װײַנשענקער און געבעטן, ער זאָל בעסער דערצײלן, װאָס װײס ער פֿונעם אַנטלאָפֿענעם פּאָרל?
לאָזט זיך אױס אַ מעשׂה, אַז פֿונעם אַנטלאָפֿענעם פּאָרל װײס הענעך גלײַך מיט זײ, דאָס הײסט, ס'איז געװען אַזױ די מעשׂה: „אַז ער איז אױפֿגעשטאַנען אינדערפֿרי, איז ער קודם אַראָפּגעגאַנגען אין קעלער צום װײַן“…
― גענוג װײַן ― האָט מען אַ זאָג געטאָן צו הענעך װײַנשענקער און מע האָט זיך אַ נעם געטאָן צו יחיאל דעם קלעזמער.
יחיאל דער קלעזמער איז אַ ייִד מיט אַ שײנער פּאַטלע האָר, מיט אַ זילבערנעם סיגנעט אױפֿן פֿינגער, טראָגט אַ הױכן קאַפּעליוש מיט אַ טענדע־װערענדע, נאָר ער איז אַ ביסל נישט קײן געזונטער; דאָס הײסט, אַזױ איז ער אַפֿילו נישקשה, נאָר ער גײט שטענדיק פֿאַרבונדן דעם האַלדז און רעדט הײזעריק מיט סכּנות־נפֿשות. יחיאל װיל האָבן, אַז דאָס דאָזיקע איז אים געקומען פֿון דעם פֿידל. נאָר זײַנע קאָלעגן זאָגן, אַז סע הײבט זיך גאָר נישט אָן. ס'איז פֿון דעם, װאָס ער האָט נישט פֿײַנט אָט דאָס, װאָס מע טאָר נישט. ער האָט „סאָטשיניעניעסсочинение: אַרבעטן“ מיט אַלע יונגע װײַבלעך פֿון שטאָט ― אַ שאַרלאַטאַן, זאָגן זײ, זאָל גאָט היטן! זײַן װײַב, מאָלט אײַך, חנה־פּערל, קען אים מיט אַלע זײַנע גענג און מיט אַלע זײַנע אָפּשניצלעך און שמד־שטיקלעך. נאָר חנה־פּערל איז נישט אַזאַ. זי האָט פֿײַנט סקאַנדאַלן. פֿאַרשטײט זיך, אַז נאָר ביז אַ צײַט. אַ מענטש איז נישט קײן אײַזן און יעדער האָט אַ גאַל. דעריבער מאַכט זיך (און גאַנץ אָפֿט), אַז זי רעכנט זיך מיט אים אָפּ, געװײנלעך, אַז קײנער זעט נישט. חנה־פּערל איז נישט אַזאַ. זי האָט פֿײַנט סקאַנדאַלן…
איצט איז שױן קײן חידוש נישט, װאָס יחיאל האָט זיך אַזױ דערשראָקן, אַז מע האָט אים אַ נעם געטאָן אױפֿן צימבל, ער זאָל דערצײלן דעם גאַנצן אמת, װאָס ער װײס פֿונעם ייִדישן טעאַטער. יחיאל האָט זיך אױסגעהוסט, צעקעמט די פּאַטלע און אַװעקגעשטעלט זיך רעדן.
יחיאל, אַז ער װיל רעדן, קאָן ער. דער רוח האָט אים נישט גענומען. נאָר איצטיקס מאָל איז אים נישט געגאַנגען. אפֿשר דערפֿאַר, װאָס חנה־פּערל איז געשטאַנען בײַ דער זײַט? ער האָט געפּלאָנטעט מיט דער צונג: „פּראָבעס מיט רעפּעטיציעס, רעפּעטיציעס מיט פּראָבעס, אָרקעסטראָװקעסоркестрове: אָרקעסטערס מיט פּאַרטיטורעסпартитуре: פּאַרטיטורן, פּאַרטיטורעס מיט אָרקעסטראָװקעס ― און װײַטער האָט ער זיך מיט קײנעם קײנמאָל נישט אָנגעקערט, אַחוץ נאָטן, רעפּעטיציעס, אָרקעסטראָװקעס, אָרקעסטראָװקעס, רעפּעטיציעס, נאָטן. און טאָמער זאָגן אױף אים זײַנע חבֿרים די קלעזמערס, אַז ער איז געװען אַ נאָענטער מחותּן מיט דער פּרימאַדאָנע, זאָל מען זײ אָנשפּײַען אַ פֿולן פּנים, ס'איז שקר־וכּזבֿ, כּזבֿ־ושקר, קײן װאָר װאָרט, גאָלע ליגן, נישט געשטױגן נישט געפֿלױגן“…
― כאַראַשאָ, ― האָט מען אים איבערגעריסן אינמיטן ― אָטשעןочень: זײער כאַראַשאָ! װעגן זײַן מחותּנישאַפֿט מיט דער פּרימאַדאָנע װעט מען מיט אים נאָכדעם שמועסן. ס'איז דאָ צײַט. אפֿשר װאָלט ער געװען אַזױ פֿרײַנטלעך און דערצײלן, װאָס װײס ער פֿון דעם פּאָרל, װאָס זײַנען, װי מע רעכנט, הײַנטיקע נאַכט אַנטלאָפֿן געװאָרן מיט די אַקטיאָרן פֿון ייִדישן טעאַטער?
דערױף האָט יחיאל דער קלעזמער געענטפֿערט און געשװױרן, אַז מע מעג גלײבן אַ משומד, אַז ער װײס נישט פֿון װאָס צו זאָגן. „קײן זאַך נישט?“ ― קײן זאַך נישט. „לחלוטין נישט?“ ― לחלוטין נישט… „אַפֿילו אױף אָט אַזױ־פֿיל?“ ― אַפֿילו אױף אָט אַזױ פֿיל. „אפֿשר לײגסטו?“ ― זאַל איך אײַננעמען אַ מיתה־משונה! זאָל פֿון מיר װערן אַ באַרג! זאָל מיר אַרױסשפּרינגען אַ… „שאַ, גענוג! גענוג“…
יחיאל דער קלעזמער האָט געמײנט, אַז ער איז שױן פּטור. צום סוף האָט מען געהײסן אים אַרײַנפֿירן אין אַ באַזונדערן חדר, פֿאַרשליסן אײנעם אַלײן און בעטן, ער זאָל דאָרטן זיצן, ביז מע װעט אים רופֿן נאָכאַמאָל, אַז מע װעט אים דאַרפֿן. און דערװײַל האָט מען זיך געגעבן אַ נעם צו נעכע בעל־אַכסניאטע מיט אירע צװײ שװעסטערלעך, און דאָ איז אַרױס אַ מוראדיקער סקאַנדאַל.
װי אונדזערע לײענער געדענקען נאָך, גאָר אין אָנהײב פֿון אונדזער ראָמאַן, איז נעכע, לױט שלום־מאיר מוראַװטשיקס אַטעסטאַציע, „אַ באַלעבאָסטע אַ מזוזהלע“… עס איז שװער צו זאָגן, פֿאַרװאָס נעכע איז געװען אַזױ אױפֿגעטראָגן, אַז מע האָט זי אַ נעם געטאָן אױפֿן „דאָפּראָס“? צי װײַל זי איז נעבעך אַזאַ רײנע כּשרע נשמה, װאָס קאָן נישט דערלאָזן, ס'זאָל אױף איר פֿאַלן, חלילה־וחס, אַ שפּרענקעלע? צי איבער אַן אַנדער זאַך? ― נאָר, אַז מע האָט זי אַ פֿרעג געטאָן, װאָס װײס זי פֿונעם אַנטלאָפֿענעם פּאָרל, האָט זיך אױפֿגעעפֿנט בײַ איר אַ קװאַל פֿון קללות און זי האָט אױפֿגעהױבן אַזאַ געװאַלד, אַז ס'איז אוממעגלעך געװען זי אײַנצושטילן. פּעך און שװעבל האָט זי געגאָסן אױף אירע שׂונאים, װאָס פֿאַרגינען איר נישט דאָס שטיקל ברױט, און אױף אַלע די, װאָס װילן אין איר זען שלעכטס! „דאָס מױל זאָל זיך זײ, רבונו־של־עולם, שטעלן אױף אַ זײַט! די צונג זאָל זײ אָפּפֿאַלן! די אױגן זאָלן זײ אַרױס! הענט און פֿיס זאָלן זײ אָפּנעמען! אױף קוליעס זאָלן זײ גײן! טאַטע־מאַמע זאָלן זײ פֿאַרלירן! צו קבֿר־אָבֿות זאָלן זײ נישט קומען! איבער די הײַזער זאָלן זײ זיך שלעפּן מיט קינדס־קינדער אױף דור־דורות, טאַטעניו, זיסער פֿאָטער, ליבער, האַרציקער, געטרײַער!“…
נעכעס קללות האָבן אָבער נעכען גאָרנישט געהאָלפֿן. מע האָט איר געגעבן צו װיסן מיטן האַרבן װאָרט אײנמאָל פֿאַר אַלעמאָל: װעט זי זאָגן, װאָס זי װײס, איז גוט. אלא נישט ― װעט זי גײן אַהין, װוּ דער קלעזמער זיצט… האָט זיך נעכע דערשראָקן און האָט דערצײלט, װי װײַט זי האָט געקאָנט ― אױף רוסיש, דאָס איבעריקע אױף ייִדיש, אַ גאַנצע געשיכטע:
„זי אַלײן, נעכע הײסט עס, איז סך־הכּל אַ ייִדענע אַן אַלמנה און האַלט אַן אַכסניא. כאַ־כאַ, מישטײנס־געזאָגט, אױך מיר אַן אַכסניא! אַ סטאָדאָלע, אַ שטאַל, אַ נעכטיקער טאָג. זי װאָלט שױן לאַנג צוגעמאַכט די דאָזיקע אַכסניא, נאָר װאָס זאָל זי טאָן, אַז איר מאַן, עליו־השלום, האָט איר איבערגעלאָזט אַ באָמבע“…
נאַטשאַלסטװע האָט זיך װי דערשראָקן:
― װאָסער באָמבע?
„זי מײנט ― אַ דירה מײנט, זי אַ שטוב ― אַ חורבֿה, װאָס קײנער װיל זי נישט קױפֿן, סײַדן אפֿשר אומזיסט. יעדער, װער עס קומט אָנקוקן די דירה, טענהט ער, אַז די דירה װאָלט געװען נישקשה פֿון אַ דירה, װען די דירה זאָל כאָטש שטײן אין מאַרק. זאָל איך נעמען, הײסט עס, די דירה אױפֿן קאָפּ און אַריבערטראָגן אין מאַרק אַרײַן די דירה?“…
― נײן, נישט דאָס, די דירה לאָז איבער אױף אַן אַנדערש מאָל. דו דערצײל אונדז, טײַערע, װאָס װײסטו פֿון די ייִדישע אַקטיאָרן, װאָס האָבן געהאַלטן בײַ דיר סטאַנציע?
נעכע האָט זיך נישט געפֿונען שטאַרק באַלײדיקט, װאָס מע האָט איר איבערגעריסן סאַמע אין אָנהײב, און האָט גענומען דערצײלן פֿון די אַקטיאָרן.
„הײַנטיקן שבת־צו־נאַכטס, זי האָט נאָר װאָס אָפּגעזאָגט „גאָט פֿון אַבֿרהם“ און גענומען שטעלן דעם סאַמאָװאַר פֿאַר די שלימזלס װעגן, טאַקע פֿאַר די אַקטיאָרן, הײסט עס, קומט צו צו איר די „פֿאַרשלעפּטע קרענק“, אָט אַיענער, װאָס מע רופֿט אים שלום־מאיר, און מאַכט צו איר, צו נעכען הײסט עס: „װאָס װילט איר פֿאַר אײַער אַלטן קעצענעם בורנעס און פֿאַר אײַער װינטערדיקער שאַל? קוקט זי אים אָן װי אַ משוגענעם: „שלימזל, זאָגט זי, װאָס דאַרפֿט איר אַ װײַבערשע שאַל מיט אָ קעצענעם בורנעס אױף זומער?“ מאַכט ער צו איר: „װאָס איז אײַער באָבעס דאגה? אַז מע פֿרעגט, מסתּמא דאַרף מען“. װאָס טױג אײַך, ער איז צוגעשטאַנען צו איר װי אַ קלעק ― װאָס ס'האָט זיך איר געחלומט יענע נאַכט און הײַנטיקע נאַכט ― צו אירע שׂונאימס קעפּ! און זי גײט און טראָגט אים אַרױס איר אַלטן קעצענעם בורנעס מיט די װינטערדיקע שאַל. זאָגט ער צו איר: „װאָס װיל זי פֿאַר די שמאַטעס?“ מאַכט זי צו אים: „ממה־נפֿשך, װי באַלד שמאַטעס, הײַנט צו װאָס קױפֿט איר זײ?“ זאָגט ער: „װאָס איז אײַער באָבעס דאגה?“ גײט זי מסתּמא און זאָגט אים אַ פּרײַז, װערט ער אין כּעס: „איר זענט משוגע צי חסר־דעה?“ זאָגט זי צו אים: „װערט איר משוגע און מטהר פֿאַר אַלע ייִדן!“ הײבט מען זיך אָן דינגען און קריגן זיך. ער איר ― „אַלטע שמאַטעס“, זי אים ― „קױפֿט מען נישט“. ער איר ― „מזוזהלע“, זי אים ― „פֿאַרשלעפּטע קרענק“. אַזױ לאַנג, אַזױ ברײט, מע האָט זיך פֿאַרן מקח אױסגעגלײַכט און אַרױס מיט געלט. אָפּגענומען דאָס געלט, טראַכט זי זיך: „רבונו־של־עולם! אױף װאָס קאָן אָט דער מענטש באַדאַרפֿן אַן אַלטן װײַבערישן בורנעס מיט אַ װינטערדיקער שאַל? און פּלוצעם, גאָר אין מיטן דרינען, סאַמע פֿאַרן אַװעקפֿאָרן?“ און זי האָט גענומען מסתּמא נאָכקוקן, װאָס װעט דאָ זײַן. דערװײַל זײַנען די איבעריקע שלימזלען אױך געקומען פֿון טעאַטער, אָפּגעטרונקען טײ און גענומען צעצאָלן זיך מיט איר פֿאַר דער סטאַנציע, אַזױ פֿיל מכּות זײ, װיפֿל האַלבע קערבלעך זײ האָבן איר אָפּגעריסן, און זײַנען אַװעק צו הענעכן אין קעלער אַרײַן טרינקען װײַן“.
„װאָס עפּעס פּלוצעם, אין מיטן דרינען, פֿאַרן אַװעקפֿאָרן, װײַן? זאָל זי אַזױ װיסן אַ בײזע װעטשערע. ס'איז איר עסק? לאָזן זײ טרינקען געזונטערהײט. ס'איז נישט פֿאַר איר געלט. זי איז פֿאַרנומען גאָר מיט אַן אַנדער זאַך. איר ברעכט דער קאָפּ אױפֿן בורנעס מיט די שאַל ― צו װאָס האָט דער שלימזל געקױפֿט בײַ איר פּלוצעם אום זומער אַ װינטערדיקע שאַל מיט אַ װאַרעמען בורנעס און נאָך אַ װײַבערישן דערצו? נאָך שענער. װאָלט ער כאָטש נעמען דעם שאַל מיטן בורנעס און אײַנגעפּאַקעװעט מיט די איבעריקע זאַכן אין װעג אַרײַן, װאָלט זי גערעכנט, װײס אים דער רוח, אפֿשר װיל ער ברענגען עמעצן אַ מתּנה פֿון האָלענעשטי? װי באַלד אַזױ, טוט איר שױן באַנג, װאָס זי האָט גענומען אַזױ װאָלװל, אַ מכּה אים! צום סוף, װאָס לאָזט זיך אױס? נעמט ער די שאַל מיטן בורנעס און מאַכט צו איר: „לאָזן זײ הענגען דאָ בײַ אײַך אױף דער װאַנט ביז דער לעצטער מינוט“. איר הערט װערטער? ערשט װײס איך װען, אַרום האַלבער נאַכט, קומט ער צו גײן, דער שלימזל, נעמט די שאַל מיטן בורנעס און לאָזט זיך גײן. פֿרעגט זי אים: „װוּהין איז?“ זאָגט ער: „װאָס איז אײַער באָבעס דאגה?“ זאָגט זי: „מיטן קאָפּ אין דער ערד!“ און װיל זיך לײגן שלאָפֿן, קאָן זי נישט. װי קאָן זי זיך לײגן שלאָפֿן, אַז די שלימזלען זײַנען ערגעץ אין אַלדי שװאַרצע יאָר בײַ הענעכן אין קעלער, און דאַרפֿן נאָך קומען זיך געזעגענען. אורחים, אָפּגעשטאַנען אַזאַ צײַט… װי פֿאָרט מען דאָס אַװעק אָן אַ זײַ־געזונט? כּך־הוה, עס איז שױן געװען העט־העט נאָך האַלבער נאַכט, זי טוט אַ קוק ― אַהאַ! אײן בױד, די אַנדערע, די דריטע, װער איז? טאַקע זײ, די שלימזלען. די גאַנצע קאָמפּאַניע! מע פֿאָרט, הײסט עס. „זײַט־געזונט“. ― „פֿאָרט געזונט“. זי קוקט זיך אײַן אין דער דריטער בױד, סאַמע הינטן, בײַ שמעון־דוד דעם בעל־עגלה, אינעװײניק אױבנאָן, זיצט די אַבעזיאַנעобезьянье: מאַלפּע, דער דירעקטאָר זײערער, און האַרט נעבן אים ― עפּעס אײנע אַ נקבֿה, אײַנגעהילט אין איר אַלטן קעצענעם בורנעס מיט איר װינטערדיקער שאַל. קײן פּנים זעט מען נישט. נאָר אױגן… קענטלעכע אױגן! רבונו־של־עולם! װער זאָל דאָס זײַן? זײערע אַלע נקבֿות קען זי אין די פּנימער. פּאַציאָרן, מיאוסקײטן, טפֿו! אײנע ערגער פֿון דער אַנדערער. און די דאָזיקע װײַזט אױס אַ שײנינקע. דאָס הײסט, קײן פּנים זעט מען נישט, נאָר אױגן ― שװאַרצע ציגײַנערישע אײגעלעך, קענטלעכע, קענטלעכע אײגעלעך. װער זאָל דאָס זײַן?… װאָלטן די שלימזלען כאָטש אָפּגעשטעלט זיך אױף אַ מינוטקעלע, װאָלט זי שױן דערגאַנגען, װער דאָס איז. עס האָט אָבער נישט געדױערט קײן רגע אַפֿילו. אָט זײַנען זײ צוגעפֿאָרן. אָט האָבן זײ אָפּגעזאָגט דעם זײַ־געזונט. און אָט זײַנען זײ שױן נישטאָ. אַ גאַנצע נאַכט האָט זי זיך געקאַטשעט פֿון אײן זײַט אױף דער אַנדערער, נישט געקאָנט שלאָפֿן: „געװאַלד! געװאַלד! װער איז דאָס מײדל מיט די קענטלעכע ציגײַנערישע אײגעלעך?“ ערשט אין דער פֿרי, אַז זי האָט דערהערט די מעשׂה, װאָס אין שטאָט טוט זיך, האָט זי זיך אָנגעכאַפּט בײַם קאָפּ, צוגערופֿן אירע בײדע שװעסטערלעך: „גיט מיר קײַען שטרױ און רופֿט מיר טעלעצע!“…
„הכּלל, הימל און ערד האָבן, אַ פּנים, געשװױרן, אַז קײן פֿאַרבאָרגענע זאַך זאָל נישט זײַן, און דער אמת מוז אַרױף װי בױמל אױפֿן װאַסער.
גאָט זאָל אַזױ געבן הצלחה, זי האָט געװוּסט פֿריִער, אַז ס'װעט אַזױ זײַן. װאָרעם פֿאַרװאָס האָט זיך עס נישט געטראָפֿן מיט אירע שװעסטערלעך? פֿלעגן דען אירע שװעסטערלעך נישט גײן אַלע נאַכט אין טעאַטער אַרײַן? פֿאַרװאָס האָבן אירע שװעסטערלעך נישט געמאַכט קײן אײגעלעך צו די שלימזלען, אַזױ װי דער חזנטעס טעכטערל?“…
― װער אַנטשטומט, הולטײַקע!!! ― האָט זיך פּלוצעם געלאָזט הערן אַ װילד געשרײ, און װי אַ װילדע צערײצטע חיה האָט זיך לאה די חזנטע אַ לאָז געטאָן צו נעכע דער בעל־אַכסניאטע. די אָרעמע מוטער איז גרײט געװען דורס צו זײַן אָט דער דאָזיקער ייִדענע פֿאַר אירע לעצטע עטלעכע װערטער… אַ גליק, װאָס מע האָט באַצײַטנס צענומען די דאָזיקע צװײ װײַבער, אַנישט װאָלט געקאָנט זײַן אַ מיאוסע קאַטאַסטראָפֿע.
פֿון די אַלע עדות מיטן חוקר־ודורש זײַן איז נאָר אײן זאַך פֿעסטגעשטעלט געװאָרן, און אַ פּראָטאָקאָל איז אונטערגעשריבן געװאָרן ― אַז „דער זון פֿון בעני ראַפֿאַלאָװיטש, לײב, פֿערצן יאָר אַלט, און די טאָכטער פֿונעם חזן, רײזל ספּיװאַק, פֿופֿצן יאָר אַלט, זײַנען שבת־צו־נאַכטס אַקעגן זונטיק אַנטלאָפֿן מיט אַ קאָמפּאַניע ייִדישע אַקטיאָרן צו דער גרענעץ קײן רומעניע, און אַז דער אױבן דערמאָנטער זון פֿון בעני ראַפֿאַלאָװיטש, לײב, האָט פֿאַרנומען בײַ זײַן אױבן דערמאָנטן פֿאָטער בעני ראַפֿאַלאָװיטש פֿון דער קאַסע אַ סומע פֿון אַזױ פֿיל און אַזױ פֿיל… “
װי באַלד אַזױ, דאַרף מען זײ אױף דער הײסער שעה נאָכלױפֿן, נאָכיאָגן, טאָמער װעט מען זײ נאָך כאַפּן. און ס'איז געבליבן, אַז מע זאָל אַרױסשיקן נאָך זײ מענטשן, און װאָס פֿריִער ― און מע האָט טאַקע אַזױ געטאָן.
די דאָזיקע עקספּעדיציע איז באַשטאַנען פֿון צװײ פּאַרשױנען: אײנער ― ראַפֿאַלאָװיטשעס קאַסיר, שׂשׂון־ושׂימחה, און דער אַנדערער ― טאַקע ראַפֿאַלאָװיטשעס אַ זון, אַנשל.
אַנשל איז אַ טשיקאַװער בחור פֿון אַ יאָר צװײ און צװאַנציק. אַן אױסגעהאָדעװעטער, אַ װײַסער, אַ גלאַטער, מיט רױטע װײַנשל־ליפּן, מיט אַ שײן קײַלעכיק אַרומגעשױרן בערדל און מיט שװאַרצע גלאַנצנדיקע געקרײַזלטע האָר.
מע קאָן נישט זאָגן, אַז אַנשל זאָל האָבן אַזאַ שלעכטן קאָפּ, נאָר ער האָט נישט געװאָלט נישט לערנען, נישט שרײַבן, כאָטש שנײַדט אים, כאָטש בראָקט אים.
― איװאַן! װאָס װעט זײַן פֿון דיר? ― האָט זיך מיט אים דער פֿאָטער אױסגעטענהט. ― אַ הינטשלעגער? צי אַ בערן־טרײַבער? זאָלסט כאָטש קאָנען זאָגן קדיש נאָך דײַן טאַטע־מאַמע. אַנו, פֿאָר מיר נאָך. נו, פּאַשאָל: יתגדל־ויתקדש…
דאָ האָט זיך שױן די קלײנטשיקע בײלקע נישט געקאָנט אײַנהאַלטן מער און האָט זיך געמוזט אַרײַנמישן:
― משוגע מײַנע שׂונאים! װאָס פֿאַר אַ קדיש אין מיטן דערינען? מיר לעבן נאָך, דאַכט זיך?…
― אַ נאַר דו ביסט! ― האָט איר אָפּגעענטפֿערט בעני, ― דעמאָלט מעגסטו שױן שטאַרבן, װען דער בורדיוק װעט קאָנען קדיש זאָגן.
דער היוצא־לני־מזה איז געװען, אַז בעני האָט אים אָפּגענומען פֿון חדר.
― לערנען װילסטו נישט, קדיש זאָגן קאָנסטו נישט, קאָן כאָטש פּאַשען חזירים.
דאָס האָט געהײסן, אַז ער װיל אים מאַכן פֿאַר אַ באַלעבאָס. און אַנשל האָט זיך געשניטן אױף אַ באַלעבאָס. געקאָנט גוט פֿאָרן רײַטנדיק, אױסגעלערנט זיך װאָלעכש רעדן װי אַן אמתער מאָלדאָװאַן, געזאָגט מבֿינות אױף פּאַפּשױעס און מיטן קוק געכאַפּט יעדן בױם, װיפֿל ער קאָן געבן מאַטעריאַל און װיפֿל ברענהאָלץ. מיט אײן װאָרט ― אַנשל האָט אַרױסבאַװיזן אַלע סימנים פֿון אַ באַלעבאָס אַ סוחר.
אָט דאָ נישט לאַנג האָט בעני מיט אים אַ שידוך געטאָן, צוגעזאָגט נדן און געגעבן אים אַ כּלה, אַ גרינע, נישט קײן שײנע, זײער נישט קײן שײנע, נאָר פֿון אַ געהױבענער משפּחה פֿון בעלץ. דער חתן, אַנשל, אַז ער האָט דערזען די כּלה, איז אים געװאָרן צען לעכער אין האַרצן. נאָר זאָגן דעם פֿאָטער ― האָט ער מורא געהאַט. בענין האָט זיך זײער געװאָלט אײַנקױפֿן אין ייִחוס, און אַז בעני װיל עפּעס אַ זאַך ― װער װעט אים זאָגן נײן?
מיט אַ געבראָכן געמיט איז אַנשל געקומען אַהײם פֿון בעלץ. ער האָט זיך אָבער באַרויִקט, געפֿונען אַ טרײסט אין דער אַם, װאָס בײַ זײ אין שטוב, אַ געזונטע שטיק און אַ שײנע… אמת, די אַם האָט שטאַרק פּראָטעסטירט, געשװױרן זיך, אַז זי װעט מאַכן דעם גרעסטן סקאַנדאַל איבער דער גאַנצער שטאָט. נאָר װאָס הערט אַ נגידס אַ זון די שטאָט? ובפֿרט נאָך אַזאַ בחור װי אַנשל, װאָס ס'איז כּמעט נישטאָ אײן מײדל אין שטאָט, װאָס זאָל נישט האָבן אים געפּאַטשט. בעני זאָל װיסן דערפֿון, װאָלט זיך געטאָן חושך. נאָר װער װעט אים גײן דערצײלן אַזעלכע מעשׂיות? מאַכט זיך עפּעס אַ סקאַנדאַל, פֿאַרשטיקט ער אים באַצײַטנס, אַזױ אַז צום פֿאָטער זאָל עס נישט אָנקומען.
נאָר אײן מענטש איז פֿאַראַן בײַ די ראַפֿאַלאָװיטשעס אין שטוב, װאָס װײס פֿון אַלע שלעק און פֿון אַלע אומגליקן און שװײַגט, טראָגט דעם װײטיק אין זיך. דאָס איז די מוטער נעבעך, די קלײנינקע, די שטילינקע, די שװאַכינקע בײלקע.
די קלײנינקע בײלקע טראָגט אױף אירע שװאַכע פּלײצעס דעם גאַנצן גלות פֿון דער דאָזיקער שטוב. עס ברענט איר דאָס פּנים פֿאַר איר אַנשלען. זי באַגראָבט זיך אין דער ערד, נאָר װאָס קאָן זי טאָן? בעט זי גאָט פֿאַר איר קינד, גאָט זאָל אים צושיקן עפּעס אַ רעכטן זיװג, ער זאָל חתונה האָבן, װאָרעם צו פֿופֿצן־זעכצן יאָר האָט זיך אים שױן אָנגעהױבן שיטן אַ בערדל. און פֿון אַכצן יאָר אָן איז צרות מיט צרות מיט צרות…
אָט אַזאַ מין בחור איז בעני ראַפֿאַלאָװיטשעס זון אַנשל, װעלכן דער פֿאָטער האָט אַרױסגעשיקט נאָכיאָגן, כאַפּן און ברענגען דעם אַנטלאָפֿענעם זון. ער האָט אים מיטגעגעבן דעם קאַסיר מיט אַ היפּשע מטבע געלט און אָנגעזאָגט:
― הײַדאַ! פֿאָרט און ברענגט אים צו פֿירן, דעם פּידסװיניק!…
און דעם קאַסיר האָט בעני עקסטרע אָנגעזאָגט, ער זאָל נישט זשאַלעװען קײן „שערבלעך“ (קערבלעך) און געבן װיפֿל מע דאַרף, און אַז מע װעט דאַרפֿן נאָך, זאָל ער שרײַבן, װעט מען שיקן נאָך…
און פּאַפּירן האָט ער זײ מיטגעגעבן, „געחתמעטע דאָקומענטן“, װאָס מען קאָן דורך זײ דעם אַנטלאָפֿענעם אױב מע דאַרף צופֿירן אַ געקאָװעטן אין קײטן.
― נאָר בעסער איז מיט גוטן, ― האָט בעני אָנגעזאָגט אַנשלען עטלעכע מאָל. און אַז די עקספּעדיציע איז געװען גאָר אינגאַנצן פֿאַרטיק, דאָס הײסט, אַז אַנשל מיט דעם קאַסיר זײַנען שױן געזעסן אױף דער נאַטאַטשאַנקע און די פֿערד האָבן גערירט פֿונעם אָרט, האָט זײ בעני נאָכגעשריגן:
― געדענקט זשע, מיט גוטן, מיט גוטן!…
אַנשל ראַפֿאַלאָװיטש מיטן קאַסיר שׂשׂון־ושׂימחה, אַז זײ זײַנען געקומען קײן יאַסי, ביז זײ האָבן זיך אַרומגעקוקט, האָבן זײ שױן דאָרט פֿון דער קאָמפּאַניע אַקטיאָרן קײנעם נישט געטראָפֿן. געזאָגט האָט מען זײ, דאָ האָבן זיך יאָ אַרומגעבלאָנקעט עפּעס עטלעכע יונגעלײַט מיט אױסגעדרײטע שטיװל און מיט געגאָלטע פּנימער, די משמעות ― ייִדישע אַקטיאָרן; נאָר װוּ זײַנען זײ אַהינגעקומען ― װײס מען נישט. דערפֿון האָט די עקספּעדיציע אַרױסגעזען, אַז מע דאַרף פֿאָרן װײַטער. און מע האָט נישט געמאַכט קײן לאַנגע שהיות און מע האָט זיך גענומען פֿאָרן װײַטער און װײַטער, ביז מען איז געקומען קײן בוקאַרעשט.
געקומען צו פֿאָרן קײן בוקאַרעשט, האָט אַנשל געדרונגען דעם קאַסיר און געגעבן צו פֿאַרשטײן מיט אַ שׂכל, אַז מע דאַרף זיך אָפּשטעלן אין אַן אָנשטענדיקן האָטעל.
― ממה־נפֿשך, ― האָט ער געזאָגט, ― עס קאָסט אַזױ פֿיל געלט, װעט קאָסטן נאָך. ובפֿרט, אַז דער טאַטע האָט אָנגעזאָגט אפֿשר הונדערט מאָל, „מע זאָל נישט זשאַלעװען קײן געלט, און אַז מע װעט דאַרפֿן נאָך, װעט ער שיקן נאָך“.
אױסער דעם דאַרף מען װיסן, אַז בײַ אַנשלען איז דאָס געװען דער ערשטער אַרױספֿאָר פֿון דער הײם און דער ערשטער אַרײַנפֿאָר אין אַזאַ גרױסער שטאָט, װי בוקאַרעשט. אַך, אַנשל האָט שױן לאַנג געפֿילט אַ מאָדנע בענקעניש נאָך דער גרױסער פֿרײַער װעלט און געחלומט פֿון אַ שײנער גרױסער שטאָט. נאָך פֿון זינט ער איז אַ חתן געװאָרן פֿאַר אָט דעם גרינעם מײדל, די מיוחסת פֿון בעלץ, האָט ער זיך דאָס װאָרט געגעבן, אַז נאָך דער חתונה, ער װעט װערן אַ ביסל פֿרײַער, װעט ער זיך אַראָפּכאַפּן אַמאָל אינעם שײנעם בוקאַרעשט, אָנקוקן אַ װעלט און געבן אַ לעב־אונטער, אַזױ װי גאָט האָט געבאָטן…
איצטער, אַז עס האָט זיך אַזױ געמאַכט, אַז ער איז אין דעם שײנעם בוקאַרעשט נאָך פֿאַר דער חתונה, און געלט איז דאָ, און פֿרײַ איז מען אױך, איז דאָך דאָס טאַקע, װי מען זאָגט, אַ כּשרער טאָפּ מיט אַ כּשרן לעפֿל.
אײן שטיקל שעטנז איז דאָ יאָ פֿאַראַן: דער קאַסיר. איז ערשטנס, װער הערט אים? און צװײטנס, איז דאָך שׂשׂון־ושׂימחה אױך נישט מער װי אַ בשׂר־ודם, און אַ בחור, און נאָך אַ „מענטש“ דערצו. אַז דעם באַלעבאָס זון איז ניחא, איז אים ליב…
אָפּגעשטעלט האָבן זײ זיך אױף אײנעם פֿון די שענסטע גאַסן אין בוקאַרעשט מיטן נאָמען „סטראַדע פּאָדעמאָגאַשאָיStrada Podul Mogoşoaiei?“, אינעם באַרימטן האָטעל „דאַטשיאָ“.
באַרימט איז דער האָטעל דערמיט, װאָס דאָרט האָט בעת דער רוסיש־טערקישער קריג געװױנט, זאָגט מען, דער באַרימטער „אָסמאַן פּאַשאַTopal Osman Pasha 1663–1733“. און װידער איז דער האָטעל באַרימט מיט זײַן באַרימטער קאַפֿע שאַנטאַן־װאַריעטע „פּאַראַדיזאָ“, װאָס דאָרט זינגט די באַרימטע רומענישע זינגערין מאַרינעסקאָ־מילאַנעסקאָMarinescu-Mălinescu אירע באַרימטע רוסישע לידער: „דױוט װיעטרי בױניעДуют Ветры Буйные: שטאַרקע װינטן בלאָזן“ און „יאַ כאַטשו װאַם ראַסקאַזאַט ראַסקאַזאַטЯ хочу вам рассказать рассказать: איך װיל אײַך זאָגן, זאָגן“…
שטײן אין אַזאַ האָטעל, װוּ עס געפֿינט זיך אַזאַ באַרימטע קאַפֿע שאַנטאַן־װאַריעטעCafé-chantant מיטן נאָמען „פּאַראַדיזאָ“, איז דען נישט אַ גן־עדן?… אמת, װוּ אַ גן־עדן, דאָרט בײַסט זיך, קאָסט געלט. און דער קאַסיר שׂשׂון־ושׂימחה, אַז ער האָט דערהערט, װאָס מע הײסט זיך געבן פֿאַר אַ צימער, האָט ער זיך אָנגעכאַפּט בײַם קאָפּ. האָט אים אָבער אַנשל באַרויִקט:
― נאַרעלע, אַז מע פֿאָרט מיט אַזאַ געשעפֿט, קאָן מען נישט לעבן װי חזירים…
האָט זיך דער קאַסיר מישבֿ געװען: „אַז דעם באַלעבאָס זון איז ליב, איז אים ניחא. ער איז דאָך נישט מער װי אַ ,מענטש‘“. און חבֿרה האָבן געגעבן אַ לעב, טאַקע װי גאָט אין אַדעס. באַטראַכט די צװײ יונגע „רוסן“, װי זײ בײַטן אַ הונדערטער נאָך אַ הונדערטער, האָט מען געקוקט אױף זײ אין האָטעל װי אױף צװײ יונגע מאַגנאַטן, װאָס האָבן נאָר װאָס אָפּגענומען אַ שײנע ירושה, און זײַנען געקומען אַהער לעבן אַ גוטן טאָג, האָט מען זײ די ערשטע װאָך מכבד געװען מיט אַזאַ חשבון, אַז דער קאַסיר שׂשׂון־ושׂימחה האָט שיִער באַקומען די אַפּאָפּלעקציע. האָט אים אָבער אַנשל װידער אַמאָל באַרויִקט מיט װערטער:
― שוטה בן פּיקהאָלץ! ― האָט ער אים געזאָגט, ― װער רעדט הײַנט פֿון געלט? דאָ גײט נישט אין קײן געלט, דאָ גײט אינעם נפֿש. הלװאַי װאָלט אונדז נאָר געראָטן, מיר זאָלן געפֿינען דעם, װאָס מיר זוכן…
און זײ האָבן זיך גענומען צו דער אַרבעט גאַנץ געשמאַק: געדונגען אַן עקיפּאַזש אױף דער שעה. אױסגעפֿאָרן אַלע גאַסן, אַלע גערטנער, מוזעומס, גאַלעריעס, טעאַטערס, צירקן, קאַפֿע־שאַנטאַנען־װאַריעטעס און קאַבאַרעטן. אַנשל איז געגאַנגען מיט דעם גאַנג, אַז אַרטיסטן מוזן זיך געפֿינען נאָר אין אַזעלכע ערטער. „קאַפֿע־שאַנטאַן מיט טעאַטער זײַנען װי אַ שװעסטער מיט אַ ברודער“. אַנשל איז געװען נישט אַזױ אַלט, װי געניט, און שׂשׂון־ושׂימחה האָט זיך גאָרנישט געקאָנט פֿאַרחידושן, װי זײַן יונגער פּרינציפּאַל, קײן עין־הרע, װײס אַלצדינג, „װי אַן אַלטער“, און אומעטום, װוּהין ער זאָל נישט קומען, איז ער הײמיש, װי בײַ זיך אין דער הײם אין האָלענעשטי…
מער פֿון די אַלע מקומות איז אונדזער אַנשלען געפֿעלן צו פֿאַרברענגען אינעם קאַפֿע־שאַנטאַן „פּאַראַדיזאָ“. אַנשל האָט געזאָגט צום קאַסיר:
― זאָל מײַן נאָמען נישט הײסן אַנשל, אױב מיר װעלן זײ נישט פּאַקן אָט אָ דאָ, אין דעם דאָזיקן אָרט… לאָמיר זיך נאָר אַװעקזעצן אָט דאָרט אין אַ װינקעלע בײַ אָט אַיענעם טישל. דאָרט איז אױסגעצײכנט. פֿון דאָרטן קאָן מען זען אַלצדינג.
אַנשל איז געװען גערעכט: דאָרט איז אױסגעצײכנט, פֿון דאָרטן האָט מען געקאָנט זען אַלצדינג : די מוזיק, און די סצענע, און די „אַרפֿיאַנקעסарфянка: האַרף־שׁפּילערינס“, װאָס גײען אָנגעטאָן אַלע אױף אײן פֿאַסאָן: קורצע רױטע קלײדלעך, אונטערגעברעמט מיט גאָלדענע פֿראַנדזן; הױכע שװאַרצע באָטקעלעך, פֿאַרשנירעװעט ביז אַרױף; קלײנע רױטע היטעלעך, מיט גאָלד באַלײגט און אַלע אױף אַ זײַט. אַנשל הײסט געבן עפּעס עסן און טרינקען. בײדע פֿאַרבײַסן זײ גאַנץ געשמאַק. אױפֿן האַרצן איז אױפֿגעלײגט. יום־טובֿדיק. לוסטיק. לעבעדיק. מענטשן ― אױף און אָפּ. אַלץ בלישטשעט. אַלץ פֿרײט זיך. און אַ געזאַנג טראָגט זיך איבערן גאַנצן זאַל און צעגיסט זיך איבער אַלע אבֿרים. אַ זיס געזאַנג װי פֿון אַ סך ― אַ סך פֿרױען־העלדזער. עס איז שװער צו דערקענען, אַז דאָס זינגען נישט קײן מענטשן, אַז דאָס שפּילן גאָר האַרפֿעס; אַז די זיסע קולות גײען נישט פֿון לעבעדיקע העלדזער, נאָר פֿון מעשענע סטרונעס, פֿון הילצערנע כּלים, האַרפֿעס. אַנשל קוקט זיך אײַן אין די דאָזיקע כּלים, אין די זינגענדיקע האַרפֿעס, און ער קלײַבט נחת פֿון די אַרפֿיאַנקעס, װאָס זײ אַרבעטן אױף זײערע כּלים. ברימלען מיט די דינע פֿינגערלעך איבער די מעשענע סטרונעס, שאָקלען צו מיט די קעפּלעך און שמײכלען מיט די אײגעלעך. צו װעמען שמײכלען זײ? ― שױן זשע צו אים, צו אַנשלען הײסט עס.
― טו נאָר אָ קוק, װי זײ שמײכלען, זע נאָר, זע! ― זאָגט אַנשל צום קאַסיר און טאָרעט אים בײַם אַרבל.
דעם קאַסיר קריכט דאָס אָבער נישט אין קאָפּ אַרײַן. שׂשׂון־ושׂימחה, קױם װאָס ער זיצט. ער װאָלט בעסער אַ בעלן געװען איצטער כאַפּן אַ שלאָף, און ער דולט אים גאָר אַ ספּאָדיק מיט אַרפֿיאַנקעס… נאָר אָט באַװײַזט זיך אױף דער סצענע די באַרימטע מאַרינעסקאָ־מילאַנעסקאָ, אײַנגעטונקען אין בריליאַנטן, און הײבט אָן זינגען: „יאַ כאַטשו װאַם ראַסקאַזאַט, ראַסקאַזאַט“… און דער עולם, װאָס אין זאַל, כאַפּט אונטער: „קאַק מי סנים פּאַשלי גוליאַט, פּאַשלי גוליאַטкак мы с ним пошли гулять, пошли гулять: װי ער איז געגאַנגען שפּאַצירן, שפּאַצירן“… און אין זאַל װערט נאָך ליכטיקער, און דאָס פּובליקום װערט נאָך פֿרײלעכער. אַ חיות! אַ גן־עדן!
אָט אַזױ האָט די עקספּעדיציע געטאָן איר זאַך געטרײַ, נאַכט און נאַכט, ביז עס האָט זיך געטראָפֿן אַ מעשׂה.
דאָס איז געװען אין אַ שײנעם אױפֿדערנאַכט אינעם קאַפֿע־שאַנטאַן „פּאַראַדיזאָ“. אונדזערע צװײ רײַזנדע, אַנשל ראַפֿאַלאָװיטש און שׂשׂון־ושׂימחה דער קאַסיר, זײַנען זיך געזעסן בײַ זײער טישל, געטרונקען „דולטשאַצאַ“ ― װאַסער מיט אַזאַ מין אײַנגעמאַכטס ― און געהערט מוזיק.
אַנשל איז געװען איצטיקס מאָל זײער אױפֿגעלײגט און יום־טובֿדיק. און שׂשׂון־ושׂימחה איז, פֿאַרקערט, געװען װי אַלעמאָל, שטאַרק פֿאַרזאָרגט. עס האָט אים פּשוט געריסן דאָס האַרץ, אױפֿן געלט, װאָס גײט אַװעק אומזיסט־אומנישט. ער װײס נישט צוליב װאָס, ער װײס נישט צוליב װען. „מע זיצט אין בוקאַרעשט און מע זוכט דעם נעכטיקן טאָג, און קערבלעך פֿליִען, אַזױ װי מיסט, ― װײ־װײ, װאָס װעט זײַן פֿון דעם?“…
שׂשׂון־ושׂימחה איז, װי מיר װײסן שױן טאַקע נאָר װי אױף צו להכעיס זײַן שׂשׂון־ושׂימחהדיקן נאָמען, אַ מרה־שחורהדיקע בריאה. אַלצדינג איז בײַ אים פֿינצטער, טרױעריק און אײַנגעהילט אין שװאַרצן שלײער. און דאָ „רימפּלט די מוזיק און דער עולם קװעלט, אַ גדולה אין באָד! מע פֿרעסט, מע זױפֿט, מע פֿלעכט קערבלעך. בײַ זײ איז, אַ פּנים געלט־שמעלט! ― װאָס פֿעלט זײ? קאָפּ־װײטיק!“…
אָט אין אַזעלכע מרה־שחורהדיקע געדאַנקען זיצט אונדזער מרה־שחורהדיקער קאַסיר און כאַפּט דערװײַל אַ קוק מיט די פֿאַרשלאָפֿענע באָנקעװאַטע אױגן אױף דער סצענע, װוּ עס באַװײַזן זיך פֿריִער די אַרפֿיאַנקעס, דערנאָך אַנדערע מינים שלעק, נקבֿות אַלערלײ: נקבֿות אַזעלכע, װאָס זײַנען מאָדנע אָנגעטאָן. און נקבֿות אַזעלכע, װאָס זײַנען נאָר האַלב אָנגעטאָן. און נקבֿות אַזעלכע, װאָס זײַנען „כּמעט גאָר נישט אָנגעטאָן“… און אױפֿן סוף, אַ שטײגער, װי אַ מין קאָמפּאָט, דערשײַנט די באַרימטע מאַרינעסקאָ־מילאַנעסקאָ. זי בלישטשעט מיט אירע אױגן און מיט אירע בריליאַנטן און זינגט: „יאַ כאַטשו װאַם ראַסקאַזאַט, ראַסקאַזאַט“… װערט נאָך לעבעדיקער אין זאַל. און אַנשל כאַפּט איר אונטער: „קאַק מי סנים פּאַשלי גוליאַט, פּאַשלי גוליאַט“… קוקט זי אױף אַנשלען פֿון דער סצענע און װינקט צו אים. װערט אַנשל מלא־שׂימחה און װינקט צו איר צוריק. און תּיכּף, װי נאָר זי האָט געענדיקט איר נומער, גײט זי פֿאַרבײַ זײער טישל, הײבט זיך אַנשל אױף. גײט זי צו. מאַכט ער איר אַן אָרט צװישן זיך און צװישן קאַסיר (דאָס ערשטע מאָל אַזױ נאָענט). עס לאָזט זיך הערן אַ שורשערײַ פֿון אירע זײַדענע קלײדער און אַ ריח־ניחוח פֿון שאַרפֿע פּאַרפֿומען, װאָס דערגרײכן אַזש ביז שׂשׂון־ושׂימחהס שטענדיק פֿאַרלײגטע נאָז. און מחמת זי (די נאָז) איז צו אַזעלכע ריחות נישט געװױנט, קאָן זי זיך נישט אײַנהאַלטן און הײבט אָן צו ניסן. רופֿט זיך אָן אַנשל: „װאַקסן זאָלסטו“. װײסט שׂשׂון־ושׂימחה נישט, װוּ ער זאָל זיך אַהינטאָן מיט זײַן נאָז, װאָס האָט זיך פּלוצעם אין מיטן דרינען צעניסט.
― דאָמנולוdomnule: אַדון! ― מאַכט דערװײַל מאַרינעסקאָ־מילאַנעסקאָ און דערלאַנגט אַנשלען מיטן פֿעכער איבער דער האַנט און בלישטשעט מיט אַלע בריליאַנטן. ― אַזאַ „פֿאָרמאָזאַformosa: שײנער דאָמנולו“, װי דו ביסט, זאָלסטו טרינקען „דולטשאַצאַ“?
אױף אונדזער לשון װעט דאָס הײסן: „אַזאַ שײנער בחור, װי דו ביסט, זאָלסטו טרינקען זיסע װאַסער?“
פֿרעגט זיך: װי אַזױ שטײט מען אױס אַזאַ נסיון? װי אַזױ זאָל אַנשלס האַרץ נישט צעגאַנגען װערן װי שנײ פֿון אַזאַ קאָמפּלימענט? און אַנשל רופֿט צו דעם קעלנער און קוקט אױף מאַרינעסקאָ־מילאַנעסקאָ. װי אײנער רעדט: „װאָס איז דײַן באַגער, שײנע פּרינצעסין?“… די שײנע פּרינצעסין באַגערט שאַמפּאַניער־װײַן. אַנשל הײסט דערלאַנגען שאַמפּאַניער־װײַן און קוקט אױף איר, װי אײנער רעדט: „װאָס נאָך איז דײַן באַגער, שײנע פּרינצעסין?“, די שײנע פּרינצעסין באַגערט פֿאַזאַנען געבראָטענע אױף צו פֿאַרבײַסן. אַנשל הײסט דערלאַנגען פֿאַזאַנען און קוקט איר אין די אױגן אַרײַן: „װאָס נאָך איז דײַן באַגער?“, איר באַגער איז ליקער, און זי הײסט שױן אַלײן, מע זאָל ברענגען ליקער, פֿון דעם בעסטן, „שאַרטעזChartreuse“ אָדער „פֿעפֿערמען“. זאָגט איר נאָך אַנשל מיטן אײגענעם לשון: „שאַרטעז און פֿעפֿערמען“… און אַנאַנאַסן הײסט זי זיך דערלאַנגען. זאָגט דער קעלנער, אַז קײן אַנאַנאַסן איז נישטאָ, אױסגעגאַנגען. װערט אַנשל אָנגעצונדן: „װאָס פֿאַר אַ תּירוץ ― אױסגעגאַנגען? אַז מע זאָגט אַנאַנאַסן איז אַנאַנאַסן ― אַלאַ דראַקאָ!“… ציט אים שׂשׂון־ושׂימחה פֿאַרן אַרבל און קוקט אױף אים מיט די באָנקעװאַטע אױגן: „געװאַלד, עס װעט אָפּקאָסטן אַן אוצר!“… צעלאַכט זיך אַנשל: „בהמה! דו זעסט די בריליאַנטן, װאָס זי טראָגט? דו װײסט װיפֿל װערט האָבן אָט די בריליאַנטן?“…
נײן. שׂשׂון־ושׂימחה װײס נישט, װיפֿל װערט האָבן אָט די בריליאַנטן. ער װײס אָבער אַן אַנדער זאַך. ער װײס, אַז עס טאָגט שױן בײַ זײ אין דער קאַסע… ער האָט שױן הײַנט אין דער פֿרי אַ זאָג געטאָן װעגן דעם אַנשלען. האָט זיך אַנשל צעשריגן אױף אים: „בהמה! װאָס זשע שװײַגסטו? שרײַב אַװעק אַהײם, אַז מע דאַרף נאָך, װעט מען שיקן נאָך“…
שׂשׂון־ושׂימחה איז אַזאַ מענטש, אַז מע הײסט אים שרײַבן, שרײַבט ער.
― װאָס זשע זאָל איך שרײַבן? ― פֿרעגט ער זיך בײַ אַנשלען.
― שרײַב, אַז מיר זײַנען שױן אױף אַ דרך. מיר האָרעװען. מיר טוען אַלצדינג, מיר שלאָפֿן נישט קײן נעכט. מיר פֿאָרן אַרום אומעטום און מיר זוכן. און גוטע מענטשן העלפֿן אונדז. נאָר עס קאָסט געלט. מאַסן געלט! װאָרעם קײנער װיל נישט אומזיסט… על־כּן זאָל מען שיקן נאָך געלט. און למען־השם װאָס גיכער. און זײַט געזונט און לאָזט גריסן. און אַזױ װײַטער…
אַװעקגעשיקט דעם דאָזיקן בריװ, האָט אַנשל זיך געפֿילט נאָך בעסער, װי פֿריִער. ער האָט אַראָפּגעװאָרפֿן אַ באַרג פֿון קאָפּ. און דער מרה־שחורהדיקער קאַסיר, פֿאַרקערט, איז געװאָרן נאָך מער מרה־שחורהדיקער: „װײ־װײ, װאָס װעט זײַן דער תּכלית“?… און אַנשל הײסט דערװײַל געבן נאָך װײַן. ער גיסט אָן אַלע דרײַ באָקאַלן, טרינקט צו מאַרינעסקאָ־מילאַנעסקאָן לחײם און זעט, אַז דער קאַסיר זאָל אױך טרינקען לחײם. „ס'איז נישט שײן זיצן װי אַ לײמענער גולם“… ביז דער מרה־שחורהדיקער קאַסיר װערט פֿאָרט אַ ביסעלע לעבעדיקער. װאָס װײַטער הײבט אים אָן דער שטערן גלאַנצן. די גראָבע באַװאַקסענע ליפּ הײבט זיך אױף און עס באַװײַזט זיך אױף איר כּמו װי אַ מין שמײכל. די פֿאַרשלאָפֿענע באָנקעװאַטע אױגן קלעפּן זיך אים און ער באַלעקט זיך. דאָס איז סימן, אַז ער איז שױן גאָר בגילופֿין.
כּמעט קאָן מען זאָגן, אַז דאָס איז דאָס ערשטע מאָל, װאָס שׂשׂון־שׂימחה זאָל זײַן אַזױ „שׂשׂון־ושׂימחהדיק“. עס איז אױף זײ בײדן, אױף אַנשלען מיטן קאַסיר, מיטאַמאָל געקומען אַ פֿרײד, אַ נחת, אַ גדולה. עס איז זײ בײדן געװאָרן גוט ― און אַ סוף. פֿאַר גרױס גוטסקײט האָט זיך אַנשל אַזש אַרומגענומען מיט מאַרינעסקאָ־מילאַנעסקאָן, װי מיט אַן אײגענער שװעסטער, און אױף שׂשׂון־ושׂימחהן איז אָנגעפֿאַלן אַ שׂימחה. ער האָט געהאַלטן דעם אָפּגעטרונקענעם באָקאַל אין די הענט און געקאַטשעט זיך אױף אַלע זײַטן, שיִער נישט דערשטיקט געװאָרן פֿאַר געלעכטער. און פּלוצעם האָט ער אױפֿגעהערט צו לאַכן. די פֿאַרשלאָפֿענע באָנקעװאַטע אױגן זײַנען אים געװאָרן מיטאַמאָל װאַכנדיק און זײַנען װי צוגעזאָטן צו דער טיר און פֿאַרגליװערט געװאָרן. און אַלײן איז ער מיטן באָקאַל אין די הענט אױך געבליבן אַ פֿאַרגליװערטער.
װאָס איז די מעשׂה? ― ער האָט אין דער מינוט דערזען בײַ דער טיר נאָר װאָס אַרײַנקומען צװײ פּאַרשױנען. אײנער אַ גרעסערער, דער אַנדערער אַ קלענערער. עס האָט זיך אים אױסגעדאַכט, אַז די אַרײַנגעקומענע קוקן אױף אים און אױף אַנשלען און רוקן זיך צוריק צו דער טיר. נאָר ביז שׂשׂון־ושׂימחה האָט אױסגעדרײט דעם קאָפּ צו אַנשלען און אַ געשרײ געטאָן: „ער איז דאָ, װי איך בין אַ ייִד!“ ― איז שױן פֿון יענע צװײ פּאַרשױנען נישט געבליבן קײן זכר אַפֿילו.
אומזיסט האָט זיך שׂשׂון־ושׂימחה געלאָזט לױפֿן נאָך זײ, װי אַ משוגענער, אין דרױסן אַרױס. אומזיסט האָט ער זיך געשװױרן מיט כּל־השבֿועות אין דער װעלט. ער זאָל אַזױ דערלעבן זען װעמען אים איז ליב, ער זאָל זען בײַ זיך אַלדאָס גוטס, װי ער האָט אַלײן מיט זײַנע אײגענע אױגן געזען זײער לײבלען נאָר װאָס אָט אָ דאָ בײַ דער טיר! אַנשל האָט אים נישט געגלױבט. אַנשל האָט געטענהט, אַז ס'האָט זיך אים געחלומט אַ חלום. שולדיק אין דעם איז דער װײַן. שאַמפּאַניער װײַן. כאַ־כאַ!
נײן, שׂשׂון־ושׂימחה האָט קײן טעות נישט געהאַט: די צװײ פּאַרשױנען, װאָס זײַנען אַרײַנגעקומען אין קאַפֿע־שאַנטאַן „פּאַראַדיזאָ“ און צוריק אַרױסגעלאָפֿן זײַנען געװען טאַקע די, װעלכע די עקספּעדיציע איז אַרױסגעשיקט געװאָרן זײ אױפֿצוזוכן. דאָס איז געװען דער אַנטלאָפֿענער לײבל ראַפֿאַלאָװיטש און אונדזער אַלטער גוטער באַקאַנטער האָצמאַך (אָט אַזױ װעלן מיר זײ רופֿן די גאַנצע צײַט, כּל־זמן זײ האָבן נאָך לעת־עתּה נישט געביטן זײערע נעמען).
די דאָזיקע צװײ העלדן אונדזערע האָבן די ערשטע צײַט אױך מער נישט געטאָן נאָר אַרומגעגאַנגען און באַטראַכט דאָס גרױסע שײנע בוקאַרעשט. זײ זײַנען דאָך אױך מער נישט װי לעבעדיקע מענטשן, און בוקאַרעשט איז אַ שטאָט, װאָס ס'איז דאָ װאָס צו זען. ובפֿרט, פֿאַר דעם, װאָס האָט אַן אַרטיסטישע נשמה מיט אַן אַרטיסטיש אױג און קלײַבט זיך װערן אַ דירעקטאָר פֿון אַ טעאַטער, איז אין בוקאַרעשט פֿאַראַן װאָס צו לערנען, װאָס צו שטודירן.
― מע דאַרף שטודירן בינע, מײַן טײַערער שפּילפֿױגל, ― אַזױ האָט געטענהט האָצמאַך צו זײַן יונגן פֿרײַנד ― מע דאַרף אױסקוקן װי ערגעץ אַ טעאַטער און נעמען זיך צו אַ געשעפֿט, אַלײן עפֿענען אַ שטיקל טעאַטער. ס'איז נישט קײן פּלאַן, נשמה מײַנע, לעבן פֿון גרײטן. ס'איז נישט קײן תּכלית טרענצלען קערבלעך ― מע דאַרף אין זינען האָבן עפּעס פּרנסה…
צו פּראָסט, צו פּראָזאַיִש פּראָסט האָבן געקלונגען האָצמאַכס װערטער אונדזער ייִנגסטן העלד לײבלען. לײבלס נשמה האָט זיך אױך געריסן צו דער בינע, נאָר נישט צוליב פּרנסה. צוליב עטװאָס העכערס האָט דאָס אים געצױגן, װאָס ער אַלײן האָט דאָס גאָר נישט רעכט פֿאַרשטאַנען. אים איז געװען טײַער יעדער טאָג, יעדע מינוט. ער װאָלט שױן אַ בעלן געװען אַלײן זײַן אױף דער בינע, פֿאַרגרימירן זיך און שפּילן… שפּילן… שפּילן… נאָר אַז האָצמאַך זאָגט, אַז מע דאַרף די בינע שטודירן, װײס ער, װאָס ער זאָגט. און בײדע האָבן זײ זיך גענומען שטודירן די בינע פֿון אַלף ביז תּיו.
אָנגעהױבן האָבן זײ דװקא זײער פּראַקטיש: פֿון די אָרעמסטע געגנטן און קװאַרטאַלן, זיך צוגעקוקט צו די ביליקסטע קאַפֿע־הײַזער און באַלאַגאַנעס. נאָך דעם איז מען געגאַנגען אַלעמאָל העכער און העכער, אױסגעװען אַלע גרױסע גרױסאַרטיקע טעאַטערס, ברעטלעך, װאַריעטעס קאַפֿע־שאַנטאַנען. אין יעדן אָרט האָט האָצמאַך עפּעס געפֿונען, עפּעס גענאַשט, און פֿון יעדן באַזונדער עפּעס אָפּגעלערנט.
― נו, שפּילפֿײגעלע, קוק זיך צו װי אַזױ מע שטעלט אױס בײַ זײ אַ בינע! זעסט קאָסטיומען? זעסט קלײדער? זעסט שיכעלעך? זעסט זעקעלעך? אַ רוח אין געלטס טאַטן אַרײַן! נישט אומזיסט שטײט אין פּסוק: כּסף־וזהב זײַנען טײַערע ממזרים.
― מטהר חזירים, ― פֿאַרריכט אים לײבל.
― לאָז זײַן אַזױ, ― גיט אים נאָך האָצמאַך און טוט זיך אַ טאַפּ בײַ דער זײַט־קעשענע, ― יאַק רײדעלע, טאָ רײדעלע, אַבי דאָברע מײנעלעяк רײַדעלע то רעדעלע אַבי добре מײנעלע: װי איך האָב געזאָגט אַזױ האָב איך געזאָגט, אַבי עס זאָל מײנען ריכטיק. גוט װאָס מיר האָבן זיך אַרײַנגעכאַפּט אין אַזאַ שטאָט. עס װעט צו נוץ קומען. אָט װעסטו זען, װאָס פֿאַר אַ „חדר“ איך װעל, אם־ירצה־השם צונױפֿשטעלן, גאָט און לײַט װעלן מיך מקנא זײַן. עס װעט אַ רוח אין שטשופּאַקס טאַטן אַרײַן!
גאַנץ אַנדערש האָט געלערנט דעם פּשט לײבל. יעדן אַרטיסט, װאָס ער האָט געזען אױף דער סצענע, האָט אים לײבל געגעסן מיט די אױגן, געשלונגען איטלעכס װאָרט, און געפֿילט זיך, אַז ער איז אַלײן אױך דאָרט אױף דער סצענע. עס האָט אים געטראָגן אין די לופֿטן, געצױגן װי מיט צװאַנגען, דאָס פּנים האָט אים געפֿלאַמט, די אױגן האָבן אים געברענט, אין האַלדז האָט אים געקיצלט, און ער האָט מער נישט געטאָן נאָר געזיפֿצט.
― װאָס איז דיר, ליובעניו? ― פֿרעגט אים האָצמאַך. ― האָסט נאָך אַלץ מורא, מע זאָל דיך נישט דערקענען? זאָל איך קרענקען, אױב עמעצער װעט איצט זאָגן אױף דיר, אַז דאָס ביסטו!
אַזױ האָט האָצמאַך געטרײסט זײַן יונגן פֿרײַנד און ער האָט געהאַט רעכט. עס איז שװער געװען לײבלען צו דערקענען. עס איז כּמעט אוממעגלעך געװען צו דערקענען זײ בײדן. אַזױ װײַט האָבן זיך די צװײ פֿאַרענדערט. די פֿײגל האָבן אַראָפּגעװאָרפֿן פֿון זיך די אַלטע פֿעדערן און האָבן זיך באַנײַט פֿון קאָפּ ביז פֿיס.
װי באַלד זײ זײַנען נאָר געקומען קײן בוקאַרעשט, אַזױ האָט זיך האָצמאַך באַלד געלאָזט אָפּראַזירן, אָפּגאָלן דאָס גאַנצע פּנים, איבערגעלאָזט נאָר צװײ קלײנע, קלײנע באַקן־קאָטלעטלעך, װאָס האָבן אים צוגעגעבן, לױט דער שפּיגל האָט אים געזאָגט, זײער פֿיל חן. נאָך דעם איז ער אַרײַן אין אַ גרױס געשעפֿט פֿון קלײדער און האָט זיך אױסגעקלײדט בגדי־מלכות נאָך דעם לעצטן זשורנאַל: זיך געקױפֿט אַ הױכן צילינדער, אַ שײן שטעקעלע מיט אַ גאַלקע פֿון עלפֿנבײן, לאַקירטע שיך מיט געלע הענטשקעלעך.
― האַ? װאָס זאָגסטו איצט, מײַן טײַערער שפּילפֿױגל? װעט עמעצער זאָגן אױף מיר, אַז דאָס איז האָצמאַך?
― קײנער נישט אין דער װעלט! ― האָט אים לײבל געזאָגט און געקליבן נחת פֿון זײַן באַנײַטן פֿרײַנד.
לײבל האָט באמת אָנגעקװאָלן, װאָס האָצמאַך האָט זיך אַזױ איבערגעביטן. נישט װינציקער האָט האָצמאַך אָנגעקװאָלן פֿון לײבלען, אַז ער האָט אים אױסגעטאָן דאָס האָלענעשטער קאַפּאָטקעלע מיט האָלענעשטער היטעלע און אַרײַנגעזעצט אים אין אַ קורץ „װײטיקל“ מיט אַ קלײן קאַפּעליושל און געקױפֿט אים אױך אַ שטעקעלע און אױך געלע הענטשקעלעך.
אַזױ לאַנג קרענקט שטשופּאַק, אױב דו ביסט דו! ― האָט אים האָצמאַך געזאָגט, באַטראַכטנדיק זײַן יונגן פֿרײַנד פֿון פֿראָנט און פֿון הינטן און פֿון אַלע זײַטן. ― און אַזאַ יאָר אױף מיר, װאָס פֿאַר אַ שײנער „יאַטל“ דו ביסט. און נישט קײן „יאַטל“, נאָר אַ גאַנצער „יאַט“, װי איך בין אַ ייִד!…
און בײדע האָבן זיך יענעם טאָג געפֿילט אַזױ גרינג, גלײַך װי זײ װאָלטן גאָרנישט געגאַנגען אױף דער ערד, נאָר געטראָגן זיך אין דער לופֿטן.
אײנמאָל, זײ זײַנען נאָך געלעגן אין די בעטן, געצױגן זיך און אױסגעגלײַכט די בײנער, נישט געקוקט דערױף, װאָס ס'איז שױן געװען נישט פֿרי, אַרום האַלבן טאָג, רופֿט זיך אָן האָצמאַך צו לײבלען:
― טאָמער װאָלט געװען גענוג, נשמה מײַנע, צו װאַלגערן זיך אָט אָ דאָ? מע דאַרף אױפֿשטײן עפּעס קײַען; טרינקען אַ שמעקעדיק טערקיש גלעזל קאַװע מיט פֿרישע װאַרעמע בולקעלעך, אַ רוח אין געלטס טאַטן אַרײַן!
און בײדע שטײען אױף, װאַשן זיך אײַן, טוען אָן די נײַע בגדים און מאַכן זיך פֿאַרטיק צו דער אַרבעט, דאָס הײסט, גײן איבער בוקאַרעשט, באַטראַכטן אַלע שײנע אַנטיקלעך, װאָס שטײען אַרױסגעשטעלט אין די פֿענצטער. מער נישט װי באַטראַכטן, אָנקוקן, נישט קױפֿן, חלילה. אַן עבֿירה געלט. „ס'איז בײַ זײ נישט קײן גנבֿיש געלט“, זאָגט האָצמאַך. דערנאָך װעט מען זיך אַרײַנכאַפּן אין אַ רעסטאָראַן אַרײַן עפּעס איבערבײַסן. האָצמאַך זעט שױן אַלע מאכלים, װאָס מע װעט דערלאַנגען, און ער באַלעקט זיך שױן באַצײַטנס. (האָצמאַך האָט זיך אױף זײַן לעבן אַזױ אָנגעהונגערט, אַז װיפֿל ער זאָל נישט עסן, מאָלט זיך אים אױס, אַז ס'איז נישט געגעסן.) נאָכן עסן װעלן זײ זיך אַ ביסל אױסרוען. (האָצמאַך האָט זיך אױף זײַן לעבן אַזױ אָנגעהאָרעװעט, אַז װיפֿל ער זאָל נישט רוען, מאָלט זיך אים אױס, אַז ס'איז נישט גערוט.) און ערשט אַז ס'װעט װערן נאַכט, װעט מען זיך דורכגײן אין אַ טעאַטער אַרײַן, און פֿון דאָרטן ערגעץ אין אַ קאַפֿע־שאַנטאַן ― „שטודירן מוזיק, קונסט און טעאַטער“.
פֿאַר מענטשן, װאָס שטודירן מוזיק, קונסט און טעאַטער, איז דאָך די רעכטע צײַט טאַקע נאָר בײַנאַכט. און אַגבֿ איז פֿאַר אַזעלכע מענטשלעך, װי האָצמאַך און לײבל גלאַט געזונטער, אַז מע דרײט זיך אַרום װאָס װינציקער בײַטאָג אױף דער גאַס. לײבל זאָגט, אַז ער װאָלט געמעגט שװערן, אַז ער האָט ערשט נעכטן געזען דורכלױפֿן אַ קאַרעטע, איז דאָרטן געזעסן זײַן עלטערער ברודער אַנשל מיט זײער קאַסיר שׂשׂון־ושׂימחה.
― גײ שױן גײ, פּיפּערנאָטער! ― האָט אים האָצמאַך אױסגעלאַכט. ― עס חלומט זיך דיר ברידער מיט קאַסירס. נאַרישקײטן! אַפֿילו װען זײ זאָלן שױן טאַקע קומען אַהער, נאַרעלע, דאַרפֿן זײ דאָך זײַן מיט אַכצן קעפּ, זײ זאָלן דיך דערקענען, און מיך אַװדאי! איצט װײסטו, מײַן טײַערער יאַט, װאָס אונדז פֿעלט נאָך?
― װאָס?
― אַנדערע נעמען.
― דהײַנו?
― דהײַנו, איך ליג און טראַכט אַ גאַנצע נאַכט, װאָס װעט זײַן, למשל? מיר װעלן דאָך אײביק אַזױ נישט אַרומגײן פּוסט און פּאַס, אָן אַ שטאָך אַרבעט, און עסן פֿון גרײטן? סוף־כּל־סוף װעלן מיר דאָך זיך צושלאָגן צו עפּעס, צונױפֿשטעלן אַ „חדר“, אַרײַנפֿאָרן ערגעץ אין אַ ייִדיש שטעטל אַרײַן און שפּילן טעאַטער. נו, שטעל דיר פֿאָר, װאָס פֿאַר אַ נאָמען זאָלן מיר זיך דעמאָלט געבן, אַז מע זאָל אַ מכּה װיסן, װער מיר זײַנען? מילא, איך שטעל אַװעק אױפֿן טאָװל מײן אמתן נאָמען: „האָלצמאַן“. בערנאַרד האָלצמאַן. אַ קרענק װעט עמעצער װיסן, װער דער בערנאַרד האָלצמאַן איז, אַז אַלע האָבן ביז אַהער געװוּסט נאָר האָצמאַך און האָצמאַך.
― טאַקע גערעכט! ― גיט אים צו לײבל. ― האָלצמאַן איז טאַקע שענער, װי האָצמאַך.
― זעסטו? װאָס זשע טו איך אָבער מיט דיר, נשמה מײַנע? שטעל דיר פֿאָר, אַז מיר הײבן אָן אַרױספֿאָרן אױף דער װעלט און מיר קומען אין אַזאַ שטאָט, װוּ מען קען דעם באַטיקאָбатько: טאַטע־נאָמען דײַנעם. דו פֿאַרשטײסט, צי נײן? װאָס טױג מיר, דו זאָלסט הײסן ראַפֿאַלאָװיטש?
― װי אַזױ זשע דען זאָל איך הײסן?
― װי אַזױ זשע דען זאָלסטו הײסן? אָט דאָס איז דאָך טאַקע די מעשׂה, װאָס לאָזט מיך נישט שלאָפֿן. אַ גאַנצע נאַכט ליג איך און טראַכט און טראַכט. פֿאַלט מיר אײַן אַזאַ מחשבֿה: פֿאַרװאָס זאָלסטו נישט הײסן מיט אַ רומענישן נאָמען, מיט אַן „עסקאָ“, אַזױ װי אַלע הײסן דאָ, אין רומעניע? למשל: מרגוליס ― מרגולעסקאָ, כאַזאַנאָװיטש ― כאַזאַנעסקאָ. ראַפֿאַלאָװיטש ― ראַפֿאַלעסקאָ. פֿאַרשטײסטו, ליובעניו? מיר קומען צו פֿאָרן אין אַ שטאָט אַרײַן, לאָז איך אָפּדרוקן גרױסע פּלאַקאַטן: „דאָס ערשטע ייִדיש־רומענישע טעאַטער פֿון בערנאַרד האָלצמאַן און דער ערשטער ייִדיש־רומענישער אַרטיסט ראַפֿאַלעסקאָ פֿון בוקאַרעשט“. װי געפֿעלט דיר, מײַז טײַערער שפּילפֿױגל, אַזאַ מין אײַנפֿאַל? אַיאָ, האָצמאַך האָט אין זיך גוטע געדאַנקען? װאָס?
פֿאַרשטײט זיך, אַז לײבלען איז דער אײַנפֿאַל זײער געפֿעלן, װי אַלצדינג, װאָס זײַן פֿרײַנד האָצמאַך טראַכט צו. און האָצמאַך אַלײן איז אױך צופֿרידן מיט זײַן המצאה, אַז ער כאַפּט זײַן יונגן פֿרײַנד פֿאַר אַ האַנט און גײט מיט אים אַ טענצל, זינגט אונטער מיטן ניגון פֿון „קאָלדוניע“ ― „האָצמאַך איז אַ בלינדער“:
פֿון זינט לײבל קען זיך מיט האָצמאַכן, געדענקט ער אים תּמיד פֿאַר אַ לעבעדיקן נפֿש, װאָס איז קײנמאָל נישט אומעטיק, שטענדיק פֿרײלעך, חי־געלעבט, אַפֿילו אין די ערגסטע, סאַמע שװערע, ביטערע צײַטן פֿון זײער לעבן. נאָר אַזױ אױפֿגעלײגט, װי ער איז אַצינד, האָט ער אים נאָך קײנמאָל נישט געזען. ממש עס שפּריצט פֿון אים לעבן. ער האָט אַזש כּמעט אױפֿגעהערט הוסטן און שעלטן זיך. זעלטן־זעלטן װען ער לאָזט אַרױס אַ קללה פֿונעם מױל. סײַדן אַז ער דערמאָנט דעם נאָמען שטשופּאַק אָדער שלום־מאיר מוראַװטשיק. דעמאָלט מוז ער שױן צוזעצן אָדער אַ „כאָליערע“ אָדער אַ „מיתה־מהומה“, אָדער גלאַט אַ „קרענק“…
― געדענק זשע, מײַן טײַערער שפּילפֿױגל, איך הײס שױן מער נישט האָצמאַך. איך הײס שױן האָלצמאַן. און דיך רופֿט מען װי אַזױ?
― ראַפֿאַלעסקאָ, ― זאָגט אים לײבל.
― אָט אַזױ האָב איך דיך ליב, קאָטיקל מײַנס.
דעם זעלבן טאָג אױף דער נאַכט זײַנען אונדזערע העלדן, האָצמאַך און לײבל ראַפֿאַלאָװיטש, אָדער, װי זײ האָבן זיך שױן אַ נאָמען געגעבן, האָלצמאַן און ראַפֿאַלעסקאָ, געגאַנגען איבער בוקאַרעשט שױן נישט „שטודירן קונסט, מוזיק או טעאַטער“, נאָר גלאַט אַזױ אַ ביסל אױפֿן שפּאַציר. זײ האָבן שױן גענוג אױסגעשטודירט די דאָזיקע שטאָט. זײ האָבן שױן אױסגעװען, װי זײ האָט זיך געדאַכט, אומעטום, אין אַלע ערטער, װוּ עס „בליט מוזיק, קונסט און טעאַטער“. שפּאַצירנדיק, האָבן זײ פֿאַרבלאָנדזשעט אױף דער שײנער גאַס „סטראַדע פּאָדעמאָגאַשאָי“ און דערזען פֿאַר זיך אַ מוראדיק גרױסע לאַמטערנע מיט גרױסע עלעקטרישע אותיות:
„פּאַראַדיזאָ“.
― פּאַראַדיזאָ? ― פּאַראַדיז איז, דאַכט מיר, דער טײַטש: גן־עדן? אפֿשר װאָלטן מיר זיך אַרײַנגעכאַפּט, ליובעניו, אױף אַ מינוט אין דעם דאָזיקן גן־עדן אַרײַן, האַ?
אַזױ האָט האָלצמאַן אַ זאָג געטאָן צו זײַן יונגן פֿרײַנד און גאָרנישט אין זינען געהאַט אַפֿילו צו װאַרטן אױף אַן ענטפֿער, װאָרעם בײַ אים האָט ער תּמיד אַלצדינג געפּועלט. בײַ לײבל ראַפֿאַלעסקאָן איז האָצמאַך, אָדער האָלצמאַן, אַ גאָט, און האָלצמאַנס װאָרט ― אַ תּורה. און בײדע האָבן זיך אַראָפּגעלאָזט אין גן־עדן אַרײַן…
מיר זאָגן „אַראָפּגעלאָזט“, װײַל אַרײַנטרעטן אין גן־עדן אַרײַן איז נישט אַזױ גרינג. אײדער מע קומט צו צום גן־עדן, מוז מען פֿריִער דורכגײן שיבֿעה־מדורי־גיהנום. קודם דאַרף מען זיך באַװאָרענען מיט אײַנטריטסקאַרטן ― אַזױ פֿירט זיך עס אין אַלע גן־עדנס, װאָס אױף דער װעלט. נאָכדעם האָבן זײ זיך באַדאַרפֿט נעמען לינקס, אַ פּאָר טרעפּלעך אַרױף, װוּ מע גיט אָפּ דעם שומר דעם אײבערראָק מיטן שטעקל, און ער הײסט זיך דערפֿאַר באַצאָלן. דערנאָך ערשט האָבן זײ זיך װידער אַראָפּגעלאָזט עטלעכע טרעפּ אַראָפּ און אַרײַנגעטראָטן אין אַ ברײטן גוט באַלױכטענעם קאָרידאָר, און דאָרטן, אַז זײ האָבן באַװיזן די אײַנטריטסקאַרטן, האָבן זיך דעמאָלט ערשט געעפֿנט פֿאַר זײ די טױערן פֿונעם רעכטן גן־עדן.
אַרײַנגעקומען, האָט זײ אַ זעץ געטאָן אין פּנים אַ העלישע ליכטיקײט פֿון אַ סך עלעקטרישע פֿילפֿאַרביקע פֿײַערלעך, און זײ האָבן דערזען פֿאַר זיך אַ הױך עלעגאַנט פּובליקום, הערן און דאַמען, זיצן אַרום װײַסע מאַרמאָר־שטײנערנע טישלעך, עסן און טרינקען און לאַכן און פֿרײען זיך, ― װי עס דאַרף צו זײַן אין אַ גן־עדן.
צו דער דאָזיקער פֿײַערלעכער קאַפֿע־שאַנטאַנער אַטמאָספֿערע זײַנען אונדזערע העלדן שױן, אײגנטלעך, אַ ביסל געװױנט געװאָרן. דאָך נישט אױף אַזױ פֿיל, אַז זײ זאָלן צוגײן גלײַך צו אַ טישל און פֿאַרנעמען אַ פּלאַץ און געבן אַ קלונג און אױסרופֿן מיט אַ ניגון: „קעל־נעער?!“ װי עס טוט אַן אמתער דזשענטלמען, אַ שטענדיקער באַזוכער פֿון די מקומות… נישט די נײַע בגדים זײערע, נישט די איבערגעביטענע נעמען האָבן זײ געקאָנט אַזױ גיך מאַכן פֿאַר אױס־פּראָװינציאַלן. דאָס קלײנע שטעטל איז זײ נאָך געלעגן אױסגעגאָסן אױף זײערע פּנימער גאַנץ נישקשהדיק און עס האָט זיך געלאָזט הערן בײַ זײ אױף יעדן טריט און שריט. װי באַלד אַזױ, איז שױן קײן חידוש נישט װאָס זײ זײַנען געבליבן שטײן אַ װײַלע אין דער טיר פֿון גן־עדן, נישט אַהין, נישט אַהער, באַטראַכט די העל־באַלױכטענע װענט, די שײן־געמאָלטע סטעליע, די מיט רױטן סאַמעט באַשלאָגענע לאָזשעס, די װײַסע מאַרמאָר־שטײנערנע טישלעך און ועל־כּולם ― דאָס פֿרײלעכע לעבעדיקע העכסט עלעגאַנטע פּובליקום.
― אַ רוח אין געלטס טאַטן אַרײַן! ― האָט זיך אָנגערופֿן האָלצמאַן צו זײַן יונגן פֿרײַנד און האָט שױן חשק געהאַט צוגײן צו אײנס פֿון די טישלעך פֿאַרכאַפּן אַ פּלאַץ, האָט לײבל פּלוצעם אַ כאַפּ געגעבן זײַן פֿרײַנד בײַ דער האַנט און קױם אַרױסגערעדט מיט שרעק:
אָט אָ זײַנען זײ!…
― װער?
― מײַז ברודער אַנשל מיט אונדזער…
― גײ שױן גײ. פּי…
האָלצמאַן האָט, אַ פּנים, געװאָלט זאָגן „פּיפּערנאָטער“, װי זײַן שטײגער איז. נאָר אַז ער האָט אױפֿגעהױבן די אױגן אַהין, װוּ זײַן יונגער פֿרײַנד האָט אים אָנגעװיזן, האָט ער דערזען גאַנץ באַזונדער אין אַ װינקעלע, בײַ אַ טישל, װאָס איז אָנגעשטעלט מיט כּל־טובֿ, די צװײ חבֿרה־לײַט װאָס מיר װײסן. דאָס איז געװען סאַמע אין דעם העכסט אינטערעסאַנטן מאָמענט, װען אַנשל (ער האָט אים דערקענט) האָט זיך אַזױ ברודערלעך אַרומגענומען מיט דער באַרימטער זינגערין מאַרינעסקאָ־מילאַנעסקאָ. און נאָך אײנעם האָט ער באַמערקט, עפּעס אַ בחור מיט אַ גראָבער ליפּ, װאָס האָט זיך געהאַלטן בײַ די זײַטן און געקאַטשעט זיך פֿאַר געלעכטער.
גיך, נאָך גיכער װי מע קאָן זיך פֿאָרשטעלן אין דער פֿאַנטאַזיע, האָבן אונדזערע העלדן גענומען דעם װעג. אַ מינוט צװײ אָדער דרײַ לערך האָבן גאָר קײן אײנציק װאָרט נישט געקאָנט אױסרעדן. עס האָט זײ כּמעט אָפּגענומען דאָס לשון. דער גאַנצער כּוח איז זײ אַרײַן אין די פֿיס און עס האָט זײ געטראָגן, װי אױף גומענע רעדלעך. ערשט אױף דער דריטער גאַס, אַז זײ האָבן זיך אױסגעמישט מיטן געדיכטן גאַס־פּובליקום און האָבן דערזען, אַז זײ זײַנען שױן אױסער יעדער געפֿאַר, האָט זיך אונדזער האָלצמאַן צערעדט גאַנץ ברײטלעך, װי זײַן שטײגער איז:
― דײַן בראַטישбратиш: ברודער איז, אַ פּנים, אַ רעכטער קונה? עס מעג שױן אַ רוח אין דײַן עלטערן ברודערס טאַטן אַרײַן! און װער איז אָט אַיענער בחור מיט די גראָבע ליפּן?
― האָסט אים נישט דערקענט? ― מאַכט צו אים לײבל ראַפֿאַלעסקאָ, און עס קלאַפּט אים אַ צאָן אױף אַ צאָן. ― דאָס איז אונדזער קאַסיר שׂשׂון־ושׂימחה…
דאָ האָט זיך האָלצמאַן אינסטינקטיװ אַ טאַפּ געטאָן בײַ דער קעשענע און גענומען ערשט מאַכן פֿיס.
― אַ, געהרגעט זאָל ער דיר װערן פֿון אַ דונער! װײסט, װאָס איך װעל דיר זאָגן, מײַן טײַערער שפּילפֿױגל? איך בין גאָר קײן בעלן נישט מיט זײ זיך אָט דאָ צו באַגעגענען… און דו מסתּמא אױך? װי באַלד אַזױ, טאָ לאָמיר זײ איבערלאָזן דאָ אין דעם בוקאַרעשט, לאָזן זײ זיך רוען אין „גן־עדן“, און מיר װעלן זיך פֿאָרן װײַטער.
― װוּהין?
― װוּהין די אױגן װעלן טראָגן. װי אין פּסוק שטײט געשריבן: משנה־מקום ― משנה־פּלעצל.
― סע שטײט: משנה־מקום ― משנה־מזל, ― פֿאַרריכט אים לײבל ראַפֿאַלעסקאָ.
― לאָז זײַן אַזױ, װי דו זאָגסט. דער עיקר איז, װאָס מיר דאַרפֿן אַװעק פֿון דאַנען װאָס פֿריִער. איך הער זײ אַפֿילו, װי דעם רבֿ אום חול־המועד פּורים, און דו מסתּמא אױך. נאָר גלאַט אַזױ, איך װיל מיך מיט זײ נישט באַגעגענען. איך האָב נישט ליב דײַנע האָלענעשטער לײַט, גאָט זאָל מיך נישט שטראָפֿן פֿאַר די רײד. פֿאָלג מיך, ליובעניו, לאָמיר גײן אַ ביסל גיכער. אָדער ― שאַ! װײסטו גאָר װאָס? אָט פֿאָרט אַ פֿיאַקער. לאָמיר זיך געבן אַ זעץ אַרײַן און אים הײסן געבן אַ שמײַס דאָס פֿערדל, ס'זאָל גײן אַ גאַנג ― אַ רוח אין געלטס טאַטן אַרײַן!
נישט שפּעטער װי אין אַ פּאָר שעה אַרום זײַנען אונדזערע בראַװע העלדן שױן געזעסן אין װאַגאָן פֿון אַ שנעלצוג, װאָס לױפֿט דירעקט פֿון בוקאַרעשט קײן בודאַפּעשט. און מחמת יענע נאַכט איז געװען אַ קילע נאַכט און אָנגעטאָן זײַנען זײ געװען אַ ביסל צו זומערדיק, ― האָט האָלצמאַן אַרױסבאַקומען זײַן באַקאַנטן מלבוש, װאָס ער רופֿט זי „טענדע־װערענדע“, און האָט אײַנגעהילט אין איר זײַן יונגן פֿרײַנד ראַפֿאַלעסקאָ:
― נעם דיך אַרום, פֿײגעלע, אָט אַזױ גוט־גוט, אַ נישט װעסטו כאַפּן אַ ציטער. װי אַזױ, זאָגסטו, שטײט געשריבן: משנה־מקום… ?
― משנה־מקום ― משנה־מזל.
― אַ קלוג װאָרט. װי איך בין אַ ייִד! ― זאָגט האָלצמאַן, כאַפּט זיך צו צו דער בוזעם־קעשענע, פֿאַרהוסט זיך און שעלט שטשופּאַקן און שלום־מאירן מיט טױטע קללות.
נישט קוקנדיק דערױף, װאָס אונדזערע העלדן, האָצמאַך און לײבל ראַפֿאַלאָװיטש האָבן איבערגעביטן זײערע נעמען און הײסן שױן איצט בערנאַרד האָלצמאַן און לעאָן ראַפֿאַלעסקאָ; נישט קוקנדיק דערױף, װאָס זײ האָבן זיך בכלל איבערגעביטן, אַזױ אַז ס'איז זײ כּמעט נישט צו דערקענען, ― דאָך האָבן זײ מורא געהאַט אײַנשטעלן, זײַן נאָענט פֿון האָלענעשטי, און זײַנען אַװעק פֿון רומעניע קײן בוקאָװינע און פֿון בוקאָװינע קײן גאַליציע, אַרומגעשלעפּט זיך מיט אַ טרופּע אַקטיאָרן, װאָס האָלצמאַן האָט צונױפֿגעשטעלט, פֿון שטאָט צו שטאָט, אױף גאַסטראָלן, דאָס הײסט, געבן פֿאָרשטעלונגען. אױף די אַפֿישן איז געשטאַנען מיט גרױסע אותיות: „די באַרימטע װאַנדער־טרופּע בערנאַרד האָלצמאַן עט קאָמפּ.et comp.: און קאָמפּאַניע“ און מיט נאָך גרעסערע אותיות איז געשטאַנען דער נאָמען פֿונעם באַרימטן יונגן אַרטיסט: „לעאָ ראַפֿאַלעסקאָ פֿון בוקאַרעשט“.
װער איז דאָס דער ראַפֿאַלעסקאָ? פֿון װאַנען האָט ער זיך גענומען? ― דאָס האָבן ניט פֿיל געװוּסט. אַלע אָבער האָבן געהערט, אַז עס פֿאָרט אַרום עפּעס אַ ייִדישע טרופּע מיט עפּעס אײנעם אַ ראַפֿאַלעסקאָ, װאָס מע דערצײלט פֿון אים חידושים אין די בלעטער, און ס'איז דעריבער כּדאַי אים צו זען. װאָרעם װעדליק די בלעטער שרײַבן אױף אים, דאַרף עס זײַן עפּעס אַ כּישוף־מאַכער, „װאָס מאַכט פֿון שנײ גאָמלקעס“. נישט נאָר ייִדן, אַפֿילו קריסטן האָבן נישט געקאָנט פֿון אים אָפּלױבן זיך. (און װי באַלד קריסטן לױבן, איז דאָך שױן נישטאָ װאָס צו רײדן!). זײ האָבן געזאָגט אױף אים און געשריבן אין די צײַטונגען, אַז דאָס װאַקסט אַ צװײטער זאָנענטאַלAdolf von Sonnenthal 1834-1909, אַ באַרנאַיLudwig Barnay 1842-1924, אַ פּאָססאַרטErnst von Possart 1841-1921, אַן אירװינגSir Henry Irving 1838-1905, אַ ראָסיErnesto Rossi 1827-1896 און נאָך כּדומה אַזעלכע גרױסע נעמען האָט מען אױסגענוצט, און מען איז געגאַנגען אָנקוקן דעם יונגן באַרימטן כּישוף־מאַכער און מע האָט באַװוּנדערט דעם גלענצנדן שטערן, װאָס האָט זיך באַװיזן אױפֿן הימל פֿון דער ייִדישער סצענע.
מיט װאָס זשע, אײגנטלעך, האָט דער דאָזיקער יונגער אַרטיסט גענומען דעם עולם? לױט די רעצענזענטן פֿון יענער צײַט האָבן געשריבן, נאָר מיט אײן זאַך: מיט דעם, װאָס „ער איז אומעטום און אַלעמאָל אײנפֿאַך ערנסט, פּראָסט, נאַיִװ, אמתדיק, װי דער אמת אַלײן, נאַטירלעך, װי די נאַטור“.
„די גאַנצע ייִדישע װאַנדער־טרופּע, ― שרײַבט אײנער אַ רעצענזענט, ― איז נישט װערט אַ שאָס פּולװער. דאָס ייִדישע טעאַטער אָן ראַפֿאַלעסקאָן איז, װי אַלע ייִדישע טעאַטערס, אַ באַלאַגאַן, אַ פּורים־שפּיל, פֿינצטער־חושך, טױט, װי אַ בית־הקבֿרות. און פֿון דער מינוט, װאָס אױף דער בינע טרעט אױף ראַפֿאַלעסקאָ, אַזױ װערט ליכטיק אין אַלע װינקעלעך. ליכטיק און װאַרעם און הײמלעך, און אַלץ לעבט, אַלץ באַװעגט זיך. דאָס איז נישט מער קײן בינע, קײן טעאַטער, דאָס איז שױן דאָס לעבן אַלײן“.
אָט אַזױ האָבן געשריבן אױף אים די קריטיקער, די רעצענזענטן. און דאָס פּובליקום? װאָס האָט געזאָגט דאָס פּובליקום? דאָס ייִדישע פּובליקום, װאָס איז נאָך ביזן הײַנטיקן טאָג נישט אַזױ שטאַרק צעבאַלעװעט, נישט מיט טעאַטער, נישט מיט גוטע פּיעסעס, נישט מיט באַרימטע אַרטיסטן, איז געלאָפֿן אױף חידושים אָנקוקן דעם דאָזיקן אױפֿגײענדיקן שטערן, אָט דעם כּישוף־מאַכער ראַפֿאַלעסקאָ. מע האָט באַלאַגערט דאָס טעאַטער, זיך געשלאָגן פֿאַר בילעטן און געלאָפֿן נישט אַזױ פֿאַר גרױס מבֿינות, װי איבער דעם, װאָס „אַ װעלט איז נישט משוגע“, פֿונדעסטװעגן האָט כּמעט יעדער, זיצנדיק אין טעאַטער, געפֿילט, אַז ער זעט פֿאַר זיך עפּעס נײַעס, עפּעס אַן אומגעהױערן כּוח, אַן אױסערגעװײנלעכע פֿאַרבאָרגענע קראַפֿט. עס טרעט אױף פֿאַר אײַך אַ מענטש, װאָס רעדט מיט פּשוטע װערטער, דאַכט זיך, אַזױ פּראָסט, אַזױ נאַטירלעך, אָן קונצן, רירט ער אָן אַלע אײַערע סטרונעס, װעקט אױף אין אײַך פֿאַרבאָרגענע געדאַנקען, פֿאַרשלאָפֿענע געפֿילן, און אַ גרינג פֿרעסטל לױפֿט דורך איבער אײַער לײַב, און איר פֿילט מיט אים, און איר לעבט מיט אים, און איר קאָנט נישט אָפּרײַסן פֿון אים אײַער אױג. און אַז ער פֿאַרלאָזט די בינע, רײַסט זיך אַרױס נישט װילנדיק בײַ אײַך אַ געשרײ: „בראַװאָ!“.
עס איז קײן חידוש נישט, װי באַלד אַזױ, װאָס דאָס פּובליקום איז נײַגעריק געװען צו װיסן, װער איז ער, אָט דער דאָזיקער כּישוף־מאַכער, אָט דער יונגער אַרטיסט? פֿון װאַנען שטאַמט ער? װוּ האָט ער געשטודירט? פֿון װאַנען האָט זיך צו אים גענומען אַזאַ ריזן־קראַפֿט? װי זעט ער אױס אין לעבן, נישט אױף דער סצענע? װי איז זײַן אמתער נאָמען? און מאַלע װאָס דאָס ייִדישע פּובליקום איז אַ בעלן צו װיסן! נאָר װיפֿל אָט די נײַגעריקע בעלנים האָבן זיך נישט געבראָכן די מוחות, װיפֿל זײ האָבן זיך נישט געגריבלט און געגרונטעװעט, האָבן זײ נישט געקאָנט מער אַרױסבאַקומען אױסער דעם, אַז אָט דער װוּנדערלעכער אַרטיסט הײסט לעאָ ראַפֿאַלעסקאָ, אַז שטאַמען שטאַמט ער פֿון רומעניע, פֿון בוקאַרעשט, און אַז ער איז נאָך גאָר אַ יונגערמאַן, אַלט ערשט אַ יאָר אַכצן־נײַנצן ― און מער האָבן זײ נישט געקאָנט דערגרונטעװען קײן זאַך.
מער װי אומעטום האָט אָט דער יונגער אַרטיסט, דער אױפֿגײענדיקער שטערן ראַפֿאַלעסקאָ, אױסגענומען אין דער הױפּטשטאָט פֿון גאַליציע, אין לעמבערג.
אין לעמבערג איז פֿאַראַן שױן פֿון לאַנג אַ ייִדיש טעאַטער. דער באַלעבאָס פֿונעם דאָזיקן טעאַטער, דער אַנטרעפּרעניער הײסט עס, איז אַ געװיסע פּערזענלעכקײט, מיט װעלכער מיר דאַרפֿן זיך באַקענען. ער טראָגט אַ מאָדנעם נאָמען: „געצל בן געצל“.
געצל בן געצל, דער דירעקטאָר פֿון לעמבערגער ייִדישן טעאַטער, איז אַ דירעקטאָר װי אַלע דירעקטאָרן פֿון ייִדישע טעאַטערס, װאָס האָדעװען דעם עולם צום מײנסטן מיט יענעם מין האַרצרײַסנדע דראַמעס און רירנדע טראַגעדיעס, װאָס רופֿן זיך אָן מיט משונה־מאָדנע נעמען, װי למשל: „שמינדער בגץ אױפֿן אױטאָ דאַ פֿעAuto-da-fé“, „די בלוטיקע אינקװיזיציע אין סאָביעסקיסJan III Sobieski 1629-1696 צײַטן“, „איזאַבעלאַ צערײַס מיר דעם סטאָן“, וכדומה אַזעלכע דראַמאַטישע פּערלען, פֿאַרפֿאַסט צװישן טאָג און נאַכט פֿון אַזעלכע מזיקים, װי שטשופּאַק מיט זײַן פֿליגל־אַדיוטאַנט שלום־מאיר מוראַװטשיק.
געצל בן געצל האַלט נישט פֿון דעם נײַעם רעפּערטואַר און פֿון מאָדערנע דראַמאַטן. ערשט גאָר אין דער לעצטער צײַט האָט ער אָנגעהױבן געבן אַמאָל אַ ליטעראַרישע פּיעסע, װי למשל: „כינקע פּינקע“, „שלמה גאָרגל“, „שפּרינג אין בעט“, „װעלװעלע עסט קאָמפּאָט“. נישט אַלעמאָל אָבער קאָן מען שטעלן ליטעראַרישע פּיעסעס. מע טאָר אַ ייִדן נישט באַלעװען. װאָס מע זאָל אים נישט געבן, װעט ער לעקן די פֿינגער װי פֿון עפּעס רעכטס, פּאַטשן בראַװאָ און אײַנלײגן די װעלט.
באַלד נאָך דער ערשטער אױדיענץ, װאָס איז פֿאָרגעקומען צװישן אונדזערע בײדע דירעקטאָרן, האָט זיך האָלצמאַן אױסגעדריקט, אַז דער יאָקל בן פֿלעקל ― אַזױ האָט ער אים אַ נאָמען געגעבן ― מעג זײַן די כּפּרה פֿאַר שטשופּאַקס מינדסטן נאָגל. ער האָט זיך מודה געװען, אַז זינט ער לעבט, האָט ער נאָך אַזאַ דעמב נישט באַגעגנט. איבערטראָגן לעמבערג אױף אַן אַנדער אָרט איז אַ סך גרינגער, װי עפּעס פּועלן בײַ אָט דעם פּיפּערנאָטער.
האָלצמאַן אַלײן איז אָבער אױך אַ גוטער עקשן. עס איז אים שױן געגאַנגען נישט אַזױ אין פּרנסה, װי אין דער אַמביציע. ער האָט זיך געלאָזט פּרעסן פֿון אָט דעם דאָזיקן דעמב, דעם עקספּלואַטאַטאָר, אײַנגעגאַנגען מיט אים אױף אַזעלכע קאָנדיציעס, װאָס מיט אַן אַנדערן װאָלט ער דאָס נישט געטאָן, אין קײן פֿאַל, סײַדן ער זאָל פֿריִער אַראָפּ פֿון זינען.
אַז דער קאָנטראַקט אױף די ערשטע דרײַ ספּעקטאַקלען איז שױן געװען אונטערגעשריבן פֿון בײדע צדדים, און מען איז געגאַנגען אין אַ „רעסטאַװראַציע“ עפּעס נעמען אין מױל אַרײַן, האָט האָלצמאַן אַ פֿרעג געגעבן בײַ געצל בן געצל גאַנץ ערנסט.
― זאָגט מיר, מײַן טײַערער יאָקל בן פֿלעקל, טרעפֿט זיך נישט אַמאָל, בײַ אײַך אין לעמבערג זאָל פֿאַרבלאָנדזשען צו אײַך צו גאַסט די כאָליערע?
― ביז אַהער האָט גאָט אױסגעהיט. װאָס איז דען?
― שאַדע. עס װאָלט געקאָנט זײַן כאָטש אַ שטיקל האָפֿענונג, מע זאָל אַמאָל אײַער פּטור װערן…
פֿונדעסטװעגן מאַכט נישט אױס. מען איז געקומען אין אַ ייִדישער „רעסטאַװראַציע“, אױסגעטרונקען צו גלעזלעך גוטן װײַן און גאַנץ פֿײַן פֿאַרביסן מיט גענדזענע לעבערלעך און מיט עפּעס נאָך און פֿאַררײכערט צו ביליקע ציגאַרלעך „טראַפֿיק“, און בײדע דירעקטאָרן האָבן זיך אונטערגעהאַלטן גאַנץ פֿרײַנטלעך. נאָר אַז ס'איז געקומען צו באַצאָלן פֿאַרן פֿרישטיק, האָט זיך געצל בן געצל אַ כאַפּ געגעבן כּלומרשט, אַז ער האָט נישט בײַ זיך קײן אײנציקן העלער אַפֿילו, און האָט זיך פּאַװאָלינקע געװאָלט אַרױסגליטשן פֿון דער רעסטאַװראַציע. האָט אים האָלצמאַן אָפּגעהאַלטן:
― פּאַני דרעקטער! למאַי זאָלט איר זיך מטריח זײַן? אַ דרעקטער, װאָס האָט אַ ייִדישן טעאַטער אין אַ דײַטשישער שטאָט, פּאַסט נישט, ער זאָל גײן דורך דער הינטערטיר.
נישט נאָר מיט װערטער אַלײן איז אים האָלצמאַן דערגאַנגען די יאָרן. האָלצמאַן האָט געװוּסט, אַז נאָך זײַן ערשטן גאַסטראָל, װעט ער מיט זײַן ראַפֿאַלעסקאָ דערלאַנגען אָט דעם דירעקטאָר אַ טױט־קלאַפּ, אַז ער װעט אים האָבן צו געדענקען. און האָלצמאַן האָט קײן טעות נישט געהאַט.
אַזױ װי אומעטום, אַזױ אױך אין לעמבערג האָט זײַן ראַפֿאַלעסקאָ מיטן ערשטן אַרױסטריט גענומען דעם עולם, אױף זיכער. די לעמבערגער טעאַטער־באַזוכער, װאָס זײַנען נישט אַזױ שטאַרק װײַט אַװעק פֿונעם האָלענעשטער פּובליקום, האָבן זיך נישט געקאָנט אָפּגעבן קײן דין־וחשבון, מיט װאָס אײגנטלעך, האָט דאָ אױסגענומען דער ראַפֿאַלעסקאָ? דאַכט זיך, אַזױ פּראָסט, אַזױ אײנפֿאַך, אַ גאַנץ געװײנלעכער אַקטיאָר, אָן געזאַנג, אָן טענץ, נאָר מיט רײנע װערטער, און אַזױ רויִק, בנעימותדיק־שטיל ― און דאָך נישט װי געװײנלעך! יעדער טראָט, יעדער ריר, יעדעס װאָרט זײַנס איז אַזױ נאַטירלעך פּראָסט, און רײדן רעדט ער גאָרנישט װי אױף דער סצענע, גאָרנישט װי אַן אַקטיאָר, נאָר װי יעדער אײנציקער, װי איך מיט אײַך, און דאָך ― אַ מאָדנע זאַך דאָס איז! ― װילט זיך זען נאָר אים און הערן נאָר אים, װאָרעם די אַלע איבעריקע זעען אױס קעגן אים, װי ליאַלקעס, מאַנעקענס, לעבעדיקע שטעקנס.
― װער איז ער, אָט אָ דער שלאַק? ― האָט דער עולם זיך נאָכגעפֿרעגט.
― װײס אים דאָס גוטע יאָר! עפּעס אַ ראַפֿאַלעסקאָ פֿון בוקאַרעשט.
דאָס איז געװען דעם ערשטן אױפֿדערנאַכט. דעם צװײטן איז דאָס טעאַטער געװען פֿול געפּאַקט. און צום דריטן ספּעקטאַקל איז שױן נישט געװען צו קריגן קײן בילעטן, און מען איז געשטאַנען קאָפּ אױף קאָפּ, אַזױ, אַז געצל בן געצל איז שױן נאָכגעגאַנגען האָצמאַכן פֿיס־טריט און קױם אײַנגעבעטן אים, ער זאָל איבערבלײַבן מיט זײַן טרופּע כאָטש נאָך אױף דרײַ גאַסטראָלן.
עס איז מער װי זיכער, אַז בײדע דירעקטאָרן האָבן געװאָלט װאָס גיכער פּטור װערן אײנער פֿונעם אַנדערן. האָבן זײ אָבער װי צװײ עכטע דיפּלאָמאַטן געהאַט יעדער באַזונדער אַן אַנדער מײן אױף אָפּצונאַרן, באַשװינדלען און אָנטאָן אײנער דעם אַנדערן אַ „ספּאָדיק“.
צוזעענדיק, װאָס דאָס נאַרישע פּובליקום ציט אײנס נאָך דאָס אַנדערע װי די שאָף, צו אים, אין טעאַטער אַרײַן, און צאָלט די בלוטיקע העלערס פֿאַר אײנמאָל זען און הערן דעם „פּוסטן בחור“, האָט געצל בן געצל באַדאַרפֿט זײַן שטאַרקער פֿון אײַזן! אים האָט געקרענקט יעדער גילדן, װאָס די קאַסע האָט געלײזט, כאָטש דרײַ פֿערטל פּדיון האָט געהערט צו אים, צו געצל בן געצל. װי אַ גזלן איז ער געזעסן בײַ דער קאַסע און צוגעקוקט װי דער עולם איז משוגע געװאָרן און שלאָגט זיך פֿאַר אײַנטריטסקאַרטן ― „טאָמער װײסט איר װאָס?“… און אַז ס'איז שױן אױספֿאַרקױפֿט געװאָרן אַלע פּלעצער מיט אַלע רעזערװ־שטולן, און דאָס טעאַטערל איז שױן איבערפֿול, װי עופֿות אין אַ שטײַג, אױף דערשטיקט צו װערן ― דעמאָלט איז אונדזער געצל בן געצל אױך אַ בעלן אױף אַ טשיקאַװעס זען, מיט װאָס „נאַרישע ייִדן קװיקן זיך“.
און ער כאַפּט אַ קוק אַרײַן פֿון הינטער די קוליסן און ער זעט פֿאַר װידער אַמאָל נאָר די „נאַרישע ייִדן“, װאָס לעקן די פֿינגער, װאָס קװעלן אָן און פּאַטשן בראַװאָ. ער װײס נישט פֿון װאָס און עס דרײט זיך אים דער קאָפּ. נישט פֿון דעם שפּילן, דאָס שפּילן זעט ער גאָרנישט, נאָר פֿונעם געפּאַקטן זאַל. און עס פֿאַרכאַפּט אים דער אָטעם. זינט ער איז דירעקטאָר, געדענקט ער נישט בײַ זיך אַזאַ פֿול הױז… און אױב דאָס איז טאַקע נאָר צוליב אָט דעם בחורל פֿון בוקאַרעשט, דאַרף מען זען אים אַװעקנעמען צו זיך גאָר אָן אַ שום תּירוץ?… נאָר װי אַזױ מאַכט מען דאָס? צוטרעטן צו אים גלײַך און אָנזאַלצן אים אַ מקח, אַז דער רוח זאָל אים נעמען ― איז טאָמער נעמט אַזאַ שמױגער און דערצײלט עס פֿאַר זײַן דירעקטאָר, קאָן אַרױס דערפֿון נאָר אַ סקאַנדאַל. אַ רעכטע קליפּע אָט דער האָלצמאַן. אַרײַנפֿאַלן צו אים אין מױל אַרײַן, איז ער קײן בעלן נישט… נײן, געצל בן געצל האָט אַ פּלאַן: ער װעט שיסן דורך אַן אַנדערן, דורך זײַן נײַער פּרימאַדאָנע ― הענריעטאַ שװאַלב.
װער איז געװען אָט די הענריעטאַ שװאַלב און די געשיכטע, װי אַזױ זי איז געװאָרן אַ פּרימאַדאָנע, קאָן דערצײלט װערן אין גאַנץ קורצע װערטער:
אײנמאָל האָט דער דירעקטאָר געצל בן געצל באַמערקט בײַ זיך אין טעאַטער אַן אײנפֿאַך געקלײדט מײדל מיט אַ „פּרעכטיקער טאַליע און מיט אַ מאַיעסטעטישער פֿיגור“. אַזױ האָט זיך אױסגעדריקט דער דירעקטאָר אַלײן, און האָט גענומען נאָכקוקן נאָכן מײדל: אַ נײטאָרין ― נישט קײן נײטאָרין, אַ פּאָקאָיאָװע ― נישט קײן פּאָקאָיאָװע, נאָר שײן איז זי װי די װעלט.
― װען איך באַקום אָט דאָס מײדל צו זיך אין טעאַטער אַרײַן, מאַך איך זי פֿאַר אַ פּרימאַדאָנע, ― האָט געצל אַ זאָג געטאָן צו אײנעם פֿון זײַנע פּאַטריאָטן. ― אפֿשר װאָלסטו געװױר געװאָרן, װוּ דינט זי?
― אָט די יפֿהפֿיה? ― האָט אים יענער געענטפֿערט ― װוּ זי דינט, װײס איך נישט. נאָר דעם ברודער אירן קען איך. שװאַלב הײסט ער. חײם־איציק שװאַלב. ער איז אַ ציגאַרניק, טראָגט אַרום ציגאַרן צו פֿאַרקױפֿן.
― אָט אַ יענער יאָלד מיט רױטן פּרצוף? סטײַטש, איך האָב דאָך אים ערשט יענע װאָך אױסגעפּאַטשט און אַרױסגעװאָרפֿן פֿון טעאַטער, ער זאָל נישט האָבן די טבֿע קריכן הינטער די קוליסן און מכבד זײַן די אַקטריסעס מיט סיגאַרעטלעך, בעת מע דאַרף אין זינען האָבן דאָס שפּילן.
― װאָס זשע מאַכט דאָס אױס? אַדרבא. קומט דאָס אױס, אַז איר זײַט שױן אַלטע באַקאַנטע. אױב איר װילט, קאָן איך מיט אים אַ רעד טאָן.
― מהיכא־תּיתי, רעד, נאָר אַזױ, אַז ער זאָל זיך נישט הײסן אָנמעסטן. דו פֿאַרשטײסט, װאָס מע רײדט צו דיר?
― װאָס דען, איך פֿאַרשטײ נישט? װאָס בין איך עפּעס אַ דראָנג?
נאָך דעם דאָזיקן שמועס איז הענריעטאַ שװאַלב (דעמאָלט האָט זי נאָך געהײסן פּשוט יענטל) געבראַכט געװאָרן צום דירעקטאָר אַהײם. איר ברודער, חײם־איציק שװאַלב, האָט נאָך די פּעטש, װאָס ער האָט געכאַפּט פֿונעם דירעקטאָר, מורא געהאַט אײַנצושטעלן, האָט אױף צופֿריִער געשיקט זײַן שװעסטער, און אַלײן איז ער געבליבן אין דרױסן.
דאָס איז געװען בײַטאָג נאָכן שלאָף, האָט זי דער דירעקטאָר אױפֿגענומען אַ באָרװעסער און געבעטן זיצן, האָט זי נישט געװאָלט. זי קאָן באַשטײן. האָט ער זי געפֿרעגט: „װוּ דינט זי?“ האָט זי זיך באַרימט, אַז זי האָט זײער אַ גוטע שטעלע, „אַ גוטע און אַ גרינגע“. „װיפֿל נעמט זי?“ נעמען נעמט זי סך־הכּל פֿופֿצן גילדן אַ מאָנאַט אַחוץ װעש. פֿאַרן װעש האָט זי אַחוץ צען גילדן. הײַנט פֿאַלט איר צו פֿון דער זײַט אַמאָל פֿיר און אַמאָל זעקס און אַמאָל אַלע זיבן.
― װיפֿל זשע מאַכט דאָס אינאײנעם?
― באַרעכנט.
דער דירעקטאָר מיט די באָרװעסע פֿיס האָט זיך אױפֿגעהױבן זוכן אַ בלײַשטיפֿט מיט אַ שטיקל פּאַפּיר. ער האָט זי אַ פֿרעג געגעבן, װאָס װאָלט געװען, למשל, װען מע לײגט איר פֿאָר לכתּחילה אַ פֿופֿציקער אַ מאָנאַט? האָט זי אים דערױף געזאָגט, אַז אַ פֿופֿציקער איז אַ שײנער געהאַלט. עס װענדט זיך אָבער ― װאָס פֿאַר אַן אַרבעט?
― קײן שום אַרבעט, נאָר שפּילן טעאַטער. װי אַזױ רופֿט מען אײַך?
― װעמען אונדז? מיך מיט מײַן ברודער?
― נײן, אײַך, אײַך אַלײן.
― מיך אַלײן? מיך רופֿט מען יענטל און מײַן פֿאַמיליע־נאָמען איז שװאַלב.
― יענטל? פֿע! װאָס פֿאַר אַ נאָמען יענטל? ― ענטל?… הענריעטאַ איז פֿיל שענער. הענריעטאַ שװאַלב. איר האָט, זאָגט איר, אַ ברודער? װוּ איז אײַער ברודער?
― ער איז אין דרױסן, אָט דאָ בײַ דער טיר.
― אַ?… שיקט אים אַרײַן אַהער צו מיר. זאָגט אים, אַז איך בעט אים, ער זאָל אַרײַנקומען. מיר װעלן שױן דאָ מיט אים דורכקומען.
דער דירעקטאָר געצל בן געצל האָט געהאַט אַ גרױסן טעות, געמײנט, אַז ער װעט מיט יענטלס ברודער אַזױ גיך דורכקומען. חײם־איציק שװאַלב האָט זיך אַרױסגעװיזן פֿאַר אַ נפֿש, װאָס נישט אַזױ גרינג קאָן מען אים אײַנבײַסן. און דערצו איז געװען נאָך אַ צרה: עס האָט דעם ציגאַרעטן־טרעגער פֿון תּמיד אָן געצױגן צום טעאַטער. גײט זײַט אַ נבֿיא, אַז אין אָט דעם דאָזיקן גראָבבײַכיקן און קורצפֿיסיקן חײם־איציק שװאַלב זיצט פֿאַרבאָרגן אַן אַרטיסט! גײט טרעפֿט, אַז אין אָט דעם רױטן פּנים לײַכט זיך אָפּ אַן אײדעלע נשמה, װאָס גײט אױס נאָך טעאַטער, נאָך מוזיק, און נאָך אַלץ, װאָס איז שײן!… נישט אומזיסט האָט אָט דער ציגאַרעטן־טרעגער שטענדיק זיך געװײקט הינטער די קוליסן, אַװעקגעשענקט די אַקטיאָרן דעם לעצטן צענדליק ציגאַרעטלעך, מע זאָל אים לאָזן שטײן כאָטש כאַפּן אַ קוק פֿון דער װײַטן, װי מע שפּילט טעאַטער. מע קאָן גאָר קײן מענטשנס נשמה נישט װיסן, און נישט אַלעמאָל טאָר מען אָפּשאַצן אַ מענטשן נאָכן פּנים.
אַז חײם־איציק שװאַלב האָט דערהערט פֿונעם דירעקטאָר געצל בן געצל, װאָס מע פֿאַרלאַנגט פֿון זײַן שװעסטער, האָט ער זיך געזאָגט: „אַצינד איז געקומען די צײַט“… און ער האָט זיך אָנגענומען מיט אַ האַרץ און האָט אים אַװעקגעשטעלט אַ האַרבן פּונקט: „מיט דעם תּנאַי גיט ער אים אָפּ די שװעסטער פֿאַר אַן אַקטריסע, אױב ער נעמט אים צו פֿאַר אַן אַקטיאָר“.
― װאָס פֿאַר אַן אַקטיאָר זענט איר מיט אַזאַ פּנים?
חײם־איציקן האָט זיך אָפּגעריסן אין האַרצן. אים האָט נישט אײנער געזאָגט, אַז ער האָט אַ פּנים פֿון אַ „װאַגאַבונד“ און אױגן װי בײַ אַ פֿערד־גזלן. האָט ער אַראָפּגעלאָזט די אױגן אַראָפּ און אַ פֿרעג געטאָן שטיל.
― װאָס פֿאַר אַ פּנים האָב איך דען?
― אַ פּנים פֿון אַ… איך װײס אַלײן נישט װאָס.
הײם־איציק שװאַלב האָט אָפּגעזיפֿצט:
― גײ איך דען אַזױ אַרױס אױף דער בינע? מע װעט דאָך מיך גרימירן (דער ציגאַרעטן־טרעגער האָט אױפֿגעהױבן די אױגן אױפֿן דירעקטאָר) ― איר מײנט, איך בין נישט קלאָר אין די זאַכן? איך האָב שױן אַמאָל געשפּילט אױך.
― װוּ האָט איר געשפּילט?
― װוּ האָב איך געשפּילט? מיט די פּורים־שפּילער האָב איך געשפּילט. דאָס הײסט, איך שפּיל הײַנט אױך, אַז עס קומט פּורים. אַנו לאָז עמעצער פּרוּװן געבן אַזאַ המן, װי איך!
חײם־איציקס גזלנישע אױגן האָבן זיך אָנגעצונדן. נאָר דער דירעקטאָר געצל שלאָגט אים איבער אױף דער גיך:
― סע קאָן זײַן. עס קאָן זײער זײַן. נו, און מיטן טרעמבוך װאָס װעט זײַן?
חײם־איציק כאַפּט אַ קוק אױף זײַן אײגענעם גראָבן בױך מיט די קורצע פֿיס.
― װעל איך מיך אונטערבינדן, אײַנציִען, איר מײנט, איך װײס שױן גאָרנישט? איך האָב געזען בײַ אײַך הינטער די קוליסן דאָס אײגענע, װאָס בײַ אונדז פּורים־שפּילער…
דער דירעקטאָר געצל בן געצל שטײט נישט אָן די מעשׂה, װאָס מע פֿאַרגלײַכט די קוליסן פֿון זײַן טעאַטער צו פּורים־שפּילער, שלאָגט ער אים איבער:
― און מיט דער שפּראַך װאָס װעט איר טאָן?
― דאַכט זיך, בײַ מיר איז אַ שפּראַך, װי בײַ אַלע מענטשן.
― עס דאַכט זיך אײַך אַזױ. איר זאָלט כאָטש נישט פֿײַפֿן.
― װער פֿײַפֿט? איך פֿײַף דען?
― װער דען פֿײַפֿט? איך?
― גלאַט איר טשעפּעט זיך (דער ציגאַרעטן־טרעגער האָט זיך אױפֿגעהױבן מיט אַ מוראדיק רױט פּנים). זײַט זשע מיר געזונט און שטאַרק. װי באַלד איך טױג אײַך נישט פֿאַר אַן אַקטיאָר, איז אײַך מײַן שװעסטער נישט קײן אַקטריסע.
עס האָט נישט געהאָלפֿן קײן זאַך. דער דירעקטאָר געצל בן געצל האָט זײער געװאָלט זײַן שװעסטער פֿאַר אַן אַקטריסע, און ער האָט געמוזט אַרײַננעמען זי מיט איר ברודער דעם ציגאַרעטן־טרעגער, און ער האָט זיך געקױפֿט מיט זײ, װי מע זאָגט, ליכע נא מפֿטיר. מילא הענריעטאַ, אַז זי האָט נישט אַרױסבאַװיזן אַזױ גיך קײן באַזונדערע פֿעיִקײטן צו דער בינע, און קײן אױסגעשפּילטע שטימע האָט זי נאָך אױך נישט געהאַט, ― האָט זי כאָטש „אַ פּרעכטיקע טאַליע מיט אַ מאַיעסטעטישער פֿיגור“. אָבער װאָס טוט מען מיט אַזאַ שטיק האָלץ, װי אָט דער ציגאַרניק? װאָלט ער כאָטש װעלן זײַן אַ גולם, אַ סטאַטיסט אין טעאַטער, איז נעמט אים דער קאַדיק. װעט ער קאָסטן דאָרטן די צען גילדן אַ װאָך צוליב דער שװעסטער. ציט עס אים אָבער דװקא צום עמוד, דװקא אױף דער בינע און דװקא אין די בעסטע, סאַמע טראַגישע ראָלעס. נאָר װאָס טוט מען נישט צוליב פּרנסה? געצל בן געצלס געשעפֿטן זײַנען די לעצטע צײַט אין דער ערד. דער עולם גײט נישט אין טעאַטער, כאָטש שלעפּ אים מיט געװאַלד. און װי באַלד אַזאַ אַקטריסע, װי הענריעטאַ שװאַלב, מיט אַזאַ „פּרעכטיקע טאַליע און אַזאַ מאַיעסטעטישער פֿיגור“ װעט נישט פֿאַרריכטן דאָס געשעפֿט, איז אַ סימן, אַז ס'איז נישטאָ קײן גאָט אױף דער װעלט…
אַזױ האָט געזאָגט געצל בן געצל און האָט געלאָזט אָפּדרוקן אַנאָנסן, „אַז אינגיכן קומט צו פֿאָרן צו אים אַ באַרימטע זינגערין פֿון בוענאָס־אײַרעס, װאָס האָט מיט איר פֿיגור באַצױבערט די גאַנצע װעלט“… דער נאָמען הענריעטאַ שװאַלב האָט אים נאָך נישט געפּאַסט אַרױסצושטעלן איבערן ברודער שװאַלב װאָס איז ערשט נעכטן אַרומגעגאַנגען מיט אַ קעסטל ציגאַרן. און די שטאָט „בוענאָס־אײַרעס“ האָט געצל צוגעטראַכט נאָר דערפֿאַר, װײַל קײן װײַטערס דערפֿון איז שױן נישטאָ.
אין דער זעלבער צײַט האָט מען גענומען מאַכן הענריעטען פֿאַר אַן אַקטריסע און פֿאַר אַ זינגערין, אײַנשטודירן ראָלעס, איבערזינגען אַ פּאָר סקאַרבאָװע לידער, אױסגעלערנט עטלעכע צװײדײַטיקע קופּלעטן, ― און דער עיקר האָט מען זי אױסגעלערנט דעם שׂכל אָנטאָן זיך אַזױ, ס'זאָל זײַן יאָ אָנגעטאָן און נישט אָנגעטאָן, יאָ נאַקעט און נישט נאַקעט… און אַז מע האָט זי אַרױסגעלאָזט אױף דער סצענע, האָט זי געמאַכט אַזאַ פֿוראָר, אַז מע האָט צו איר פֿון דער גאַליאָרקע געשריגן: „שװעלבעלע!“ און „פֿײגעלע!“ און „קעצעלע!“ און „קאָטיקל!“ און נאָך אַזעלכע לאַסקאַװע נעמען… דער דירעקטאָר געצל האָט געקליבן נחת, געװען ברײטער װי לענגער.
דערפֿאַר אָבער האָט ער פֿון איר ברודער חײם־איציק שװאַלב געהאַט אָפּגעשניטענע יאָרן. „אַ חילול־השם אַזעלכעס אַרױפֿצולאָזן אױף דער בינע“ ― האָט ער געזאָגט צו דער טרופּע, און אַלע זײַנען געװען מיט אים אײַנפֿאַרשטאַנען.
מיר מוזן אָבער באַמערקן, אַז זײ זײַנען געװען נישט אינגאַנצן גערעכט. חײם־איציק האָט געהאָרעװעט מיטן בלוטיקן שװײס און האָט זײַן ראָלע געקענט אױסװײניק, װי אַ װאַסער. אײַ, זי איז אַרױסגעקומען בײַ אים, װי די אַקטיאָרן זאָגן, „צעקנײטשט װי בײַ אַ קאַלב פֿונעם מױל“, ― איז בײַ אים אַזאַ אַן אױסשפּראַך, װאָס איז ער שולדיק? הײַנט טשעפּען זײ זיך צו אים, װי אַזױ ער שטײט און װי אַזױ ער גײט. װאָס איז ער שולדיק, איך בעט אײַך זײער, אַז ס'איז בײַ אים אַזאַ גאַנג פֿון געבױרן? דערפֿאַר אָבער פֿילט ער זיך שטאַרק אין די סאַמע שטאַרקע טראַגישע ראָלעס. אַז עס קומט אים אױס צו שפּילן אַ רשע, אַ טיראַן, אָדער אַזױ אַ באַנדיט, איז ער געפֿערלעך. די גזלנישע אױגן גיסן זיך אים אָן מיט בלוט, װי בײַ אַן אמתן פֿעלד־גזלן, און דאָס רױטע פּנים, װאָס זעט אױס בײַ אים תּמיד, װי בײַ אַ „װאַגאַבונד“, װערט שרעקלעך. נישט אומזיסט פֿלעגט ער האָבן אַזאַ דערפֿאָלג אין דער ראָלע פֿון המנען, בעת ער האָט נאָך געשפּילט, נישט הײַנט געדאַכט, מיט די פּורים־שפּילערס.
צו אַלצדינג דאַרף מען האָבן גליק. חײם־איציק שװאַלב איז, כ'לעבן, גאָר נישט אַזאַ שלעכטער טראַגיק. פֿאַראַן אױף דער װעלט אַ סך ― אַ סך ערגערע פֿון אים. פֿאַראַן קאָמיקער אַזעלכע, װאָס מײנען, אַז זײ זײַנען גאַנץ גוטע טראַגיקער, און טראַגיקער, װאָס מײנען, אַז זײ זײַנען אױסגעצײכנטע קאָמיקער ― און פֿונדעסטװעגן גאָרנישט, עס גײט אַ גאַנג. „הערט איר, אָן מזל זאָל מען גאָרנישט געבױרן װערן“. אַזױ זאָגט חײם־איציק אַלײן. ער װײס, אַז זײַנע קאָלעגן די אַקטיאָרן זײַנען אים דם־שׂונאים. זײ זאָלן אים קאָנען דערטרינקען אין אַ לעפֿל װאַסער. זײ לאַכן פֿון אים, רופֿן אים „יאָלד“, און „דראָנג“, און „כלאַמידניק“, און „קלעצל“ און נאָך אַזעלכע גלאַנצנדיקע צונעמענישן. נישטאָ אײנער, װאָס זאָל אים ליב האָבן. נאָר מער פֿון אַלע האָט אים פֿײַנט דער דירעקטאָר פֿון לעמבערגער ייִדישן טעאַטער.
אײנמאָל האָט זיך דער דירעקטאָר געצל בן געצל אַרױסגעכאַפּט מיט אַ װאָרט פֿאַר חײם־איציקן אין די אױגן:
― מערקװירדיק! דאַכט זיך װאָס? אײגענע שװעסטער און ברודער. אײן מאַמע האָט זײ געהאַט. און פֿונדעסטװעגן הענריעטען האָב איך ליב דאָס חיות, און אים, אָט דעם װאַגאַבונד, קאָן איך נישט אָנקוקן!…
חײם־איציק שװאַלב האָט מער נישט באַדאַרפֿט. ער װײס שױן לאַנג, אַז דער דירעקטאָר, װי די אַלע איבעריקע אַקטיאָרן, האַלטן פֿון זײַן שװעסטער אַ סך מער װי פֿון אים, און טאַקע מהאַי־טעמא קוקט ער מיט זיבן אױגן, גיט אַכטונג, אַז הענריעטאַ זאָל זיך אױפֿפֿירן אָנשטענדיק, װי אַ לײַטיש קינד. דאָס האָט געהײסן, אַז פֿאַרן פּובליקום מעג זי אַרױסטרעטן אַפֿילו אַ נאַקעטע. אױף דער בינע מעג זי טאַנצן און שפּרינגען און ברעכן זיך משוגענערװײַז, און װײַטער ― אַזאַס! דערױף איז ער אַ ברודער. און אַ געטרײַער ברודער, „שױן צו אַ געטרײַער“… דאָס האָבן געװוּסט אַלע. און װער עס האָט נישט געװוּסט, האָט ער אים געגעבן צו װיסן אַזױ, אַז יענער זאָל פֿאַרזאָגן אַ צענטן. „אַ יד בײַ אָט דעם דאָזיקן בײנברעכער, זי מעג אים אָפּדאַרן הײַנטיקן טאָג!“…
אָט אַזױ האָבן געשמועסט חבֿרה אַקטיאָרן, און עס האָט זײ נישט אָפּגעהאַלטן פֿונדעסטװעגן, אַז אַלע, פֿונעם לעצטן אַקטיאָר ביזן דירעקטאָר געצל בן געצל, זאָלן זיך צושמײכלען צו דעך פּרימאַדאָנע הענריעטאַ שװאַלב.
יאָ. הענריעטאַ שװאַלב איז שױן פּרימאַדאָנע. די פֿריִערדיקע פּרימאַדאָנע האָט איר נעבעך געמוזט מיט בזיון און מיט האַרצװײטיק אָפּטרעטן איר פּלאַץ נאָר דערפֿאַר, װײַל הענריעטאַ שװאַלב איז שענער פֿון איר, כאָטש זינגען זינגט יענע פֿיל בעסער און שפּילן שפּילט זי אױך בעסער, גאָר אָן אַן ערך. נאָר װאָס זאָל מען טאָן? אַ שײן פּנים שפּילט הײַנט אומעטום, אַפֿילו אין פּאַריז, זאָגט מען, די גרעסטע ראָלע. אַזאַ װעלט געװאָרן. נישט צו מאַכן.
נאָר װי די מעשׂה איז, אונדזער יענטל, אָדער הענריעטאַ שװאַלב, איז שױן פּרימאַדאָנע פֿון ייִדישן טעאַטער אין לעמבערג. און ס'איז גאָר נישט צו דערקענען די אַמאָליקע יענטל. איר מעגט זיך, נישקשה, פֿאַרגינען אָנקוקן, װאָס פֿאַר אַ הוט זי טראָגט. אַן עכטע פּאַנאַמע מיט שטרױספֿעדערן. נישט קײן אימיטירטע, חלילה, נאָר טאַקע אמתע. און האַלטן האַלט זי זיך װי אַן עכטע פּרינצעסין. אױף אירע בענעפֿיסן באַקומט זי שױן נישט קײן מאַראַנצן, װי אין די ערשטע צײַטן, ― נײן. נאָר טאַקע מתּנות ממש, געשאַנקען, װאָס האָבן דעם װערט צװאַנציק גילדן, און פֿינף און צװאַנציק גילדן, און פֿאַרװאָס נישט אַלע דרײַסיק? אַ סבֿרה, אַז הענריעטאַ האַלט שױן נאָך אַ דינסטמײדל, װאָס באַדינט זי און טראָגט איר נאָך די גאַרדעראָב אין טעאַטער אַרײַן.
אמת, אַז קײנער זעט נישט, שטעלט זיך הענריעטאַ אַװעק אינאײנעם מיטן דינסטמײדל און װאַשט איבער און פּרעסט אױס דאָס גאַנצע גרעט.
אמת, עס האָט זיך געמאַכט אַ מעשׂה, בײַ הענריעטען איז פֿאַרפֿאַלן געװאָרן אַ קעלנערל מיט אַ שעמיזעטקע, װאָס האָבן געהאַט בײדע דעם װערט נישט מער װי אָנדערהאַלבן קרױן. האָט אונדזער פּרימאַדאָנע געמאַכט אַ געװאַלד אױפֿן דינסטמײדל, אַז זי באַגנבֿעט זי, און ס'איז אַרױס דערפֿון אַ סקאַנדאַל. די בײדע האָבן נישט געלײגט קײן כּבֿוד אײנס אױף דאָס אַנדערע: הענריעטאַ האָט אױסגעװאָרפֿן דעם דינסטמײדל, אַז זי איז אַ צו נאָענטע מחותּנתטע מיט איר ברודער שװאַלב. האָט דאָס דעם דינסטמײדל שטאַרק פֿאַרדראָסן און זי האָט אױסגעװאָרפֿן הענריעטען נאָך ערגערע זאַכן ― עס איז שיִער נישט דערגאַנגען צו פּעטש. אַ גליק, װאָס ס′איז אָנגעקומען דער ברודער און עס האָט זיך אױסגעלאָזט, אַז דאָס פֿאַרפֿאַלענע קעלנערל מיטן שעמיזעטל זײַנען גאָר בײַ אים, בײַ שװאַלבן, צװישן איבערגעשריבענע ראָלעס און צװישן די נאָטן. װי קומען זײ אַהין? װײסט זײ דער שװאַרצער יאָר!
האָט זיך דאָס דינסטמײדל צעװײנט. האָט זיך שװאַלב גענומען נאָכפֿרעגן, װאָס האָט זי זיך פּלוצעם, אין מיטן דרינען צעיאַכמערט? האָט אים דאָס דינסטמײדל דערצײלט, װאָס די שװעסטער זײַנע זאָגט אױף אים… האָט זיך אין אונדזער שװאַלבן אױפֿגעכאַפּט דער אַמאָליקער חײם־איציק און ער האָט…
נײן! מיר גײען פֿאַרבײַ די דאָזיקע סצענע מיט אַ שטילשװײַגעניש. װעמען גײט דאָס אָן, װי אַזױ אַרטיסטן לעבן צװישן זיך?
„אַז מע דאַרף דעם גנבֿ, נעמט מען אים פֿון דער תּליה“.
דאָס דאָזיקע שפּריכװאָרט האָט אױסגענוצט דער באַרימטער דירעקטאָר פֿונעם לעמבערגער טעאַטער, געצל בן געצל. ער האָט אַרױסגערופֿן צו זיך דעם „װאַגאַבונד“, דער פּרימאַדאָנעס ברודער איזאַק שװאַלב (ער הײסט שױן מער נישט חײם־איציק), און האָט זיך מיט אים פֿאַרשלאָסן בײַ זיך אין צימער און געהאַט מיט אים אַ לאַנגן אינטימען געשפּרעך אונטער פֿיר אױגן.
שװאַלב האָט יענעם טאָג עפּעס זײער שטאַרק אָפּגעלױבט פֿאַר דער שװעסטער דעם יונגן אַרטיסט פֿון בוקאַרעשט. ער האָט איר גענומען אײַנרעדן, אַז זי זאָל זען זיך האַלטן װאָס נענטער און װאָס פֿרײַנטלעכער צו אָט דעם ראַפֿאַלעסקאָ, כאָטש אַפֿילו ער איז נאָך גאָר אַ יונגער שנעק.
― דו פֿאַרשטײסט, הענריעטאַ? מע דאַרף אים פֿאַרדרײען דעם קאָפּ, אָט דעם שנעק, ער זאָל קאָנען מכּות פֿון דאַנען אַװעקפֿאָרן ― װעט דאָס זײַן גוט פֿאַר אונדז אַלעמען… װאָס איז די גוטסקײט ― זאָלסטו מיך נישט פֿרעגן. שפּעטער װעסטו אַרױסזען… און דאָס איבעריקע דאַרפֿסטו אַלײן פֿאַרשטײן, אױב דו האָסט אַ קלעפּקע אין קאָפּ…
שװאַלבס תּורה איז אָבער געװען אומזיסט: אונדזער פּרימאַדאָנע האָט נאָך פֿריִער גענומען זיך צו אָט דעם דאָזיקן בחור מיט די אומשולדיקע פֿאַרטראַכטע אױגן און מיט די שײנע בלאָנדע האָר, נישט װײַל זי איז געװען אַנטציקט פֿון זײַן שפּילן, נאָר פּשוט, אױס פֿאַרדראָס. הענריעטען, װאָס איז געװױנט, אַז אַלע זאָלן זײַן נאָך איר די כּפּרה, האָט פֿאַרדראָסן, װאָס דער בחור האַלט זיך פֿון איר פֿון דער װײַטן, גלײַך װי ער באַמערקט גאָרנישט. האָט זי אָנגעװענדט אַלע מיטלען, װעלכע עס פֿאַרמאָגט יעדע שײנהײט אױף צו פֿאַרכּישופֿן דעם, װאָס זי װיל פֿאַרכּישופֿן… זי האָט זיך געדרײט אַרום אים, געהאַלטן אין אײן זינגען און אין אײן טאַנצן. זי האָט אים געמאַכט אײגעלעך און חנדלעך און פּיסקלעך. צי מע דאַרף, צי מע דאַרף נישט ― זי האָט געהאַלטן אין אײן לאַכן, בכדי צו באַװײַזן אים, װאָסערע קלײנע װײַסע צײנדלעך זי האָט. װי אַ בין אַרום האָניק, װי אַ פֿליג אַרום ליכט, װי אַ פֿלעדערמױז אין אַ װאַרעמען זומער־אָװנט, האָט זי געזשומעט און געשעמערירט אים אין די אױגן. ס'איז אָבער אַלצדינג געװען אַרױסגעװאָרפֿן. אומזיסט, אומזיסט! עס האָט זיך װי איבערגעחזרט די אַלטע־אַלטע געשיכטע פֿון פּוטיפֿרע מיט יוספֿן, נאָר נישט אַזױ אײנפֿאַך, װי עס װערט דערצײלט אין חומש, װײַל הענריעטאַ שװאַלב איז דאָך נישט געװען פּוטיפֿרע, און ראַפֿאַלעסקאָ איז נישט געװען יוסף הצדיק…
אַלע אױסער אײן ראַפֿאַלעסקאָ, זײַנען געװען פֿאַראינטערעסירט, אַז צװישן אָט דעם פּאָרל זאָל זיך פֿאַרבינדן אַ שטיקל ראָמאַן, און יעדער האָט דערבײַ געהאַט אַ באַזונדער מײן:
דער דירעקטאָר געצל בן געצל, װי מיר װײסן דאָס שױן פֿאַר קלאָר, האָט געהאַט דערבײַ נאָר אײן מײן: ער האָט געװאָלט דורך דער פּרימאַדאָנע אַריבערנאַרן צו זיך אין טעאַטער „דעם בחור פֿון בוקאַרעשט“, װײַל דאָס איז אַ סגולה צו דער קאַסע…
די פּרימאַדאָנע הענריעטאַ אַלײן האָט זיך צו דער אַרבעט גענומען, מע קאָן זאָגן, מער צוליב ספּאָרט, באַװײַזן, װאָס אַ שײנע פּרימאַדאָנע קאָן. „סטײַטש־סטײַטש! נאָך איר נעמען אײַן אַ מיתה־משונה אַזױ פֿיל יאָלדן, זאָל זי נישט קענען בײַקומען אַזאַ שנעק!? עס קומט אױס, הײסט עס, אַז נישט זי, נישט אירע שײנע אױגן, נישט אירע זײַדענע ברעמען, נישט אירע זעלטענע האָר, נישט איר טאַליע, נישט איר פֿיגור, נישט איר הוט, נישט אירע פֿעדערן, גאָרנישט, גאָרנישט האָבן קײן װערט אױף אַזױ פֿיל? ― װי באַלד אַזױ, איז דאָך שױן עק װעלט!“… האָט זי זיך גענומען צו איר אַרבעט מיט נאָך מער פֿרישקײט.
איר ברודער שװאַלב האָט געהאַט דערבײַ זײַן אַרױסקוק: אים איז גלאַט געפֿעלן אָט דער שידוך. שױן צײַט, אַז אַרום זײַן שװעסטער זאָלן אױפֿהערן אַרומטאַנצן אָט די אַלע יאָלדן און ער זאָל אױפֿהערן זײַן אַ שטענדיקער שומר־חינם און אַ בײנברעכער… שױן צײַט, אַז הענריעטאַ זאָל מאַכן אַן אָנשטענדיקע פּאַרטיע, װאָרעם אַזאַ „דורבאַטשдурбач: נאַר“ מיט אַ שײן פּנימל, װי זײַן שװעסטער איז, קאָן אַקוראַט אַרײַנפֿאַלן דער רוח װײס אין װאָסערע הענט. דעריבער האָט זיך שװאַלב שטאַרק צוגעקלעפּט קודם צום דירעקטאָר האָלצמאַן, זיך אײַנגעקױפֿט צו אים אַ ביסל דורך חניפֿה און אַ ביסל דורך אַן אומזיסטן װאַרעמעס ― און מען איז געװאָרן נפֿש־אַחת.
האָלצמאַן, װאָס איז אַזױ קלוג װי זײ אַלע אינאײנעם גענומען, און אפֿשר נאָך קליגער, האָט גאַנץ גוט געזען, װאָס דאָ טוט זיך, און האָט געלאַכט פֿון דער גאַנצער אינטריגע. אַ סבֿרה, אַז דער האָט געהאַט אַ װײַטערן קוק פֿון זײ אַלעמען. ער האָט געװאָלט „אַריבערכמאַליען“ צו זיך די דאָזיקע שײנע פּרימאַדאָנע מיט איר ברודער שװאַלב מיט נאָך אַ פּאָר „משוררים“ פֿון געצל בן געצלס טעאַטער. פֿאַרװאָס נישט? פֿאַרװאָס זאָל ער נישט בלײַבן, אָט דער „יאָקל בן פֿלעקל“, בײַ זײַנע באַהעלפֿערס?… און אַגבֿ האָט אונדזער האָלצמאַן ― לאָמיר שױן אױסזאָגן דעם גאַנצן אמת ― געהאַט אַ שטיקל אַרױסקוק אױף הענריעטען אַלײן ― טאָמער װעט זי זיך צוגעװױנען צו אים, צו האָלצמאַן הײסט עס, און מיט דער צײַט ― אַ קשיא אױף אַ מעשׂה?… ער װעט דאָך אײביק קײן בחור נישט פֿאַרבלײַבן… אײַ, טאָמער איז זי איצט אַ ביסל קילבלעך, איז דאָ אַן עצה: „אַ בענעפֿיסל, אַ מתּנהלע, און נאָכאַמאָל אַ בענעפֿיסל, און װידעראַמאָל אַ מתּנהלע, דער עיקר, ס'זאָל נאָר זײַן פֿאַרװאָס ― אַ רוח אין געלטס טאַטן אַרײַן!“…
אַזױ האָט זיך געטראַכט אונדזער דירעקטאָר האָלצמאַן און איז געװען העכסט צופֿרידן, װאָס די דאָזיקע יפֿהפֿיה מאַכט חנדלעך צו זײַן ראַפֿאַלעסקאָ. ער האָט נאָר גאָרנישט געקאָנט פֿאַרשטײן אײן זאַך: פֿאַרװאָס אַנטלױפֿט ער, אָט דער נאַרישער „יאַט“, פֿון דער פּרימאַדאָנע הענריעטאַ שװאַלב?… און װאָס איז דאָס בכלל מיט אים געװאָרן אָט דאָ, אין דעם לעמבערג, װאָס ער איז אַזױ פֿאַרטיפֿט אין זיך און זעט אױס עפּעס װי פֿאַרזאָרגט מער װי אַלעמאָל?…
דעם ערשטן אױפֿדערנאַכט, אַז האָלצמאַן איז געקומען מיט זײַן טרופּע שפּילן די ערשטע גאַסטראָלן אין לעמבערג בײַ געצל בן געצל אין טעאַטער, האָט ער דערזען הינטער די קוליסן אַ קענטלעכע פֿיגור פֿון נידעריקן װוּקס. און אַזױ װי די קוליסן פֿון לעמבערגער ייִדישן טעאַטער זײַנען נאָך עד־היום, זאָגט מען, נישט באַלײַכט מיט עלעקטרע (אַחוץ אײן רױכיק לעמפּל, װאָס טשאַדעט מיט סכּנת־נפֿשות), האָט ער נישט אַזױ גיך געקאָנט טרעפֿן, װער דאָס איז. אַ מינוט האָט זיך אים געדאַכט, אַז ער קען זי. אַ מינוט האָט ער געמײנט, אַז עס װײַזט זיך אים אױס. נאָר די קענטלעכע פֿיגור איז צוגעגאַנגען צו אים אַ ביסל נענטער, האָט געעפֿנט אַ גרױס מױל אױף צו לאַכן. אַ סימן, אַז זי האָט אים אױך דערקענט. איז ער צוגעגאַנגען צו איר נאָך נענטער, זיך גוט אײַנגעקוקט און אָפּגעשפּרונגען צוריק:
ברײַנדעלע קאָזאַק?!…
האָצמאַך?!…
― ש־ש־ש… לאָז קײנער נישט װיסן, אַז מיר זײַנען באַקאַנט… װײ איז מיר, װאָס איז מיט אײַך? איר זענט דאָך מיר געװאָרן ברײטער װי לענגער! איר דינט אָט דאָ, בײַ אָט דעם יאָקל בן פֿלעקל? שױן לאַנג? און װוּ איז ערגעץ אונדזער שטשופּאַק? און דער ממזר שלום־מאיר מוראַװטשיק? אַ כאָליערע זאָל קומען אױף זײ בײדע אין אײן טאָג!…
― אָמן! ― האָט אים די פֿיגור, װאָס הײסט ברײַנדעלע קאָזאַק, אַ זאָג געטאָן מיט אַ געלעכטער. און װײַל דאָס גלעקל האָט געקלונגען, און חבֿרה אַרטיסטן האָבן זיך געקליבן און דער רעזשיסאָר האָט געטריבן האַלדז און נאַקן, אַז ס'איז שױן צײַט אױפֿהײבן די פֿאָרהאַנג, װאָרעם דאָס פּובליקום װעט צעטראָגן דאָס טעאַטער, האָבן די דאָזיקע צװײ זיך געמוזט צעשײדן ביז נאָכן ערשטן אַקט, און אָפּגערעדט האָט מען צװישן זיך, אַז קײן פֿױגל טאָר נישט װיסן, אױב זײ האָבן זיך װען עס איז געקענט…
און האָלצמאַן איז אַװעק צו זײַן יונגן פֿרײַנד ראַפֿאַלעסקאָ אין דער גאַרדעראָבע אַרײַן און האָט אים אײַנגערױמט אַ סוד אױפֿן אױער, אַז ער האָט זיך נאָר װאָס באַגעגנט אָט דאָ מיט שטשופּאַקס אַן אַקטריסע, מאַדאַם טשערניאַק, אָדער ברײַנדעלע קאָזאַק, װאָס האָט געשפּילט אַמאָל מיט אים אינאײנעם. ער דאַרף זי געדענקען פֿון האָלענעשטי. אַ נידעריטשקע און אַ גראָבינקע… און ער האָט אָנגעזאָגט ראַפֿאַלעסקאָן עטלעכע מאָל, אַז ער װעט זיך באַגעגענען מיט איר דאָ הינטער די קוליסן, זאָל ער זיך מאַכן, גלײַך װי ער זעט זי דאָס ערשטע מאָל.
אין דער גאַרדעראָבע, װוּ דער יונגער גאַסטראָליאָר האָט זיך איבערגעטאָן, איז אױך געװען נישט ליכטיקער, װי הינטער די קוליסן. און דערצו האָט ראַפֿאַלעסקאָ געהאַלטן אין מיטן גרימירן זיך קעגן אַ פֿאַררױכערטן אָנגעשפּאָלטענעם שפּיגל. דעריבער איז גאָר קײן װוּנדער נישט, װאָס האָלצמאַנס אױג האָט נישט געקאָנט באַמערקן, װי זײַן יונגער פֿרײַנד האָט זיך אינגאַנצן איבערגעביטן. אַ מינוט האָט ער גאָר נישט געקאָנט רײדן. עס האָט אים פֿאַרכאַפּט דער אָטעם. דערנאָך האָט ער כּלומרשט קאַלט אַ פֿרעג געגעבן בײַ האָלצמאַנען און נישט אױפֿגעהערט זיך צו גרימירן אַקעגן דעם אָנגעשפּאָלטענעם שפּיגל:
― װי אַזױ, זאָגסטו, האָט מען זי גערופֿן?
― ברײַנדעלע קאָזאַק.
― ברײַנדעלע קאָזאַק? המ… איך געדענק נישט אַזעלכע… װעסט מיר מסתּמא מיט איר באַקאַנט מאַכן… װי געפֿעלט דיר מײַן הײַנטיקער גרים?
― דער גרים איז אױסגעצײכנט גוט… באַלד נאָכן ערשטן אַקט װעט מען דיר באַקענען מיט אַלע אַרטיסטן און מסתּמא מיט איר אױך. זאָלסטו זיך מאַכן, גלײַך װי דו זעסט זי צום ערשטן מאָל. דו פֿאַרשטײסט? װאָרעם צו װאָס טױג עס אונדז, מע זאָל דאָ װיסן, װער און װאָס און װען?… דו פֿאַרשטײסט, צי נײן?
ער פֿאַרשטײט. פֿאַרװאָס זאָל ער נישט פֿאַרשטײן? װי האַלט דער זײגער? שױן צײַט? װעמענס אױפֿטריט? זײַנער? אײנס־צװײ־דרײַ!
― מיטן רעכטן פֿוס! ― זאָגט אים האָלצמאַן און מאַכט אים צורעכט דעם פּאַרוק.
ראַפֿאַלעסקאָ האָט יענעם אױפֿדערנאַכט געשפּילט שלעכט. ערגער װי װען עס איז פֿריִער. דאָס הײסט, פֿאַרן עולם האָט ער געשפּילט גוט, אױסגעצײכנט, פּראַכטפֿול. דערױף האָבן עדות געזאָגט די רױשנדיקע אַפּלאָדיסמענטן מיט די בראַװאָס פֿונעם פּובליקום, מיט די אומגעהײַערע אָװאַציעס, װאָס מע האָט געמאַכט דעם גאַסט פֿון בוקאַרעשט. ראַפֿאַלעסקאָ אַלײן אָבער האָט געװוּסט בעסער פֿון אַלעמען, אַז ער האָט הײַנט געשפּילט װי אַ שוסטער. מע דאַרף אים אָפּהאַקן הענט און פֿיס און אָפּגעבן פֿאַר אַ סאָלדאַט. אַ סך װערטער האָט ער דורכגעלאָזט. אַ סך װערטער האָט ער צוגעזעצט. דעם סופֿלער האָט ער נישט געהערט. שטאַרק, שטאַרק געפֿאַלשעװעט. קױם, מיט גרױסע צרות, אָפּגעקלאַפּט דעם ערשטן אַקט. קױם־קױם אַרױסגעריסן זיך פֿונעם פּובליקום, װאָס איז טאַקע נאָר װי אױף צו להכעיס משוגע געװאָרן און װיל גאָרנישט אױפֿהערן צו שרײַען: „ראַ―פֿאַ―לעס―קאָ! ראַ―פֿאַ―לעס―קאָ!“… ער טוט זיך אַ װאָרף צום אָנגעשפּאָלטענעם שפּיגל. די אױגן ברענען אים. און דאָס גאַנצע לײַב, פֿילט ער, גליט אים. אין דער גאַרדעראָב איז מוראדיק ענג, אַ שפּילקע נישט דורכצוּװאַרפֿן. די גאַנצע טרופּע פֿון געצל בן געצלס טעאַטער האָט זיך אַהער צונױפֿגעקליבן. זײ גראַטולירן דעם גאַסט. װער מיט פֿאַרבאָרגענער קינאה, און װער מיט אַן אמת. מע שטעלט אים זײ פֿאָר אײנס נאָך דאָס אַנדערע. און עס דאַכט זיך אים אױס נאָך זײערע פּנימער, אַז ער זעט פֿאַר זיך נישט קײן מענטשן, נאָר חיות און עופֿות. אײנער כאַפּט שטאַרק דעם אָנבליק פֿון אַ ציג. דער אַנדערער זעט אױס װי אַ האָן. אױף אײנער װאָלט ער שװערן, אַז ס'איז אַ קאַץ. גרינע קאַצענע אױגן און באַלעקט זיך, װי אַ קאַץ…
ראַפֿאַלעסקאָ האָט באַלד דערקענט ברײַנדעלע קאָזאַק. און ברײַנדעלע קאָזאַק האָט אים אױך דערקענט, כאָטש ער איז אױסגעװאַקסן און כאָטש ער איז גרימירט. זי האָט אים געזען װיפֿל מאָל מיט האָצמאַכן דעמאָלט אין דער סטאָדאָלע, אַז זײ האָבן געשפּילט מיט שטשופּאַקן אין האָלענעשטי. „זאָל דאָס טאַקע זײַן ער?… אַ־אַ־אַ!??“ װי אַ בליץ פֿליט איר דורך אַ געדאַנק אין קאָפּ און װי אַ בליץ װערט באַלײַכט פֿאַר איר אין אײן רגע אַ גאַנצע רײ פֿון קאָמבינאַציעס, װאָס זײַנען דאָ נאָר װאָס בײַ איר געבױרן געװאָרן. אינעם טומל רופֿט זי אָפּ האָלצמאַנען אױף אַ זײַט:
― אָט דאָס איז דײַן ראַפֿאַלעסקאָ פֿון בוקאַרעשט, כאַ־כאַ? דאָס איז דאָך גאָר דעם באַלעבאָס „יאַט“ פֿון האָלענעשטי…
― ש־ש־ש… ― מאַכט צו איר האָלצמאַן און טרעט איר אָן אױפֿן פֿוס, קײן װאָרט נישט מער!… לאָמיר בעסער רײדן פֿון עפּעס אַנדערש.
― פֿון װאָס, למשל? ― מאַכט זי צו אים און קוקט אים אין די שאַרפֿע שפּיציקע אױגן אַרײַן און טראַכט זיך: „װאָס פֿון אַ מענטשן קאָן װערן! גײ טרעף, אַז דאָס איז דער האָצמאַך, װאָס האָט אַמאָל געפּוצט די שטיװל בײַ שטשופּאַקן און געכאַפּט פּעטש, װי אַ יאַטקע־הונט“…
― װוּ זשע איז צו אַלדי שװאַרצע יאָר שטשופּאַק? און שלום־מאיר מוראַװטשיק? און די איבעריקע קלאַפּערס? ― פֿרעגט ער זיך נאָך בײַ איר אין אײן אָטעם. און זי װײס נישט, אױף װאָס פֿריִער צו ענטפֿערן, װאָרעם אײדער זי ענטפֿערט אָפּ אים אױף אײנעם, פֿאַרלױפֿט ער מיט זיבעצן אַנדערע נאָכפֿרעגענישן. און אַלצדינג אױף אײן פֿוס. אים קריכט אין קאָפּ שטשופּאַק און שטשופּאַק, און זי װאָלט װעלן װיסן, װאָס איז מיט דעם „יאַט“?… און בײדנס אױגן זײַנען אָנגעװענדט אין אײן אָרט, אַהין, צו ראַפֿאַלעסקאָן… צו פֿיל עולם אַרום יאַט, ― טראַכט זיך האָלצמאַן. ― אָפּלאָזן אים אַלײן צװישן אַזױ פֿיל װעלף־אַקטיאָרן איז געפֿערלעך“…
און רעדנדיק מיט ברײַנדעלע קאָזאַק, לאָזט ער נישט אַראָפּ קײן אױג פֿון ראַפֿאַלעסקאָן. און כאָטש ס'איז גענוג פֿינצטער, דאָך קוקט ער זיך צו און זעט, װי אַלע שטופּן זיך צום גאַסט, צו דעם „יונגן אַרטיסט פֿון בוקאַרעשט“. יעדן װילט זיך זען אים פֿון דער נאָענט, אים גרײכן די האַנט, הערן פֿון אים אַ װאָרט. נאָר דער גאַסט איז עפּעס נישט אױפֿגעלײגט צו רײדן. ער זוכט עמעצן מיט די אױגן. װעמען? דאָס זוכט ער די קלײנטשיקע, די גראָבינקע, װאָס רופֿט זיך טשערניאַק, אָדער „ברײַנדעלע קאָזאַק“. און ער דערזעט זי שטײן מיט האָלצמאַנען אין אַ װינקעלע און רײדן, און ער װיל צוגײן צו איר, נאָר ער האַלט זיך אײַן. אַ מינוט דאַכט זיך אים אױס ― אָט װאַרפֿט ער אַראָפּ פֿון זיך דעם גרים און לױפֿט צו צו איר: „צי האָט איר נישט געהערט, צי האָט איר נישט געזען אײנע מיטן נאָמען רײזל? איר דאַרפֿט װיסן, װעמען איך מײן; זי איז דעם חזנס מײדל פֿון האָלענעשטי… “ און נישט נאָר שטילערהײט פֿאַר איר אַלײן װעט ער דאָס איר זאָגן, נאָר אױסשרײַען הױך, אױף אַ קול, אַז אַלע זאָלן הערן. ער פֿילט, װי די װערטער שטײען אים אין האַלדז. זײ קיצלען אים, זײ שטיקן אים. און דאָ װימלען אום פֿאַר זײַנע אױגן פּנימער פֿון חיות און פֿון עופֿות, װאָס ער װיל זײ נישט זען, און הערט װערטער, קאָמפּלימענטן, װאָס ער װיל זײ נישט הערן. און צװישן די אַלע שטופּט זיך צו אײנער, עפּעס אַ קלײנטשיקער מיט גאָלדענע ברילן, מיט אַ דרײַעקעכיקן שאַרבן און מיט מאָדנע גרױסע װײַסע צײן, װאָס װאַקסן אײנער אױפֿן אַנדערן. דאָס פּנים לײַכט אים. די אױגן דורך די ברילן גלאַנצן. ער שטופּט זיך מיט אַלע כּוחות דורכן גאַנצן עולם. די אַקטיאָרן מיט די אַקטריסעס דערזען אים פֿון דער װײַטן: „קינדער, דער דאָקטאָר לװיתן גײט!“… און אַז ער קומט צו נענטער טרעטן זײ אָפּ, מאַכן אים אַ װעג און רופֿן אױס אױף אַ קול:
― יאָלדן! לאָזט דורך דעם דאָקטאָר לעװיוס!…
האָלצמאַן, װאָס האָט קײנמאָל אין ערגעץ נישט אַראָפּגעלאָזט קײן אױג פֿונעם „יאַט“, פֿון ראַפֿאַלעסקאָן, האָט די גאַנצע צײַט, װאָס ער האָט גערעדט מיט ברײַנדעלע קאָזאַק, געקוקט אַהין, װוּ דער „יאַט“ געפֿינט זיך. און װי באַלד ער האָט נאָר באַמערקט פֿון דער װײַטן, װי עפּעס אײנער אַ זײַטיקער פּאַרשױן האָט זיך זײער ענערגיש געשטופּט און דורכגעשטופּט גלײַך צו ראַפֿאַלעסקאָן, װאַרפֿט ער אַװעק ברײַנדעלע קאָזאַק און װאַקסט שױן אױס צװישן זײ בײדן און קוקט מיט די שאַרפֿע שפּיציקע אױגן אױפֿן זײַטיקן פּאַרשױן: „װעמען דאַרפֿט איר? װאָס דאַרפֿט איר?“…
דער זײַטיקער פּאַרשױן, דערזען דעם עלעגאַנטן דירעקטאָר מיט די באַקן־קאָטלעטלעך, נעמט ער אַרױס אַ װיזיט־קאַרטל: „דאָקטאָר לעװיוס“.
האָלצמאַן װאַרפֿט אַ קוק אױפֿן קאַרטל און באַטראַכט דעם דאָקטאָר יוליוס לעװיוס מיטן דרײַעקעכיקן שאַרבן, מיט די גרױסע װײַסע צײן, װאָס װאַקסן בײַ אים אײנער אױפֿן אַנדערן, און טראַכט זיך: „װאָס איז דאָס פֿאַר אַ מין בן־אָדם?“ רופֿט אים אָפּ אײנער פֿון די אַרטיסטן אױף אַ זײַט און רױמט אים אײַן אַ סוד אױפֿן אױער, אַז דאָס איז דער דאָקטאָר לעװיוס, װאָס זײ, די אַקטיאָרן, האָבן אים אַ נאָמען געגעבן „דאָקטאָר לװיתן“. ער איז אַ באַרימטער דאָקטאָר, אַ גרױסער געלערנטער, אַ געװיסער מעצענאַט און אַ מוראדיקער ליבהאָבער פֿון ייִדישן טעאַטער, און דערצו נאָך אַ גרױסער עושר פֿון אפֿשר אַ האַלבן מיליאָן…
נישט דער טיטל „דאָקטאָר“, און נישט דאָס צונעמעניש „לװיתן“, און נישט דאָס, װאָס ער איז אַ געלערנטער און אַ מעצענאַט און אַ ליבהאָבער פֿון ייִדישן טעאַטער, האָבן אַזױ גענומען אונדזער האָלצמאַנען, װי עס האָט אים גענומען די לעצטע מעלה, אַז דער דאָקטאָר איז דערצו אַ גרױסער עושר פֿון אפֿשר אַ האַלבן מיליאָן. תּיכּף־ומיד, װי ער האָט נאָר דערהערט די װערטער „אַן עושר פֿון כּמעט אַ האַלבן מיליאָן“, אַזױ האָט ער זיך געגעבן אַ װאָרף צום דאָקטאָר דעם געלערנטן, דעם מעצענאַט מיטן ליבהאָבער, און האָט אים געמאַכט אַזאַ פֿרײַנטלעכן „בואי־בשלום“ מיט אַזאַ ברײטן ברוך־הבא, אַז דעם דאָקטאָר אַלײן, און אױך אַלעמען, װאָס זײַנען געשטאַנען דערבײַ, איז דאָס אױסגעקומען שױן אַ ביסל צו פּריקרע.
דער דאָקטאָר לעװיוס, אָדער „לװיתן“, האָט זיך גאַנץ העפֿלעך געװאָנדן צו האָלצמאַנען אױף דײַטש, באַװיזן בעת־מעשׂה די מאָדנע צײן, װאָס װאַקסן בײַ אים אײנער אױפֿן אַנדערן, און אַ פֿרעג געגעבן בײַ אים, אױב ער איז דאָס טאַקע דער אימפּרעסאַריאָ פֿון דעם באַרימטן גאַסטראָליאָר?
עס איז מעגלעך, אַז דאָס װאָרט „אימפּרעסאַריאָ“ האָט אונדזער אימפּרעסאַריאָ האָלצמאַן (עס זאָל אים צו קײן חרפּה נישט זײַן) דערהערט ערשט הײַנט אָט דאָ צום ערשטן מאָל אױף זײַן לעבן. האָט ער עס, אַ פּנים, נישט רעכט צעקײַט, מחמת ער האָט דערױף געענטפֿערט דעם דאָקטאָר לעװיוס עפּעס בױבעריק. און גערעדט האָט צו אים אונדזער האָלצמאַן אױך מער אױף דײַטש, װי אױף ייִדיש, דאָס הײסט מיט מער פּתחן, װי מיט קמצן. ער האָט אים געזאָגט, אַז ער אַלײן, האָלצמאַן הײסט עס, איז אַ רוסישער, פֿון „ראַסײע“ הײסט עס, נאָר דער „יאַט“, דער בחור הײסט עס, שטאַמט פֿון בוקאַרעשט, דאָס הײסט, נישט פֿון בוקאַרעשט גופֿא, נאָר אָנדערהאַלבן שעה נעבן בוקאַרעשט…
אַרױסגעזען, אַז אױף דײַטש איז אָט דער אימפּרעסאַריאָ אַ ביסל געכאַפּט אין דער עבֿרי, האָט דער דאָקטאָר לעװיוס גענומען רעדן מיט אים אױף ייִדיש. און װאָס נאָך פֿאַר אַ ייִדיש. אַ סך ייִדישע ייִדן װאָלטן זיך װינטשן רעדן אַזאַ ייִדיש, װי דער דאָקטאָר לעװיוס רעדט… איז אָבער דער חסרון פֿון די דײַטשישע ייִדן ― באַלד טרעטן זײ אײַך אַרױס מיט זײער דײַטש און דערהרגענען אײַך דעם קאָפּ…
דערהערט, אַז דער דאָקטאָר „לװיתן“ רעדט ייִדיש, װי „אַלע מענטשן“, איז דאָך שױן, הײסט עס, די צונג נישט מער אין גלות, האָט זיך אונדזער האָלצמאַן מחיה געװען און האָט זיך צערעדט פֿאַר פֿײַער און פֿאַר װאַסער און דערצײלט גרױסקײט, זיך באַרימט פֿאַרן דאָקטאָר, אַז דאָס האָט ער, האָלצמאַן, געמאַכט אָט דעם „יאַט“ פֿאַר אַ לײַט. װי אַזױ איז דאָס געװען? דאָס איז געװען אין בוקאַרעשט… געשפּילט טעאַטער… . זיך באַקאַנט מיט אַן אָרעמען בעל־מלאָכה… דערזען בײַ אים אַ זונדל, אױך אַ בעל־מלאָכה… איז ער אים פֿונעם ערשטן קוק געפֿעלן געװאָרן און האָט געזאָגט צום פֿאָטער, צום בעל־מלאָכה: „אָט דעם יאַט אײַערן מוז איך מאַכן פֿאַר אַן אַרטיסט“… קוקט ער אים אָן, דער בעל־מלאָכה: „װאָס הײסט דאָס ― אַן אַרטיסט? װאָס פֿאַר אַ מלאָכה איז דאָס“? כאַ־כאַ!…
און האָלצמאַן צעלאַכט זיך אַזױ אמתדיק און אַזױ געשמאַק, אַז דער דאָקטאָר לעװיוס מײנט, אַז דאָס איז תּורת־לאָקש (אַ דײַטש בלײַבט אַ דײַטש). ער קוקט אים אין מױל אַרײַן און שלינגט איטלעכס װאָרט.
אונדזער האָלצמאַן נעבעך האָט זיך אַזױ פֿאַרהאַקט, אַז ער האָט שױן אָנגעשפּאַרט אַזש בײַם קעניג קאַרלCarol I 1839-1914 פֿון רומעניע… װי אַזױ ער װאָלט דאָ אַרױס פֿונעם קעניג קאַרל ― װײס נאָר אײן גאָט אין הימל. אַ גליק, װאָס אין דער מינוט לױפֿט אָן דער רעזשיסאָר, אַ פֿאַרשװיצטער, אַ פֿאַרפּינעטער:
― אַלע בײזע װיסטע חלומות! דאָרט צעטראָגט מען דאָס טעאַטער אױף שטיקלעך, און זײ ― גאָרנישט, באַלעקן זיך דאָ, װי שבת נאָכן טיש!…
אין האָלצמאַנען האָט מען פּשוט פֿאַרדינט אַ מיצװה. ער האָט פֿרײַ אָפּגעעטעמט. אַן עק. פּטור געװאָרן פֿון אַן אומגליק. נאַט אײַך גאָר פּלוצעם אַ קעניג קאַרל פֿון רומעניע! פֿון װאַנען האָט ער זיך גענומען אױף זײַן קאָפּ?…
די ערשטע גאַסטראָל פֿון דער בלאָנדזשענדער טרופּע „האָלצמאַן, שװאַלב עט קאָמפּ.“ האָט זיך געענדיקט אין לעמבערגער ייִדישן טעאַטער מיטן זעלביקן בײַפֿאַל, װי אומעטום. די פֿאָרהאַנג האָט מען שױן װיפֿל מאָל אַרונטערגעלאָזט און אַרױפֿגעצױגן און װידער אַמאָל אַראָפּגעלאָזט, און עס הערן נאָך אַלץ נישט אױף די קולות פֿון פּובליקום: „ראַ―פֿאַ―לעס―קאָ!“ ― די אַקטיאָרן האָבן שױן אַראָפּגעװאָרפֿן די אָנגעקלעפּטע פֿלאַקסענע בערד, טוען זיך שױן איבער, זוכן װער אַ קאָלנער, װער אַ צװײטן קאַמאַש. און בעת־מעשׂה אָדער מע זינגט, אָדער מע װאַרפֿט זיך דורך מיט שאַרפֿע װערטלעך. און דאָרטן, אין זאַל, הערט זיך אַלץ: „ראַ―פֿאַ―לעס―קאָ! ראַ―פֿאַ―לעס―קאָ!“
― אױף די צײנ―דע―לעך זאָלט איר שרײַען! ― ציט אױס אײנער אַן אַקטיאָר מיט אַ ראַבעטינע פּנים, װאָס מוטשעט זיך, קאָן נישט אָנטאָן דעם פּידזשאַק, כאָטש גיב אים אַ קרענק. דער אונטערשלאַק פֿונעם צעריסענעם אַרבל דערלאָזט נישט.
― זאָל איך? ― פֿרעגט דער רעזשיסאָר מיט אַ רױט פֿאַרשװיצט פּנים בײַ האָלצמאַנען און האַלט זיך מיט בײדע הענט בײַם בלאָק פֿון פֿאָרהאַנג.
― גענוג זײ צו קרענקען פֿאַר זײער כּשרע העלערס! ― זאָגט האָלצמאַן, װאָס האָט פֿײַנט צערעמאָניעס. עס העלפֿט אָבער נישט קײן חכמות. דער גאַסט פֿון בוקאַרעשט מוז נאָכאַמאָל כאָטש באַװײַזן זיך פֿאַרן פּובליקום. און עס ציט זיך אױף די פֿאָרהאַנג צום לעצטן מאָל, און ראַפֿאַלעסקאָ באַװײַזט זיך און פֿאַרנײגט זיך, און דאָס פּובליקום פֿונדעסטװעגן ליאַרעמט װידער: „ראַ―פֿאַ―לעס―קאָ! ראַ―פֿאַ―לעס―קאָ!“.
― אַ סוף. מער גײ איך נישט אַרױס! ― זאָגט ראַפֿאַלעסקאָ, װי אַ קאַפּריזנע קינד, און װאַרפֿט אַראָפּ פֿון זיך דעם פּאַרוק, קלעפּט אָפּ די װאָנצעלעך און רײַבט אײַן דאָס פּנים, װאָס איז באַברעמט מיט שײנע בלאָנדע צעװאָרפֿענע האָר איבערן מאַרמאָר־װײַסן האַלדז. די אַרטיסטן באַטראַכטן אים פֿון דער נאָענט מיט נײַגעריקע זשעדנע אױגן און זײַנען אים מקנא אױף אַלץ: אױף זײַן אױסערגעװײנלעכן דערפֿאָלג, װאָס ער האָט, און אױף זײַן רויִק האַלטן זיך, און אױף די רױשנדיקע און איבערראַשנדיקע אַפּלאָדיסמענטן פֿונעם פּובליקום, װאָס איז משוגע געװאָרן. און אױף זײַן יונג שײן פֿריש גלאַט פּנים זײַנען זײ אים מקנא, און אױף זײַנע שײנע בלאָנדע צעװאָרפֿענע האָר, און אױף זײַן מאַרמאָר־װײַסן האַלדז… זײ זײַנען אים מקנא און פֿאַרשטײען נישט מיט װאָס, אײגנטלעך, האָט זיך דאָ אַזױ אױסגעצײכנט אָט דער דאָזיקער יונגער אַקטיאָר? און װאָס איז דאָ אַזױ דער געװאַלד ― „ראַפֿאַלעסקאָ!“ „ראַפֿאַלעסקאָ!“? פֿריִער, אײדער דער גאַסט פֿון בוקאַרעשט איז אױפֿגעטראָטן אױף דער בינע, האָבן זײ דערװאַרט פֿון אים ― זײ װײסן אַלײן נישט װאָס. זײ האָבן געמײנט, זײ װעלן דאָ דערהערן גאָט־װײס־װאָס פֿאַר אַ לײבנשטימע. זײ האָבן געמײנט, זײ װעלן דערזען אַ שפּילן, אַז די װענט װעלן ציטערן. און אַ לשון, און װערטער, נישט קײן געװײנלעכע װערטער װעלן זײ פֿון אים דערהערן. צום סוף ― װער? װאָס? װעמען? עס הײבט זיך גאָרנישט אָן! ער טרעט אױף װי אַ מענטש, שטײט װי אַ מענטש, און זיצט און גײט און האַלט זיך אױף דער בינע רויִק, געלאַסן און פּראָסט, פּראָסט, װי אַ פּראָסטער געװײנלעכער מענטש. כאַ־כאַ ― אָט דאָס הײסט געשפּילט? ער רעדט דאָך גאָר אַפֿילו נישט װי אַן אַקטיאָר, נאָר װי אַ פּראָסטער געװײנלעכער מענטש! װאָס קװעלט דאָ אַזױ דער עולם, צו אַלדי שװאַרצע יאָר? װאָס לײגן זײ אײַן די װעלט, אָט די יאָלדן? שאָף! בהמות! אײזלען!…
אַלצדינג אױף דער װעלט מוז האָבן אַ סוף. אַפֿילו דאָס אַרױסרופֿן אַן אַרטיסט אױף דער סצענע פֿון ייִדישן טעאַטער מוז אױך אַמאָל נעמען אַן עק. דערזען, אַז די פֿאָרהאַנג ציט זיך מער נישט אױף, האָט דער עולם סוף־כּל־סוף גענומען אָפּרײניקן דאָס טעאַטער. די לאָמפּן האָבן אָנגעהױבן אױסגעלאָשן צו װערן. עטלעכע מינוט ― און דאָס טעאַטער איז פּוסט.
נאָר אײן פּאַרשױן איז געבליבן װאַרטן אױף די אַרטיסטן ― דער דאָקטאָר לעװיוס, אָדער װי די אַקטיאָרן האָבן אים אַ נאָמען געגעבן, „דאָקטאָר לװיתן“. ער האָט אײַנגעלאַדן בײדע טרופּעס, באַלד נאָך דער פֿאָרשטעלונג זאָל מען גײן אַלע אינאײנעם אין אַ קאַפֿע־הױז געבן אַ לעב אױף זײַן רעכענונג.
די לעמבערגער אַרטיסטן קענען אָבער דעם דאָזיקן מעצענאַט. זײ װײסן, אַז דער „דאָקטאָר לװיתן“ איז עפּעס נישט אַזאַ ברײטע האַנט, װאָס זאָל זיך צעװאַרפֿן צוליב ייִדישע אַקטיאָרן. דער דאָקטאָר לעװיוס איז אַ װתּרן אױף גוטע װערטער, אױף קאָמפּלימענטן, אױף אַלצדינג, אָבער נאָר ביז דער קעשענע, ביזן בײַטעלע. װײַטער ― נישט אַ טריט.
נאָר אױב דער דאָקטאָר לעװיוס איז געװען אַ װתּרן אױף גוטע װערטער בכלל, האָט ער אונדזער יונגן העלד פּשוט אָפּגעשאָטן מיט קאָמפּלימענטן פֿון אױבן ביז אַראָפּ. דער דאָקטאָר לעװיוס איז, װי אַן אמתער מעצענאַט, נאָך יעדן אַקט אַרײַנגעלאָפֿן צו ראַפֿאַלעסקאָן אין גאַרדעראָבע אַרײַן. ער האָט געריבן די הענט, געשװיצט, באַװיזן אַלע צײן, װאָס האָבן זיך בײַ אים מאָדנע צעװאַקסן אײנער אױפֿן אַנדערן, און געדאַנקט דעם יונגן גאַסט און זײַן אימפּרעסאַריאָ האָלצמאַן כּמעט מיט טרערן אין די אױגן. נאָכן דריטן אַקט איז אונדזער מעצענאַט אַרײַן אין אַזאַ התפּעלות, אַז ער האָט אַרומגעכאַפּט דעם יונגן אַרטיסט און האָט זיך מיט אים צעקושט. נאָכדעם האָט ער אָפּגערופֿן דעם דירעקטאָר האָלצמאַן אױף אַ זײַט און האָט מיט אים אײַנגעטענהט מיט היץ און אַלץ באַװיזן מיט דער האַנט צו זיך אױפֿן האַרצן, װי אײנער רעדט: „עלי ועל צװאָרי ― אױף מײַנע אַחריות“…
דערזען, אַז דער „דײַטש“ איז גאָר די „כּפּרה“ פֿאַרן „יאַט“, האָט זיך האָלצמאַן אַ קלער געטאָן: „קיר″ה דײַטש זאָל כאָטש װעלן אונטערטראָגן אַ רעכטע מתּנה… אַרױסנעמען עטלעכע טױזנט קראָן… אָדער ― שאַ! ― ער זאָל נאָר װעלן צוטרעטן צו האָלצמאַנען פֿאַר אַ קאָמפּאַניאָן, אינאײנעם אָפּדינגען אַ טעאַטער, טאַקע װאָס אַ טעאַטער הײסט, מיט אַ פּרימאַדאָנע און מיט אַלע זיבעצן זאַכן… אָדער זאָגן: נאַ, האָלצמאַן, דיר האָט גאָט געגעבן אַן אוצר ― ראַפֿאַלעסקאָ, מיר האָט גאָט געגעבן געלט, לאָמיר מאַכן שותּפֿות… פֿאַרװאָס נישט? אַ קשיא אױף אַ דאָקטאָר אַ מעצענאַט, אַ ליבהאָבער פֿון ייִדיש טעאַטער און װאָס פֿאַרמאָגט אפֿשר אַ האַלבן מיליאָן?!“…
נישט אַזױ אָבער איז עס געװען מיט ראַפֿאַלעסקאָן. די הילכיקע אַפּלאָדיסמענטן פֿונעם פּובליקום מיט די קאָמפּלימענטן פֿונעם דאָקטאָר לעװיוס האָבן נאָך נישט אױף אַזױ פֿיל פֿאַרדרײט דעם קאָפּ אונדזער יונגן העלד, אַז ער זאָל פֿאַרגעסן אױף אַ מינוט אָן דער ברײַנדעלע קאָזאַק, װאָס איז די אײנציקע אָט דאָ, װעלכע קאָן אים אָפּגעבן אַ גרוס פֿון דעם חזנס טאָכטער, פֿון רײזלען.
רײזל! רײזל! װוּ ער זאָל נישט זײַן, װאָס ער זאָל נישט טאָן ― שטײט אים פֿאַר די אױגן רײזל. און הײַנט ― העלער װי אַלעמאָל, און ער הערט זיך צו, װי דאָס האַרץ קלאַפּט אים שױן, נאָך אײדער ער װעט עפּעס װאָס הערן װעגן איר… און ער קוקט זיך אַרום און ער זוכט די קלײנטשיקע, די גראָבינקע, װאָס מע רופֿט זי „ברײַנדעלע קאָזאַק“. אָט איז זי דאָ צװישן אַלע. קוקט אױף אים מאָדנע און נעמט אים דורך מיט די אױגן, גלײַך װי זי װײס עפּעס… מאָדנע גײט זי אָנגעטאָן. אַ רױטע ראָטאָנדע, אַ רױטע און אַ ברײטע. און אַלײן זעט זי אױך אױס עפּעס מאָדנע, גלײַך װי אָט־אָט כאַפּט זי אַ טענצל. אַ געשטאַלט איז בײַ איר פֿון אַ פֿעסל. פֿיס קײַלעכיקע, גראָבינקע, קורצינקע. הענט ― פּאַמפּעשקעס, אײגעלעך נישט קײן גרױסע, יאַפּאָנישע, נאָר מיט שטאַרק געדיכטע ברעמען. און אַ פּנים דװקא אַ װײַס און אַ קײַלעכיקס, װי אַ טעלער, װי אַ לבֿנה, און שטענדיק שמײכלט זי. באַװײַזט אַ גרױס מױל מיט געזונטע װײַסע צײן. טוט איר אַ קוק אױף איר, איז װי ביטער עס זאָל אײַך נישט זײַן אױפֿן האַרצן, מוזט איר אַ שמײכל טאָן. אַ מאָדנע לעכערלעכע פֿיגור אָט די ברײַנדעלע קאָזאַק!
און דאָך האָט זי אױסגעזען אין דער מינוט בײַ ראַפֿאַלעסקאָן אין די אױגן גאַנץ היפּש און חנעװדיק. מיט װאָס פֿאַר אַ חשק װאָלט אין דער מינוט אונדזער העלד װעלן, אַז אַלע אַרטיסטן פֿון בײדע טרופּעס זאָלן כאָטש אױף אַ קורצער צײַט אַרײַן אין דער ערד, אָדער אַװעק צו אַלדי רוחות, בכדי ער זאָל בלײַבן מיט אָט דער חנעװדיק־לעכערלעכער פֿיגור אין צװײען און רײדן מיט איר פֿון רײזלען, פֿון רײזלען, פֿון רײזלען… איז אָבער טאַקע נאָר מעשׂה־שׂטן גלײַך װי מע האָט זײ געדונגען זײ זאָלן אַלע שטײן אָט דאָ אַרום און קוקן אַלע אױף אים, און װאַרטן אַלע אױף אים. אױף אים אײנעם, ביז ער װעט פֿאַרטיק װערן אױף צו גײן אַלע אינאײנעם מיטן דאָקטאָר לעװיוס אין אַ קאַפֿע. און דערװײַל שמועסט מען און מע באַלאַגורעט און מע לאַכט. אַ פֿרײלעך געזינדל.
― װאָס דױערט דאָס בײַ דיר הײַנט אַזױ לאַנג? ― זאָגט האָלצמאַן צו ראַפֿאַלעסקאָן און העלפֿט אים זיך אָנטאָן און נעמט אים אַרום דעם האַלדז מיט אַ קאַשנע, ער זאָל זיך נישט צוקילן, און זײ לאָזן זיך גײן, און דער גאַנצער עולם נאָך זײ אין דרױסן אַרױס מיט אַ רעש, מיט אַ הו־האַ און מיט אַ געלעכטער, אַזױ װי די חדר־ייִנגלעך, װאָס מע האָט נאָר װאָס אָפּגעלאָזט פֿון לערנען.
אין דרױסן איז אַ שטילע שטערנדיקע נאַכט. בײַ דער טיר פֿון טעאַטער שטײט אַ קאַרעטע מיט פֿערד ― נישט קײן געװײנלעכע זאַך פֿאַרן לעמבערגער ייִדישן טעאַטער. די חבֿרה אַקטיאָרן בלײַבן שטײן: „װעמענס איז קאַרעטע? װעמענס איז פֿערד?“ ― דאָס האָט דער דאָקטאָר לעװיוס באַשטעלט זײַן עקיפּאַזש פֿאַר זיך און פֿאַרן גאַסטראָליאָר ראַפֿאַלעסקאָ און זעלבסטפֿאַרשטענדלעך, פֿאַר זײַן אימפּרעסאַריאָ האָלצמאַן. און אַלע דרײַ זעצן זיך אַרײַן אין דער קאַרעטע. האָלצמאַן קאָן זיך נישט אײַנהאַלטן און מוז אַ זאָג טאָן: „אַ רוח אין געלטס טאַטן אַרײַן“… דער דאָקטאָר לעװיוס טוט אַ זאָג צום גאַנצן עולם: „אַלזאָ מײַנע הערן, אין קאַפֿע מאָנאָפּאָל?“
דער עולם קוקט און איז מקנא דעם גליקלעכן ראַפֿאַלעסקאָ. זײ זאָגן זיך אײנער דעם אַנדערן מיט אַ געלעכטערל און מיט אַ פּסוק:
― מי באש ומי במים…
― מאַכט רש″י: װער עס פֿאָרט און װער עס גײט צו פֿוס…
אַז די אַקטיאָרן פֿון בײדע טרופּעס זײַנען אַרײַנגעקומען אין קאַפֿע „מאָנאָפּאָל“, זײַנען זײ אַרײַן מיט אַזאַ רעש און אױסגעזעצט זיך אַרום די טישן מיט אַזאַ ברײטקײט, גלײַך װי זײ װאָלטן זיך געקליבן אױסטרינקען און אױפֿעסן אַלצדינג, װאָס אין דעם הױז געפֿינט זיך. באַלד זײַנען אױסגעװאַקסן װי פֿון אונטער דער ערד צװײ קעלנערס אין קורצע פֿראַקן מיט לאַנגע עכט סעמיטישע נעזער און האָבן זיך אַװעקגעשטעלט פֿון בײדע זײַטן בײַ די אַרײַנגעקומענע געסט אָן װערטער, װי אײנער רעדט: „װאָס פֿאַרלאַנגען די הערן?“ ― האָט זיך אױסגעלאָזט אַז די „הערן“ פֿאַרלאַנגען דערװײַל נאָך קײן זאַך נישט. זײ װאַרטן אױף אַ פּאָר פּאַרשױנען, און דערװײַל האָט מען זיך גענומען אָפּלצעװען טאַקע פֿון די „פּאָר פּאַרשױנען“, װאָס מע װאַרט אױף זײ, און מער פֿון אַלעמען האָט מען אײַנגעטײלט דעם דאָקטאָר „לװיתן“. אײנער האָט אים קונציק נאָכגעמאַכט, װי אַזױ ער האַלט די הענט אין די קעשענעס, קוקט אַריבער די ברילן און רעדט און שפּריצט מיט די צײן. דער אַנדערער האָט אים איבערגעקרימט װי אַזױ ער האָט אַפּלאָדירט ראַפֿאַלעסקאָן מיט הענט און מיט פֿיס און מיט אַלע אבֿרים. אַ דריטער האָט באַװיזן, װי אַזױ ער האָט אַרומגעכאַפּט דעם „יאַט“ קושן, און װי אַזױ דער „יאַט“ האָט זיך נעבעך דערשראָקן. און די גאַנצע חבֿרה װערט צעגאַנגען פֿאַר געלעכטער.
אַקטיאָרן זײַנען בכלל אַ פֿרײלעכע אומה. נישט אומזיסט רופֿט מען זײ בײַ אונדז „פֿאַרשלעפּטע קרענק“. צי ס'איז דאָ װאָס, צי ס'איז נישטאָ פֿון װאָס ― מע לאַכט. זאָגט אײנער אַ חכמה, לאַכט מען. זאָגט ער אַ נאַרישקײט ― דאַרף מען דאָך אַװדאי לאַכן.
― אונדזער „לװיתן“ קער זײ דאָרט לײענען אַ לעקציע אין פֿאַעטאָן װעגן „קונסט“…
און גלײַך װי זײ זײַנען געװען דערבײַ. דער דאָקטאָר לעװיוס האָט לכתּחילה אָנגעזאָגט דעם קוטשער, ער זאָל זײ נישט פֿירן גלײַך צום קאַפֿע „מאָנאָפּאָל“Café Monopol 1902-1912, נאָר מאַכן פֿריִער אַ קלײנעם טור אַרום דער שטאָט שעפּן פֿרישע לופֿט. אַ מעצענאַט, װאָס האָט געלט, צערעמאָניעט זיך נישט שטאַרק מיט אָרעמע אַקטיאָרן און נאָך ייִדישע דערצו. דער דאָקטאָר לעװיוס איז געװױנט געװאָרן, אַז אַן אַקטיאָר זאָל האָבן פֿאַר אים דאָס נײַגעריקע. דער כּוח פֿון געלט. ער איז נאָר אַרײַנגעקומען אין קאַפֿע, איז דער גאַנצער עולם, װי אײן מענטש, אױפֿגעשטאַנען און מיט רעספּעקט אָפּגעטראָטן אים דעם אױבנאָן, װעלכן ער האָט פֿאַרנומען מיט דעם געפֿיל פֿון אַ מענטש, װאָס װײס זײַן אָרט. דערפֿאַר האָט ער אָבער אַװעקגעזעצט נעבן זיך דעם גאַסטראָליאָר ראַפֿאַלעסקאָן פֿון דער רעכטער האַנט און דעם אימפּרעסאַריאָ האָלצמאַן פֿון דער לינקער האַנט, און די זיצונג האָט באַלד באַקומען אַ פֿײַערלעך פּנים, און די שטימונג איז געװאָרן אַ געהױבענע. דער דאָקטאָר לעװיוס האָט געגעבן אַ קלונג, און בײדע קעלנערס מיט די קורצע פֿראַקן און מיט די לאַנגע סעמיטישע נעזער זײַנען װידער אַמאָל אױסגעװאַקסן װי פֿון אונטער דער ערד, צוגעלאָפֿן גלײַך צום דאָקטאָר לעװיוס און געקוקט אים אין די אױגן אַרײַן מיט אַזױ פֿיל רעספּעקט און נײַגעריקײט, גלײַך װי דאָס, װאָס דער דאָקטאָר לעװיוס װעט זײ באַלד זאָגן, װעט האָבן פֿאַר זײ און פֿאַרן קאַפֿעהױז און פֿאַר דער גאַנצער װעלט מי־יודע װאָס פֿאַר אַ װערט. בײדע קעלנערס האָבן זיך אַזש צוגעבױגן, די הענט אַרונטער, און פֿאַרהאַלטן דעם אָטעם אױף אַזױ פֿיל, װיפֿל ס'איז נאָר מעגלעך פֿאַר אַ לעבעדיקן נפֿש, װאָס מוז אָטעמען. דער דאָקטאָר לעװיוס האָט אָבער נישט אַזױ גיך אַרױסגעזאָגט דאָס, װאָס ער האָט געהאַט צו זאָגן. ער האָט זיך פֿריִער גאַנץ פֿײַן אױסגעגלעט דעם דרײַעקיקן שאַרבן, דעם שטערן פֿאַרקנײטשט, די אױגן האַלב צוגעמאַכט און געקוקט פֿאַרטראַכט אַריבער די ברילן אין אײן פּינטל אַרײַן, װי אַ מענטש װאָס האַלט בײַם לײזן אַ װעלט־פּראָבלעם. דאָס װאָרט איז געזאָגט געװאָרן. דער דאָקטאָר לעװיוס װאָלט בעטן בײַ די קעלנערס, זײ זאָלן אַזױ גוט זײַן ברענגען ביר, אַלעמען צו קופֿל ביר, און כּשרע װוּרשט אױף פֿאַרבײַסן.
די קעלנערס האָבן זיך אױסגעגלײַכט, האָבן בײדע מיטאַמאָל זיך אַ לאָז געגעבן מיט אַזאַ אימפּעט און מיט אַזעלכע שײַנענדיקע פּנימער, גלײַך װי זײ װאָלטן װעלן אָנזאָגן דער װעלט אַ בשׂורה, אַז עמעצער, אַ נאָענטער באַקאַנטער, האָט אַנטדעקט דעם נאָרדפּאָל, אָדער, װײניקסטנס, אַז מע האָט עמעצן באַפֿרײַט פֿון געפֿענקעניש.
דאָס ביר איז סערװירט געװאָרן, די כּשרע װוּרשט האָט מען מיט כּבֿוד אױפֿגענומען, אָפּגערײניקט פֿאַר איר אַ רײנעם אָרט, און דער דאָקטאָר לעװיוס האָט זיך אױפֿגעהױבן, װי אַ פּרעזידענט, און מיט זײער אַ זיס שמײכעלע, װאָס האָט זיך צעגאָסן אױף זײַנע גראָבע ליפּן און גרױסע װײַסע צײן, װעלכע האָבן זיך בײַ אים מאָדנע צעװאַקסן אײנער אױפֿן אַנדערן, האָט ער אָפּגעהאַלטן אַ טאָסט, אַ לאַנגע, אַ גלענצנדיקע רעדע.
געשפּראָכן האָט דער דאָקטאָר לעװיוס, נאַטירלעך, הױך־דײַטש, װאָרעם װי באַלד אָפֿיציעל, מוז מען שפֿרעכן דײַטש. אין דרײַ װערטער גיבן מיר איבער דעם גאַנצן אינהאַלט.
דער דאָקטאָר לעװיוס האָט קודם־כּל געגעבן אַ קורצן איבערבליק איבער דער געשיכטע פֿון טעאַטער בכלל, װי אַזױ די קונסט האָט זיך אַנטװיקלט בײַ אַלע פֿעלקער אין פֿאַרשײדענע לענדער, פֿון דעם גרױסן שעקספּירס צײַטן ביז צו הײַנטיקן טאָג. פֿאַרשטײט זיך, אַז דערבײַ איז אַרױסבאַװיזן געװאָרן אַ מוראדיקע ערודיציע, און נעמען פֿון ביכער און פֿון פֿאַרפֿאַסערס האָבן זיך געשאָטן, װי אַ האָגל אױף די קעפּ פֿון די אױסגעהונגערטע אַקטיאָרן, װאָס האָבן שעלמיש געװוּנקען צום אָנגעשױמטן שפּילנדיקן ביר און פֿרײַנטלעך געשמײכלט צו דעם כּשרן װוּרשט, װאָס האָט געלאָזט הערן פֿון זיך ריח־ניחוח פֿון גוט גערײכערט פֿלײש מיט אַ זײער פֿײַנעם אַראָמאַט מיט דײַטשן קנאָבל. חבֿרה האָט שױן אָנגעהױבן ביסלעכװײַז צו שדכנען זיך צו די קופֿליעס מיט ביר, װאָרעם לױט דעם דאָזיקן „קורצן איבערבליק“ האָבן זײ אױסגערעכנט, אַז ביז דער דאָקטאָר „לװיתן“ װעט פֿאַרטיק װערן מיט שעקספּירן, קאָנען זײ דרײַ מאָל פֿאַרטיק װערן מיטן ביר און מיט דעם כּשרן װוּרשט.
דער דאָקטאָר לעװיוס האָט אָבער אַלײן אַרױסגעזען, אַ פּנים, אַז ער איז מיט זײַן „קורצן איבערבליק“ אַ ביסל צו װײַט אַװעק, האָט ער קונציק געגעבן אַ שפּרונג איבער פֿון שעקספּירן גלײַך צום „פֿאָטער פֿון דער ייִדישער בינע“ צו גאָלדפֿאַדענען, און צו זײַנע נאָכפֿאָלגערס, ביז ער איז בשלום אַריבער צו די אַרטיסטן פֿון ייִדישן טעאַטער דאָ אין לעמבערג און צו די אַרטיסטן פֿון אַלע אַנדערע טעאַטערס, װאָס בלאָנדזשען אַרום פֿון שטאָט צו שטאָט און הײבן אױף די פֿאָן פֿון דער ייִדישער קונסט. אײנער פֿון די דאָזיקע באַדײַטנסטע בלאָנדזשענדע אַרטיסטן, האָט דער רעדנער געזאָגט, איז דער יונגער גאַסט פֿון בוקאַרעשט, דער שױן באַרימטער מאַעסטראָ, דער טאַלאַנטפֿולער קינסטלער ראַפֿאַלעסקאָ, װעלכן זײ האָבן די ערע דאָ אינעם ענגן קרײַז פֿון לױטער אַרטיסטן צו באַגריסן.
„דיזער יונגער אַרטיסט, מײַנע דאַמען און הערן, ― האָט דער דאָקטאָר לעװיוס זיך געװענדט צו די אַרטיסטן, באַװײַזנדיק אױף ראַפֿאַלעסקאָן, ― דיזער יונגער אַרטיסט איז ערשינעןדערשינען פֿאַר אונדזערע אױגן גאַנץ אונדערװאַרט, װי עס ערשײַנט אַמאָל אױפֿן הימל אַן אונדערװאַרטעטער פֿאַר דער אַסטראָנאָמיע אַ לױכטנדער, אַ בלאָנדזשענדער גלענצנדער שטערן. גאַנץ אונדערװאַרטעט האָט פֿאַרבלאָנדזשעט צו אונדז דער דאָזיקער בלאָנדזשענדער שטערן ראַפֿאַלעסקאָ און האָט באַלײַכט דעם גאַנצן הימל פֿון אונדזער ייִדישער בינע. אָבער נישט אױף לאַנג, מײַנע דאַמען און הערן, לײַדער נאָר אױף אַ קורצער צײַט, װי אַלע גרױסע בלאָנדזשענדע שטערן, װאָס אָט באַװײַזן זײ זיך, און אָט װערן זײ פֿאַרשװוּנדן… איך הײב אױף מײַן טאָסט, מײַנע דאַמען און הערן, ― האָט דער דאָקטאָר לעװיוס אױסגעלאָזט זײַן דרשה, ― איך טרינק פֿאַר אונדזערע ייִדישע בלאָנדזשענדע שטערן. „האָךHoch: לחײם; הױך זאָל לעבן!“
אַ דרײַפֿאַכיקער „האָך“ האָבן אונטערגעכאַפּט די אַרטיסטן פֿון בײדע טרופּעס און באַדאַנקט דעם רעדנער מיט אַ היפּשע פּאָרציע אַפּלאָדיסמענטן, און מע האָט זיך געגעבן אַ נעם צום ביר און צו דעם כּשרן װוּרשט.
― פֿאַר אונדזערע בלאָנדזשענדע שטערן! ― זאָגט צו אים נאָכאַמאָל דער דאָקטאָר לעװיוס מיטן לעצטן טרונק ביר, טוט אַ קלונג צו די קעלנערס, צעצאָלט זיך און געזעגנט זיך אָפּ מיטן גאַנצן עולם ביז דער צװײטער פֿאָרשטעלונג, ביז מאָרגן.
― אױף װידערזען.
― ברוך שפּטרני! ― רופֿט זיך אָן אײנער פֿון דער חבֿרײַא, בעת דער דאָקטאָר לעװיוס איז שױן אױף יענער זײַט טיר.
― אַלצדינג איז ביז אַ צײַט, ― כאַפּט אים אונטער נאָך אײנער.
― נישטאָ קײן אײביקע זאַך אונטער דער לבֿנה, װי דאָן פּעדראָDon Pedro, פֿון אַ פּיעסע פֿון שעקספּירן זאָגט.
― יאָלד! װאָסער דאָן פּעדראָ? דאָס האָט גאָר געזאָגט משה רבינו.
― קערסט מײנען ― שלמה המלך?
― לאָז זײַן שלמה המלך. קינדער, צו דער אַרבעט! די נאַכט שטײט נישט. און דער עולם הײבט זיך אױף פֿון די טישן און מע שפּאַצירט אַרײַן אַהין, אינעם אָפּגעשלאָסענעם זײַטיקן צימער, װוּ מע קאָן כאַפּן אַ קערטל.
חבֿרה אַקטיאָרן, אַז זײ פֿאַרקלײַבן זיך אַהין, אינעם קלײנעם קאָרטן־צימערל פֿון קאַפֿע „מאָנאָפּאָל“, װײס מען דען, װוּ די צײַט קומט אַהין?
זעצט מען זיך אַװעק שפּילן, מוז זײַן עמעצער אַ כּפּרה־הינדל, װאָס דאָס רובֿ װערטלעך און דער גרעסטער חלק קללות פֿאַלן אױף זײַן קאָפּ.
צום מײנסטן איז דאָס כּפּרה־הינדל שװאַלב, אונדזער באַקאַנטער טראַגיקער איזאַק שװאַלב.
איצטיקס מאָל האָט זיך שװאַלב געהיצט בײַ די קאָרטן מער װי אַלעמאָל. „אַ נאַקעטער איז אים איבערגעגאַנגען דעם װעג“. עס איז אים נישט געגאַנגען דאָס בלאַט, כאָטש טו זיך אָן אַ מעשׂה. בײדע, אי ער, אי די שװעסטער, די פּרימאַדאָנע הענריעטאַ שװאַלב, האָבן געהאַלטן אין אײן בײַטן געלט און האָבן בײדע געפֿלאַמט װי אַ העליש פֿײַער…
אױף דער שװעסטער האָט אים נאָך מער געאַרט, װי אױף זיך. האָט ער גענומען איר אױסרעדן פֿאַר אַלעמען, אַז זי „ברענט געלט“. האָט זי אים געזאָגט, אַז זי ברענט איר געלט, נישט זײַנס. האָט ער איר געזאָגט: „װאַש גרעט“. האָט זי אים געזאָגט: „דרײ סיגאַרעטלעך“… האָט ער איר… האָט זי אים… אַ װאָרט פֿאַר אַ װאָרט, עס הײבט אָן װערן הױך־אינטערעסאַנט. דער עולם מישט זיך אַרײַן. אַ סך נעמען זיך אָן פֿאַר דער פּרימאַדאָנע. פֿאַראַן אָבער אױך אַזעלכע, װאָס האַלטן מיטן ברודער. נעמען זײ זיך אָן זײַן קריװדע. װערט ער נאָך מער אױפֿגערעגט און זאָגט, אַז ער דאַרף נישט קײן מליץ־יושר און בעט נישט קײנעמס לאַסקע. עס װערט פֿרײלעך און די געלעכטערן װאַקסן.
ביסלעכװײַז װערן אין קאָרטן אַרײַנגעצױגן אױך בײדע דירעקטאָרן: געצל בן געצל און בערנאַרד האָלצמאַן.
אַלס דירעקטאָרן, זיצן די צװײ פּאַרשױנען פֿריִער גלאַט אַזױ זיך. זײ קוקן צו, װי דער עולם שפּילט. ס'איז אינטערעסאַנט צו זען, װער װעט דאָ געװינען און װער װעט פֿאַרשפּילן. דערנאָך שטעלן זײ אַלײן אױך אַרײַן אין קאָן. חלילה נישט אױף צו געװינען. נײן. נאָר אַזױ זיך, אױף קאַטאָװעס. מען איז טשיקאַװע זען, װעמענס קאָרט װעט שלאָגן? און װי עס פֿירט זיך בײַ אַ בלינדער קאָרט, פֿאַרשפּילן זײ דאָך מסתּמא. װילן זײ זיך אָפּשפּילן, װערן זײ װידער באַגראָבן, הײבן זײ זיך אָן צו היצן ― און אָט אַזױ װערן אַלע פֿאַרטיפֿט אין דער אַרבעט, און מע זעט שױן נישט מער פֿאַר זיך די װעלט, אױסער דרײַ זאַכן: דעם באַנקיר, דאָס געלט און די קאָרטן.
קאָרטן פֿליִען, פּנימער פֿלאַמען. אױגן ברענען. געלט קלינגט. די געשרײען װאַקסן. מע רײַסט פֿון די הענט. מע שלאָגט זיך פֿאַר אַ קאָרט. װער עס לאַכט, און װער נישט. װער ס'איז צופֿרידן, און װער נישט. אױפֿגערעגט זײַנען אַלע. מען איז גרײט אײנס דאָס אַנדערע דורס זײַן, אײַנשלינגען לעבעדיקערהײט.
נאָר צװײ פּאַרשױנען האָבן נישט גענומען קײן אָנטײל אין דער װאַקכאַנאַליע פֿון די קאָרטן. דאָס זײַנען געװען אונדזער יונגער העלד ראַפֿאַלעסקאָ און ברײַנדל טשערניאַק, אָדער, װי מע רופֿט זי, „ברײַנדעלע קאָזאַק“.
נישט מחמת די צװײ זײַנען חלילה װײַט פֿון קאָרטן. אַדרבא, אױף ברײַנדעלע קאָזאַק זאָגן חבֿרה, אַז „זי װעט פֿאַרשטעקן דרײַ מאַנצבילן בײַ די קאָרטן“. „ברײַנדעלע קאָזאַק, אַז זי געװינט, כאַפּט זי אױס, זאָגן זײ, די יאַרמלקע מיט ניס, און ― ניו־ניו“ אַזױ זאָגן אױף איר חבֿרה אַקטיאָרן. און ברײַנדעלע טוט זיך אירס: געװינט זי ― באַהאַלט זי דאָס געװינס אין קעשענע; זעט זי, אַז עס גײט איר נישט די קאָרט, הערט זי אױף צו שפּילן. אָט אַזאַ מענטש איז ברײַנדעלע קאָזאַק.
אױך ראַפֿאַלעסקאָ האָט נישט פֿײַנט קײן קערטל. פֿאַרקערט, מע קאָן זאָגן, אַז ער האָט דאָס זײער־זײער ליב. נאָר װאָס דען? זײַן שפּילן איז גאָר אױף אַן אַנדער מין אַרט. אים אינטערעסירט נישט אַזױ דאָס געװױנען אָדער דאָס פֿאַרשפּילן, װי דאָס שפּילן גופֿא. דער פּראָצעס פֿון קאָרטנשפּיל איז פֿאַר אים אַלײן אַ זאַך פֿון הױכן אינטערעס.
„כאַ־כאַ! שױן דאָס זעקסטע מאָל, אַז איך שטעל אַװעק אױפֿן קעניג פּיק, און איר זאָלט זאָגן, ער זאָל דאָס אײן מאָל אױסנעמען“…
אָדער „כאַ־כאַ! װאָס זאָגט איר דערױף? איך האָב דאָך שױן װידער אַמאָל פֿאַרשפּילט!“.
די צװײ, ברײַנדעלע קאָזאַק און ראַפֿאַלעסקאָ, האָבן נאָר אָפּגעװאַרט די צײַט, ביז דער טומל איז געװאָרן גענוג גרױס און דער גאַנצער עולם פֿאַרהיפּנאָטיזירט, דעמאָלט האָבן זײ זיך אָפּגעקערעװעט אין אַ זײַט, און ס'איז גיך פֿאַרבונדן געװאָרן צװישן די צװײ אַן אינטימער געשפּרעך: „עס דאַכט זיך אים, אױב ער האָט קײן טעות נישט, אַז ער האָט זי געזען אין האָלענעשטי?“… „נײן, ער האָט קײן טעות נישט“. דער מאַדאַם טשערניאַקס קײַלעכיק פּנים װערט רױט, און די אײבערשטע ליפּ הײבט אָן בײַ איר צו שװיצן. „זי האָט אים באַלד דערקענט, כאָטש ער איז אױסגעװאַקסן… געװאָרן אַ גרױסער. אפֿשר װאָלטן זײ זיך צוזעצן אױף אַ װײַלע?“…
און זײ זעצן זיך אַװעק באַזונדער בײַ אַ טישל, און דער שמועס װיקלט זיך און װיקלט זיך: „האָלענעשטי… טעאַטער… טרופּע… שטשופּאַק… “. ער טוט זי אַ פֿרעג פֿאַרבײַגײענדיק:
― װוּ זשע איז ער איצט, אָט דער שטשופּאַק?
― שטשופּאַק װוּ ער איז? עהע־הע! (זי טוט אַ מאַך מיט בײדע הענט) עליו־האַשאָלעכץ…
ראַפֿאַלעסקאָ טוט זיך אַ כאַפּ אױף:
― געשטאָרבן?…
די מאַדאַם טשערניאַק צעלאַכט זיך געשמאַק, באַװײַזט אַלע צײן:
― כאַ־כאַ־כאַ, שטשופּאַק געשטאָרבן? נישט אַזאַ מענטש איז שטשופּאַק, ער זאָל טאָן אַזאַ נאַרישקײט. ער איז דװקא געזונט און שטאַרק אױף אַלע אבֿרים, נאָר דער קאָפּ איז אים אין דער ערד. אױ, אין דער ערד! אַחוץ װאָס ער האָט צו טאָן שטענדיק מיט װײַבער ― דער כּל־בוניק שטשופּאַק פֿאַרגינט זיך האָבן דרײַ װײַבער, דרײַ מכּות אים אין האַלדז ― האָט ער געכאַפּט אַ זײַטיקן קלאַפּ, װאָס ער װעט אים האָבן צו געדענקען, און צו גאָט אַ האָפֿענונג, אַז ער װעט שױן אַזױ גיך נישט אױפֿשטײן קײן תּחית־המתים.
די מאַדאַם טשערניאַק רוקט זיך צו צו אים נענטער און דערצײלט אים מיט האַרץ, מיט היץ און מיט הענט פֿון שטשופּאַקן. װי אַזױ ער איז נעבעך אױף צרות, אױף גרױסע צרות. אַ קלײניקײט, אַ מענטש האָט זיך אױסגעבראַכט, אױסגעפֿאַרזעצט און אױסגעפֿאַרקױפֿט דאָס גאַנצע ביסל בריליאַנטן, װאָס ער האָט פֿאַרמאָגט! און װער עס קען שטשופּאַקן מיט זײַנע בריליאַנטן, דער װעט דאָס פֿאַרשטײן… און צוליב װאָס? ― צוליב אַ מײדל, װאָס אים האָט זיך געחלומט, אַז זי װעט זײַן מיט דער צײַט זײַן גאַנץ אָנשפּאַרעניש, זײַן צירונג און זײַן אַלץ. אַ פּרימאַדאָנע האָט זי בײַ אים געזאָלט זײַן. אַ פּרימאַדאָנע, װאָס ער װעט נאָכדעם מאַכן ― מאַכן זאָל זיך אים אַ מכּה ― דורך איר אַ פֿאַרמעגן… צום סוף איז דאָך פֿאַראַן אַ גאָט אױף דער װעלט. װאָס טוט גאָט? טרעפֿט זיך אַ מעשׂה, אַז דאָס מײדל דאַרף זיך באַקענען ערגעץ אױף אַ קאָנצערט מיט דער װעלטבאַרימטער זינגערין מאַרטשעלאַ עמבריךMarcella Sembrich 1858-1935, און די מאַרטשעלאַ עמבריך הערט זי זינגען, װערט זי נאָך איר די כּפּרה, און נעמט זי אַװעק צו זיך און גיט זי אָפּ אין װין אין קאָנסערװאַטאָריום. נו, זאָל ער נישט אײַננעמען קײן מיתה־משונה, שטשופּאַק, אַז מע פֿאַרלירט אַזאַ פּרימאַדאָנעכן, װאָס ער װאָלט געקאָנט דורך איר אױפֿקומען? אײַ, אַ פּרימאַדאָנעכן! שטשופּאַק זוכט אױס אַ מײדל אַ גאָלד… נאָך גאָר אַ קינד… בלוט און מילך… שײן, װי דער טאָג, און זינגען זינגט דאָס ― אַז עס לאָזט זיך אױס די װעלט… ראָזע הײסט זי, ראָזע ספּיװאַק.
― רײזל?!…
ברײַנדל טשערניאַק, אָדער „ברײַנדעלע קאָזאַק“, אַז זי האָט דערהערט פֿון ראַפֿאַלעסקאָן דעם אױסגעשרײ „רײזל“, האָט זי זיך שױן מער נישט געקאָנט אײַנהאַלטן. זי האָט געגעבן אַ פּליעסק מיט די הענט און געמאַכט זיך אַן אַלטן קאָמפּלימענט:
― אױ! אױ! נו?… װער ס'איז שײן ― איך בין קלוג!…
יאָ. זי מעג זיך טאַקע באַרימען, אַז זי האָט אַן אױג. אױ אַן אױג! אַן אױג! באַלד, אין דער ערשטער מינוט, װי זי האָט נאָר דערזען הינטער די קוליסן אָט דעם „לעאָ ראַפֿאַלעסקאָ פֿון בוקאַרעשט“, אַזױ איז איר געקומען אױף די געדאַנקען, אַז ס'איז „ער“… אָט דער, װאָס זי האָט אים געזען אין אײנעם מיט דער ספּיװאַק. און נישט אײנמאָל האָט זי אים געזען, נאָר עטלעכע מאָל, אַ סך מאָל. און זי האָט באַלד אַ נעם געטאָן גריבלען בײַ זיך אין זכּרון: „רבונו־של־עולם! װוּ האָט זי אים געזען אין אײנעם מיט ראָזע ספּיװאַק? ― נו, פֿאַרשטײט זיך, אַז אין האָלענעשטי, אין טעאַטער! ערשט הײַנט איז דאָס איר קלאָר געװאָרן, קלאָר װי דער טאָג. װי באַלד אַזױ, איז איר שױן פֿאַרענטפֿערט אַ סך זאַכן. ערשטנס, איז איר שױן רעכט, װאָס אָט די ראָזע ספּיװאַק האָט אַזױ אײַנגעלײגט די װעלט… אָ! נאָך אַזאַ בחור, כ'לעבן, מעג מען זיך פֿאַרבענקען… אַך, װען ער זאָל װיסן, װי ראָזע האָט נאָך אים געבענקט!… “.
― געבענקט?…
ראַפֿאַלעסקאָ פֿילט, אַז עס פֿאַרכאַפּט אים דער אָטעם. און די מאַדאַם טשערניאַק טוט אים אַ זעץ איבער די הענט: „זע נאָר, װי ער מאַכט זיך תּמעװאַטע!… נעבעך! נעבעך! אַזאַ יונגיטשקער און קאָן שױן אָפּנאַרן, אַי־אַי־אַי! געבענקט ― פֿרעגט ער! בענקען צו בענקען איז דען גלײַך! אױסגעגאַנגען! אױסגעגאַנגען, װי אַ ליכט. דאָס מײדל האָט זיך קײן אָרט נישט געקאָנט געפֿינען… פֿון װאַנען זי װײס דאָס? ― כאַ־כאַ, אַ שײנע מעשׂה! זי און ראָזע זײַנען דאָך געװען װי אַנדערע צװײ. װי שװעסטער. װי אײגענע שװעסטער… עס איז דען געװען אַ זאַך, װאָס ראָזע זאָל פֿאַר איר נישט פֿאַרטרױען? אײנמאָל האָט זיך געטראָפֿן אַ מעשׂה… שאַ! װוּ האָט זיך עס געטראָפֿן? זי געדענקט שױן ניט אַקוראַט. װוּ זײַנען זײ דען נישט אױסגעװען? אַזױ װי די ציגײַנערס האָבן זײ זיך אַרומגעשלעפּט מיט דעם שטשופּאַקן, פֿאַרשלעפּן זאָל מען אים, רבונו־של־עולם. פֿון לאַנד צו לאַנד. פֿון שטאָט צו שטאָט. װוּ מען האָט געטאָגט, האָט מען נישט גענעכטיקט. בלײַבן לאַנג אױף אײן אָרט ― האָט אים נישט געטױגט איבער זײַנע װײַבער, װאָס האָבן אים געיאָגט און גערודפֿט. אַלעמאָל, אַלעמאָל קומט צו אים אַ פֿריש װײַב, קומען זאָל אױף אים פּרעהס שלעק. און אַ טרופּע איז בײַ אים דעמאָלט געװען ― אַזאַ יאָר אױף אים. אײן דראָנג גרעסער פֿונעם אַנדערן. װען נישט זי, ברײַנדל טשערניאַק, מיט איר שפּילן, און ראָזע ספּיװאַק מיט איר זינגען, װאָלט ער געמעגט נעמען אַ טאָרבע און גײן אין די הײַזער, אָדער גלאַט אָנלײגן מיטן קאָפּ. אױף זײ אין צװײען, קאָן מען זאָגן, האָט זיך געהאַלטן דאָס גאַנצע שטיקל טעאַטער. און איבערהױפּט, אױף ראָזעס זינגען לידלעך. דאָס איז געװען אַ זינגען! דאָס איז געװען לידלעך!“… די מאַדאַם טשערניאַק איז געװען די ערשטע, װאָס האָט נבֿיאות געזאָגט נאָך דעמאָלט, אַז דאָס מײדל װעט אַמאָל זײַן גרױס און באַרימט, װאָרעם זי, די מאַדאַם טשערניאַק, איז אױף די זאַכן שױן דװקא אַ מבֿין… „װאָס זי האָט זיך שױן אָנגעזען אױף איר לעבן ― אױ־אױ־אױ! זי האָט ראָזען אַלײן געזאָגט װיפֿל מאָל, אַז נישט דאָ איז איר אָרט. קײנער װאָלט זיך נישט אײַנגעשטעלט מיט איר אַזױ אױפֿריכטיק צי רײדן, װי זי, און פֿאַר קײנעם װאָלט ראָזע נישט פֿאַרטרױט איר האַרץ, װי פֿאַר איר, װאָרעם קײנער קען נישט ― נײן, קײנער קען נישט אַזױ שטשופּאַקן, ימח־שמו, װי זי קען אים… האָט זי געװוּסט, מיט װאָס דאָס שמעקט. אַן עלנטע… נאָך גאָר אַ קינד… בלוט און מילך… געהײסן האָט דאָס אַפֿילו פֿאַר דער װעלט, אַז די ראָזע ספּיװאַק איז שטשופּאַקס אַן אײגענע, אַ פּלימעניטשקע, װאָס ער האָט זי אַראָפּגעבראַכט פֿון װאַרשע. אַ פּלימעניטשקע פֿון װאַרשע? כאַ־כאַ! דאָס װעט ער דערצײלן דער באָבען, נישט איר! זי, ברײַנדל טשערניאַק, האָט באַלד אָנגעשמעקט אַז ראָזע איז אַזױ אַ פּלימעניטשקע, װי זי איז אַ קײסערינע. נאָר ער װיל אַ פּלימעניטשקע ― כאַפּט אים דער װאַטן־מאַכער ― זאָל זײַן אַ פּלימעניטשקע… און זי האָט גענומען נאָכקוקן, נאָכשמעקן, אױסטאַפּן בײַ שטשופּאַקס פֿליגל־אַדיוטאַנט. שלום־מאיר הײסט ער. ראַפֿאַלעסקאָ דאַרף אים געדענקען… ― „אָ! ער געדענקט אים זײער גוט, פֿאַרװאָס זאָל ער נישט געדענקען? אַ נידעריקער, אַ פֿרײלעכער, אַ פֿאַרשלעפּטע קרענק“…
אַ פֿאַרשלעפּטע קרענק? ― כאַפּט אים אונטער ברײַנדעלע קאָזאַק. ― אַ װאַגאַבונד, אַ גנבֿ, אַן אױסװוּרף פֿון דער נאַטור, נאָך אַ גרעסערער כּל־בוניק פֿון זײַן באַלעבאָס. װי אַ געטרײַער הונט, איז ער איבערגעגעבן צו אָט דעם שטשופּאַקן, װײסט דער רוח די בײנער זײערע, װאָס האַלט דאָס זײ שטענדיק אין אײנעם, אָט די צװײ? װוּ מע זײט זײ ניט, דאָרט װאַקסן זײ…
און זי הערט נישט אױף צו שיטן אױף זײ פּעך און שװעבל, און אונדזער יונגער העלד שלינגט איטלעכס װאָרט. ער װאָלט שױן װעלן הערן פֿון איר עפּעס אַזעלכעס, װאָס געהער זיך אָן מיט רײזלען, און זי קלאַפּט אים װעגן שטשופּאַקן און װידער אַמאָל װעגן שטשופּאַקן. זי זעט אָבער אַלײן אױך, אַז ס'איז שױן צו פֿיל שטשופּאַק, שלאָגט זי זיך אַלײן איבער די רײד: „יאָ, װוּ זשע האַלט זי, הײסט דאָס? אַלץ בײַ דער ראָזע ספּיװאַק… קומט זי צו גײן צו איר אײנמאָל, ראָזע הײסט עס, און פֿרעגט בײַ איר, אױב זי קאָן װאַרפֿן אױף קאָרטן? װאָס עפּעס פּלוצעם? קאָנען קאָן זי. נאָר זי װײסט, זאָגט זי, אײנע אַ טרעפֿערין, װאַרפֿט זי אױף קאָרטן, אַז עס לאָזט זיך אױס די װעלט… פֿאַלט זי איר אױפֿן האַלדז, ראָזע הײסט עס: נשמהניו, האַרצעניו, ליובעניו, מע זאָל זי פֿירן צו דער טרעפֿערין… נײן, זי װיל באַלד… װאָס האָט דיר אָנגעשפּאַרט, פֿײגעלע?… אָט אַזױ װיל זי, אַ קאַפּריזנע מײדל געװאָרן אָט די ספּיװאַק, אַ ברען פֿלאַם־פֿײַער… פּלוצעם זאָל זי זיך אײַך צעװײנען, באַהאַלטן דעם קאָפּ אין קישן. נישט עסן, נישט טרינקען, נישט גאָרנישט. און אַמאָל זאָל זי אײַך אַרומכאַפּן טאַנצן אין מיטן העלן טאָג… „אין מיטן דרינען? משוגע, צי חסר־דעה?“… און אַמאָל זאָל זי זיך גאָר צעזינגען און זינגען און זינגען. טאַקע גאָר װי אַ סאָלאָװײ. אַ קאַפּריזנע מײדל אָט די ספּיװאַק“…
„הכּלל, װוּ זשע האַלט זי? יאָ, גײען זײ צו דער טרעפֿערין, הײסט עס, גוט. געקומען צו דער טרעפֿערין ― אַ קלוגע מכשפֿה. אַ דורכגעטריבענע. קוקט זי איר אין די אױגן, לײגט אױס די קאָרטן, פֿאַלט אױס אַס האַרץ ― „אַ ליבע“ הײסט עס… און אױבער קאַראָ ― אַ „בלאָנדער קאַװאַליער“… און אַ זעקסטל, אַלע מאָל אַן אַנדער זעקסטל ― „אַ װעג“ הײסט עס. „אַ ליבע“, „אַ בלאָנדער קאַװאַליער“ און אַ „װעג“. גוט. און זי לאָזט נישט אַראָפּ פֿון איר קײן אױג, די טרעפֿערין, און טײַטשט איר אױס, אַז דער „בלאָנדער קאַװאַליער“ טראַכט פֿון איר כּסדר… טאָג װי נאַכט טראַכט ער נאָר פֿון איר, דער בלאָנדער. טאָג װי נאַכט. ער שטרעבט צו איר, צו ראָזען הײסט עס, מיט אַלע כּוחות, מיטן גוף און מיט דער נשמה… ער װיל זיך, זאָגט זי, מיט דיר אױפֿטרעפֿן. ער גײט אױס, ער חלשט און װײסט נישט, װי אַרום… װײַל איר זײַט, זאָגט זי, בײדע אין „װעג“, תּמיד אין װעג. שטענדיק־שטענדיק אין װעג… ער ― אַהער, דו ― אַהין. ער ― אַהין, דו ― אַהער… איר האָט זיך ליב, זאָגט זי, איר האָט זיך ליב. ער ― דיך, און דו ― אים. און איר טראָגט זיך, זאָגט זי, אײנס צו דאָס אַנדערע, איר שטרעבט, איר רײַסט זיך, נאָר איר בלאָנדזשעט, איר בלאָנדזשעט… איר בלאָנדזשעט אַזױ װי די שטערן, זאָגט זי, אַזױ װי די שטערן אין הימל…
און נאָך עפּעס האָט איר דאָרטן די מכשפֿה געזאָגט און געזאָגט און געזאָגט. זי געדענקט שױן אָבער נישט ― װאָס… זי געדענקט נאָר, אַז זײ זײַנען אַרױסגעגאַנגען פֿון דער טרעפֿערין, איז איר ראָזע געפֿאַלן אױפֿן האַלדז און גענומען זי קושן און װײנען אַזש פֿאַר פֿרײד… „אַ קאַפּריזנע מײדל ― האָט זי זיך דעמאָלט געטראַכט ― אַ קאַפּריזנע מײדל“… איצט איז איר שױן פֿאַרענטפֿערט אַ סך זאַכן“, ― לאָזט אױס ברײַנדעלע קאָזאַק מיט אַ ניגון, און דאָס קײַלעכיקע פּנים װערט איר באַגאָסן מיט אַ פֿעט צופֿרידן שמײכל.
ס'איז שױן געװען װײַט נאָך האַלבע נאַכט, אַז די חבֿרה אַקטיאָרן פֿון בײדע קאָמפּאַניעס האָבן סוף־כּל־סוף געענדיקט דאָס שפּילן אין קאָרטן און זײַנען זיך צעגאַנגען, דער אַהער, דער אַהין. װער מיט חרטה, און װער מיט אַ פֿאַרדראָס. װער צופֿרידן, און װער פֿאַרזאָרגט, און װער טאַקע רעכט אין כּעס אױף זיך און אױף יענעם און אױף דער גאַנצער װעלט.
װי אױף צו להכעיס, איז נישט געװען קײן אײן דראָזשקע אױף דער גאַס, און אונדזערע העלדן, האָלצמאַן און ראַפֿאַלעסקאָ, האָבן געמוזט גלײַך מיט אַלע זיך שלעפּן איבער די לעמבערגער גאַסן פֿון קאַפֿע „מאָנאָפּאָל“ ביז צו זיך אױף דער סטאַנציע מחילה צו פֿוס.
עס איז געװען אַן אָסיעניקע נאַכט. אײנע פֿון די נעכט, װאָס מע זאָגט אױף זײ: „נישט װינטער, נישט זומער, נישט װאַרעם, נישט קאַלט“. װאָס זשע, פֿרעגט זיך, איז אונדזער יונגן העלד אַזױ גוט, אַזױ ליב און אַזױ פֿרײלעך? װאָס זשע שמײכלט צו אים אַזױ דער הימל? װאָס זשע װינקען צו אים אַזױ די שטערן? װאָס זינגען די גאַסן? מיט װאָס שמעקט אַזױ די נאַכט? װאָס טראָגט עס אים אַזױ אין דער לופֿטן? למאַי װילט זיך אים הײַנט זינגען? למאַי װילט זיך אים אַזױ אַרומנעמען זײַן פֿרײַנד, זײַן טײַערן ליבן פֿרײַנד און זיך מיט אים צעקושן דװקא אָט דאָ, אין מיטן גאַס? „נײן, ער מוז אים אַרומנעמען, האָלצמאַנען, ער האָט אים ליב. נו, ער האָט אים ליב!!“…
יענער קוקט אים אָן, װי אַ משוגענעם.
האָלצמאַן קאָן זיך נישט מוחל זײַן. ער האָט זיך הײַנטיקע נאַכט פֿאַרשפּילט, װי אַ רעכטער קאַרטיאָזשניק. דער רוח האָט אים געטראָגן זיך צושמידן צו דער באַנק. אַ יצר־הרע, צו אַלדי שװאַרצע יאָר. דערזען אַ פֿול שיסעלע, האָט ער אים אָנגענומען אַ חשק. אַ רוח אין געלטס טאַטן אַרײַן… תּחילת האָט ער געהאַט געװוּנען. כאַפּ זשע אױס דאָס היטל מיט ניס און גײ אַהײם, דו פּאַרך ― נײן, גלוסט זיך נאָך. אַ מענטש האָט גרױסע אױגן. און דערצו נישט געקאָנט אָפּזאָגן דעם דירעקטאָר געצל.
― אַ כאָליערע זאָל אױף אים קומען מיט מײַן הוסט אין אײנעם.
אַ שלעכטער סימן. האָלצמאַן, אַז ער הײבט אָן הוסטן און שעלטן דעם הוסט, איז אַ סימן, אַז ער איז נישט אױפֿגעלײגט. איז אָבער ראַפֿאַלעסקאָ אױפֿגעלײגט. אױפֿגעלײגט? גליקלעך. גליקלעך אױך נישט. נישטאָ דאָס ריכטיקע װאָרט, געבענטשט זאָל זײַן די דאָזיקע נאַכט! געבענטשט זאָל זײַן די דאָזיקע װעלט. די דאָזיקע שײנע ליבע זיסע װעלט! דעם גאַנצן װעג פֿון קאַפֿע „מאָנאָפּאָל“ ביז צו דער סטאַנציע איז נאָר ער רעדט און נאָר ער לאַכט און נאָר ער זינגט. „װאָס איז מיט דעם יאַט?“… דער דירעקטאָר האָלצמאַן טוט אים אַ קוק אין פּנים אַרײַן ― דאָס פּנים שײַנט, די אױגן גלאַנצן. „אַ פּנים, דעם דאָקטאָר לװיתנס קאָמפּלימענטן האָבן אים גוט דעם קאָפּ פֿאַרדרײט“…
געקומען אױף דער סטאַנציע שױן מיטן טאָג גלײַך, זיך קױם דערקלונגען, טוט מען זיך אױס אױף צו שלאָפֿן גײן, און ראַפֿאַלעסקאָ הערט נישט אױף צו רײדן און צו לאַכן. און עס דאַכט זיך האָלצמאַנען, אַז זײַן יונגער פֿרײַנד רעדט עפּעס הײַנט מאָדנע דיבורים. עס קלעפּט זיך נישט אַ װאָרט צו אַ װאָרט… „נײן, עס געפֿעלט אים, זאָגט ער, די שטאָט לעמבערג! לעמבערג! ― אַ מחיהדיקע שטאָט. אַ מחיהדיקער נאָמען. לעמ―בע―רג. און די מענטשן? גאָלדענע מענטשן, זאָגט ער, און דאָס טעאַטער איז אים אױך, זאָגט ער, געפֿעלן. און די אַרטיסטן ―אױסגעצײכנטע מענטשן אַלע“.
― און דער דירעקטאָר געצל? ― שלאָגט אים איבער האָלצמאַן.
„פֿאַרװאָס נישט? זײער אַ װױלער מענטש אָט דער געצל.“
― אַזאַ יאָר אױף אים, אַחוץ שװאַרצקײט! ― כאַפּט אונטער האָלצמאַן און װיל פֿאַרלעשן דאָס ליכט ― שױן צײַט שלאָפֿן. לאָזט אים נישט ראַפֿאַלעסקאָ. ער װיל נאָך אַ ביסל רײדן.
― משוגע מײַנע שׂונאים? שױן באַלד טאָג.
― כאָטש אַ ביסעלע ― בעט זיך בײַ אים ראַפֿאַלעסקאָ און צעלאַכט זיך פֿון זיך אַלײן.
― פֿון װאָס װילט זיך דיר רײדן? ― פֿרעגט אים האָלצמאַן.
ער װיל רײדן, ערשטנס, פֿון דעם דאָקטאָר לעװיוס.
― װאָס איז דאָ צו רײדן פֿונעם דאָקטאָר לעװיוס? אַ מעצענאַט אַ דײַטש, װאָס האָט אין זיך נײַן מאָס רײַך…
נײן, ער װיל הערן, װאָס טראַכט ער װעגן װין? װעגן פֿאָרן קײן װין? אַך, קײן װין!…
װאָס זאָל האָלצמאַן טראַכטן װעגן װין? װי קאָנען זײ אַװעקװאַרפֿן אַלע געשעפֿטן און פּלוצעם פֿאָרן קײן װין? װאָס איז בײַ זײ ― גנבֿיש געלט, צי װאָס?… לאָז דער דאָקטאָר לװיתן געבן צושטײַער אױף הוצאָות ― ער איז נישט קראַנק. ער האָט אפֿשר אַ האַלבן מיליאָן, איז ער נישט קלײן געבן צושטײַער…
ראַפֿאַלעסקאָ פֿאַרטראַכט זיך: „צושטײַער? ער װעט זיכער געבן צושטײַער. פֿאַרװאָס זאָל ער נישט געבן? אַ גאָלדענער מענטש אָט דער דאָקטאָר. אַ גאָלד, נישט קײן דאָקטאָר. אַ דימענט פֿון אַ דאָקטאָר“…
― אַלע זײַנען בײַ דיר גאָלדענע מענטשן. אַלע ― דימענטן. דערװײַל דאַרף מען שלאָפֿן. שלאָפֿן! שלאָפֿן!
האָלצמאַן ציט אױס דעם לאַנגן דינעם האַלדז פֿון בעט אַרױס, טוט אַ בלאָז, פֿאַרלעשט דאָס ליכט, מאַכט צו די אױגן, װיל אָנהײבן שלאָפֿן, לאָזט אים נישט ראַפֿאַלעסקאָ:
― אָט די קלײנטשיקע, די גראָבינקע, אָט די ברײַנדעלע קאָזאַק, אַיאָ אַ װױלינקע?
האָלצמאַן כאַפּט זיך אױף, שפּאַרט זיך צו אױפֿן שפּיציקן עלנבױגן פֿון זײַן דאַרער אױסגעטריקנטער האַנט און קוקט מיט די שאַרפֿע שפּיציקע אױגן אין דער פֿינצטערניש אַרײַן, װאָס שנײַדט זיך דורך מיט אַ שיטערן בלױען פּאַס פֿונעם פֿרימאָרגן.
ביז דער דאָזיקער מינוט האָט האָלצמאַן געהאַט כּמעט פֿאַרגעסן אָן דער ברײַנדעלע קאָזאַק. איצט האָט ער זיך דערמאָנט, אַז זי איז געזעסן די גאַנצע צײַט אינעװײניק מיטן „יאַט“ ― פֿון װאָס האָבן זײ געקאָנט רײדן?… „װער װײס?… פֿאַראַן גענוג שטיגוטערס, ממזרים אױף דער װעלט… נײן, ער קאָן זיך גאָר נישט מוחל זײַן װאָס ער האָט זיך אַזױ פֿאַרשפּילט מיט חבֿרה אין די קאָרטן, אַז ער האָט גאָר כּמעט פֿאַרגעסן אַכטונג געבן אױפֿן „יאַט“. דאָס אַנדערע מאָל װעט ער שױן אַזאַ זאַך נישט טאָן“…
האָלצמאַן קאָן שױן נישט שלאָפֿן. ער פֿאַרהוסט זיך און פֿרעגט בײַ ראַפֿאַלעסקאָן מיט אַ האַלב־װאַכנדיקער שטימע, װעגן װאָס, אײגנטלעך, האָט ער די גאַנצע צײַט גערעדט אָט דאָרט מיט אָט דער ברײַנדעלע קאָזאַק?
ראַפֿאַלעסקאָס קול באַרויִקט אים: „װעגן װאָס זאָל מען רײדן? װעגן גאָרנישט, גאָלע גאָרנישט. גלאַט געשמועסט. געפּלױדערט. געפּלאַפּלט אין דער װעלט אַרײַן“…
דאָך?…
ראַפֿאַלעסקאָ גיט אים איבער, װעגן װאָס זײ האָבן געפּלױדערט. ער טראַכט אים אױס פּיזמונות, נעכטיקע טעג, און לאַכט פֿון זיך אַלײן, װאָס עס גיסן זיך בײַ אים אַזעלכע שקרים און אַזױ גרינג, אַזױ גלאַט, װי אַ בױמל. און װאָס מער ער לײַגט, מער קומט דאָס אױס קײַלעכיק.
ראַפֿאַלעסקאָ פֿילט, אַז ער רעדט נישט דאָס, װאָס מע דאַרף, שלאָגט ער איבער זיך אַלײן:
― אָט די ברײַנדעלע קאָזאַק, כ'לעבן, אַ װױלינקע, אַ גוטע זעל. אַ מענטש אָן אַ גאַל. און, װײַזט אױס, אַ װױלע אַקטריסע. דאַרף שפּילן אױסגעצײכנט גוט. אַלע אַרטיסטן שפּילן דאָ אױסגעצײכנט גוט. װאָס? נישט אַזױ?
קײנער ענטפֿערט אים נישט. אַ פּנים, אַז האָלצמאַן שלאָפֿט שױן? יאָ, ער שלאָפֿט שױן.
האָלצמאַן שלאָפֿט שװער. עפּעס רירט זיך דאָרט בײַ אים אינעװײניק אין האַרצן אַלע מאָל, עס כאָרכלט און עס רײַסט זיך עפּעס בײַ אים פֿון אינעװײניק אַרױף, אַרױף, דורכן האַלדז, און עס קאָן זיך נישט אַרױסכאָרכלען קײנמאָל. דאָס כאָרכלען לאָזט נעבעך נישט שלאָפֿן אונדזער האָלצמאַנען. פֿאַרהוסט ער זיך אַלע מאָל און װערגט זיך מיטן הוסט און שנעל פֿונעם שלאָף: „אַ כאָליערע“… קערט זיך איבער אױף דער אַנדערער זײַט און װערט אַנטשלאָפֿן און כאָרכלט װײַטער, ביז דער הוסט װעקט אים אױף װידער אַמאָל אױף אַ װײַלע, שעלט ער אים װידער אױס מיט דער כאָליערע און װערט װידער אַמאָל אַנטשלאָפֿן.
װי קאָן מען שלאָפֿן אין אַזאַ נאַכט? ― דאָס פֿאַרשטײט נישט ראַפֿאַלעסקאָ. אַ מאָדנע נאַכט. אַ האַלב־װינטערדיקע, נאָר אַ מחיהדיקע נאַכט. „געבענטשט זאָל זײַן די דאָזיקע נאַכט!“… און ער כאַפּט זיך אױף פֿון געלעגער. ער עפֿנט אױף דאָס פֿענצטער. בײגט זיך אַריבער העכער האַלב אין דרױסן אַרױס און ציט אַרײַן אין זיך די פֿרישע לופֿט װיפֿל ער קאָן. נעמט אַרום מיט אײן קוק דעם גאַנצן הימל. אױסגעלאָשן זײַנען די שטערן, אין אַ זײַט הענגט אַ בלאַסע פֿאַרהױכטע לבֿנה, װאָס האַלט שױן בײַם אונטערגײן. אָט־אָט װערט זי פֿאַרשװוּנדן. די האַלבנאַכטיקע בלױקײט הײבט אָן צו װערן גרױ, פֿרימאָרגנדיק. אַקאָרשט װי מע זעט נישט װעט זיך אױפֿכאַפּן דער טומלדיקער טאָג. פֿאַר אונדזער העלד איז דאָס אַלץ אײנס: לאָז זײַן נאַכט. לאָז זײַן טאָג. אַז גאָט האָט אַזאַ טײַערע װעלט. אַזאַ טײַערע, אַזאַ װױלע, אַזאַ זיסע װעלט! געבענטשט זאָל זײַן די דאָזיקע װעלט! װי קאָן מען שלאָפֿן, אַז ס'איז אַזױ גוט אױף דער נשמה? װי קאָן מען שלאָפֿן, אַז דאָס האַרץ איז אַזױ פֿול און עס גלוסט זיך זינגען?
אים װילט זיך זינגען, זינגען…
האָלצמאַן האָט אָנגעשמעקט מיט זײַן שאַרפֿער שפּיציקער נאָז, אַז דער דירעקטאָר פֿון לעמבערגער טעאַטער, אָט דער „יאָקל בן פֿלעקל“, האָט געװאָרפֿן אַן אױג אױף זײַן „יאַט“. האָלצמאַן האָט, ברוך־השם, אַ שאַרף אױג. ער האָט געזען, אַז אַלע טאַנצן אַרום ראַפֿאַלעסקאָן און קוקן אױף אים, װי אַ קאַץ אױף שמאַלץ. נאָר ער האָט זיך געמאַכט װי ער זעט נישט. „טאַנצט קינדערלעך, טאַנצט, איר טאַנצט אױף אײַער אײגענער חתונה“… אַזױ האָט זיך געטראַכט אונדזער האָלצמאַן און האָט געמאַכט אײן „גאַנג“ נאָכן אַנדערן.
ראשית־חכמה, האָט ער „געשלאָגן בלאַט“ מיט דער פּרימאַדאָנעס ברודער, װאָס האָט זיך אים עפּעס זײער שטאַרק אַרומגעדרײט אַרום „יאַט“ און געשמײכלט צו אים, „װי אַ פּגר אומגעװאַשן“. מאָלט אײַך, אַז אַזעלכע, װי אָט דער „טרעלבױך שװאַלב“, װאָלט האָלצמאַן געקאָנט פֿאַרשטעקן אין גאַרטל צען, נישט אײנעם.
אײנמאָל האָט האָלצמאַן פֿאַרבעטן דעם טראַגיקער איזאַק שװאַלב אין אַ „רעסטאָראַציע“ און האָט אים בײַ אַ גלאָז ביר מיט אַ קאָלבאַס גענומען אָפּלױבן אין טאָג אַרײַן, זיך געװוּנטשן די מזלדיקע יאָר, װאָס שװאַלב איז מער אַקטיאָר פֿון זײַנע אַלע קאָלעגן. „אַזױ לאַנג קרענקט זײַן דירעקטאָר, „יאָקל בן פֿלעקל“, װי לאַנג ער איז װערט צו האָבן אַזאַ טראַגיקער, װי שװאַלב“.
מיט דעם האָט אים האָלצמאַן באַלד אַװעקגעקױפֿט. ער האָט אים אָפּגעטראָטן סאַמע דאָרט, װוּ אים טוט װײ. און שװאַלב האָט זיך מודה געװען פֿאַר אים, בסוד געװײנלעך, אַז ער װאָלט שױן לאַנג װעלן שלאָגן כּפּרות מיט אָט דעם עקספּלואַטאַטאָר, איז ער, ערשטנס, געבונדן מיט אַ קאָנטראַקט נאָך אױף גוטע דרײַ יאָר. און צװײטנס, איז „נישטאָ קײן פֿאָדעם“… ער זאָל האָבן מיט װאָס ― עהע־הע ― װי װאָלט ער איצט אָנגעשפּאַרט? „אַזױ לאַנג פֿױלט געצל בן געצל, װי לאַנג לעמבערג װאָלט אים אָנגעקוקט אַפֿילו. ער װאָלט שױן געפֿונען װוּהין צו פֿאָרן מיט אַזאַ פּרימאַדאָנעכן, װי זײַן שװעסטערל. לאָנדאָן, זאָגט מען, איז אַ ביסל אַ גרעסערע שטאָט, װי לעמבערג, האַ?“
― אַ ביסעלע, ― גיט אים צו האָלצמאַן און פֿאַרזופּט מיט ביר.
„נו, און אַ טעאַטער איז דאָרט פֿאַראַן, זאָגט מען, אַ ביסעלע אַ שענערס, האַ?“.
― איך מײן אַזױ, ― גיט אים צו האָלצמאַן און טוט אַ זופּ.
נײן. נאָך שענער. שװאַלב האָט דאָרט אַ ברודער, אין לאָנדאָן. אַן אײגענעם ברודער. אױך אַ פּאַפּיראָסניק, הײַנט איז ער שױן אַ „ביזנעסמאַןbusinessman: געשעפֿטסמאַן“. צוגעשיקט נישט לאַנג זײַן פּאָרטרעט: אַ יונגאַטש מיט אָט אַזאַ בױך, מיט אַ גאָלדענע קײט, מיט אַ דימענטענעם רינג, ― גאָרנישט צו דערקענען, אַז דאָס איז ער. ער שרײַבט אים, דער ברודער הײסט עס, למען־השם, ער זאָל קומען צו פֿאָרן מיט דער שװעסטער קײן לאָנדאָן, װעלן זײ װיסן, װאָס הײסט געלעבט אױף דער װעלט!
האָלצמאַן הערט אים אױס: „אַזאַ יאָר אױף אים, װאָס פֿאַר אַ חכם דער ברודער איז.. ער אַלײן, האָלצמאַן טאַקע, איז דען נישט אַ בעלן זיך אַראָפּכאַפּן מיט זײַן „יאַט“ קײן לאָנדאָן? עס ציט אים שױן לאַנג אַהין, אין דעם לאָנדאָן. אַ װױל שטעטל, זאָגט מען, אָט דאָס לאָנדאָן. ער פֿילט, אַז דאָרט קאָן מען מאַכן גימלגוט. דער עיקר איז ― צונױפֿשטעלן אַ חדר, װי עס געהער צו זײַן. ער װײס װאָס אים פֿעלט. צו זײַן קאָמפּאַניע פֿעלט אים נאָר אַ רעכטער טראַגיקער אױף די סאַמע שטאַרקע ראָלעס און אַ שײנע פּרימאַדאָנע ― אָט די צװײ װען ער קריגט, איז אַ רוח אין דער װעלטס טאַטן אַרײַן“.
מיט אַ האַלבע שעה שפּעטער, אַז די צװײ נפֿשות, האָלצמאַן און שװאַלב, זײַנען זיך צעגאַנגען פֿון דער „רעסטאָראַציע“ מיט גראָבע שטאַרק־שמעקנדיקע „טראַבוקוס־ציגאַרןTrabucos: אַ פֿאָרעם פֿון ציגאַרן“ אין די פּיסקעס, האָבן זײ זיך מאָדנע שטאַרק געדריקט די הענט און מאָדנע פֿרײַנטלעך געשמײכלט אײנס צום אַנדערן, װי מענטשן, װאָס האָבן זיך פֿאַרשטאַנען אױפֿן װאָרט און געשלאָסן נאָענטע גוטפֿרײַנדשאַפֿט גאָרנישט אױף קאַטאָװעס.
דערזען, װי די „קליפּה“ (האָלצמאַן) האָט זיך עפּעס זײער שטאַרק „סקאָמפּאַניעט“ מיטן „טרעלבױך“ (שװאַלב), האָבן חבֿרה אָפּגעטראָגן צו זײער דירעקטאָר גלײַך אין אױער אַרײַן: „כּך־וכּך. אונדזער איציקל איז עפּעס אַ צו נאָענטער שמעלקע געװאָרן מיט דעם קנאַקער פֿון בוקאַרעשט… “
דער דירעקטאָר געצל בן געצל האָט אױסגעהערט די אַלע מימרות, װי אַ תּם, כּלומרשט געװאָרן געל און גרין און שטאַרק אױפֿגעטראָגן אױף דעם „װאַגאַבונד“ און געהײסן זיך אַרײַנרופֿן אָט דעם ציגאַרניק שװאַלב.
אַז שװאַלב איז אַרײַנגעקומען, האָט דער דירעקטאָר צוגעמאַכט די טיר מיט די פֿענצטער, אַרומגעקוקט זיך פֿון אַלע זײַטן און געהאַט מיט אים אַ לאַנגן געשפּרעך. אינטים, אונטער פֿיר אױגן, און שטיל, גאַנץ שטיל: „אַ קשיא? טאָמער לײגט עמעצער צו אַן אױער פֿון יענער זײַט טיר? אַ װעלט פֿון פֿאַלשע מענטשן, אינטריגאַנטן, לײדיק־גײערס“…
נאָך דעם דאָזיקן שטילן געשפּרעך, אַז שװאַלב איז אַרױסגעגאַנגען פֿון זײַן דירעקטאָרס קאַבינעט, האָט אים דאָס רױטע פּנים „געפֿלאַמט װי אַ שׂרפֿה און געשװיצט װי אַ ביבער“.
― אַ פּנים, ער האָט באַקומען אַ היפּשע פּאָרציע! ― אַזױ האָבן זיך געטראַכט זײַנע קאָלעגן און האָבן געהאַט אַ גרױסן טעות.
די אַרטיסטן פֿונעם לעמבערגער טעאַטער האָבן געהאַט פֿאַר זיך אַ נײַ שטיקל אַרבעט. זײ האָבן זיך געבראָכן די מוחות: װאָס איז דאָס דער בוקאַרעשטער דירעקטאָר עפּעס געװאָרן אַזאַ נאָענטער שמעלקע מיט זײער ברײַנדעלע קאָזאַק? און, װי זײער שטײגער איז, האָבן זײ זיך גענומען אָפּלצעװען פֿונעם דאָזיקן פּאָרל, שאַרפֿן די צינגלעך און איבערװאַרפֿן זיך מיט פֿליגלדיקע שטעכװערטלעך:
― אַ לעבן בײַ זײ, װײ אונטערן באָד.
― זעט נאָר, אױב עס האַנדלט זיך דאָ נישט װעגן אַ סליװיגזיװג.
― מזל־טובֿ, אין אַ גוטער שטאָטשעה.
― לאָז גאָט געבן מיט בלוטגליק.
― ס'זאָל גוט פֿאַרלױפֿןאָפּלױפֿן.
װעמען האָט דאָס געקאָנט אײַנפֿאַלן, אַז האָלצמאַן גראָבט זיך דורך אָט דער דאָזיקער יפֿהפֿיה צו דער פּרימאַדאָנע הענריעטאַ שװאַלב? מע האָט באַדאַרפֿט האָבן האָלצמאַנס נאָז מיט האָלצמאַנס חוש־הריח אַז מע זאָל אין אַ גאַנץ קורצער צײַט אָנשמעקן, אַז ברײַנדעלע קאָזאַק איז דערצו דער בעסטער שליח. און ער האָט זיך גענומען צו דער אַרבעט קלוג, קונציק און מיט ענערגיע, מיט חשק, װי עס געהער צו זײַן.
אָנגעהױבן האָט זיך עס, געװײנלעך, פֿון אַ שמועס, אַ שפּאַציר, אַ װיזיט צו איר אַהײם ― אַלטע באַקאַנטע, װאָס װײַטער ― אַלץ מער פֿרײַנטלעך. „עס טוט אים הנאה, װאָס ער זעט זיך מיט איר. סע איז נאָר אַן עבֿירה, װאָס שטשופּאַק איז דאָ נישטאָ“.
― װאָס זשע װאָלט געװען? ― פֿרעגט זי אים און קוקט אױף אים מיט אירע קלײנע יאַפּאָנישע אײגעלעך און װיל טרעפֿן, װאָס ער מײנט.
― װאָלט ער כאָטש אײַנגענומען אַ מיתה־משונה.
― אָמן הלװאַי, רבונו־של־עולם, פֿון אײַער מױל אין גאָטס אױערן!…
שיִער־שיִער האָט זי געװאָלט זאָגן: „פֿון דײַן מױל“ ― און האָט זיך פֿאַרכאַפּט. עס איז איר אַזױ פּריקרע צו זאָגן אים: „איר“! „רבונו־של־עולם, װאָס פֿון אַ מענטש קאָן װערן! װען שטשופּאַק זאָל איצט זײַן דאָ געבן אַ קוק אױף זײַן האָצמאַכן, װאָלט ער טאַקע אײַנגענומען אַ מיתה־משונה“…
אַזױ טראַכט זיך ברײַנדעלע קאָזאַק און קוקט אױף האָלצמאַנען און קאָן זיך נישט זאַט אָנקוקן. זי הערט זיך צו צו זײַנע רײד און קאָן זיך נישט גענוג אָנהערן. ס'איז גאָרנישט דער מענטש כ'לעבן, ס'איז גאָרנישט דאָס לשון. ער רעדט שױן גאָר פֿון „תּכלית“, פֿון „געשעפֿט“, פֿון „קאַפּיטאַל“. „האָצמאַך“ און „קאַפּיטאַל“ ― כאַ־כאַ!… ער באַרימט זיך, אַז ער פֿאַרמאָגט, דאַנקען גאָט, אַ ביסל געלט… „ער איז נישט קײן גרױסער קאַפּיטאַליסט, זאָגט ער, נאָר מיט שטשופּאַקן װעט ער זיך אױסגלײַכן. יענער האָט בריליאַנטן, ער האָט מזומנים. אַ מזומנע מטבע, זאָגט ער, איז טײַערער פֿון אַלע בריליאַנטן, אַ רוח אין געלטס טאַטן אַרײַן“.
― טשעפּעט זיך אָפּ פֿון שטשופּאַקן! ― שלאָגט אים איבער ברײַנדעלע קאָזאַק. ― ער האָט שױן הײַנט עגמת־נפֿש, נישט קײן בריליאַנטן.
― איך װעל דאָס נישט גלײבן, ביז מײַנע אױגן װעלן דאָס נישט זען, און איך װעל מיך נישט באַרויִקן, ביז שטשופּאַק װעט בײַ מיר נישט רײניקן די שטיװל. אַ כאָליערע זאָל קומען אױף אים מיט מײַן הוסט אין אײנעם!
רעדט ער פֿון שטשופּאַקן, װערט ער אױפֿגערעגט, און אַז ער װערט אױפֿגערעגט, פֿאַרהוסט ער זיך. אױסגעהוסט זיך, פֿאַרלײגט ער די פֿינגער אין דער װעסט, שפּאַנט אַרום מיט די דינע לאַנגע פֿיס הין און צוריק איבער דער מאַדאַם טשערניאַקס צימערל, קוקט אַראָפּ צו זיך אױף די שפּיץ פֿיס און הערט נישט אױף צו באַרימען זיך פֿאַר איר, װאָס ער האָט און װאָס ער פֿאַרמאָגט. און מיטאַמאָל פֿאַרכאַפּט ער זיך און שטעלט זיך אָפּ מיטן אַרומשפּאַנען און הײבט אָן צו פֿאַרענטפֿערן זיך פֿאַר איר, עס זאָל איר נישט זײַן קײן װוּנדער, פֿון װאַנען עס קומט צו אים געלט. פּשוט, פֿאַרדינט און צונױפֿגעזאַמלט, אָפּגעשפּאָרט און באַהאַלטן. „נישקשה, ער האָט גענוג אָנגעבאָרעװעט, ביז ער האָט זיך דעראָבערט צו אַ שטיקעלע תּכלית, גאָט מעג אים שױן העלפֿן“.
― אָמן, הלװאַי, פֿאַרװאָס נישט? ― גיט אים צו די מאַדאַם טשערניאַק. זי פֿאַרשטײט נישט, װאָס איז דאָ פֿאַראַן צו פֿאַרענטפֿערן זיך? געלט האָבן איז דען אַ בזיון? אַ בזיון איז, אַז מען איז אַ כּתריליק, אַ דלפֿון, אַ שלעפּער, אַזױ װי אָט די אַלע איבעריקע יאָלדן, װאָס גײען אַרום, מיט רעספּעקט צו מעלדן, אָן אַן אונטערשט העמד אױפֿן לײַב און װײסן נאָר שפּילן אין קאָרטן, שאַרלאַטאַנעװען, כאַפּן אַ גמילות־חסד אױף צו פֿאַרפֿאַלן!… אָנקוקן קאָן זי זײ נישט, אָט די לײַט, נאָר דערפֿאַר, װאָס געלט איז בײַ זײ שמעלט… שיטערע פֿינגער. פֿי־פֿו־פֿאַ… װאָס איז? מע קאָן נישט זײַן אַ גוטער אַקטיאָר און אָפּהיטן אַ גראָשן? װאָס איז אַ מענטש אָן געלט, מישטײנס געזאָגט? װאָס?
― װי אַ גוף אָן אַ נשמה, ― כאַפּט ער אונטער און פֿאַלט אַרײַן צו איר אין טאָן אַרײַן. ער געדענקט נאָך פֿון שטשופּאַקס צײַטן האָט זי תּמיד געהאַט אַ „ניפּלקניפּל“. חבֿרה פֿלעגן שמועסן, אַז אָט די ברײַנדעלע קאָזאַק איז אָנגעשטאָפּט מיט געלט, אַזױ װי מיט יאָרן. דער חסרון איז נאָר, האָבן זײ געטענהט, פֿאַרװאָס זאָל גאָט נישט טאָן אַ נס, אַז זי זאָל אַרײַן אין דער ערד, װי קורח, און זײ זאָלן זי ירשענען?…
אָט אַזױ גײט בײַ זײ דאָס געשפּרעך פֿרײַנטלעך־אינטים, ביז מע קומט אַרױף פּאַװאָלינקע און ביסלעכװײַז אױף װיכטיקע זאַכן, און ער מאַכט מיט איר אַ שמועס װעגן תּכלית, געשעפֿט, פּלאַנען אױף װײַטער: „ביז װאַנען איז דער שיעור צו זײַן נע־ונד, פֿאַרקױפֿט צו אַזאַ מין חיה, װי דער יאָקל בן פֿלעקל? איז דען נישט גלײַכער טױזנט מאָל, װען זי גײט למשל, האַנט בײַ האַנט מיט אים, מיט האָצמאַכן? אַזעלכע צװײ מענטשן, װי זײ, קאָנען דאָך טאַקע יאָ מתקן זײַן, עפּעס אױפֿטאָן אױף דער װעלט, האַ? אַזעלכע צװײ מענטשן, װי זײ, כ'לעבן, געשלאָגענע הינט… זײ װײסן שױן, „פּאָטשאָמע ליכעпочём лихо: װיפֿל איז װערט צרות“… און װי אַזױ מע מאַכט געלט ― באַדאַרף מען זײ נישט לערנען. געלט מאַכן באַדאַרף מען קאָנען. און דער עיקר דאַרף מען קאָנען געלט קלײַבן… פֿאַרדינען אַ גראָשן איז נישט אַזױ שװער, װי אַ גראָשן היטן. אַ גראָשן דאַרף מען היטן. צופֿיל בעלנים אױפֿן גראָשן. װאָס?“…
― צו פֿיל בעלנים, ― גיט אים נאָך ברײַנדעלע קאָזאַק.
און אָט אַזױ קײטלט זיך בײַ זײ דער שמועס אינטים און געשעפֿטלעך, ביז ער קומט אַרױף מיט איר אױפֿן סאַמע רעכטן ענין, װאָס אים קװעטשט ― אױף דער פּרימאַדאָנאַ.
― מע באַדאַרף אַריבערכמאַליען ― זאָגט ער איר ― בײַ אָט דעם יאָקל בן פֿלעקל אָט די שײנע טעלעצע.
― די שײנע טעלעצע, כאַ־כאַ? ― חזרט איבער נאָך אים ברײַנדעלע קאָזאַק און אױף איר פֿעט קײַלעכיק לבֿנה־פּנים צעגיסט זיך אַ פֿעט שמײכעלע, און זי באַװײַזט אים אירע װײַסע צײן. עס װײַזט אױס, אַז זי איז צופֿרידן. ערשטנס, װאָס זי האָט געטראָפֿן ― װעמען ער מײנט. צװײטנס, װאָס ער האָט אָנגערופֿן די פּרימאַדאָנע מיט איר אמתן נאָמען. און דריטנס, איז זי הײַנט גלאַט צופֿרידן מיטן גאַנצן געשפּרעך… און האָלצמאַן נעמט זי דורך מיט זײַנע שאַרפֿע שפּיציקע אױגן און גיט איר צו פֿאַרשטײן, האַלב ערנסט, האַלב קאָמיש, דעם שׂכל, פֿאַרװאָס מע דאַרף אַריבערכמאַליען די שײנע טעלעצע.
― אַ שײנינקע פּרימאַדאָנע, פֿאַרשטײט איר מיך, זי מעג זיך זײַן אַ קאַלב, איז גוט צו פּרנסה.
― גוט צו פּרנסה, כאַ־כאַ! ― גיט אים צו ברײַנדעלע קאָזאַק.
― אַ סגולה פֿונעם רבין, ― זאָגט װײַטער האָלצמאַן מיטן אײגענעם האַלב־ערנסטן, האַלב־קאָמישן טאָן.
― אַ סגולה פֿונעם רבין, ― כאַפּט אים אונטער ברײַנדעלע קאָזאַק און דערלאַנגט אים קאָקעטיש אַ זעץ מיט איר קורץ גראָב הענטל, און דאָס פֿעטע קײַלעכיקע לבֿנה־פּנים בײַ איר שװיצט אַזש פֿון גרױס תּענוג. און אירע קלײנע יאַפּאָנישע אײגעלעך װערן נאָך קלענער, אַזױ קלײן, אַז מע זעט זײ שױן כּמעט גאָרנישט אַרױס.
װאָס האָבן געקאָנט הײסן בײַ ברײַנדעלע קאָזאַק האָלצמאַנס אָנצוהערעניש: „גײן מיט אים האַנט בײַ האַנט“? און װי אַזױ זאָל זיך נישט פֿרײען דערױף אַן עלנטע, פֿאַרװאָגלטע, בלאָנדזשענדע נשמה, װאָס איז נע־ונד שױן אַזױ פֿיל יאָרן, פֿון שטאָט צו שטאָט, פֿון לאַנד צו לאַנד, פֿון טעאַטער צו טעאַטער?… אַז האָלצמאַן איז געװען בײַ שטשופּאַקן און האָט גאָר געהײסן „האָצמאַך“, איז געװען עפּעס אַנדערש. און איצט, אַז האָצמאַך איז שױן „האָלצמאַן“ און איז שױן אַ דירעקטאָר פֿון אַן אײגענעם טעאַטער און האָט דערטאַפּט אַזאַ אַן אתרוגל, װי אָט דער „יאַט“ ראַפֿאַלעסקאָ, װאָס אַלע שלאָגן זיך פֿאַר אים, און פֿאַרמאָגט נאָך דערצו אַ שטיקל קאַפּיטאַל אױך, ― איז שױן טאַקע װידער עפּעס אַנדערש… זײ בײדע, װען זײ גײען, װי זאָגט ער, האַנט בײַ האַנט, און עס געראָט איר טאַקע אַריבערכמאַליען אָט די „שײנע טעלעצע“ הענריעטאַ, און זײ טוען אַ פֿאָר אַרױס אַלע פֿיר מיט דער פּרימאַדאָנע און מיט דעם „יאַט“ איבער דער װעלט ― דעמאָלט איז דאָך טאַקע „אױף איר אַזאַ יאָר“.
אָט מיט אַזעלכע זיסע געדאַנקען האָט זיך אונדזער ברײַנדעלע קאָזאַק אַ נעם געטאָן צו דער אַרבעט שׂכלדיק און געשמאַק, װי אַן עכטער דיפּלאָמאַט. און עס איז איר, דאַנקען גאָט, געראָטן אױפֿן שענסטן אָרט. דער „דורבאַטשдурбач: נאַר“ הענריעטאַ מיטן שײנעם פּנימל האָט זיך געלאָזט איבעררעדן און איז אײַנגעגאַנגען אױף אַלע גליקן און פּריװילעגיעס, װאָס זי האָט איר פֿאָרגעלײגט. איבערהױפּט האָט זי די מאַדאַם טשערניאַק גענומען מיט דעם, װאָס זי װעט זײַן אַזױ נאָענט צום „יאַט“, צו ראַפֿאַלעסקאָן…
הענריעטאַ שטעלט אױף אױף איר אירע שײנע בלױע אױגן און װערט רױט, װי אַ צװיק. ברײַנדעלע קאָזאַק דערזעט און פֿאַרלױפֿט אױף צופֿריִער: „זי פֿאַרשטײט נישט, װאָס איז דאָ זיך זשענירן? דאָס איז אַזאַ זאַך, װאָס טרעפֿט זיך דען נישט מיט יעדן?… איר דאַרף מען קײן פֿינגער אין מױל נישט לײגן. זי װעט אים אָפּבײַסן… זי זעט דען נישט, אַז הענריעטאַ איז נאָך אים די כּפּרה און ער נאָך איר?“…
הענריעטאַ שװאַלב ברענט װי אַ העליש פֿײַער: „ער נאָך איר? פֿון װאַנען װײסט זי דאָס?“…
אָ! זי װײס שױן. די מאַדאַם טשערניאַק װײס אַלץ. נישטאָ אַזאַ זאַך, װאָס די מאַדאַם טשערניאַק זאָל נישט װיסן. נישטאָ אַ זאַך, װאָס די מאַדאַם טשערניאַק זאָל נישט קאָנען. לאָז מען זי נאָר גוט אַ בעט טאָן, מאַכט זי דאָס אין אײן קול פֿײַערכּהרף־עין. אײנס־צװײ־דרײַ ― און מע ברעכט טעלער.
― ברײַנדעלע! האַרצעניו! ליובעניו! ― איז איר הענריעטאַ געפֿאַלן אױפֿן האַלדז און באַהאַלטן איר שײן ברענענדיק פּנים אין דער מאַדאַם טשערניאַקס רױטע ראָטאָנדע.
נישט אומזיסט האָט די פּרימאַדאָנע אַזעלכע שײנע צונעמענישן, װי „שײנע טעלעצע“ און „דורבאַטש“ און „לעמעשקע“. הענריעטאַ שװאַלב האָט זיך, אַ פּנים, אונטערגענומען באַװײַזן דער װעלט, אַז מע קאָן האָבן אַ שײן פּנימל און קײן שׂכל פֿון דאַנען אַהין. ברײַנדעלע קאָזאַק האָט געקאָנט פֿאַרשטעקן אין גאַרטל, קױפֿן און פֿאַרקױפֿן אַ גאַנץ טוץ אַזעלכע שײנע נאַרישע מײדלעך, װי אָט די פּרימאַדאָנע פֿונעם לעמבערגער טעאַטער. און אַך! װער עס האָט נישט געזען אין יענער צײַט ברײַנדעלע קאָזאַק, דער האָט קײן מער גליקלעכן מענטשן אױף זײַן לעבן נישט געזען. איטלעכס באַשעפֿעניש האָט זיך זײַן שטערן אין הימל און אױף יעדער בריאה מוז קומען אַ צײַט. געקומען די צײַט אױך אױף ברײַנדעלע טשערניאַק, אָדער ברײַנדעלע קאָזאַק, זי זאָל שױן אױך אַמאָל אױפֿגעריכט װערן. געקומען די צײַט, אַז איר האַרץ זאָל אױך שױן אַמאָל אױפֿװאַכן פֿון שטענדיקן דרימל, אָנהײבן קלאַפּן און צעקלאַפּן מיט אַ װאַרעם געפֿיל פֿון אמתדיקן גליק.
דער גאַנצער חסרון איז אָבער, װאָס דאָס איז געװען בײַ איר נישט דאָס ערשטע מאָל, נישט דער ערשטער ראָמאַן, און, דאַכט זיך, נישט דער לעצטער…
װיפֿל מאָל האָט זי זיך שױן אָפּגעבריט אין איר לעבן! װיפֿל קלעפּ האָט זי שױן געכאַפּט פֿון „פֿאַלשע, פֿאַרדאָרבענע, שאַלקהאַפֿטיקע מאַנצבילן“ ― און נאָך האָט דאָס זי נישט אָנגעלערנט!
עס איז געװען אַ צײַט, װען שטשופּאַק האָט באַדאַרפֿט האָבן איר לאַסקע, האָט ער זיך צו איר געשדכנט, און זי האָט אים געגלײבט, ― האָט זי נאָכדעם אױף זיך די האָר געריסן… עד־היום נאָך קאָן זי זײַן נאָמען נישט הערן און דערמאָנט אים פֿונדעסטװעגן דרײַ מאָל אַ טאָג.
נאָך שטשופּאַקן האָט זיך צוגעשמײכלט צו איר שטשופּאַקס פֿליגל־אַדיוטאַנט, אונדזער גוטער באַקאַנטער שלום־מאיר מוראַװטשיק, די פֿאַרשלעפּטע קרענק.
דער דאָזיקער נפֿש איז אַרײַן צו איר, װי מע זאָגט, מיט די שטיװל אין האַרצן. ס'איז אַ סבֿרה, אַז עס האָט שױן געהאַלטן אַזױ װײַט, אַז ס'איז אָפּגעגאַנגען נאָר אַ חופּה. און דאָס האָט שלום־מאיר מוראַװטשיק נישט געװאָלט הערן, נישט זען. בטבֿע איז אַן אַקטיאָר אַ מענטש, װאָס האָט פֿײַנט חופּות. אַ מײדל, אַ כּלה, אַ שפּאַציר, אַ מתּנה, אַ װעטשערע, אַ שפּאַס, אַ טענצל ― אַלצדינג, אַבי נישט קײן חופּה: „די בעסטע חופּה איז דער ערגסטער טױט“…
ברײַנדעלע קאָזאַקס ראָמאַן מיט שלום־מאיר מוראַװטשיק האָט זיך אױסגעלאָזט, װוּ אַלע אירע ראָמאַנען, װאָס פֿאַר אים און װאָס נאָך אים. דאָס הײסט, אָנגעהױבן האָט זיך עס מיט אַ גמילות־חסד און מיט נאָך אַ גמילות־חסד און מיט נאָך און נאָך, און אױסגעלאָזט האָט עס זיך מיט אַ שטילן סקאַנדאַל, מיט אַ װײטיק אין האַרצן און מיט אַ שׂינאה צו אַלע „פֿאַלשע, שאַלקהאַפֿטיקע מאַנצבילן“.
נאָר װאָס פֿאַר אַ װוּנד װערט מיט דער צײַט נישט פֿאַרהײלט? די גמילות־חסדים, װאָס שלום־מאיר מוראַװטשיק האָט בײַ איר גענומען, זײַנען געבליבן בײַ אים, און מאַדאַם טשערניאַק איז געבליבן מאַדאַם טשערניאַק (דעם נאָמען „מאַדאַם“ האָט זי אַלײן זיך געגעבן איבער איר אימפּאָזאַנטער פֿיגור און איבער אירע יאָרן)…
זי האָט איר האָפֿענונג נאָך נישט פֿאַרלױרן. פֿריִער אָדער שפּעטער ― עס װעט דאָך קומען אַמאָל דער, װאָס װעט זי פֿאַרשטײן און אָפּשאַצן נאָך איר װערט. ער מוז, ער מוז אַמאָל קומען. װעט זי אים אַרײַנפֿירן צו זיך. װעט זי אים עפֿענען איר קאַסטן. װעט ער זען אירע אוצרות. װעט ער זען גרעט, װעט ער זען מלבושים, װעט ער זען צירונג. דאָס אַלץ איז אָנגעגרײט פֿאַר זײַנעט װעגן… פֿאַר זײַנעט װעגן… און ער װײסט גאָרנישט!… און איר האַרץ װעט זי פֿאַר אים עפֿענען. איר נשמה פֿאַר אים אױפֿדעקן. אַך, אפֿשר איז זי נישט אַזױ שײן װי אַנדערע. אפֿשר איז זי נישט אַזױ יונג, װי אַנדערע. װיפֿל געטרײַשאַפֿט אָבער, װיפֿל ליבשאַפֿט עס פֿאַרמאָגט אַזאַ האַרץ! װיפֿל אמתדיקע רײנע איבערגעגעבנהײט און כּשרע צוגעבונדנקײט ליגט באַהאַלטן אין אַזאַ נשמה…
האָלצמאַן איז איצט געװען דער, װאָס אױף אים איז געפֿאַלן דער גורל פֿון מאַדאַם טשערניאַק. האָלצמאַן איז איצט געװען דער, האָט זיך אַרײַנגעקליבן צו איר אין האַרץ אַרײַן, האָט דאָרט געװעלטיקט װי אַ מלך און געקאָמאַנדעװעט מיט איר אַזױ לאַנג, ביז ער האָט זי געהאַט נײטיק. און נאָכדעם, אַז ס'איז געקומען צו עפּעס, האָט זיך אױסגעלאָזט, אַז זײ האָבן זיך אײנס דאָס אַנדערע נישט פֿאַרשטאַנען. װאָס הײסט דאָס אײגנטלעך, גײן האַנט בײַ האַנט?… בײַ אים האָט דאָס געהײסן אַזױ גוט, װי האָבן אַ חלק אין געשעפֿט, זײַן אַ שותּפֿטע צו דער טרופּע ― „מהיכא־תּיתי, פֿאַרװאָס נישט? לאָז זי אַרײַנלײגן געלט, אַך, מיטן גרעסטן כּבֿוד!“…
געלט זאָל זי אַרײַנלײגן?… אַ חלק װעט זי האָבן??… אָט דאָס האָט דען געמײנט די מאַדאַם טשערניאַק??…
פֿאַלשע, שאַלקהאַפֿטיקע מאַנצבילן! אָרעמע ברײַנדעלע קאָזאַק!
אײנמאָל, אין מיטן אַ פֿאָרשטעלונג, צװישן די אַנטראַקטן, איז צוגעגאַנגען דער לעמבערגער מעצענאַט, דאָקטאָר לעװיוס־לװיתן, צום דירעקטאָר בערנאַרד האָלצמאַן און האָט אים „העפֿלעכסט“ אײַנגעלאַדן, אין אײנעם מיטן יונגן מאַעסטראָ ראַפֿאַלעסקאָ, צו זיך אױף אַ מיטאָג. „ער פֿאַרהאָפֿט ― אַזױ האָט זיך דער דאָקטאָר לעװיוס אױסגעדריקט מיט אַ ליבלעך שמײכעלע און באַװיזן בעת־מעשׂה זײַנע מאָדנע צעװאַקסענע צײן ― ער פֿאַרהאָפֿט, אַז זײ װעלן אים נישט ענטזאָגן“.
― אָפּזאָגן זיך פֿון אַזאַ װאַרעמעס? ― האָט זיך האָלצמאַן אַרױסגעכאַפּט, װינקענדיק צו ראַפֿאַלעסקאָן, װאָס האָט באַדאַרפֿט באַדײַטן: „װאָס זאָגסטו אױף אַזאַ דײַטש אַ טיפּש?“ ― חס־ושלום! אַדרבא, אַך, מיטן גרעסטן בזיון, מײן איך, מיטן גרעסטן כּבֿוד…
פֿאַר אונדזער האָלצמאַנען איז דער װיזיט געװען אַ גרױסער, אַ געהױבענער יום־טובֿ. אַ יום־טובֿ, װאָס מע דאַרף זיך צו אים גרײטן: „כאַפּט דאָס דער רוח מיט די בײנער! ממה־נפֿשך, גײט מען צו אַזאַ מעצענאַט אױף װאַרעמס, דאַרף מען גײן װי אַ מענטש“.
און ער איז אַװעק צװישן די קלײטן און האָט זיך געקױפֿט ספּעציעל אַ שפּאָגל־נײַעם אַנצוג, זיך געשאָלטן מיט די לעמבערגער דײַטשן, געדונגען זיך ביזן בײן אַרײַן און אױסגעדונגען אין גלײַכן געלט. מע קאָן זאָגן אַ מציאה.
― אַזױ לאַנג קרענקט דער דירעקטאָר יאָקל בן פֿלעקל, װי לאַנג מע קריגט בײַ אונדז פֿאַר אָט דעם געלט אַזאַ אָנצוג. װאָס זאָגסטו, ליובעניו?
― אַ מציאה פֿון אַ גנבֿ.
― אפֿשר נײן?
― פֿאַרװאָס נײן?
― װאָס זשע לאַכסטו?
― װאָס זשע? זאָל איך װײנען?
― װער זאָגט דען װײנען? עך, שוטהלע בן פּיקהאָלצל! ― מאַכט האָלצמאַן, און בײדע צעלאַכן זיך געשמאַק, און בײדע נעמען זיך גרײטן צום געהױבענעם װיזיט. האָלצמאַן זעצט זיך אַװעק „כאַפּן אַ גאָל־אָפּ“ דאָס אױסגעטריקנטע געל־גרין גלאַנצנדיק פּנים, איבערגעלאָזט פֿון שײנקײט װעגן נאָך צװײ שװאַרצע באַקן־קאָטלעטלעך. די באַקן־קאָטלעטלעך האָבן זיך טאַקע זײער געפּאַסט צו זײַנע מאָגערע אײַנגעפֿאַלענע באַקן און צו זײַן אױסגעצױגענעם האַלדז, װאָס האָט אַרױסגעקוקט פֿון אַ שנײ־װײַסן שטײענדיקן קאָלנער מיט אַ קונציק אונטערגעבונדענעם שניפּס. אַ פּאָר נײַע לאַקירטע שיך מיט ברײטע בענדלעך און דער אױסגעגלעטער גלאַנצנדיקער צילינדער־הוט, װאָס אױפֿן שפּיציקן קאָפּ, האָבן צוגעגעבן זײַן שפּיציקער פֿיגור נאָך מער חן, אַזױ, אַז זײַן יונגער פֿרײַנד ראַפֿאַלעסקאָ האָט זיך אַזש נישט געקאָנט אײַנהאַלטן און האָט אים געמאַכט אַ קאָמפּלימענט, אַז ער װערט װאָס אַ טאָג שענער און יונגער. „שענער קאָן זײַן, נאָר יונגער ― גאָט װײס“. ― זאָגט צו אים האָלצמאַן גאַנץ ערנסט און בײגט אָן צו אים דעם קאָפּ:
― זעסט, פֿײגעלע, גרױע האָר? אַ כאָליערע זאָל קומען אױף שטשופּאַקן, דאָס האָב איך אים צו פֿאַרדאַנקען.
אױך ראַפֿאַלעסקאָ האָט זיך אָנגעטאָן צוליב דעם װיזיט נאָך דעם לעצטן זשורנאַל. זײַנע גרױסע װײַסע זעלטן־שײנע הענט האָבן אַרױסגעשײַנט פֿונעם סמאָקינג, װאָס האָט אױסגעזען אױף אים אַ ביסל צו קורץ און צו ענג, מחמת ראַפֿאַלעסקאָ האָט דעמאָלט געהאַלטן סאַמע אין רעכטן װאַקסן. די ברײטע פֿולע שנײ־װײַסע שײנע מאַנישקע האָט אַרױסגעשײַנט פֿון דעם אױסגעשניטן װעסטל און געקאָנקורירט מיטן שײנעם װײַסן האַלדז. די גאַנצע פֿיגור זײַנע האָט אַרױסבאַװיזן אַזױ פֿיל ייִנגלשאַפֿט און פֿרישקײט, אַז ס'איז געװען באמת אַ פֿרײד און אַ פֿאַרגעניגן אױף אים צו קוקן. נישט אומזיסט האָט די פּרימאַדאָנע הענריעטאַ שװאַלב אַװעקגעװאָרפֿן אַלע אירע קאַװאַליערן און חתנים און גענומען זיך גאַנץ ערנסט צו „באַקעמפֿן אָט דעם יונגן שנעק“, װאָס „אָדער ער האָט אַ האַרץ פֿון אַ טאָטער, אָדער די אױגן זײַנען בײַ אים נישט אױפֿן אָרט, אָדער ער איז גלאַט נאָך אַ גרינע אוגערקע“…
הענריעטאַ שװאַלב, װאָס איז געװױנט געװאָרן, אַז אַלע „זאָלן זײַן נאָך איר די כּפּרה“, האָט נישט געקאָנט פֿאַרשטײן, װאָס טוט זיך מיטן דאָזיקן בחור? סטײַטש, זי, הענריעטאַ, איז אים שטענדיק פֿאַר די אױגן, טוט זיך דאָ אָן צוליב אים. ערשט נישט לאַנג זיך געמאַכט אַ סאַמעטן קלײד „רעפֿאָרם“, באַלײגט מיט „שמעלץ“. יענע טוט אַלצדינג, װאָס זי קאָן, לײגט אײַן די װעלט, און ער ― גאָרנישט! אַ מאָדנער בחור דאָס איז, אַ װילדע, אַ װילדע זאַך! אָט איז ער אײַך פֿרײלעך, שפּרינגט און טאַנצט און זינגט… אָט װערט ער אײַך אומעטיק, גײט אַרום װי אַ פֿאַרחלומטער מלאך… „מע דאַרף דאָס בחורל נעמען אין די הענט אַרײַן!“…
דאָס „בחורל“ (ראַפֿאַלעסקאָ) האָט אָבער אַפֿילו נישט אין זינען געהאַט די פּרימאַדאָנע שװאַלב. זײַן קאָפּ און זײַן האַרץ און ער אינגאַנצן זײַנען איצט געװען אין אײן אָרט ― אין װין. בײַנאַכט אין חלום און בײַטאָג אױף דער װאָר האָט ער געזען פֿאַר זיך נאָר װין און נאָר װין. װין איז געװען פֿאַר אים איצט דער גן־עדן, װוּהין עס האָט זיך געריסן זײַן נשמה. אין װין זײַנען איצט געװען פֿאַר אים צװײ מענטשן, װאָס האָבן אים געצױגן צו זיך, װי אַ מאַגנעט. „זען זיך מיט די צװײ און דערנאָך שטאַרבן“…
אַז רײזל איז איצט אין װין ― דאָס װײס ער פֿון ברײַנדעלע קאָזאַק. אַז ער װעט זי אין װין מסתּמא געפֿינען ― אין דעם איז קײן ספֿק נישט. די פֿראַגע איז נאָר: אױב זי װעט אים דערקענען? און זי אַלײן װי אַזױ זעט אױס? און װי אַזױ װעט זײַן זײער ערשטע באַגעגעניש? און װאָס װעט ער איר זאָגן צום אַלעם ערשטן? ער װעט זיך פֿאַר איר נישט מעלדן, אַז דאָס איז ער. נײן, לאָז זי אַלײן אים דערקענען…
און זי האָט אים דערקענט, באַלד, די רגע דערקענט. און זײ פֿאַלן אײנס דאָס אַנדערע אױפֿן האַלדז. און קײן רײד איז נישטאָ. נישטאָ קײן לשון. אױסער צװײ געצײלטע װערטער: „רײזל“ און „לײבל“…
צו די דאָזיקע גאָלדענע חלומות האָט זיך צוגעלײגט נאָך אײן חלום ― זאָנענטאַל… עס איז נאָך שװער צו זאָגן, װעלכער פֿון די צװײ חלומות האָט אים מער פֿאַרכּישופֿט? װער פֿון די צװײ האָט פֿאַרנומען מער פּלאַץ בײַ אים אין האַרצן? רײזל, זײַן גאָטהײט? אָדער זאָנענטאַל, דער גאָט אַלײן?… אָט איז ער געקומען קײן װין. װײסט איר, װאָס איז אַזעלכעס װין? מיט װאָס צײכנט זיך אױס װין? װין ― דאָס איז די שטאָט, װוּ עס זיצט זאָנענטאַל. און װאָס איז װין אָן זאָנענטאַלן?…
מיט אַ קלאַפּנדיק האַרץ טרעט ער אַריבער די שװעל פֿון דעם זאָנענטאַל.
מיט אַ פּנים פֿון אַ מלאך און מיט אַ שמײכעלע פֿון דער זון אין אַ שײנעם זומערדיקן פֿרימאָרגן קוקט אױף אים דער גאָט פֿון די אַרטיסטן און שױשפּילערס, דער גרױסער זאָנענטאַל. נעמט אים פֿאַר אַ האַנט און פֿירט אים אַרײַן צו זיך אין די סאַמע אינעװײניקסטע חדרים פֿון דעם שײנעם גרױסאַרטיקן פּאַלאַץ און זעצט אים אַװעק אַקעגן זיך אױף אַ שטול. און ער פֿאַרהערט אים שפּילן און לױבט אים אַזױ שטאַרק, אַז עס דרײט זיך אים אַזש דער קאָפּ: „נײן! נישט אין אַזעלכע ראָלעס באַדאַרף ער אַרױסטרעטן“, ― זאָגט צו אים זאָנענטאַל אַלײן מיט דעם זעלבן לשון און מיט דעם זעלבן טאָן, װאָס דער דאָקטאָר לעװיוס האָט צו אים געזאָגט דעם ערשטן אָװנט פֿון זײער באַקאַנטשאַפֿט. „נײן, אַזאַ פֿון גאָט געבענטשטער טאַלאַנט דאַרף זיך אַרױסבאַװײַזן אין מער ערנסטע, קלאַסישע ראָלעס“… אָבער פּונקט דאָס אײגענע, װאָס דער דאָקטאָר לעװיוס האָט אים געזאָגט, װאָרט אין װאָרט.
„דאָקטאָר יוליוס לעװיוס“ ― האָבן בײדע אונדזערע העלדן איבערגעלײענט אַ קלײן שילדל אױף אַ גרױסן הױכן טױער פֿון אַ גרױסאַרטיקן הױף מיט אײַזערנע קראַטעס, מיט הױכע בײמער, טאָפּאָליעס, פֿון װעלכע עס האָט זיך אַרױסגעזען אַ פֿעסטער װײַסער מױער, אַ באַלעבאַטיש, אַ גבֿיריש הױז, װאָס קוקט אױף אײַך סטאַטעטשנע און סאָליד, און עס דאַכט זיך אײַך אױס, װי עס רעדט צו אײַך: „דאָ איז גוט. דאָ איז באַקװעם. דאָ איז רויִק“…
― אַ רוח אין געלטס טאַטן אַרײַן! ― האָט זיך האָלצמאַן נישט געקאָנט אײַנהאַלטן, רעכט אױסגעשנײַצט די נאָז אין אַ נײַער, נאָך קנאַקנדיקער פֿאַטשײלע און האָט אַ צי געטאָן דאָס גלעקל.
אַז אונדזערע אײַנגעלאַדענע געסט, האָלצמאַן און ראַפֿאַלעסקאָ, זײַנען אַרײַנגעקומען צום דאָקטאָר לעװיוס, האָבן זײ אים כּמעט נישט דערקענט. װוּ איז אַהינגעקומען זײַן ברײט געלעכטערל אױף זײַן פֿרײַנטלעך פּנים? װוּ איז אַהינגעקומען זײַן רעדן אָן אַן אױפֿהער און אָן אַן אָפּשטעל? עפּעס איז ער דאָ בײַ זיך מער סאָליד, געזעצט, שטרענג און אײַנגעהאַלטן. און קלענער איז ער עפּעס געװאָרן. מיט אַ קאָפּ נידעריקער. גאָר נישט דער מעצענאַט, װאָס אין טעאַטער. גאָר־גאָר נישט דער דאָקטאָר לעװיוס, װאָס אױף דער גאַס.
מע קאָן נישט זאָגן, אַז דער דאָקטאָר לעװיוס זאָל זײ האָבן צוגענומען נישט פֿרײַנטלעך. אַדרבא. ער האָט אַלײן זײ געהאָלפֿן אַראָפּנעמען פֿון זיך די אײבערשטע מלבושים, אַרײַנגעפֿירט זײ צו זיך אין אַ גרױסאַרטיקן קאַבינעט, פֿול מיט ביכער פֿון אונטן ביז אַרױף צו דער סטעליע. באַזעצט האָט ער זײ אין צװײ הױכע װײכע פֿאָטעלן און העפֿלעך מיט זײ אַ שמועס געגעבן װעגן זײער נישט קײן אינטערעסאַנטע זאַכן: װי געפֿעלט זײ די שטאָט לעמבערג? װאָס זאָגן זײ אױף דעם װעטער? און נאָך כּדומה אַזעלכע נישטיקע טרוקענע געשפּרעכן, װאָס מע באַנוצט זײ פֿון יוצא װעגן כּמעט אין יעדן אַריסטאָקראַטישן הױז, װוּהין מע לאַדט אײַך אײַן אָפֿיציעל אױף אַ מיטאָג און דער טיש איז נאָך נישט פֿאַרטיק, און מע דאַרף זיצן און הונגערן, און רײדן איז נישטאָ פֿון װאָס. דער באַלעבאָס קוקט דעמאָלט אױף אײַך, װי אױף דער עלפֿטער מכּה פֿון מצרים, און טראַכט זיך: „ אַ סקוטשנער גאַסט דאָס איז. מע באַדאַרף זיך מיט אים ניאַנטשען“… און דער גאַסט קוקט אױפֿן באַלעבאָס און פֿרעגט זיך אַלײן: „װעלכער רוח האָט מיך אַהער געבראַכט, איך זאָל הונגערן? נישטאָ דען בײַ מיר אין דער הײם קײן װאַרעמעס, צו װעלכע גוטע יאָר?“… אײַער שטימונג װערט אַ ביסל װײכער ערשט דעמאָלט, װען דער באַלעבאָס טוט זיך אַ כאַפּ אױף, בעט אײַך אַרײַן צום געדעקטן טיש און שטעלט אײַך פֿאָר פֿאַר דער אױסגעפּוצטער פֿרײַנטלעך שמײכלענדער װירטין, און מע זעצט אײַך אַװעק אױבנאָן בײַ דער רעכטער האַנט, נעבן דער אױסגעפּוצטער פֿרײַנטלעך שמײכלענדער װירטין, און מע גיסט אײַך אָן דאָס ערשטע גלעזל, און מע רוקט אײַך צו דאָס פֿאַרבײַסן, און מאכלים קוקן אַרױס פֿון די טעלער און שמײכלען צו אײַך און שמעקן אײַך, און איר הײבט אָן סוף־כּל־סוף אַרײַן אין אײַער ראָלע.
פֿאַרבראַכט אין נישטיקע טרוקענע געשפּרעכן אַקעגן אַ האַלבע שעה, איז דער דאָקטאָר לעװיוס אױפֿגעשטאַנען מיט זײַנע אײַנגעלאַדענע געסט, דורכגעפֿירט זײ דורך אַ גאַנצער רײ פֿון גרױסע ברײטע הױכע חדרים, גרױסאַרטיק אױסגעפּוצט מיט זײער רײַך מעבל, שװערע פּאָרטיערן, הױכע גלאַנצנדיקע שפּיגלען, און צוגעפֿירט זײ צום געדעקטן טיש. נאָר אָנשטאָט אַן אױסגעפּוצטע פֿרײַנטלעך שמײכלענדיקע װירטין, האָבן זײ געטראָפֿן אױבנאָן בײַם טיש אַן אַלט גרײַז־גרױ באַשעפֿעניש מיט אַן אײַנגעקנײטשט געל פּנים, װאָס האָט געכאַפּט דעם אָנבליק פֿון אַ גוט אײַנגעזײַערטע קיסליצע.
― מײַן מוטערכען, ― האָט אַ זאָג געגעבן דער דאָקטאָר לעװיוס, נאָכדעם װי ער איז צוגעגאַנגען צו איר און אַ קוש געגעבן איר אין האַנט אַרײַן.
די „מוטערכען“, אַ ייִדענע מיט אַ פּאַרוק, אין אַ זײַדן קלײד, מיט בריליאַנטענע אױעררינגען און מיט גרױסע פּערל, האָט זײ בײדן קױם־קױם מזכּה געװען מיט אַ קוק. דאָס איז געװען אַזאַ קאַלטער קוק, אַז ס'איז אין זײ פֿאַרקילט געװאָרן אינעװײניק דער מאַמעס מילך. „אַן אַלטע מכשפֿה“ ― האָבן אַ זאָג געטאָן האָלצמאַנס שאַרפֿע שפּיציקע אױגן צו זײַן יונגן פֿרײַנד. און בײדע, רעכט אױסגעהונגערט, האָבן זיך אַװעקגעזעצט צום טיש, נישט געלאָזט זיך לאַנג בעטן און גענומען שטילן דעם הונגער, באַטראַכט בעת־מעשׂה דעם דאָקטאָר לעװיוס און נישט געקאָנט זיך גענוג אָנקוקן אין זײַן פֿיזיאָנאָמיע, װאָס האָט באַקומען דאָ שױן װידער גאָר אַן אַנדער אױסזען. עפּעס איז יאָ געװען אױף זײַן פּנים אַ שמײכל, נאָר דער שמײכל האָט אױסגעזען װי אַ פֿאַרקרימעניש פֿון אַ מענטשן, װאָס דאַרף זיך אָט־אָט אַװעקזעצן אַרױסנעמען אַ צאָן. אָט דאַכט זיך, נעמט ער זיך אָן מיט אַלע כּוחות, פֿאַרװאַרפֿט דעם קאָפּ, מאַכט צו די אױגן און עפֿנט דאָס מױל: „נאַ, צי, שלעפּ, רײַס, טו װאָס דו װילסט“…
אָט אַזױ האָט אױסגעזען דער דאָקטאָר. און די „מוטערכען“? זײ האָט זיך געדאַכט אַז זי טראַכט זיך: „צו װאָס האָט ער געבראַכט אַהער אָט די שלימזלען?“… נײן. עס איז נישט געװען קײן שום שטאָף אױף צי רײדן. און דאָס, װאָס מע האָט גערעדט, האָט זיך נישט געקלעפּט. װען נישט דאָס קלאַפּן פֿון די גאָפּלען און מעסערס איבער די טעלער, װאָלט מען געקאָנט הערן יעדן שלונג, מיט װעלכן אונדזערע געסט האָבן זיך געװאָרגן. אַזױ גרױסאַרטיק שטיל איז צוגעגאַנגען דער מיטאָג. עס איז געװען באמת אַ חיות און אַ פֿרײד, װען דעך דאָקטאָר איז אױפֿגעשטאַנען פֿון טיש, אַ קוש געגעבן דער „מוטערכען“ אין האַנט און אַרײַנגעגאַנגען מיט זײ צוריק צו זיך אין קאַבינעט אַרײַן.
דאָ האָט דער באַלעבאָס אױפֿגעשלאָסן אַ שופֿלאָד פֿונעם שײנעם שרײַבטיש און אַרױסגענומען דרײַ פֿאַרשײדענע ציגאַרן פֿון דרײַ פֿאַרשײדענע שאַכטלען. האָלצמאַנס שאַרפֿע אױגן האָבן מיטן קוק אָפּגעשאַצט, אַז די דרײַ ציגאַרן זײַנען פֿון דרײַ פֿאַרשײדענע סאָרטן: בעסערע, ערגערע און גאָר פּאַסקודנע. די „בעסערע“ האָט דער באַלעבאָס גענומען זיך. די „ערגערע“ האָט ער געגעבן ראַפֿאַלעסקאָן. און „גאָר די פּאַסקודנע“ האָט ער אונטערגעטראָגן האָלצמאַנען.
בײַם פֿאַררײכערן האָט זיך אַרױסגעװיזן, אַז האָלצמאַן איז אַ מבֿין אױף ציגאַרן, װאָרעם ער האָט זיך שטאַרק פֿאַרקרימט און עס האָט אים אָנגעהױבן שטיקן אױף צו הוסטן. װאָלט האָלצמאַן נישט געהאַט געקומען אַהער מיט אַ געװיסן ציל און נישט האָבן קײן באַזונדערן אױסקוק, עהע־הע, װאָלט זיך דער דאָזיקער מעצענאַט פֿון אים נישט גענאַרט פֿאַר אַזאַ כּבֿוד. האָלצמאַן װאָלט זיך נישט געפֿױלט און װאָלט אַ פֿרעג געטאָן, װוּ ער האָט דערטאַפּט אַזאַ „שטינקאַדאָרום־ציגאַר“, פֿון יענע סאָרט ציגאַרן, „װאָס פֿאַרקױפֿן זיך אױפֿן װאַגאָן“ און װאָס זײַנען געמאַכט געװאָרן אױף „סמען פֿליגן“. נאָר אַזױ װי אָט דער װיזיט האָט געהאַט אַ געװיסן צװעק, האָט האָלצמאַן זיך אָנגענומען מיט כּוח רײכערן דעם ציגאַר פֿונעם דריטן סאָרט, הוסטן אױף דערשטיקט צו װערן און דערצו נאָך אױסהערן פֿונעם דאָזיקן מעצענאַט אַ גאַנצע לעקציע איבער „קונסט“, װאָס יענער האָט זיך גענומען לײענען גאָר איבעראַנײַס פֿאַר זײַן יונגן פֿרײַנד ראַפֿאַלעסקאָ.
„װידער אַמאָל דאָס אײגענע לידל, סע שלאָגט שױן צו דער גאַל, ― האָט זיך געטראַכט האָלצמאַן. ― אָבער אַמאָל קונסט און װידער אַמאָל קונסט, און קלאַסישע ראָלעס, און װין ― בײַ אונדז אין װין… און זאָנענטאַל ― אונדזער זאָנענטאַל… ער האָט אים קױם דערטאַפּט, אָט דער דײַטש. און דער דאָזיקער נאַרישער „יאַט“ קוקט אים אין מױל אַרײַן, מײנט ס'איז תּורת־לאָקשן. אַ מעשׂה ביז מאָרגן. מע דאַרף אים געבן אַ פֿאָר אַרײַן מיטן דישל אין גאַניק אַרײַן, װעט דאָס נעמען אַ סוף“.
― האָט קײן פֿאַראיבל נישט, רב דײַטש, איך בין אַ פּראָסטער חי־וקים און פֿאַרשטײ נישט קײן חכמות. איר זאָגט, אַז דער „יאַט“ טאָר נישט שפּילן אין די שטאַרקע ראָלעס, װאָס ביז אַהער, אַז ער דאַרף שטודירן. װין, זאָגט איר, דאַרף ער זען. מהיכא־תּיתי, איר זענט אפֿשר גערעכט. פֿרעגט זיך אָבער: װי קומט די קאַץ איבערן װאַסער? איר האָט דאָך געהערט מסתּמא דאָס שפּריכװאָרט: „אַז ס'איז נישטאָ קײן פֿינגער, קאָן מען קײן פֿײַג נישט שטעלן?“…
― בײַ די װערטער האָט האָלצמאַן געגעבן אַ װוּנק מיט אַן אױג צו זײַן יונגן פֿרײַנד ― ער זאָל אים קומען צו הילף.
ראַפֿאַלעסקאָ אָבער ― צי ער האָט אים נישט פֿאַרשטאַנען, צי ער האָט זיך געמאַכט, אַז ער פֿאַרשטײט נישט ― איז אים צו הילף נישט געקומען. אַרױסגעװאָרפֿן געװען האָלצמאַנס האָפֿענונגען אױף דעם דאָזיקן מעצענאַט… און דער מעצענאַט האָט זיך געגעבן אַ כאַפּ אױף פֿונעם אָרט, װי אַן אָפּגעבריטער:
― פּאַרדאָן! דעם בריװ מײנט איר, װאָס איך האָב אײַך צוגעזאָגט צו מײַן פֿרײַנד זאָנענטאַל? די רגע. אײן מאָמענט.
אומזיסט האָט אים האָלצמאַן געװאָלט באַרויִקן, אַז דער בריװ מעג זײַן אױף שפּעטער. אומזיסט האָט זיך האָלצמאַן עטלעכע מאָל אומגעקערט צו זײַנס. אומזיסט האָט ער אים געגעבן אַ קאַפּוליער אָנצוהערעניש, אַז „עס דאַרף קאָסטן אומגעהײַער די נסיעה“… אַז „עס װעט זײ נישט סטײַען קײן פֿאָדעם“… אַז בײַ זײ איז „געצײלטע גראָשנס“… דער דאָקטאָר לעװיוס איז געװען טױב צו די אַלע אָנצוהערענישן, טױב װי די װאַנט.
דערזען, אַז סע האַלט שמאָל, האָט האָלצמאַן אַ פּרוּװ געגעבן אַרױס מיט קלאָרע דיבורים. אָבער טאַקע נישט מער װי אַ פּרוּװ געגעבן, װאָרעם אײדער האָלצמאַן האָט נאָך געעפֿנט דאָס מױל צו געבן אַ רעד װעגן געלט, האָט דער דאָקטאָר לעװיוס שױן איבערגעגעבן אים דעם אָנגעשריבענעם בריװ, געקװעטשט בײַ דער האַנט, אַ קלונג געגעבן צום דינער און באַװיזן אױף די „הערן“, אַז זײ װילן גײן. און איז אױפֿגעשטאַנען און האָט זײ גאַנץ העפֿלעך באַגלײט ביז דער טיר:
― הײַנט איז אײַער לעצטער גאַסטראָל. הײַנט זעען מיר זיך אין טעאַטער. געװיס זעען מיר זיך. װעלן מיר שױן רײדן פֿון אַלצדינג. פֿון אַלצדינג. אַדיעוAdieu: זײַט געזונט. אױף װידערזען. איך דאַנק אײַך זײער און זײער פֿאַרן װיזיט. אַדיעו. אַדיעו. אױף װידערזען.
די לעצטע פֿאָרשטעלונג פֿון דער באַרימטער בוקאַרעשטער טרופּע פֿאַר זײער אָפּפֿאָרן פֿון לעמבערג איז אָפּגעלאָפֿן נאָך מיט מער „קלאַפּ“, מיט מער פּראַכט און גלאַנץ, װי די ערשטע פֿאָרשטעלונגען. עס האָט זיך אײַנגעגעבן אַ געראָטענער, אַ זעלטענער ספּעקטאַקל. אַלע שפּילער זײַנען געװען אױף זײערע ערטער. דער רעזשיסאָר האָט נישט באַדאַרפֿט צו שװיצן. דער דיריזשאָר האָט נישט באַדאַרפֿט צו האַקן האָלץ. דער סופֿלער האָט נישט געהאַט װאָס צו טאָן. אַלץ איז געגאַנגען װי אױף פּוטער. די אַקטיאָרן פֿון בײדע טרופּעס האָבן זיך דעם אָװנט װי צונױפֿגעזונגען, און אױף זײ אַלעמען האָט מאַיעסטעטיש געשװעבט און געװעלטיקט דער גײַסט פֿון דעם יונגן קינסטלער.
ראַפֿאַלעסקאָ האָט אַלײן געפֿילט, אַז הײַנטיקן אױפֿדערנאַכט איז ער בײַ זיך אין דער הײם. װי נישטיק און אומגעלומפּערט נאַריש שטיק איז נישט געװען, האָט זיך דאָך געפֿילט אינעם שפּילן אַ זעלטענער אַנסאַמבל. אמתע עסטעטיקער האָבן הנאה געהאַט. קלענערע מבֿינים זײַנען געװען אױסער זיך. און דאָס גרױסע פּובליקום איז אַרױס פֿון די כּלים און צעטראָגן דאָס טעאַטער: „ראַ―פֿאַ―לעס―קאָ! ראַ―פֿאַ―לעס―קאָ!“.
און ראַפֿאַלעסקאָ האָט צוליב געטאָן דעם עולם און האָט זיך באַװיזן פֿאַרן פּובליקום נאָכאַמאָל און נאָכאַמאָל. און נישט אַלײן, נאָר מיט דער באַרימטער לעמבערגער פּרימאַדאָנע, װאָס האָט געטײלט מיט אים דעם טריומף פֿון דעם דאָזיקן אָװנט. אַלע מאָל, װען ראַפֿאַלעסקאָ האָט זי אָנגענומען בײַ דער האַנט, האָט זי געפֿילט אַ ציטער איבערן לײַב: „דער בחור איז מײַנער… ער װעט שױן גײן בײַ מיר אין חדר אַרײַן“… אַזױ האָט זיך געטראַכט הענריעטאַ שװאַלב און האָט ברײט געשמײכלט מיט אַלע אירע װײַסע צײן און מיט אַלע פֿאַלשע שטײנער, װאָס זי האָט זיך אָנגעקױפֿט די לעצטע צײַט.
אױף איר קוקנדיק, האָט אױך אָנגעקװאָלן איר ברודער דער טראַגיקער. פֿאַר דעם דאָזיקן נפֿש האָט זיך געעפֿנט אַ גאָלדענע גרוב, און אַלע גליקן זײַנען געקומען מיטאַמאָל: ערשטנס װערט ער פּטור פֿון אָט דעם בלוטזױגער געצל בן געצל. צװײטנס, האָט מיט אים דער דירעקטאָר האָלצמאַן צוגעשלאָגן אַ „יד“, אַז זײ װערן שותּפֿים און עפֿענען אין צװײען אַן אײגענעם משׂא־ומתּן, אַ טעאַטער אונטער זײערע בײדנס נעמען: „האָלצמאַן, שװאַלב עט קאָמפּ.“ און װיפֿל איז װערט אָט דאָס, װאָס ער פּטרט אַ האָרב פֿון די פּלײצעס?… ער מײנט דאָס זײַן שװעסטער יענטל, אָדער הענריעטאַ, װאָס האָט זיך אים אױסגעװיזן, אַז זי האָט דעם „יאַט“ פּריטשמעליעט דעם קאָפּ, װי עס געהער צו זײַן. „נישקשה פֿון אַ שידוך, ― האָט ער זיך געטראַכט און מיט בײדע הענט זיך געװישט דאָס רױטע פּנים. ― מײַנע קאָלעגעס די באַהעלפֿערס װעלן צעזעצט און צעפּיקט װערן פֿאַר קינאה, און מײַן דירעקטאָר, „יאָקל בן פֿלעקל“, װי האָלצמאַן רופֿט אים, װעט אם־ירצה־השם באַקומען אַ שײנע „פּאָפּלעקציע“…
― װאָס קוקט איר אַלע מינוט אין שפּעלטל אַרײַן און װעמען זוכט איר? ― האָט שװאַלב אַ זאָג געטאָן צו זײַן נײַעם שותּף האָלצמאַן, װאָס האָט זיך אַרומגעדרײט הינטער די קוליסן אַ צעטראָגענער און פֿאַרקוקט אַלע מינוט אין טעאַטער אַרײַן, געזוכט עמעצן מיט די אױגן.
― דעם נעכטיקן טאָג, ― האָט אים האָלצמאַן געענטפֿערט און נישט אױפֿגעהערט צו פֿאַרקוקן אין פּאַרטער אַרײַן.
דאָס האָט ער געזוכט דעם דאָקטאָר יוליוס לעװיוס, װאָס האָט זײ צוגעזאָגט קומען אין טעאַטער צו דער לעצטער פֿאָרשטעלונג, און איז נישט געקומען. אונדזער האָלצמאַנען האָט די דאָזיקע מעשׂה אַזױ אױפֿגערעגט, אַז ער האָט דעם גאַנצן אױפֿדערנאַכט נישט אױפֿגעהערט צו שעלטן מיט דער כאָליערע און מיט כּף־הקלע און מיט אַנדערע קללות אַלע דאָקטױרים מיט אַלע דײַטשן מיט אַלע מעצענאַטן פֿון דער גאַנצער װעלט.
― װעמען בענטשט איר דאָס אַזױ געשמאַק? ― זײַנען חבֿרה אַקטיאָרן נײַגעריק געװען צו װיסן.
― דאָס האָב איך מיך דערמאָנט אין מײַנעם אַ פֿעטער, אַ שנײַדער, װאָס איז כּל־ימיו געװען אַ קבצן, כאָטש ער פֿלעגט נעמען ייִתּור… ער איז שױן אױף דער אמתער װעלט, דער זכות פֿון זײַנע געלאַטעטע הױזן זאָל אים בײַשטײן.
פֿאַר חבֿרה אַקטיאָרן איז אָבער דער תּירוץ געװען נישט קײן תּירוץ. האָבן זײ אָפּגעטראָגן צו זײער דירעקטאָר אין די אױערן אַרײַן, אַז דאָ איז עפּעס נישט גלאַטיק. אַז דער „קנאַקער“ פֿון בוקאַרעשט (האָלצמאַן) איז עפּעס זײער „פֿאַרכאַלעפּירעמטхалепа: צרות“, צעטראָגן הײסט עס. װאָס קאָן עס זײַן?…
געצל בן געצל האָט זײ אױסגעהערט מיט אַראָפּגעלאָזטע אױגן און זיך קױם אײַנגעהאַלטן פֿון אַ שמײכל טאָן:
― פֿאַרכאַלעפּירעמט? ― האָט ער זיך געטראַכט. ― איר זײַט גרױסע בהמות. פֿאַרכאַלעפּירעמט װעט ער ערשט זײַן מאָרגן, אַז ער װעט דאַרפֿן אַװעקפֿאָרן פֿון דאַנען… אָט װעט איר מאָרגן עפּעס זען אַ שײנס…
אױף מאָרגן איז געװען אַ שײנס. אַזעלכעס, װאָס אין לעמבערג האָט זיך נאָך נישט געטראָפֿן, זינט לעמבערג איז אַ שטאָט, זינט עס עקזיסטירט דאָרט אַ ייִדיש טעאַטער און זינט געצל בן געצל איז דאָרט אַ דירעקטאָר. מע האָט אים צוגענומען דאָס גאַנצע חדר, אומגליקלעך געמאַכט. מע האָט אױסגענאַרט בײַ אים, ערשטנס, די פּרימאַדאָנע ― אַזאַ פּרימאַדאָנע! ― און אין אײן גאַנג האָט מען צוגענומען אױך איר ברודער, דעם װאַגאַבונד, מיט נאָך אײן אַקטיאָר, בעני גאָרגל, אַ זעלטענער סופֿלער! און אַפֿילו די מאַדאַם טשערניאַק, ברײַנדעלע קאָזאַק, איז אױך מיט זײ נעלם געװאָרן צו אַלדי שװאַרצע יאָר.
― װאָס טוט מען איצט? ― האָט זיך נעבעך געצל בן געצל געקלאָגט און געװײנט פֿאַרן איבעריקן ביסל אַקטיאָרן. ― כאָטש נעם און שליס צו דאָס טעאַטער, אָדער לײג זיך אַװעק און נעם אײַן אַ מיתה־משונה!
― נישט אַנדערש! ― האָבן אים געטרײסט די איבערגעבליבענע אַקטיאָרן און האָבן זיך דערװײַל אַװעקגעלאָזט אין קאַפֿע „מאָנאָפּאָל“ פֿאַר גרױס האַרצװײטיק כאַפּן אַ קערטל. און דער דירעקטאָר פֿון לעמבערגער טעאַטער האָט גענומען די פֿיס אױף די פּלײצעס און האָט זיך אַװעקגעלאָזט נאָך די אַנטלאָפֿענע קײן װין און קײן בוקאַרעשט, און פֿון דאָרט, אַז מע װעט דאַרפֿן פֿאָרן װײַטער, װעט ער פֿאָרן. „זאָל זײַן נאָמען נישט הײסן געצל, אױב ער װעט זײ נישט פּאַקן! סײַדן ס'איז נישטאָ קײן גאָט אױף דער װעלט“…
דאָס שותּפֿות פֿון אונדזערע באַרימטע קאָמפּאַניאָנען, האָלצמאַן עט שװאַלב, איז למזל געשלאָסן געװאָרן אין דער שײנער לוסטיקער שטאָט װין גאַנץ יום־טובֿדיק.
דאָס איז געװען אין אײנעם פֿון יענע װינער קאַפֿע־רעסטאָראַנען, װאָס זײַנען אַפֿילו װײַט פֿון דעם נאָמען „ערשטקלאַסיקע“, נאָר מע קאָן דאָרטן פֿונדעסטװעגן אין אַ זײַטיקן צימער בײַ אַ גלאָז פּילזער ביר מיט גוטע װוּרשטלעך, זיך גאַנץ פֿײַן אונטערהאַלטן.
פֿאַרקליבן האָבן זיך אַהין אונדזערע צװײ שותּפֿים גאַנץ אַלײן און האָבן אָפּגערעדט צװישן זיך אַלע פּרטים, אױסגעאַרבעט אַלע תּנאָים, אַ פּונקט נאָך אַ פּונקט:
1) האָלצמאַן און שװאַלב עפֿענען אַ טעאַטער אונטערן נאָמען: „האָלצמאַן, שװאַלב עט קאָמפּ.“.
2) די דירעקטאָרן פֿונעם טעאַטער זײַנען זײ בײדע: האָלצמאַן און שװאַלב.
3) בײדע דירעקטאָרן לײגן אַרײַן אין שותּפֿות אַרײַן: שװאַלב ― זײַן שװעסטער הענריעטאַ, אַלס פּרימאַדאָנע, און האָלצמאַן ― דעם באַרימטן אַרטיסט, לעאָ ראַפֿאַלעסקאָ, אַלס ערשטער ליבהאָבער.
4) אַלע פֿאַרדינסטן, װיפֿל ס'װעט זײַן אַחר נִכָּיוֹןנאָך אָפּרעכענען הוצאָות, װערן געטײלט צװישן בײדע דירעקטאָרן אױף דער העלפֿט, חצי שלי וחצי שלך.
5) שפּילן טעאַטער זײַנען די דירעקטאָרן נישט מחויבֿ, נאָר די אַקטיאָרן אַלײן. סײַדן עס טרעפֿט, עמעצער פֿון די אַקטיאָרן װערט קראַנק אַזױ שטאַרק, אַז ער קאָן נישט אַרױסטרעטן אױף דער בינע. דעמאָלט געהערט דעם קראַנקן אַקטיאָרס פֿאַרדינסטן צו די דירעקטאָרן.
6) אַלע אַקטיאָרן אַרבעטן בײַ זײ אױף מאַרקעס. דאָס הײסט, װיפֿל עס בלײַבט רױ פֿאַרדינסט פֿונעם אָװנט, נעמט אַראָפּ די דירעקציע זיך קודם די ערשטע העלפֿט, און די איבעריקע העלפֿט װערט אײַנגעטײלט צװישן די אַרטיסטן חלק־בחלק, יעדן נאָך זײַן װערט, חוץ ראַפֿאַלעסקאָן און דער פּרימאַדאָנע, װעלכע באַקומען יעדער צו צװײ חלקים.
7) אַ מכּה דאַרף עמעצער פֿון די אַקטיאָרן װיסן, װיפֿל די דירעקציע פֿאַרדינט, אָדער װיפֿל חלילה, זי דערלײגט.
8) דער קאַסירער פֿונעם געשעפֿט דאַרף זײַן…
דאָ איז אַרױסגעקומען צװישן די דירעקטאָרן אַ שטיקל מחלוקת. יעדער פֿון די צװײ האָט, נאַטירלעך, געװאָלט זײַן נענטער צו דער שיסל. דער דאָזיקער סיכסוך איז אָבער גיך אױסגעגלײַכט געװאָרן דורך אַ המצאה פֿון האָלצמאַנען. אַז בײַ דער קאַסע אין טעאַטער דאַרף זיצן שװאַלב, װײַל ער איז אַ מענטש, װאָס איז שװערלעך אױפֿן געזעס; דערפֿאַר אָבער אַלע הוצאָות, געלטער, חשבונות און רעכענונגען דאַרפֿן גײן דורך האָלצמאַנס האַנט.
און נאָך אײניקע נישט זײער װיכטיקע פּונקטן זײַנען אױסגעאַרבעט געװאָרן. און אַלע פֿײַנטשיק, מיט אַ שׂכל און מיט אַ גאַנג. אױסאַרבעטן פּונקטן מעג מען פֿרעגן בײַ האָלצמאַנען. ער האָט געהאַט אױף זיך נישקשה, אַ גוטן רבין ― שטשופּאַק האָט ער געהײסן, ימח־שמו זאָל ער װערן!
אָפּגעפֿאַרטיקט זיך מיט אַלע פּונקטן, האָט האָלצמאַן אַ קלונג געגעבן, געהײסן דערלאַנגען אַ טינט און פֿעדער מיט אַ בױגן פּאַפּיר אױף צעשרײַבן זיך, מאַכן אַ קאָנטראַקט, און אַ זאָג געטאָן צו זײַן שותּף גאַנץ פֿרײַנטלעך:
― נו, אַ „דונער זעצןאונטערשרײַבן“ זאָל מען זיך און „געריבן“ זאָל װערן!
― איך? ― האָט אים שװאַלב אָפּגעענטפֿערט מיט תּמימות און אָפּגעשטופּט פֿון זיך דאָס טינט און פֿעדער. ― איך האָב, װי איר זעט מיך אַ ייִדן, זינט איך לעב קײן פּען נישט געהאַלטן אין האַנט אַפֿילו.
― טאַקע באמת? ― האָט אים האָלצמאַן איבערגעפֿרעגט מיט כּלומרשט זײער אַ פֿאַרװוּנדערט פּנים. ― װי קאָן דאָס אַ מענטש נישט שרײַבן עטלעכע װערטער כאָטשבי אױף אונדזער לשון, איך מײן, אױף פּראָסט ייִדיש?
― פֿון װאַנען? ― האָט זיך שװאַלב גאַנץ ערנסט פֿאַרענטפֿערט פֿאַר זײַן נײַעם שותּף. און מחמת ער האָט געהאַלטן שױן בײַם דריטן גלאָז ביר, האָט זיך די צונג געפֿילט בײַ אים אױפֿגעבונדן, און ער האָט אַנידערגעלײגט פֿאַר האָלצמאַנען פֿון זיך אַ גאַנץ שײנע ביאָגראַפֿיע, װעלכע מיר גיבן דאָ איבער אין גאַנץ קורצע װערטער:
„אַלײן איז ער געבױרן געװאָרן ― ער װײס נישט װוּ, און געװאַקסן אַ יתום ― ער װײס נישט פֿון װעמען. דאָס הײסט, אײגנטלעך, זײַנען זײ געװען דרײַ יתומים: ער און זײַנער אַן עלטערער ברודער, ניסל הײסט ער, דער, װאָס איז איצט אין לאָנדאָן. און אַחוץ דעם אַ קלײן שװעסטערל, יענטל, אָט די פּרימאַדאָנע טאַקע, װאָס מע רופֿט זי איצט הענריעטאַ. האָבן זײ זיך געװאַלגערט, הײסט עס, אַלע דרײַ, יעדער באַזונדער אױף אַן אַנדער מיסט, ביז גוטע מענטשן האָבן אױף זײ רחמנות געהאַט און מע האָט זײ יאַקאָש צעשטערכעט, דעם אַהער, דעם אַהין. אים מיט זײַן ברודער ניסל האָט מען אָפּגעגעבן צו אַ בעקער, זײ זאָלן אַרומטראָגן אײעריקע בײגל. איז זײ נישט געװען צום האַרצן די מלאָכה, האָבן זײ זיך בעסער גענומען צו ציגאַרן. בײַ ציגאַרן פֿאַרדינט מען מער. דאָס הײסט, פֿון ציגאַרן האָט מען אױך מכּות מיט בכורות. אַ שטיקל גליק כאָטש, װאָס ער, איזאַק שװאַלב, האָט פֿון תּמיד אָן געהאַט אַ טאַלאַנט צום שפּילן. אַז ס'איז געקומען פּורים, פֿלעגט ער מאַכן גאָלד… הקיצור, זײ אין צװײען האָבן זיך װי עס איז אױסגעשלאָגן זײערע הוצאָות. דאָס הײסט, נאַקעט און באָרװעס, און הונגעריק אױך, נאָר דער װעלט האָבן זײ אַרױסגעשטעלט אַ פֿײַג. שלעכט איז נאָר געװען אָט דאָס נאָכװײעניש, דאָס שװעסטערל. װאָס טוט מען מיט אַ מײדל? האָבן זײ זי אָפּגעגעבן דינען, באַשטעלט, הײסט עס, אױף אַן אָרט. פֿאַרן שטיקל ברױט, אַבי אַראָפּגעפּטרט אַ האָרב. האָבן זײ אָבער געהאַט מיט איר צרות און צרות, אַלע דרײַ װאָכן האָט זי געביטן די ערטער. װאָרעם זי איז, צו זײער שלימזל, פֿון קינדװײַז אױף געװען אַ געראָטן מײדל. דאָס הײסט, נישט אַזױ געראָטן אין שׂכל, װי אין שײנקײט. און דאָס רובֿ באַלעבאַטים האָבן אַ טבֿע, ס'זאָל אױף זײ קומען אַ מגפֿה, אַז זײ דערזעען אַ שײן מײדל, װערן זײ די כּפּרה… װאָלט כאָטש זײַן עלטערער ברודער ניסל געװען אין דער הײם, װאָלט ער זיך מיט זײ אָרנטלעך אָפּגערעכנט. זײ װאָלטן שױן פֿאַרזאָגט קינדס־קינדער. „װאָרעם מײַן ברודער ניסל ― זעט איר מיך? בין איך אַ הונט אַקעגן אים!“ ― האָט זיך אים אָבער פֿאַרגלוסט, זײַן ברודער ניסל הײסט עס, אַװעקלאָזן זיך אין אַלדי שװאַרצע יאָר קײן לאָנדאָן, און דװקא צו פֿוס, צוגעזאָגט שרײַבן בריװלעך, אַלע װאָך אַ בריװל. צום סוף ― װער? װאָס? ― אַװעקגעפֿאָרן און פֿאַרגעסן דעם זײַ־געזונט. ערשט װען האָט ער זיך דערמאָנט שרײַבן? העט־העט! אַז ער, איזאַק שװאַלב, איז שױן געװען אַן אַקטיאָר פֿון שטאַרקע טראַגישע ראָלעס, און זײַן שװעסטערל ― אַ פּרימאַדאָנע בײַ אָט דעם יאָקל בן פֿלעקל. נו, פֿרעגט זיך: װען האָט ער, שװאַלב, צײַט געהאַט אױסלערנען זיך שרײַבן?“…
אױסגעהערט די דאָזיקע אינטערעסאַנטע ביאָגראַפֿיע פֿון זײַן אָפֿנהאַרציקן שותּף, האָט אונדזער האָלצמאַן אים געמוזט מודה זײַן, אַז ער איז פֿולקום גערעכט. ער אַלײן, האָלצמאַן הײסט עס, קאָן אױך שרײַבן, אײגנטלעך, נאָר דעמאָלט, װען קײנער זעט נישט. נאָר אַז מע װיל שמועסן דאָס אײגענע צוריק, צו װאָס דאַרף מען אינגאַנצן דאָס שרײַבן? ― בײַ די װערטער האָט האָלצמאַן צעריסן דעם רײנעם בױגן פּאַפּיר אױף דער האַלב און האָט זיך אָנגערופֿן צו זײַן שותּף:
― אין דער ערד מיטן קאָפּ אַלע פּאַפּירן מיט אַלע צעשרײַבעכצן! „נישט דער װעקסל צאָלט, דער מענטש צאָלט“. לאָמיר זיך געבן די האַנט תּקיעת־כּף, אַז אַלצדינג, װאָס מיר האָבן דאָ אָפּגערעדט, זאָל זײַן קדוש־וטהור. און לאָמיר נעמען נאָך צו גלעזער ביר און לאָמיר זיך צעקושן אין די פּיסקעס: לחײם! לאָז גאָט געבן, ס'זאָל מיט מזל און מיט גליק!
― לחײם! לחײם! לאָז גאָט געבן, ס'זאָל זײַן מיט הצלחה און מיט אַלדאָס גוטס.
― אָמן.
― אָמן, אָמן.
געקומען אַהײם, אַ ביסל אונטערן גלעזל, האָבן אונדזערע שותּפֿים נישט אױסגעזאָגט קײנעם, אַז זײ האָבן געשלאָסן צװישן זיך אַזאַ אַן ערנסטן געשעפֿט. זײ האָבן זיך נאָר גענומען שטודירן די שטאָט װין און נאָכזוכן אַ לאָקאַל אױף אַ ייִדיש טעאַטער. זײ האָבן זיך אָבער גיך אַרומגעקוקט, אַז זײער טירחה איז אומזיסט. װין איז נישט קײן שטאָט און די װינער ייִדן זײַנען קײן ייִדן נישט. „ייִדן, ― אַזױ האָט געזאָגט האָלצמאַן, ― װאָס קאָנען זיך באַגײן אָן אַ שום ייִדיש טעאַטער, ייִדן, װאָס אָדער זײ לױפֿן הערן זאָנענטאַלן, אָדער זײ באַגנוגענען זיך מיט אַ קאַבאַרעט אָדער אַזױ אַ שענקל, װוּ מע קלײַבט זיך צונױף בײַ אַ גלאָז ביר, מע רײכערט ציגאַרן און מע האָרכט זינגען „חװה“ אָדער „פֿרײַטיק אױף דער נאַכט“, און מע פּליעסקעט בראַװאָ און מע לעקט די פֿינגער, ― אַזעלכע ייִדן מעגן געהאַנגען װערן אױף אַ בױם אָדער געשאָסן װערן פֿון אַ ביקס“.
אַזױ האָט זיך אױסגעטענהט האָלצמאַן אױף זײַן מענה־לשון און האָט אָפּגערעדט מיט זײַן שותּף שװאַלב, מע זאָל אַ שפּײַ טאָן אױף דעם אױסגעפּוצטן װין און בעסער אַװעקלאָזן זיך צוריק אױף דער פּראָװינץ, איבער די קלײנע שטעטלעך אינעם געבענטשטן גאַליציע, בוקאָװינע, רומעניע, װוּ ייִדן האָבן נאָך נישט גענאַשט פֿונעם עץ־הדעת, װוּ דאָס פּובליקום לױפֿט זיך נאָך צונױף אָנקוקן ייִדישע אַקטיאָרן, װוּ מע לױפֿט זיך צונױף אַ שטײגער, קוקן אױף אַ בער, אַ העלפֿאַנט אָדער אױף אַ מאַלפּע…
דאָס אײנציקע, װאָס האָט אױפֿגעהאַלטן האָלצמאַנען אין װין, איז געװען זאָנענטאַל. „אַן אַרטיסט, װאָס פֿאַרמאָגט זײַן אײגענעם אַ מיליאָן, פֿאַרדינט, אַז מע זאָל צוליב אים פֿאַרברענגען אין װין אַן איבעריקן טאָג“. אַזױ האָט געזאָגט האָלצמאַן. נישט מחמת ער װערט אַזױ נתפּעל פֿון מיליאָנען. חס־וחלילה! װאָס רעדט האָלצמאַן אַ מיליאָנער? ער האָט שױן געזען אױף זײַן לעבן מיליאָנערן. ער האָט שױן מיט זײ גערעדט, געפֿאָרן אין אײן קאַרעטע און, אױב איר װילט, האָט ער מיט זײ געגעסן שױן בײַ אײן טיש אױך. (דאָס איז אַ װוּנק אױפֿן דאָקטאָר לעװיוס־לװיתן אין לעמבערג). האָלצמאַן, פֿאַרשטײט איר מיר, גײט מיט דעם גאַנג, אַז אַן אַקטיאָר, װי זאָנענטאַל, װאָס האָט געקאָנט זיך אַרױפֿאַרבעטן אױף אַ מיליאָן, נישט צעטרענצלען, נישט פֿאַרשיכּורן און נישט פֿאַרשפּילן אין קאָרטן, איז גלאַט װערט, מע זאָל אים גײן זען.
און האָלצמאַן האָט אונטערגעפֿרישט די הלבשה, אױסגעגלעט דעם צילינדער־הוט, געקױפֿט זיך אַ פּאָר נײַע הענטשקעס מיט אַ האַלב־זײַדענעם שירעם, מיטגענומען מיט זיך דעם בריװ, װאָס דער דאָקטאָר לעװיוס האָט זײ געגעבן, און האָט זיך אָנגערופֿן צום „יאַט“:
― נו, מײַן טײַערער שפּילפֿױגל, מיטן רעכטן פֿוס…
דאָ האָט זיך אַפֿילו שװאַלב דער שותּף אַרױסגעכאַפּט, אַז ער װאָלט אױך אַ בעלן געװען מיטצוגײן צו זאָנענטאַלן. „װי באַלד אַז מע שמועסט שותּפֿות איז דאָך נישט שײך“. האָט אים אָבער האָלצמאַן אָפּגעהאַקט די פֿליגל: „אַזאַס! האַנדלשאַפֿט איז קײן ברודערשאַפֿט. שותּפֿות איז טאַקע שותּפֿות, נאָר מע דאַרף װיסן, װער צו װאָס עס פּאַסט“… שװאַלב האָט נישט פֿאַרשטאַנען דאָס עקשנות: „װאָס איז? עס װעט דען קאָסטן טײַערער, אַז זײ װעלן גײן זאַלבע דריט? צי װעט ער אים אָפּבײַסן אַ שטיקל זאָנענטאַל?“ ― האָט אים האָלצמאַן געגעבן צו פֿאַרשטײן מיט אַ שׂכל: „אַז יעדער מענטש דאַרף װיסן זײַן שטאַט. לאָז אַרײַן אַ דבֿר־אַחר אין שטוב, קריכט ער אױפֿן טיש“… האָט דאָס שװאַלבן שױן אַ ביסל פֿאַרדראָסן און ער האָט אים געגעבן אָנצוהערעניש, ער זאָל נישט פֿאַרגעסן, אַז קודם איז די פּרימאַדאָנע הענריעטאַ שװאַלב אים אַ שװעסטער און ער, שװאַלב, קער איר אָן אַ ברודער… האָט זיך שױן האָלצמאַן, פֿון זײַן זײַט, אָנגעצונדן, האָט זיך פֿאַרהוסט און האָט גאָר אָנגעהױבן רעדן צו אים לשון־קודש: „לא מֵעוקצָך ולא מִדובֿשָך ― קריך מיר נישט אױפֿן בױדעם און דאָס מיך נישט אױפֿן לײטער“…
נישט ראַפֿאַלעסקאָ, נישט האָלצמאַן האָבן נישט געקאָנט פֿאַרשטײן, װאָס איז די מעשׂה, װאָס אַזאַ גרױסער זאָנענטאַל װױנט נישט אין קײן אײגענעם מױער, נאָר אין אַ האָטעל? „מילא, אַ נאַש בראַט, אַז ער װאַלגערט זיך אױס אין אַלע מיסטן, באַקענט זיך מיט אַלע הינער, קאַטשקעס, באַלעבאָסטעס און װאַנצן ― זײַנען מיר דערױף בידנע ייִדישע אַקטיאָרן. אָבער זאָנענטאַל? אין װין סטײַטש, נאָכאַמאָל!“
דאָס זײַנען געװען האָלצמאַנס טענות, פֿאָרנדיק מיט ראַפֿאַלעסקאָן אין אַ גאַנץ שײנעם עקיפּאַזש צו זאָנענטאַלן. װי באַלד אָבער זײ זײַנען צוגעפֿאָרן צום גרױסאַרטיקן האָטעל, װוּ זאָנענטאַל האָט געװױנט, און עס איז זײ אַרױסגעטראָטן אַקעגן עפּעס אַ בן־אָדם אין אַ ליװרעע מיט גאָלדענע קנעפּ, אַזױ האָט האָלצמאַן באַלד געביטן זײַן מײנונג און האָט אַ זאָג געגעבן צו זײַן יונגן פֿרײַנד ראַפֿאַלעסקאָ: „אַ רוח אין געלטס טאַטן אַרײַן!!“ און צום בן־אָדם מיט די גאָלדענע קנעפּ האָט ער געגעבן צו װיסן, אַז זײ װילן זיך זען מיט זאָנענטאַלן. די גאָלדענע קנעפּ האָבן באַטראַכט אונדזערע בײדע פּאַרשױנען פֿון אױבן ביז אַראָפּ און געגעבן זײ צו װיסן, אַז מיט זאָנענטאַלן קאָן מען זיך נישט זען. „פֿאַרװאָס, למשל?“ ― „װײַל זאָנענטאַל נעמט נישט אױף“. ― „װאָס הײסט, ער נעמט נישט אױף?“ ― די דאָזיקע שאלה האָבן די גאָלדענע קנעפּ איבערגעלאָזט גאָר אָן אַ שום תּשובֿה און האָבן זיך געהאַט איבערגעדרײט שױן אױף אַװעקצוגײן. האָט זיך האָלצמאַן אָנגערופֿן מיט שטאָלץ, אַז זײ האָבן צו זאָנענטאַלן אַ בריװ פֿון זײער אַ געהױבענע פּערזאָן, װאָס פֿאַרמאָגט אפֿשר נישט װינציקער, װי זײַן באַלעבאָס. לאָז ער נאָר נישט מײנען, אַז זײ זײַנען עפּעס װײס איך װער; קודם זײַנען זײ אַלײן אױך אַרטיסטן…
דאָ האָט האָלצמאַן זיך אַ נעם געטאָן בײַם צילינדער־הוט און האָט אױסגעטאָן אַ הענטשקע און באַלד אָנגעטאָן צוריק און האָט מכבד געװען דעם בן־אָדם פֿון די גאָלדענע קנעפּ מיט אַ זעץ אין פּלײצע. די גאָלדענע קנעפּ זײַנען פֿון אַזאַ באַנעמונג געװאָרן אַ ביסל צעמישט. צוגענומען בײַ זײ דעם בריװ, אַרױפֿגעגאַנגען אַרױף, געלאָזט װאַרטן אונדזערע װיזיטערעס אױף די טרעפּ היפּשע עטלעכע מינוט און אַראָפּגעקומען צוריק מיט אַ קלאָרער ידיעה, אַז זאָנענטאַל אַנטשולדיקט זיך זײער. ער האַלט איצט אין אײַנשטודירן אַ נײַע ראָלע. אױב זײ װילן דורכױס מיט אים שפּרעכן, קאָנען זײ אַרױפֿקומען הײַנט אין טעאַטער, הינטער די קוליסן, צװישן די אַקטן…
מער האָט מען נישט געקאָנט אַרױסציִען פֿונעם דאָזיקן נפֿש קײן אײנציק װאָרט, מחמת אײדער זײ האָבן געעפֿנט אַ מױל אױף צו רײדן, האָט דער בן־אָדם פֿון די גאָלדענע קנעפּ באַװיזן אונדזערע װיזיטערעס, אַז פֿון הינטן טראָגט ער די זעלבע גאָלדענע קנעפּ, װאָס פֿון פֿאָרנט.
― װאָס האָט זיך מיר געחלומט די נאַכט און יענע נאַכט און אַלע נעכט פֿון אַ גאַנץ יאָר, זאָל אױסגײן צו זאָנענטאַלן מיט דאָקטאָר לװיתן און מיט אַלע מעצענאַטן פֿון דער גאַנצער װעלט! נאָר װאָס דען, מײַן טײַערער שפּילפֿױגל? פּתח־שין ― שאַ!
אַזױ האָט האָלצמאַן געזאָגט צו ראַפֿאַלעסקאָן, פֿאָרנדיק צוריק אַהײם, און בײדנס פּנימער האָבן געפֿלאַמט אַזױ װי פֿײַער.
געקומען צוריק פֿונעם געהױבענעם װיזיט װי אָפּגעשמיסענע, האָבן אונדזערע װיזיטערעס געקריגן אַ שײנעם ברוך־הבא פֿון דער חבֿרה אַקטיאָרן, װאָס האָבן זײ באַגעגנט מיט אַ ברײטן שלום־עליכם:
― נו?
― װאָס נו?
― װאָס הערט זיך עפּעס בײַם גרױסן זאָנענטאַל?
― װאָס זאָל זיך הערן? ― האָט האָלצמאַן אױסגעצױגן און געמאַכט זיך אַ גלײַכגילטיק תּמעװאַטע פּנים. ― מאָלט אײַך, ס′איז שױן אײנמאָל אַ זאָנענטאַל!
און האָלצמאַן האָט זיך אָנגענומען מיט האַרץ, און גענומען האַקן אַ טשײַניק, דערצײלן חידושים פֿון זאָנענטאַלן, װי אַזױ ער זיצט דאָס גרױסאַרטיק, און װאָס פֿאַר אַ גאָלדענער מענטש דאָס איז, און װי אַזױ ער האָט זײ אױפֿגענומען און מכבד געװען מיט טײ, מיט ביר און מיט ציגאַרן, „יעדער ציגאַר אָט אַזױ די גרױס!“.
און האָלצמאַן האָט אַ װײַז געטאָן מיט בײדע הענט, װאָס פֿאַר אַ גרױסע ציגאַרן מע האָט זײ דאָרט געגעבן און האָט דערלאַנגט אַ פֿאָר אַרײַן מיט אײן האַנט גלײַך צו שװאַלבן אין רױטן פּנים אַרײַן. שװאַלב, װאָס איז, װי באַװוּסט, אַ ספּעציאַליסט אױף ציגאַרן, האָט זיך נישט געקאָנט אײַנהאַלטן פֿון צו באַמערקן, אַז אַזעלכע גרױסע ציגאַרן, װי האָלצמאַן זאָגט, איז סך־הכּל גאָר נישטאָ אױף דער װעלט, װאָרעם װער װײס נאָך אַזױ אױף דעם אַרטיקל, װי ער, װאָס האָט כּל־ימיו געהאַנדלט מיט דער דאָזיקער סחורה?
― טאַקע אַן עבֿירה, כ'לעבן, ― האָט אים האָלצמאַן אָפּגעהאַקט, ― װאָס דו האָסט זיך גענומען נישט צו דײַן מלאָכה. הלװאַי װאָלסטו שױן בעסער געבליבן בײַ די ציגאַרן, װאָלט די ייִדישע בינע פֿאַרמאָגט װינציקער מיט אַ דראָנג.
דער דאָזיקער ענטפֿער איז געװען אַ ביסל צו שאַרף פֿאַר אַזאַ אַרטיסט, װי שװאַלב, איז אים דאָס רױטע פּנים געװאָרן נאָך רױטער און ער האָט אָנגעהױבן צו שװיצן. שװאַלב איז אָבער נישט אַזאַ מענטש, װאָס זאָל זיך געפֿינען שטאַרק באַלײדיקט און װאָס זאָל טראָגן לאַנג אַ שׂינאה אין האַרצן. דעריבער איז קײן חידוש נישט, װאָס מען איז באַלד געװאָרן צוריק שלום, און ס'איז געבליבן טאַקע דאָ אױפֿן אָרט, אַז דעם זעלבן אױפֿדערנאַכט זאָל מען נעמען אַ לאָזשע אין בורג־טעאַטער און אַלע אין אײנעם זאָל מען זיך דורכגײן הערן זאָנענטאַלן. דאָס הײסט, עס רעדט זיך נאָר אַזױ ― אַלע אין אײנעם. גײן װעלן זײ נאָר זאַלבע פֿינף: בײדע דירעקטאָרן און ראַפֿאַלעסקאָ און הענריעטאַ און ברײַנדעלע קאָזאַק.
― און די איבעריקע חבֿריה?
― די איבעריקע חבֿריה, ― האָט האָלצמאַן אָפּגעפּסקנט, ― איז נישט קלײן צו זיצן אין דער הײם און כליעפּטשען תּהילים. און פֿאַר נױט, אױב זײ װילן זײער, קאָנען זײ אַרױפֿקלעטערן מחילה העט אַרױף, אױף דער אײבערשטער גאַלעריע, װעט ערשטנס קאָסטן אַ סך װעלװלער, און אַגבֿ װעט מען זײַן נענטער צו גאָט.
מיט אײן װאָרט, אונדזער האָלצמאַן האָט נישט אַרױסבאַװיזן קײן סימן פֿון אומצופֿרידנקײט. אַדרבא, ער איז יענעם פֿרימאָרגן געװען לעבעדיקער און באַרעדעװדיק, װי תּמיד, געמאַכט אַלערלײ העװיות און אָנשטעלן, אונטערגעזונגען און אונטערגעטאַנצט, גלײַך װי דעם מענטשן האָט געטראָפֿן אַ גליק.
גאַנץ אַנדערש האָט זיך אַרױסבאַװיזן דער צװײטער װיזיטער, לעאָ ראַפֿאַלעסקאָ. אױף װיפֿל האָלצמאַן איז געװען לעבעדיק און פֿרײלעך, אַזױ פֿיל איז ער געװען פֿאַרזאָרגט און אומעטיק, און אומגעגאַנגען װי אָן אַ קאָפּ. פֿון אַלע זײַנע זיסע געדאַנקען האָט זיך אױסגעלאָזט אַ טײַך, און פֿון אַלע גאָלדענע חלומות ― אַ נעכטיקער טאָג.
דער ערשטער חלום איז געװען ― זײַן באַגעגעניש אין װין מיט דעם חזנס מײדל רײזל, אָדער ראָזאַ ספּיװאַק, איבער װעלכער ער איז נישט געשלאָפֿן קײן נעכט… און דער צװײטער חלום איז געװען ― דער אױפֿנאַם, װאָס ער װעט האָבן בײַם גרױסן זאָנענטאַל.
אומזיסט האָט ער זיך אַזױ געריסן קײן װין, צו דער באַרימטער זינגערין מאַרטשעלאַ עמבריך, בײַ װעלכער עס האָט זיך אױפֿגעהאַלטן זײַן רײזל, אָדער ראָזאַ ספּיװאַק. נאָך אַלע נאָכפֿרעגענישן און אױספֿאָרשונגען איז ער געװױר געװאָרן נאָר אײן זאַך: אַז נישט מאַרטשעלאַ עמבריך און נישט ראָזאַ ספּיװאַק זײַנען אין װין נישטאָ. די מאַדאַם טשערניאַק, װעלכע האָט אים פֿריִער ערבֿ געװען, אַז ראָזאַ איז געװיס אין װין, און צוגעזאָגט אים אױסזוכן און צונױפֿפֿירן מיט ראָזען גאָר אָן אַ שום תּירוץ, האָט זיך עפּעס אין װין װי אומגעביטן און אָנגעהױבן רײדן מיט אים אַן אַנדער לשון. אַלעמאָל איז זי געקומען צו גײן מיט אַן אַנדער נײַעס: פֿריִער האָט מען איר געהאַט געזאָגט, אַז ראָזאַ ספּיװאַק איז זיך צעגאַנגען מיט מאַרטשעלאַ עמבריך און איז מיט עפּעס אַן אַרטיסט פּלוצעם אָפּגעפֿאָרן פֿון דאַנען קײן בערלין… נאָכדעם האָט זי געבראַכט צו טראָגן אַ ידיעה, אַז ראָזאַ איז אין פּאַריז אין קאָנסערװאַטאָריום, שטודירט אױף דער רעכענונג פֿון אײנעם אַ רײַכן מאַן אַ מעצענאַט, זשאַן רעשקאָ, אַ קריסט, װאָס האָט זיך פֿאַרליבט אין דער ייִדישער זינגערין אָט אַזױ װײַט… שפּעטער איז זי געקומען צו גײן מיט דער רױטער ראָטאָנדע, האָט אָפּגערופֿן ראַפֿאַלעסקאָן אױף אַ זײַט און אײַנגערױמט אים אַ סוד אין אױער, אַז זי װײס פֿאַר קלאָר, אַז ראָזאַ ספּיװאַק איז איצט אין לאָנדאָן, גיט אָפּ קאָנצערט אין אײנעם מיט אַ באַרימטן װיאָלין־שפּילער, אַ ייִדיש ייִנגל, גרישאַ סטעלמאַך, װאָס סע קלינגט מיט אים די װעלט. און ס'איז אַ סבֿרה, אַז דער גרישאַ זאָל גאָר זײַן ראָזעס אַ חתן, אָדער ער זאָל שױן האָבן מיט איר חתונה געהאַט…
― שקר־וכּזבֿ! ― האָט זיך נישט װילנדיק אַרױסגעכאַפּט בײַ ראַפֿאַלעסקאָן.
― װאָס איז שקר־וכּזבֿ? ― האָט אים די מאַדאַם טשערניאַק איבערגעפֿרעגט און האָט אַ װאָרף געגעבן אױף אים מיט אירע קלײנע יאַפּאַנישע אײגעלעך, און אױף איר קײַלעכיק לבֿנה־פּנים האָט זיך באַװיזן אַ שמײכעלע און צעגאָסן זיך ביזן גרױסן מױל מיט די געזונטע װײַסע צײן.
אַך! װען ראַפֿאַלעסקאָ זאָל זיך נישט שעמען, װאָלט ער אױפֿגעהױבן די האַנט אױף דער דאָזיקער מכשפֿה. אַזױ מיאוס האָט זי אים אין דער מינוט אױסגעזען מיט איר פֿעט קײַלעכיק פּנים, מיט אירע קלײנע יאַפּאַנישע אײגעלעך און מיט איר טאַנצנדיקער פֿיגור אין דער רױטער ראָטאָנדע, װען ערשט נישט לאַנג האָט זי געהאַט אַזױ פֿיל חן אין זײַנע אױגן!… נײן, ס'איז נישט די ברײַנדעלע קאָזאַק, װאָס געװען. לחלוטין נישט!
די לאָזשע, װאָס אונדזער קאָמפּאַניע האָט פֿאַרנומען אינעם װינער בורג־טעאַטער, איז באַשטאַנען פֿון פֿינף פֿאַרשײדענע פּאַרשױנען, און יעדער פֿון די פֿינף האָט רעאַגירט אױף דער פֿאָרשטעלונג און אױף דעם אױפֿטריט פֿונעם גרױסן זאָנענטאַל אױף זײַן שטײגער.
האָלצמאַנס קאָפּ איז געלעגן אינגאַנצן אינעם פּובליקום און אין די דעקאָראַציעס: „אָט דאָס הײסט אַ טעאַטער!“ װען גאָט העלפֿט אים, כּדומה למשל, אַזאַ טעאַטער כאָטש אין דרײַ יאָר אַרום, װאָלט ער שױן באַװיזן דער װעלט װער האָלצמאַן איז. עס װאָלט שױן אַ רוח אין זײער טאַטן אַרײַן! װאָרעם לאָמיר זיך אַקאָרשט נישט נאַרן: פֿאַרשטאַנד האָט דאַך האָלצמאַן נישט װינציקער, װי אָט דער דײַטש. געלט אַ ביסל איז אױך פֿאַראַן. און קרעפֿטן ברוך־השם, פֿעלט אױך נישט. אײן זאַך נאָר ― װי נעמט בײַ אונדז אַזאַ פּובליקום?…
און האָלצמאַנס אױגן פֿאַלן פֿון דער לאָזשע אַראָפּ אין פּאַרטער, אױפֿן ים מיט גלאַנצנדיקע קעפּ פֿונעם גלענצנדיקן עלעגאַנטן פּובליקום, װאָס האָט אָנגעפֿילט דאָס גלענצנדע טעאַטער. און עס רײַסט זיך אַרױס בײַ אים פֿונעם מױל זײַן געװײנלעכע קללה ― „אַ כאָלעריע“, מע װײס נישט אַקוראַט אױף װעמען: צי אױף די דײַטשן, װאָס האָבן אָנגעפּאַקט אַזאַ טעאַטער, צי אױף די ייִדן, װאָס װילן נישט גײן בעסער אין דעם ייִדישן טעאַטער, װאָס ער, האָלצמאַן, האָט געהאַט בדעה אױפֿצושטעלן דאָ, אין דער דאָזיקער פֿאַרשאָלטענער שטאָט? ― „פֿע! ― האָט האָלצמאַן געזאָגט צו זיך אַלײן. ― װין ― אױך מיר אַ שטאָט! מע דאַרף אַנטלױפֿן פֿון דאַנען װאָס גיכער ערגעץ אין אַ שטעטל, אין אַ ייִדיש שטעטל. די כּפּרה מעג זײַן אָט דאָס גאַנצע אױסגעפּוצטע פּובליקום מיט זײערע נאַקעטע הױלע גלאַטע קעפּ פֿאַר אײן ייִד פֿון האָלענעשטי“…
כּמעט דאָס זעלבע האָט געטראַכט אױך די מאַדאַם טשערניאַק, נאָר אױף אַן אַנדער אױפֿן. ברײַנדעלע קאָזאַק האָט, אין דער קורצער צײַט קענען, געלערנט האָלצמאַנען מיט זײַן אידעאַל, װעלכער איז געװען אױך איר אידעאַל. זי האָט נאָר אַרױסגעקוקט אױף דער גליקלעכער מינוט, װען האָלצמאַן װעט זיך איר דערקלערן, אַז ער איז שױן גרײט צו גײן מיט איר „האַנט בײַ האַנט“ אױף דעם רעכטן אמת, דאָס הײסט, טאַקע שטעלן אַ חופּה. דעמאָלט ― „אָ, דעמאָלט װאָלטן זײ בײדע אַװעקגעשטעלט אַזאַ טעאַטער, אַזאַ טעאַטער!“…
און אירע געדאַנקען כאַפּן זי אונטער און טראָגן זי אַװעק אױף אַ װײַלע װײַט װײַט פֿון דאַנען. ערגעץ אין אַ ייִדיש שטעטל אין גאַליציע, אָדער אין דער בוקאָװינע. דאָרט זעט זי זיך שױן אַלס „מאַדאַם האָלצמאַן“, די פֿרױ פֿונעם דירעקטאָר האָלצמאַן. זײ זײַנען שױן מיט גאָטס הילף באַלעבאַטים פֿון אַן אײגענעם טעאַטער מיט אײגענע דעקאָראַציעס, מיט אַן אײגענער טרופּע פֿון סאַמע באַרימטע שפּילערס. צװישן זײ איז דער בחור, דער יונגער ראַפֿאַלעסקאָ, מיט דער פּרימאַדאָנע הענריעטאַ, װאָס הײסט שױן נישט הענריעטאַ שװאַלב, נאָר הענריעטאַ ראַפֿאַלעסקאָ… „יאָ הענריעטאַ ראַפֿאַלעסקאָ! דאָס װעט זי, מאַדאַם טשערניאַק, שױן זען, אַז דער שידוך זאָל זײַן אַ שידוך. און אַז דער שידוך װעט זײַן אַ שידוך, װעט האָלצמאַן אױפֿהערן קוקן אױף דער פּרימאַדאָנע, װי אַ קאַץ אױף סמעטענע, און עס װעט זיך אױפֿהערן גלוסטן פֿײגעלעך, אַ מכּה אים!“…
ברײַנדעלע קאָזאַק האָט מיט אירע קלײנע יאַפּאַנישע אײגעלעך נאָכגעקוקט האָלצמאַנען אױף יעדן טריט און שריט און האָט גוט געזען, װי ער טאַנצט אַרום דער פּרימאַדאָנע שװאַלב נישט װי מע טאַנצט אַרום אַ פּרימאַדאָנע… „מע דאַרף זען אָט די נאַרישע מױד מיטן שײנעם פּנים פֿאַרשלײערן פֿאַר אָט דעם טשיקאַװן בחור װאָס גיכער“… אַזױ האָט זי זיך געזאָגט און גענומען אַרבעטן אױף אַלע כּלים. פֿריִער פֿאַר אַלעמען אַרױסשלאָגן דעם טשיקאַװן בחור פֿונעם קאָפּ אָט דאָס מײדל ראָזאַ ספּיװאַק, ער זאָל אין איר פֿאַרגעסן, און נאָכדעם שױן נעמען זיך צו דער פּרימאַדאָנעס ברודער, דעם װאַגאַבונד, אים עפֿענען דעם מוח, ער זאָל זען, אַז זײַן נאַרישע שװעסטער מיטן שײנעם פּנים זאָל חתונה האָבן פֿאַר איר גלײַכן (װאָס קאָן זײַן גלײַכער, װי אָט דאָס פּאָרל?) און אױפֿהערן דרײען אַ קאָפּ אַזעלכע לײַט, װאָס פּאַסן זיך איר װי אַ קדחת…
און ברײַנדעלע קאָזאַק װאַרפֿט אַ בליק אױפֿן „װאַגאַבונד“, װאָס קוקט אױף דער סצענע, און די נשמה איז אים גאָר װײס איך װוּ: „אַ רעכט גלעזל ביר מיט אַ װוּרשטל װאָלט איצט געװען װי געװוּנטשן“, טראַכט זיך איציק שװאַלב, און די געדאַנקען טראָגן אים אַװעק אין בופֿעט אַרײַן צו די װײַס־געדעקטע טישלעך, צו די פֿלעשלעך מיט די גלעזלעך, טעלערס און גאָפּלען, מיט אַלע גוטע זאַכן… און אַ פּנים מאַכט ער בעת־מעשׂה, גלײַך װי ער איז שטאַרק פֿאַרטיפֿט אינעם שפּילן און איז כּלומרשט אַזױ אַנטציקט פֿונעם גרױסן זאָנענטאַלן, אַז דער רוח נעמט אים אַװעק!
אױך די שװעסטער זײַנע, הענריעטאַ, קוקט אױף דער סצענע און איז פֿאַרנומען מיט זיך אַלײן. זי האָט זיך דאָס הײַנטיקן אָװנט אױסגעפּוצט, אַז ס′איז טאַקע נאָר אַ מחיה צו קוקן. פֿאַרקעמט האָט זי זיך בײַ אַ פּאַריק־מאַכער נאָך דער לעצטער מאָדע, אָנגעטאָן אירע שענסטע קלײדער און אָנגעהאַנגען אױף זיך אירע אַלע אמתע און פֿאַלשע שטײנער. נישט אַזױ צוליב דעם גרױסן זאָנענטאַל האָט זי זיך דאָס אַזױ אױסגעפּוצט, װי צוליב דעם יונגן ראַפֿאַלעסקאָ, װאָס איז דערװײַל נאָך נישט אינגאַנצן אירער; עס איז אָבער דאָ אַ האָפֿענונג, אַז… אָ! פֿאַרלאָזט זיך שױן אױף איר. הענריעטאַ װײס, הענריעטאַ איז שױן געניט אין די זאַכן. מע באַדאַרף אָט דעם בחור פֿריִער אַ ביסל אָנמוטשען… לאָז עס אים אַ ביסל שװער פֿאַרלױפֿן… און ערשט נאָכדעם, אַז ער װעט קומען צו איר, װי יענע אַלע זײַנען צו איר געקומען און געקײַט בײַ איר די ערד, ― דעמאָלט װעט זי שױן װיסן, װאָס זי האָט צו טאָן…
נאָר װאָס טוט זיך עס מיט אים אַצינד?… הענריעטאַ קוקט זיך אײַן אין ראַפֿאַלעסקאָן ― עס איז לחלוטין נישט צו דערקענען. אַריבערגעבױגן זיך העכער האַלב פֿון דער לאָזשע אַרױס, איז ער אינגאַנצן דאָרטן, אױף דער סצענע, און איז אַזױ אַרײַנגעטאָן אינעם שפּילן, אַז ער הערט קײנעם נישט און זעט קײנעם נישט. עס עקזיסטירט נישט פֿאַר אים איצט קײנס און קײנער, אַחוץ זאָנענטאַל, דער גרױסער זאָנענטאַל. און ער ציטערט מיטן גאַנצן לײַב, און עס פֿלאַמט אים דאָס פּנים. און עס ברענען אים די אױגן. און ער ברעכט די פֿינגער און עס רײַסט זיך אַרױס בײַ אים אַלעמאָל אַ טיפֿער זיפֿץ פֿונעם האַרצן. הענריעטאַ קוקט אױף אים און קאָן נישט פֿאַרשטײן, װאָס טוט זיך עס מיט אים? ער זאָל דאָס אַפֿילו אָפּרײַסן די אױגן פֿון דער סצענע אױף אײן מינוט. אַ מענטש זיצט מיט איר אין אײן לאָזשע ― װי רעדט מען נישט אױס אַ װאָרט? װי שענקט מען דאָס נישט יענעם כאָטש אַ האַלבן קוק? לאָז זיך נאָר ענדיקן דער אַקט, װעט זי אים פֿאַרהאַלטן, װעט זי אים שױן זאָגן, אַז… שאַ! אָט האָט זיך געענדיקט דער ערשטער אַקט, און ראַפֿאַלעסקאָ איז גאָר אינגאַנצן אַראָפּ פֿונעם זינען. מיט טרערן אין די אױגן האָט ער גענומען דריקן איטלעכן באַזונדער די האַנט, פֿון האָלצמאַנען ביז ברײַנדעלע קאָזאַק. און אַז ס'איז געקומען צום טראַגיק שװאַלב, האָט ער אים אַרומגעכאַפּט קושן:
― אָט װאָס הײסט געשפּילט! אָט װי אַזױ מען דאַרף שפּילן!
הענריעטאַ שװאַלב איז געשטאַנען בײַ אַ זײַט און האָט אים באַטראַכט און געזאָגט צו זיך אַלײן:
― נײן. דער בחור איז גערירט… דער מענטש איז פֿון זינען…
װי באַלד עס האָט זיך נאָר געענדיקט דער ערשטער אַקט, אַזױ האָט האָלצמאַן גענומען אונטערהאַנדלען מיט די קאַמער־דינערס פֿונעם בורג־טעאַטער מכּוח אַרײַנטרעטן הינטער די קוליסן צו זאָנענטאַלן. האָט זיך אָבער אױסגעלאָזט, אַז זאָנענטאַל קאָן אױפֿנעמען נאָר אײנעם פֿון זײ, דעם ייִנגערן, װעגן װעלכן עס שרײַבט צו אים דער דאָקטאָר לעװיוס פֿון לעמבערג.
― אַ גוט מאָרגן, געלע, רעטעך טראָג איך! װאָס ס'האָט זיך מיר געחלומט יענע נאַכט און הײַנטיקע נאַכט…
אַזױ איז אַרױסגעטראָטן מיט זײַן שפּראַך האָלצמאַן און האָט זיך אָבער באַלד געמוזט פֿאַרכאַפּן, װאָרעם ער האָט דערזען פֿאַר זיך די גאַנצע חבֿרה אַקטיאָרן מיט דער פּרימאַדאָנע שװאַלב און מיט ברײַנדעלע קאָזאַק אין דער מיט. אַ גרוב װען עס עפֿנט זיך, װאָלט ער אַרײַן אַ לעבעדיקער. עס איז אים געװען אַ בזיון פֿאַר דער חבֿרה, װאָס האָבן גענומען איבערקוקן זיך אָן װערטער. און איבערהױפּט, ― פֿאַר זײַן שותּף שװאַלב, װאָס האָט געקוקט אױף אים מיט כיטרע אױגן, װי אײנער רעדט: „סטײַטש, װי קומט דאָס? נאָך אַזעלכע ציגאַרן?“… דערװײַל אָבער די נאַכט שטײט נישט, די מינוטן זײַנען קורץ, און דער קאַמער־דינער װאַרט. האָט האָלצמאַן אַ נעם געגעבן ראַפֿאַלעסקאָן אױף אַ זײַט און האָט אים אײַנגערױמט אַ סוד אין אױער, װאָס ער איז געװאָר געװאָרן ערשט הײַנט, דאָ אין טעאַטער, אַ נײַעס: „אָט דער זאָנענטאַל סך־הכּל פֿאַרמאָגט זײַן אײגנס אַ זונדל אַ תּכשיט, װאָס מעג האָבן לאַנגע צרות און קורצע יאָר; אַ רעכטער כּל־בוניק! אָט דער קדיש האַלט אין אײן חתמענען װעקסלען, און דער טאַטע האַלט אין אײן צאָלן“.
― לכן דאַרפֿסטו זען, ― האָט מיט אים האָלצמאַן אײַנגעטענהט, ― מיט אַלע זײַנע שפּיציקע אבֿרים, ― אַז ס'זאָל נישט זײַן דאָס אײגענע, װאָס מיטן לעמבערגער מעצענאַט, פֿאַרכאַפּט זאָל ער דיר װערן! זאָלסט מיט אים דברן קלאָרע דיבורים מכּוח אַכצן און דרײַצן… און זאָלסט נישט לאָזן זיך שפּײַען אין דער קאַשע, װאָרעם אַז עסן חזיר, זאָל כאָטש רינען איבער דער באָרד. דו פֿאַרשטײסט?…
נאָר דאָ האָט זיך געטראָפֿן מיט אונדזער יונגן העלד אַ זאַך, װאָס האָלצמאַן האָט נישט געגלײבט נישט זײַנע אױערן, נישט זײַנע אױגן. עס איז שװער צו זאָגן, װאָס דאָ איז געשען אַזעלכעס: צי דערפֿאַר, װאָס האָלצמאַן האָט אים אַזױ פֿיל דאָקוטשעט מיט זײַנע אָנצוהערענישן װעגן „אַכצן און דרײַצן“; צי דערפֿאַר, װײַל ער איז געװען אָנגעשטױסן נאָך פֿון אינדערפֿרי, װאָס זאָנענטאַל האָט זײ נישט געװאָלט אױפֿנעמען בײַ זיך אין דער הײם; צי אפֿשר װײַל ער איז גלאַט געװען אַ צעקאָכטער, ― נאָר דעמאָלט, װען ראַפֿאַלעסקאָ איז, דאַכט זיך, געװען שױן גאָר גרײט אױף צו גײן מיטן קאַמער־דינער אַרױף, הינטער די קוליסן, האָט ער זיך פּלוצעם געגעבן אַ דרײ־אױס צו האָלצמאַנען און אָנגערופֿן זיך צו אים קורץ און שאַרף:
― נײן, איך גײ נישט.
― האַ? װאָס?
― װאָס הײסט, ― דו גײסט נישט?
― אָט דאָס הײסט.
האָלצמאַן האָט דורכגעריבן די אױגן און גענומען זיך אײַנקוקן בײַ דעם העלן שײַן פֿון די עלעקטרישע ליכט אין זײַן יונגן פֿרײַנדס פּנים ― װאָס איז דאָס מיט אים געװאָרן? װי איז דאָס מעגלעך, אַז דער „יאַט“ זאָל אים, האָלצמאַנען, נישט װעלן פֿאָלגן? דאָס איז געװען דער ערשטער „נײן“, װאָס ער האָט װען פֿון אים געהערט. אינעם דאָזיקן „נײן“ און איבערהױפּט אינעם טאָן, מיט װעלכן דער „נײן“ איז אַרױסגעזאָגט געװאָרן, איז אָבער געװען אַזױ פֿיל פֿעסטקײט און באַשלאָסנקײט, אַז האָלצמאַן האָט שױן מער נישט איבערגעפֿרעגט אַפֿילו ― פֿאַרװאָס „נײן“? ער האָט אים נאָכאַמאָל אַ קוק געגעבן אין די אױגן אַרײַן מן־הצד און איז ממש נשתּומם געװאָרן. אין דער מינוט האָט האָלצמאַן באַדאַרפֿט פֿילן כּמעט דאָס אײגענע, װאָס בלעם האָט אַמאָל געפֿילט, בעת זײַן אײזל האָט אונטער אים מיטאַמאָל באַקומען לשון און אָנגעהױבן רײדן װערטער װי אַ מענטש.
― נײן איז נײן, ― האָט ער אַ זאָג געגעבן צו ראַפֿאַלעסקאָ כּלומרשט מיט אַ שמײכל, װאָס האָט זיך נישט געקלעפּט מיט זײַן איצטיקן אױסזען.
מע קאָן זאָגן, אַז אין דער מינוט האָט זיך האָלצמאַן מיטאַמאָל אַ רוק געגעבן, עלטער געװאָרן מיט עטלעכע יאָר. די שפּיציקע נאָז האָט זיך אים מאָדנע אױסגעצױגן, די שפּיציקע פּלײצעס האָבן זיך אים מאָדנע אײַנגעבױגן, און עס האָט אים אַזש אָנגעהױבן צו שטיקן אױף צו הוסטן. דערװײַל האָט זיך געלאָזט הערן דאָס גלעקל, אַז די מינוטן פֿונעם אַנטראַקט האָבן זיך געענדיקט, און דער עולם האָט אָנגעהױבן פֿאַרנעמען די ערטער אין טעאַטער, און אױך אונדזערע צװײ העלדן האָבן אָן לשון אַװעקגעלאָזט זיך צוריק אין דער לאָזשע.
גײענדיק פֿון טעאַטער, האָבן אונדזערע אַרטיסטן פֿון דער נײַ־רעפֿאָרמירטער טרופּע „האָלצמאַן, שװאַלב עט קאָמפּ.“ זיך צונױפֿגעקומען אין אײנעם, די פֿינף װאָס פֿון דער לאָזשע, און אױך די איבעריקע, װאָס זײַנען געזעסן אױף דער גאַלעריע, געמאַרשירט איבער די גאַסן פֿון דער שטאָט װין און גערעדט אַלע אין אײנעם און מיט די הענט, װי דער שטײגער איז. מע האָט איבערגעגעבן אײנער דעם אַנדערן דעם אײַנדרוק, װאָס דאָס װינער טעאַטער האָט אױף זײ געמאַכט, אַרױסגעזאָגט אַ מבֿינות, געגעבן אַ קריטיק. דערבײַ האָט אײנער דעם אַנדערן געזען אַריבערצורעדן, שטאַרק געמאַכט מיט די הענט, געלאַכט, געליאַרעמט און געפּילדערט. גאַנץ אָפֿטלעך האָבן זיך געלאָזט הערן אַזעלכע װערטער, װי: „דראָנג“, „יאָלד“, „שײַט האָלץ“, „אָקסנהאָרן“, „שמינדער בגץ“, „פֿלאָקן־שיסער“, „תּהילים־רײַבער“, „קאַרטאָפֿליע־פֿרעסער“ וכדומה אַזעלכע שאַרפֿע מאָדנע װערטער, װאָס מע קאָן הערן צװישן ייִדישע אַקטיאָרן. אױף װעמען זײַנען די דאָזיקע שאַרפֿע צונעמענישן און שפּיציקע עפּיטעטן געװען געצילט ― איז שװער צו זאָגן. נאָר פֿרײלעך איז געװען. דער געשרײ האָט געגרײכט װײַט. די געלעכטערן ― נאָך װײַטער. עס האָט אױסגעזען, װי אַ נײַער שטראָם פֿון נײַע מענטשן מיט אַ נײַעם לשון האָט זיך אַרײַנגעריסן אינעם אַלטעגלעכן װינער לעבן, און נישט אײן דײַטש, מײן איך, האָט זיך אָפּגעשטעלט און פֿאַרװוּנדערט אײַנגעקוקט זיך אין דעם דאָזיקן אומגעװײנלעכן בינטל מענטשן, װאָס האָבן מיט זײער אומגעװײנלעכער אױפֿפֿירונג אױפֿגערודערט נישט אײן גאַס אין דער דאָזיקער שטילער געמיטלעכער גאַסטפֿרײַנדלעכער שטאָט.
נאָר צװײ פּאַרשױנען האָבן נישט גענומען קײן אָנטײל אין דעם דאָזיקן האַרמידער. דאָס זײַנען געװען דער דירעקטאָר האָלצמאַן און דער פּרעמיער פֿון דער טרופּע ― ראַפֿאַלעסקאָ. בײדע זײַנען זײ געװען פֿאַרנומען מיט זײערע אײגענע מחשבֿות און געפֿילן. האָלצמאַן, װאָס איז געגאַנגען האַנט בײַ האַנט מיט ברײַנדעלע קאָזאַק, האָט כּלומרשט אײַנגעהערט זיך אין איר פּלאַפּלערײַ, און געטראַכט האָט ער בעת־מעשׂה װעגן „יאַט“, װאָס האָט אים דעם ערשטן מאָל אױף זײַן לעבן געזאָגט „נײן“. און דער „יאַט“ איז געגאַנגען אונטער די הענט מיט דער פּרימאַדאָנע שװאַלב. זי האָט גערעדט איבער אים און געלאַכט, געפֿינקלט מיט די אױגן און געבלישטשעט מיט די װײַסע צײן, און ער האָט זיך געמאַכט װי ער הערט, געענטפֿערט אײן װאָרט איבער צען, נאָר זײַן נשמה איז אים געװען װײַט פֿון דאַנען. ער האָט זיך געזען אױף דער בינע אין דער זעלבער ראָלע, װאָס זאָנענטאַל, און ער האָט זיך דאָס װאָרט געגעבן: „זאָל זײַן נאָמען נישט הײסן ראַפֿאַלעסקאָ, אױב ער װעט אַמאָל נישט שפּילן, אַזױ װי זאָנענטאַל!“
און אונדזער יונגער בעל־החלומות האָט שױן גענומען טרױמען פֿון אַ נײַעם גן־עדן, חלומען נײַע חלומות: װי אַזױ ער, ראַפֿאַלעסקאָ, האָט זיך אַ נעם געטאָן שטודירן נײַע ראָלעס, די זעלבע ראָלעס, װאָס זאָנענטאַל שפּילט. װי אַזױ די װעלט װערט פֿון אים אַנטציקט, און אַלע זאָגן אין אײן קול, אַז אָט באַלד שטײַגט ער אַריבער זאָנענטאַלן. װי אַזױ ער װערט אײַנגעלאַדן קײן װין, אין בורג־טעאַטער אױף גאַסטראָלן. װי אַזױ זאָנענטאַל, דער גרױסער זאָנענטאַל, זיצט אין פּאַרטער גלײַך מיט אַלע און הערט אים שפּילן. װי אַזױ זאָנענטאַל װערט נתפּעל, פֿליט אַרױף אױף דער סצענע, כאַפּט אים אַרום קושן און איז זיך מודה הױך אױף אַ קול פֿאַר דער גאַנצער װעלט, אַז אים האָט געשלאָגן, מנצח געװען אָט דער יונגער אַרטיסט ― ראַפֿאַלעסקאָ…
יענע נאַכט איז געװען אַ שװערע נאַכט פֿאַר אונדזער האָלצמאַנען. ער האָט לאַנג נישט געקאָנט אַנטשלאָפֿן װערן. דאָס האַרץ איז אים געװען שװער, װי אַ שטײן. געדאַנקען האָבן זיך אים געפּלאָנטערט, שװערע, אומעטיקע געדאַנקען: „װאָס דאָס איז געװאָרן מיט דעם „יאַט“?“ ― האָט ער זיך געטראַכט, געהוסט און געקאַטשעט זיך פֿון אײן זײַט אױף דער אַנדערער. ― שולדיק איז אין דעם די דאָזיקע שטאָט, פֿאַרברענט זאָל זי װערן. פֿון זינט מען איז געקומען קײן װין, איז דער „יאַט“ געװאָרן אַן אַנדער מענטש. קאַפּריזנע געװאָרן װי אַ בן־יחיד. מע דאַרף אַנטלױפֿן פֿון דאַנען װאָס גיכער“…
אַזױ האָט אָפּגעפּסקנט האָלצמאַן, געװאָרפֿן אַן אומחן אױף דער שטאָט װין מיט אירע מענטשן. די שײנע פֿרײלעכע שטאָט האָט אים אױסגעװיזן טונקל, חושכדיק, אומעטיק, און די מענטשן ― מיאוס, פֿאַלש און שאַלקהאַפֿטיק. און אַלץ, װאָס ער האָט זיך פֿאָרגעשטעלט אין דער דאָזיקער נאַכט, האָט זיך אים פֿאָרגעשטעלט פֿיל ערגער, װי עס איז געװען, און פֿיל ערגער, װי עס האָט געקאָנט זײַן. אַלע זײַנע שײנע פּלענער זײַנען זיך מיטאַמאָל צעגאַנגען װי אַ רױך. די מענטשן, אױף װעלכע ער האָט זיך פֿאַרלאָזט, האָבן אים מיאוס געפֿירט אין באָד אַרײַן און אַרױסגעגעבן מיט הענט און מיט פֿיס. דאָס ערגסטע, פֿאַר װעלכן ער האָט שטענדיק מורא געהאַט, איז געשען: מען האָט אים באַלאַגערט פֿון אַלע זײַטן. מע לאָקערט אױף זײַן נשמה. מע װיל צונעמען בײַ אים, אַװעקרױבן זײַן גאַנץ פֿאַרמעגן. מע װיל אַרױסרײַסן בײַ אים פֿון אונטער דער נאָז זײַן ראַפֿאַלעסקאָן.
„מע דאַרף אַכטונג געבן אױפֿן „יאַט“, ― טראַכט זיך האָלצמאַן, ― מע דאַרף אים היטן, װי דאָס שװאַרצאַפּל פֿונעם אױג… צו פֿיל שטיגוטערס… װער װײס, װער אױף װאָס עס קאָן אים אַרױפֿפֿירן? װער װײס, װאָס פֿאַר געדאַנקען עס האָט אָט דער שװאַלב? און װאָס פֿאַר מחשבֿות עס טראָגט בײַ זיך אין האַרצן די שװעסטער זײַנע הענריעטאַ? און װאָס פֿאַר אַ שלאַנג עס ליגט אין בוזעם בײַ אָט דער ברײַנדעלע קאָזאַק?… אײן מענטש אַלײן צװישן אַזױ פֿיל װעלף!“…
און האָלצמאַן זעצט זיך אױף אױפֿן בעט, שפּאַרט זיך אָן אױף זײַן שפּיציקן עלנבױגן, הוסט זיך אױס און רופֿט זיך אָן צו זײַן יונגן פֿרײַנד, װאָס ליגט אױפֿן בעט קעגן אַ בעט:
― ראַפֿאַלעסקאָ, דו שלאָפֿסט?
― נײן, װאָס איז דען?
― ס'איז מיר אײַנגעפֿאַלן אַ געדאַנק.
― דהײַנו?
― דו הערסט, װי איך הוסט?
― נו?
― מײן איך, אַז ס'איז אַן עק. מע דאַרף זיך גרײטן אין װעג אַרײַן. אָפּזאָגן די עטלעכע גילדן און אַװעקגײן אַהין, װוּ מײַן טאַטע עליו־השלום…
ראַפֿאַלעסקאָ זעצט זיך אױך אױף אױפֿן בעט, קוקט אױף האָלצמאַנען מיט גרױסע איבערגעשראָקענע אױגן.
― ביסט משוגע? צי חסר־דעה? צי דו רעדסט פֿון היץ?
האָלצמאַן איז צופֿרידן, װאָס ראַפֿאַלעסקאָ האָט זיך אַזױ דערשראָקן, צעלאַכט ער זיך, הײבט אָן הוסטן און שעלטן:
― נאַרעלע װאָס דו ביסט! אַזױ פֿיל יאָר קרענקט שטשופּאַקס קאָפּ, װיפֿל איך װעל נאָך, אם־ירצה־השם, לעבן. איך שמועס דאָס גלאַט אַקעגן דערינען. איך רעכן אַרױסשרײַבן די מאַמע מײַנע פֿונעם װיסטן לאַנד מיט מײַן שװעסטערל, טאָמער װעל איך װינציקער הוסטן.
און האָלצמאַן פֿאַרהוסט זיך אױף לאַנג, אָטעמט אָפּ, דרײט זיך אױס מיטן פּנים צו דער װאַנט און װערט אַנטשלאָפֿן. און עס חלומט זיך אים, אַז ער איז נישט אין װין, נאָר אין לעמבערג. ער שפּאַצירט אַרום אױף קאַרל־לודװיג־שטראַסעאיצט prospekt Svobody און דערזעט פֿון דער װײַטן דעם דירעקטאָר פֿון לעמבערגער טעאַטער, געצל בן געצל, גײן מיטן „יאַט“ האַנט בײַ האַנט, גלײַך פֿאַרבײַ אים, און זײ זאָלן דאָס אים אַפֿילו מזכּה זײַן מיט אַ קוק. טוט דאָס אים אַ בראָט און אַ ברען און אַ טראָג־אױף פֿונעם אָרט, און ער טוט אַ רוף דעם „יאַט“, פֿריִער שטיל: „ראַפֿאַלעסקאָ!“ װער װאָס? ער הערט נישט! נאָכאַמאָל: „ראַפֿאַ―לעסקאָ!“… װאָס װײַטער, אַלץ העכער און העכער: „ראַפֿאַלעסקאָ!… ראַ―פֿאַ―לעס―קאָ!!“… יענער װיל זיך אַפֿילו נישט אַרומקוקן, גלײַך װי ער קען אים גאָרנישט!… מער איז שױן האָלצמאַן נישט אימשטאַנד אױסצוהאַלטן. פֿון אַזאַ האַרצװײטיק קאָן פּלאַצן די גאַל בײַם בעסטן מענטשן. „ע! װאָס ס'װעט זײַן, װעט זײַן. ער װעט צוגײן צו אָט דעם ממזר, צו אָט דעם יאָקל בן פֿלעקל, װעט אים אַ נעם טאָן ראַפּטעם פֿון הינטן פֿאַר זײַן חזירישן קאַרק מיט אײן האַנט, און מיט דער אַנדערער האַנט װעט ער אים דערלאַנגען אַ כמאַליע איבער די פּיסקעס אײנס־צװײ־דרײַ, אָט אַזױ ― טראַך־טאַרעראַך!“.
אַ האַלב־טױטער שפּרינגט ראַפֿאַלעסקאָ אַראָפּ פֿון זײַן געלעגער און לױפֿט צו צו האָלצמאַנס בעט און דערזעט פֿאַר זיך אַזאַ מין בילד: דאָס נאַכטטישל, װאָס בײַ האָלצמאַנען צוקאָפּנס, ליגט אױף דער ערד מיט די פֿיס אַרױף, אין אײנעם מיט אַ צעבראָכענע קאַראַפֿין װאַסער, אַ צעפּיצלט גלאָז, אַן איבערגעקערטן, אַן אױסגעבױגענעם לײַכטער, און דער זײגער ― האָלצמאַנס גאָלדענער זײגער, ― װאָס ער האָט ערשט נישט לאַנג געקױפֿט זיך אָט דאָ אין װין, ― ליגט אױך צװישן די הרוגים אַ סקאַליטשעטער.
― װאָס איז געשען? ― האָט ראַפֿאַלעסקאָ אַ פֿרעג געטאָן בײַ האָלצמאַנען.
אַ צעטומלטער קוקט האָלצמאַן מיט בלאָנדזשענדיקע אױגן אױף ראַפֿאַלעסקאָן, װאָס קױם ער קאָן זיך אײַנהאַלטן פֿאַר געלעכטער, און אױפֿן חורבן, װאָס ער האָט דאָ אָנגעמאַכט.
צופֿרידן, װאָס דער חלום איז נישט מער װי אַ חלום, האָט ער זיך אָנגערופֿן צו זײַן יונגן פֿרײַנד פֿרײלעך, װי זײַן שטײגער איז:
― אַ פּנים, אַז גזלנים האָבן זיך מיר געחלומט, צי װעלכע שװאַרצע יאָר? זע נאָר, װיפֿל שאָדן! אַ כאָליערע זאָל אױף מיר קומען הײַנטיקע נאַכט!
און בײדע האָבן זײ זיך געכאַפּט בײַ די זײַטן און האָבן אױסגעשאָסן מיט אַ געלעכטער. לאַנג־לאַנג האָבן זײ געלאַכט. שטאַרק געלאַכט. אַזױ שטאַרק האָבן זײ געלאַכט, ביז מע האָט זײ אָנגעקלאַפּט אין דער װאַנט פֿון צװײטן חדר, זײ זאָלן אױפֿהערן לאַכן.
בײדע האָבן געלאַכט. נאָר נישט בײדנס געלעכטער איז געװען גלײַך. אײנער האָט געלאַכט געשמאַק, פֿונעם גאַנצן האַרצן. און דער אַנדערער האָט געלאַכט מער נישט פֿון יוצא װעגן. געטראַכט זיך בעת־מעשׂה: „נײן, ס'איז נישט דער „יאַט“, װאָס געװעזן… אַפֿילו דאָס לאַכן, װאָס ער לאַכט, איז אױך נישט דאָס, װאָס געװעזן… מע דאַרף אַכטונג געבן אױף אים… מע דאַרף אױסשרײַבן די מאַמע מיטן שװעסטערל… מע דאַרף אַנטלױפֿן פֿון װין, װוּ דער שװאַרצער פֿעפֿער װאַקסט“…
דער אײנציקער געבילדעטער אַרטיסט פֿון דער טרופּע „האָלצמאַן, שװאַלב עט קאָמפּ.“ איז געװען דער סופֿלער, בעני גאָרגל, דער, װאָס האָלצמאַן האָט אים אַריבערגענאַרט צו זיך פֿונעם לעמבערגער טעאַטער. דער דירעקטאָר געצל בן געצל האָט זיך נישט אײנמאָל באַרימט, אַז קײנער פֿאַרמאָגט נישט אַזאַ סופֿלער, װי ער. װאָרעם זײַן סופֿלער איז, פֿאַרשטײט איר מיך, „אַ מענטש מיט בילדונג“. און טאַקע מהאַי־טעמא, װײַל ער איז „אַ מענטש מיט בילדונג“, האָט דאָס אים אונדזער האָלצמאַן אין אײנעם מיט דער פּרימאַדאָנע „אַריבערגעכמאַליעט“ צו זיך. האָלצמאַן האָט זיך װי פֿאַרענטפֿערט פֿאַר זיך אַלײן: „איך װײס אַלײן נישט, אױף װעלכע שװאַרצע יאָר באַדאַרף איך האָבן אַזאַ מין נפֿש, װאָס אױפֿן קוק איז ער מער נישט װערט, װי אַ העלער. נאָר גאָרנישט, כאַפּט אים דער װאַטן־מאַכער, „אַ מענטש מיט בילדונג“ װעט זײַן שטיקל ברױט תּמיד פֿאַרדינען“…
האָלצמאַן איז געװען גערעכט. אױפֿן קוק װאָלט איר פֿאַר אָט דעם נפֿש קײן העלער אױך נישט געבן: אַ שװאַרצער בחור, אַ דאַרער, אַן אױסגעטריקנטער, מיט „אַ נאָז פֿון נאָזנלאַנד“, מיט אַ דינעם האַלדז און מיט אַ גרױסן קנאָפּ אין גאָרגל, װאָס אַז ער רעדט, גײט דער קנאָפּ אַראָפּ און אַרױף, גלײַך װי ער שלינגט. אָפּגעריסן־אָפּגעשליסן, מיט אַן אָפּגעבאַרעט קאַפּעליושל, און האָר אױפֿן קאָפּ ― אַ װאָגן מיט הײ. װאָלט ער די האָר געשמירט מיט עפּעס, אָדער כאָטש אַזױ פֿאַרקעמט יעדן טאָג, װאָלט נאָך געװען צו דערלײַדן. איז אָבער אונדזער סופֿלער נישט אַזאַ מענטש, װאָס זאָל זיך אָפּגעבן מיט אַזעלכע נאַרישקײטן. „אַ מענטש מיט בילדונג“ האָט עפּעס אַנדערש װאָס צו טאָן. װי באַלד אַזױ, באַדאַרף מען אים שױן מוחל זײַן, װאָס ער טראָגט אַ קױטיקן קאָלנער מיט אַ מאָדנעם שניפּס, װאָס ס'איז שװער צו טרעפֿן, װי אַזױ האָט ער אױסגעזען, בעת ער איז באַשאַפֿן געװאָרן אױף דער װעלט. דאָס אַלצדינג, אַז איר װעט נעמען אין אײנעם, װעט איר זיך לײַכט פֿאָרשטעלן דאָס פֿאַרזעעניש, װאָס האָלצמאַן האָט אױף אים באַלד געזאָגט, ― פֿאַרשטײט זיך, אונטער די אױגן, ― אַז ס'איז מיאוס פֿאַר אָט דעם שלימזל אַ שטיקל ברױט אױפֿצועסן. און נישט קוקנדיק דערױף, װאָס ער איז „אַ מענטש מיט בילדונג“, האָט אים האָלצמאַן געקרױנט אַלע מאָל מיט אַ נײַעם נאָמען: פֿריִער ― „שלימזל“, נאָכדעם ― „באַשעפֿעניש“, נאָכדעם ― גאָר „קוני־לעמל“…
דאָס איז אַ כּלל, אַז װאָס מער דער מענטש איז געבילדעט, מער פּראָסט איז ער בײַ זיך. דערפֿאַר, אַ פּנים, האָט זיך אונדזער סופֿלער נישט געפֿונען באַלײדיקט און האָט געלאָזט זיך שאַפֿן פֿון יעדן באַזונדער און געטאָן האָלצמאַנען כּל־עבֿודת־פּרך. האָלצמאַן איז געגאַנגען, פֿאַרשטײט איר מיך, מיט דעם גאַנג, אַז אַ מענטש, ער מעג זײַן געבילדעט װי טױזנט רוחות, נאָר קױם איז ער בײַ יענעם און עסט ברױט, דאַרף ער דאָס שטיקל ברױט פֿאַרדינען. „למאַי ער אַלײן, האָצמאַך טאַקע, איז דען נישט אַ טאַטנס אַ קינד? פֿונדעסטװעגן האָט אים געמעגט אָנשטײן אַמאָל, נישט הײַנט געדאַכט, אַרבעטן פֿאַר דרײַ, האָרעװען װי אַ רוח, עסן מכּות און פּוצן די שטיװל בײַ שטשופּאַקן, ימח־שמו־וזכרו זאָל ער דאָרט װערן, װוּ ער איז ערגעץ!“…
אַזױ האָט זיך פֿאַרענטפֿערט האָלצמאַן בײַ זיך אין האַרצן, און אונדזער אָרעמער סופֿלער, דער „מענטש מיט בילדונג“, האָט געטראָגן דעם יאָך פֿון גלות שטילערהײט, קײנמאָל נישט באַקלאָגט זיך, פֿאַר קײנעם קײן צונג נישט איבערגעקערט, גלײַך װי עס דאַרף אַזױ צו זײַן.
יעדער מענטש האָט זיך אָבער זײַן צײַט, זײַן מזל, זײַן שטערן אין הימל. עס איז געקומען אַ צײַט אױך אױף אונדזער „מענטשן מיט בילדונג“, אַז זײַן שטערן זאָל פּלוצעם אים אָנהײבן שײַנען, און ער זאָל מיטאַמאָל דערהױבן װערן בײַ אַלעמען אין די אױגן, און אַפֿילו בײַ זײַן פּרינציפּאַל האָלצמאַן.
דאָס איז געװען אין יענער צײַט, װען די טרופּע, „האָלצמאַן, שװאַלב עט קאָמפּ.“ האָט פֿאַרלאָזט דאָס „װיסטע װין“ און האָט זיך אַװעקגעלאָזט איבער דער װעלט „שפּילן טעאַטער“ אױפֿן אַלטן שניט: אָפּערעטן, מעלאָדראַמעס, סקאַרבאָװע אױסגעדראָשענע שטיק, ― „אַזױ װי גאָט האָט געבאָטן“.
ויהי היום, אײנמאָל אױף אַ רעפּעטיציע, ס'איז געקומען צו ראַפֿאַלעסקאָן, ער זאָל אױפֿטרעטן, ― והילד איננו, נישטאָ דער ערשטער ליבהאָבער. װוּ איז דער בחור? מע זוכט אים אַ שעה, מע זוכט אים צװײ. נישטאָ נישט ראַפֿאַלעסקאָ, נישט דער סופֿלער, דער „מענטש מיט בילדונג“.
װי אַזױ האָלצמאַן האָט דעמאָלט נישט באַקומען קײן אַפּאָפּלעקציע ― איז טאַקע אַ נס־מן־השמים. דער כּוח־הדם איז אים איבערגעגאַנגען, און ער האָט שױן גענומען איבערטראַכטן אַלערלײ מעגלעכקײטן, אײנע שרעקלעכער פֿון דער אַנדערער. נאָך דעם „נײן“, װאָס ער האָט געהערט פֿונעם „יאַט“ דעמאָלט אינעם װינער בורג־טעאַטער, קאָן אַלצדינג מעגלעך זײַן… אַזױ האָט זיך געטראַכט האָלצמאַן, און עס האָט אים אַ כאַפּ געגעבן דער קראַם, זיך אָנגעהױבן װאַרפֿן העכער װי הײַזער. די מאַדאַם טשערניאַק האָט זיך דערשראָקן פֿאַר זײַן שפּיציקער נאָז, װאָס האָט זיך עפּעס מאָדנע אױסגעצױגן איבערן אײַנגעפֿאַלענעם פּנים, װי בײַ אַ בר־מינן, און פֿאַר זײַנע שפּיציקע אױגן, װאָס זײַנען מיטאַמאָל אױסגעלאָשן געװאָרן. האָט זי גענומען פּאַדקעװען אַרום, אױסרײדן דאָס האַרץ, בעטן, ער זאָל זיך צולײגן אױף אַ װײַלעטשקע, װעט זי אים מאַכן אַ קאָמפּרעס פֿון עסיק מיט װאַסער. האָט זי געהאַט פֿון אים אַ קאָמפּרעס, אַז זי װעט פֿאַרזאָגן קינדס־קינדער. װאָס ס'איז אים געקומען אױפֿן מױל ― דאָס האָט ער איר געזאָגט. ער האָט זי נאָר געפֿרעגט, װער בעט זי, זי זאָל שטופּן די צונג אַהין צו, װוּ מע דאַרף נישט? און ער האָט זי אָנגערופֿן „ברײַנדעלע קאָזאַק“, „ליכטיקער פּנים“, „האַלבע לבֿנה“, „מאַזעפּאַІван Степанович Мазепа 1639-1709“ און נאָך אַזעלכע שײנע נעמען, צו װעלכע די מאַדאַם טשערניאַק איז די לעצטע צײַט שױן געװױנט געװאָרן פֿון אים צו הערן און שװײַגן. װאָרעם װאָס האָט זי געקאָנט טאָן מער װי אַלע אַנדערע אָרעמע פֿרױען, װאָס זײַנען נעבעך פֿאַרליבט אָן אַ נשמה? מע װישט אױס די אױגן ― און לאָז זײַן שטיל… דערװײַל איז מען געקומען צו לױפֿן מיט אַ בשׂורה: „מזל טובֿ, דער שאָדן האָט זיך אָפּגעזוכט!“ ― „װוּ? װוּ?“ ― „אױף דער אַכסניא האָבן זיך בײדע, ראַפֿאַלעסקאָ מיטן סופֿלער, פֿאַרקליבן אין אַ באַזונדער חדר און מע לײענט אַ ביכל“.
האָלצמאַן האָט געכאַפּט דעם צילינדער מיטן שטעקל און איז קױם אַ לעבעדיקער געקומען צו לױפֿן בלאַס, פֿאַרסאַפּעט: „װאָס איז די מעשׂה?“ ― „געפֿונען, געפֿונען אַן אוצר!“…
און ראַפֿאַלעסקאָ כאַפּט אַרום האָלצמאַנען, האַלדזט אים און קושט אים: „אַן אוצר! אַן אוצר!“ האָלצמאַן קוקט אים אָן װי אַ משוגענעם: „װאָסער אוצר? װאָסערע לאָקשן?“ ― „אוריאל אַקאָסטאַUriel da Costa 1585-1640; דעמאָלט אַ פּיעסע אױף דײַטשיש פֿון Karl Ferdinand Gutzkow 1811-1878“, דאָס זעלבע שטיק, װאָס זײ האָבן געזען שפּילן דעם גרױסן זאָנענטאַלן אין װין, געפֿינט זיך בײַם סופֿלער איבערגעזעצט װאָרט אין װאָרט אין אונדזער לשון, אין ייִדיש! אַן עק. מער שפּילט שױן נישט ראַפֿאַלעסקאָ קײן אַנדערע ראָלע, אַ חוץ „אוריאל אַקאָסטאַ“. אַן עק. אױס אָפּערעטן. אױס מעלאָדראַמעס. אױס פּורים־שפּיל. אױס. אױס!“…
אַזױ װי האָלצמאַן איז געשטאַנען מיטן צילינדער און מיטן שטעקל, אַזױ האָט ער זיך אַראָפּגעלאָזט אױף אַ צעבראָכן בענקל, און עס האָט אים באַשלאָגן אַ קאַלטער שװײס: „װאָס איז דאָס פֿאַר אַ װערטער? װאָס פֿאַר אַ שפּראַך? װאָס פֿאַר אַ לשון בײַ דעם „יאַט“ געװאָרן? און װאָס הײסט ― ער װעט נישט שפּילן מער קײן אָפּערעטעס? און װוּ איז ער, האָלצמאַן, דער דירעקטאָר? ער האָט שױן נאָך קײן דעה נישט? און װאָס װעט זײַן מיט די דעקאָראַציעס? מלבושים? ראָלן? פּיעסעס? נאָטן? אַפֿישן? װאָס טוט זיך דאָ? עק װעלט???“… און האָלצמאַן איז גרײט געװען דעמאָלט צערײַסן דעם סופֿלער אױף צװײען. נאַ דיר אַזאַ מין אָנשיקעניש אױף זײַן קאָפּ ― „אַ מענטש מיט בילדונג“!
פֿון דעמאָלט אָן איז אַװעקגעגאַנגען אַ סדרה: „אוריאל אַקאָסטאַ“.
אומעטום, אין װאָס פֿאַר אַ שטאָט די טרופּע „האָלצמאַן שװאַלב עט קאָמפּ.“ איז געקומען, האָט מען נאָך די ערשטע צװײ־דרײַ פֿאָרשטעלונגען געגעבן „אוריאל אַקאָסטאַ“. און האָט מען די פּיעסע אױפֿגעפֿירט אײנמאָל, האָט מען געמוזט זי אױפֿפֿירן נאָכאַמאָל און נאָכאַמאָל. אין אַנדערע ערטער האָט מען געפֿאָדערט לכתּחילה קײן שום אָפּערעטע, נאָר די דאָזיקע פּיעסע. למשל, אין פּאַריז, װוּ די קאָמפּאַניע האָט אָפּגעשפּילט צװעלף ספּעקטאַקלען, האָט מען קײן אַנדערע פּיעסע נישט אױפֿגעפֿירט, אױסער „אוריאל אַקאָסטאַ“. און ס'איז געװען, װי האָלצמאַן זאָגט, חושך־ואפֿלה! מע האָט צעטראָגן דאָס טעאַטער. אױף די בלעטער ― אַזױ האָט מען איבערגעגעבן האָלצמאַנען ― האָט מען פֿאַרגלײַכט ראַפֿאַלעסקאָן צו אַלע גרעסטע שפּילערס און נבֿיאות געזאָגט, אַז ער װעט אַריבערשטײַגן דעם גרױסן זאָנענטאַל מיט אַלע באַרימטע גלענצנדיקע שטערנס אין דער װעלט.
אַװדאי האָט אונדזער האָלצמאַן געקװאָלן, געװאָרן גרעבער װי לענגער און געקליבן נחת, װאָס אַזאַ שמאַטע, גאָט זאָל נישט שטראָפֿן פֿאַר די רײד, װי אָט דאָס שטיק „אוריאל אַקאָסטאַ“, ברענגט אַרײַן אַזױ פֿיל געלט אין דער קאַסע, װי די שענסטע אָפּערעטע, כאָטש ס'איז נישטאָ אין דעם נישט קײן טענץ, נישט קײן געזאַנג, נישט קײן פֿרײלעכע קופּלעטן. „אַ מאָדנע װעלט געװאָרן, אַ פֿאַרקערטע, צו אַלדי שװאַרצע יאָר. צאינה־וראינה־מוסר איז בײַ זײ בעסער פֿון קופּלעטן. אַ האַלבער משוגענער װי אַקאָסטאַ אױף דער בינע איז בײַ זײ ליבער פֿון דער שענסטער פּרימאַדאָנע! הײַנט גײ!… נאָר אױך די אײגענע מעשׂה: לאָז זײַן פֿון אַ קאָזאַק, אַבי צום לעבן“…
אַ געזונט זאָל קומען אױף דעם שלימזל דעם סופֿלער, װאָס האָט אױסגעקראַצט דאָס דאָזיקע ביכל. אַז מע שמועסט „אַ מענטש מיט בילדונג“, כאַ־כאַ, איז דאָך נישט שײך. מע דאַרף אים שענקען אַן אַלטן אָנצוג, זען, דער קוני־לעמל זאָל אָנטאָן אַ װײַסן קאָלנער מיט אַ נײַעם שניפּס, און טאַקע אין אײנװעגס אים אונטערשערן אַ ביסל די האָר אױך ― ער זעט שױן אױס, װי אַ קלײנשטעטלדיקער דיאַק, צו אַלדי רוחות!…
אַזױ האָט זיך האָלצמאַן געזאָגט און דעם סופֿלער געהעכערט זײַן געהאַלט, אָפּגעגעבן אים זײַן פֿאַרדינטן כּבֿוד און אױפֿגעהערט רופֿן אים „שלימזל“, „באַשעפֿעניש“, „קוני־לעמל“ און נאָך אַזעלכע נעמען. „אַז גאָט װיל, שיסט אַ בעזעם“, ― האָט האָלצמאַן געזאָגט און האָט זיך געדרײט די שפּיציקע װאָנצעס אַרױף טשאַקנדיק, מעשׂה װילהעלם דער צװײטערFriedrich Wilhelm Viktor Albert 1859-1941, אָדער אַרומגעגאַנגען די הענט אין די קעשענעס, אַרױסגעשטעלט די גאָלדענע דאָפּלקײט אױף דער װײַסער װעסט און געדאַנקט גאָט װאָס „ער, ברוך־הוא, האָט אים אױסגעפֿירט אָן מעצענאַטן און אָן באַרימטע אַרטיסטן, לאָזן זײ אײַך גײן כּף־הקלע דאָרטן אַלע אין אײנעם מיט שטשופּאַקן, ימח־שמו־וזכרו“…
אײן זאַך נאָר האָט געפֿעלט אונדזער האָלצמאַנען: אַ באַלעבאָסטע. דאָס הײסט, אַז מע װיל האָט ער געהאַט אַ באַלעבאָסטע אױך. און נאָר אַן אומזיסטע דערצו. דאָס איז די מאַדאַם טשערניאַק.
זי האָט אים געפֿירט די גאַנצע באַלעבאַטישקײט, אָפּגעהיט יעדן גראָשן, אַכטונג געגעבן אין שטוב, געװען אים געטרײַ, װי אַ הונט. פֿאַרריכט אים די װעש, פֿאַרמערעזשעט אים די קאַפּציעס. אַמאָל געקאָכט אים „טראָיאַנקע“ און אַ מאָל געמאַכט אים „גאָגל־מאָגלס“ ― ער זאָל אַזױ נישט הוסטן. עס האָט שױן געהאַלטן אַזױ װײַט, אַז חבֿרה אַקטיאָרן האָבן אונטער די אױגן אױפֿגעהערט צו רופֿן „מאַדאַם טשערניאַק“ און „ברײַנדעלע קאָזאַק“, נאָר ― „מאַדאַם האָצמאַך“. אַ גליק, װאָס האָלצמאַן האָט דערפֿון נישט געװוּסט. אַנישט, װאָלט ער געהאַט צװײענדיקע עגמת־נפֿש: ערשטנס, װאָס מע געדענקט נאָך זײַן אַמאָליקן נאָמען, און צװײטנס, װאָס מע רעדט אים אַזאַ מיאוסן שידוך. האָלצמאַן איז אַ בעלן אױף אַן אַנדער שידוך. האָלצמאַן װיל אַ מײדל, און דװקא אַ שײנע. „אָט למשל, אַזאַ קאַרפֿירער אתרוגל, װי אָט די פּרימאַדאָנע הענריעטאַ. פֿאַרװאָס נישט? מיט װאָס איז דאָס נישט גלײַך? טאָמער איז זי נישט אַזאַ חכמה, איז זי אָבער שײן, אַז דער רוח כאַפּט אים אַװעק. דער חסרון ― זי איז אַ ביסל צו לעבעדיק. דרײט זיך, װי אַ חזן בײַם עמוד… עט, ס'איז נאָר איצטער, פֿאַר מתּן־תּורה. לאָז ער איר נאָר אָנטאָן דאָס פֿינגערל ― עהע־הע! ― װעט ער מיט איר לערנען בלק, שטודירן הלכות דרך־ארץ, װי גאָט האָט געבאָטן“…
אײנמאָל ― דאָס איז געװען אַ שבת בײַטאָג ― האָט זיך האָלצמאַן אָנגעטאָן מעשׂה פֿראַנט. די לעצטע צײַט האָט ער בכלל אָנגעהױבן שטאַרק צו פֿראַנטעװען. „אױסגעקלײדט װי צו דער פּגירה“ ― האָבן געזאָגט אױף אים די חבֿרה אַקטיאָרן. ער האָט זיך אַרומגעראַזירט, פֿאַרדרײט די װאָנצעס אַרױף, באַגאָסן מיט פּאַרפֿומען, גענומען דאָס שטעקעלע און פֿאָרגעלײגט דער פּרימאַדאָנע, זי זאָל מיט אים גײן אַ ביסל שפּאַצירן. האָט זי אים באַטראַכט פֿון אױבן ביז אַראָפּ און האָט אים אָפּגעזאָגט װי אַ טױטן: „אַז זי װעט זיך פֿאַרבענקען נאָך אים, װעט זי אים שיקן רופֿן“… האָלצמאַן איז געבליבן װי אַן אָפּגעשמיסענער און האָט אָפּגעװישט די ליפּן.
דאָס אַנדערע מאָל האָט ער מיט איר פֿאַרפֿירט אַ געשפּרעך פּשוט װעגן חתונה האָבן. שױן צײַט, האָט ער איר געזאָגט, זי זאָל אױפֿהערן שפּרינגען פֿי־פֿו־פֿאַ, אַ טראַכט טאָן װעגן תּכלית… האָט אים הענריעטאַ אָפּגעענטפֿערט אַפֿילו זײער גראָב, נישט װי מען ענטפֿערט אָפּ אַ דירעקטאָר. זי האָט אים געזאָגט: „למאַי זאָל אים דאַרן דער קאָפּ פֿאַר יענעם? פֿאַרװאָס זאָל ער בעסער נישט אין זינען האָבן זײַן אײגענע נאָז, װאָס װאַקסט אױף איר גראָז?“… דעם גראַם האָט האָלצמאַן אַראָפּגעשלונגען און אַ פֿרעג געגעבן בײַ איר: פֿון װאַנען װײסט זי, אַז ער האָט נישט אין זינען זיך? אפֿשר רעכנט ער אין גיכן אַ חתן װערן? ― „טאַקע באמת? ― האָט זי אים מיט אַ חוצפּהדיק געלעכטערל איבערגעפֿרעגט. ― פֿאַר װעמען, למשל, כאַ־כאַ־כאַ, פֿאַרן מלאך־המװת?“…
אונדזער האָלצמאַן האָט גענומען נאָכקוקן, אױספֿאָרשן, װער איז דאָ צװישן זײ דער שׂטן מקטרג? ביז ער האָט זיך אַרױפֿגעשלאָגן אױפֿן רעכטן װעג. ברײַנדעלע קאָזאַק איז אים געקומען צו הילף. זי האָט אים געעפֿנט דעם מוח, אַז ער איז אַ גרױסער נאַר. „אױב די אױגן, האָט זי אים געזאָגט, זײַנען בײַ אים נישט פֿון הינטן, נאָר פֿון פֿאָרנט, דאַרף ער אַלײן זען, װאָסער קאַץ ס'עסט די פּוטער“…
דערמיט האָט זיך די מאַדאַם טשערניאַק כאָטש אַ ביסל געקילט דאָס האַרץ פֿאַר די נעכט, װאָס זי איז נישט דערשלאָפֿן, און פֿאַר די טרערן, װאָס זי האָט פֿאַרגאָסן. ברײַנדעלע קאָזאַק האָט שױן נישט מורא געהאַט מער פֿאַר קײנעם. בײַ איר איז געװען קלאָר װי דער טאָג, אַז דער שידוך פֿון דער פּרימאַדאָנע מיט ראַפֿאַלעסקאָן איז אַ פֿאַרטיקע זאַך, װאָס נישט הײַנט איז מאָרגן ― דער בלאָטער מוז אױסזעצן. און דעמאָלט איז בערנאַרד האָלצמאַן אירער. ס'איז גאָר נישטאָ װאָס צו רײדן.
ברײַנדעלע קאָזאַקס אָנצוהערעניש, אַז צװישן דער פּרימאַדאָנע שװאַלב און ראַפֿאַלעסקאָ שפּילט זיך אָפּ אַ ראָמאַן, איז פֿאַר אונדזער האָלצמאַנען געװען װי אַ שײַט האָלץ איבערן קאָפּ. װאָרעם אױסער דעם, װאָס ער פֿאַרלירט אין אַ שײנעם פֿרימאָרגן אַזאַ „קאַרפֿירער אתרוגל“, האָט דאָס אים צעשלאָגן אײנעם פֿון זײַנע בעסטע גלענצנדסטע חלומות, צעשטערן אים זײער אַ װיכטיקן גרױסאַרטיקן פּלאַן, אױף װעלכן ער האָט געבױט אַ גאַנצן בנין.
דער דאָזיקער פּלאַן איז געבױרן געװאָרן בײַ אים פּלוצעם אײנמאָל אין אַ שײנעם פֿרימאָרגן דורך אַ בריװ, װאָס ער האָט באַקומען פֿון דער הײם, פֿון זײַן מאַמען, די אַלמנה שׂרה־ברכה. מיר גיבן איבער דעם דאָזיקן בריװ װאָרט אין װאָרט, װי ער איז געשריבן געװאָרן:
„צו מײַן ליבן געטרײַען זון הערש־בער האָלצמאַן נ″י.
איך שרײַב דיר מײַן ליבער געטרײַער הערש־בער אַ בריװ דורך אַלטער דעם מלמדס זונדל, איציק, אַז ראשית פֿון דיר צו הערן אױף װײַטער נישט ערגער אָמן. והשנית שרײַב איך דיר מײַן געטרײַער הערש־בער, אַז איך האָב שױן פֿון דיר לאַנג קײן בריװ נישט געהאַט, איך װײס שױן גאָרנישט װאָס איבערצוטראַכטן. און איך בעט דיך זײער מײַן ליבער געטרײַער הערש־בער זאָלסט מיר שרײַבן פֿון דײַן געזונט און װאָס דו מאַכסט און עס גריסט דיך דײַן שװעסטער זלאַטקע זאָל לעבן קײן עין־הרע אַ מױד געװאָרן, זאָלסט זי זען, װאָלסטו זי נישט דערקענט, אַזױ אױסגעװאַקסן איז זי קײן עין־הרע נישט און שײן איז זי קײן עין־הרע נישט װי דער טאָג, נישט איך זאָג דאָס, װײַל איך בין איר אַ מאַמע, נאָר אַלע זאָגן דאָס, אַז איך טו אױף איר אַ קוק, טוט מיר װײ דאָס האַרץ, צײַט נעמען אױפֿן קאָפּ, װאָס איז דער תּכלית זיצן טאָג װי נאַכט מיט דער נאָדל און שטשאָבען פֿרעמדע קאַפֿטלעך, מע דאַרף אַ קלער טאָן װעגן אַ שידוך, חתנים האָב איך פֿון אירעט װעגן טױזנט פֿאַר אײנעם, טױגן זײ אַלע אױפֿן פֿײַער, אײנער איז יאָסל דעם סטאָליערס ייִנגערער בן, פֿישל; דער אַנדערער איז אַ קצבֿ־יונג, ראובֿן הײסט ער, װיל זי אים נישט, זי זאָגט, אַז סע שמעקט פֿון אים פֿעל, און יאָסל דעם סטאָליאַרס בן איז דװקא נאָך איר די פּגירה איז ער, אָבער אַן אױסװירפֿלינג אַ שאַרלאַטאַן, אַז דער רוח װײס װאָס, ער האָט נישט אַפֿילו זאָלסט זאָגן אַ פּאָר שטיװל װי סע געהער צו זײַן און דרײט זיך פֿאַר די אױגן װי אַ סאַװוּלע, איך האָב אים שױן געגעבן אָנצוהערעניש עטלעכע מאָל, ער זאָל פֿאַרגעסן, װי אַזױ מײַן טאָכטער הײסט, אַנישט װעל איך אים געבן דעם װעג, נאָר הײַנטיקע בחורים זײַנען ערגער װי די חזירים, טרײַב זײ אַרױס דורך דער טיר, קריכן זײ דיר דורכן פֿענצטער, אַװדאי װען דײַן פֿעטער זלמן עליו־השלום זאָל זײַן, װאָלט ער זיך מיט אַזאַ חבֿרה־מאַן אַנדערש אָפּגערעכנט, װאָס קאָן איך טאָן מישטײנס געזאָגט, אַ ייִדענע אַן אַלמנה און אַן אָרעמע דערצו? װען איך קאָן איר געבן נדן, פֿאַרשטופּן אַ חתן דאָס מױל כאָטש מיט אַזױנע ק″ן קאַרבן, װאָלט זי שױן לאַנג בײַ מיר געװען אַ כּלה! אין חתנים איז קײן מניעה נישט, איך זאָל אַזױ האָבן אַ דאגה מיט אַלדאָס גוטס, טױזנט פֿאַר אײנעם, װאָרעם זי װערט װאָס אַ טאָג שענער, זאָלסט אָנקוקן אַ מױד קײן עין־הרע, װאָלסטו זי נישט דערקענען, זי גריסט דיר גאָר פֿרײַנטלעך און איך בעט דיך מײַן ליבער און געטרײַער הערש־בער למען־השם זאָלסט מיר באַלד שרײַבן, װאָס דו מאַכסט, און דער עיקר פֿון דײַן געזונט, װאָרעם איך װײס שױן נישט װאָס איבערצוטראַכטן, און זײַ געזונט, װי עס װינטשט דיר דײַן מאַמע צו זען אין דיר פֿיל נחת שׂרה ברכה האָלצמאַן“.
דער דאָזיקער בריװ איז אונדזער האָלצמאַנען אַרײַן אין קאָפּ אַרײַן, און איבערהױפּט די װערטער: „קײן עין־הרע אַ מױד, װעסט זי נישט דערקענען“. און עס האָט אים נישט אױפֿגעהערט צו פּיקן אין מוח אַזאַ געדאַנק: „אױב זי איז באמת אַזױ װי די מוטער שרײַבט, װאָלט אפֿשר געװען אַ סבֿרה, אַז די אַלטע זאָל קומען מיט איר צו פֿאָרן אַהער, לאָז זי זיך באַקענען מיטן „יאַט“, טאָמער געפֿעלט זי אים, אַ קשיא אױף אַ מעשׂה, ברעכט מען טעלער און מע שרײַבט תּנאָים און טאַקע באַלד, אײנס־צװײ־דרײַ, פֿיר שטעקנס ― און אַ חופּה! און דעמאָלט שטעלט אַרױס דער גאַנצער װעלט אַ פֿײַג ― ונאמר אָמן“…
און האָלצמאַן פֿאַרשליסט זיך בסוד־סודות מיט דעם סופֿלער, און ער דיקטירט אים אַן ענטפֿער צו דער מוטער בזה־הלשון:
― הער זשע אױס מײַן טײַערער, שרײַבן זאָלסטו איר אַזױ:
„לאמי היקרה הצנועה מרת שׂרה־ברכה שתּחי′ ולאַחותי היקרה הצנועה מרת זלאַטקע שתּחי′. הנה זײַ װיסן, אַז איך בין אַ דאַנק גאָט אין בעסטן געזונט און שפּיל שױן נישט דאַנק גאָט קײן טעאַטער, איך האָב שױן דאַנק גאָט אַן אײגענעם טעאַטער מיט אַן אײגענער טרופּע און פֿאַרדין דאַנק גאָט שײן געלט, און לעב דאַנק גאָט װי אַ מענטש, און טו מיך אָן װי אַ מענטש, און גײ אַרױס װי אַ מענטש, און האָב דאַנק גאָט אַ שטיקל נאָמען אױף דער װעלט. נאָר אײן זאַך, װאָס איך בין נע־ונד און האָב נישט קײן הײם. לכן איז בײַ מיר געבליבן, אמי היקרה, זאָלסט נישט מאַכן קײן לאַנגע שהיות, נעמען זלאַטקען און קומען מיט איר צו פֿאָרן אַהער צו מיר, װעסטו זײַן באַלעבאָסטע און װעסט האָבן נחת אױף דער עלטער. גענוג דיר שױן צו שטײן בײַ פֿרעמדע אױװנס. צײַט, זאָלסט דיר אױסרוען דײַנע אַלטע בײנער און װיסן פֿון אַ װעלט צו זאָגן. און װעגן זלאַטקען זאָלסטו דיר גאָר נישט זאָרגן. איך האָב פֿון אירעט װעגן אַ ביסל אַ שענערן שידוך, װי יאָסל דעם סטאָליערס בן, און אַפֿילו װי דער קבצניאַק ראובֿן. זע זשע, אמי היקרה, למען־השם, װי באַלד דו באַקומסט דעם דאָזיקן בריװ זאָלסט ניט מאַכן קײן שהיות, זאָלסט נעמען זלאַטקען און זאָלסט קומען צו פֿאָרן אַהער צו מיר, צו דײַן זון בערנאַרד האָלצמאַן.
דירעקטאָר פֿון טעאַטער „האָלצמאַן שװאַלב עט קאָמפּ.“.
אַװעקגעשיקט דעם בריװ, האָט האָלצמאַן גענומען אױסקוקן אױף די געסט פֿון טאָג אױף טאָג. ס'איז אָבער געװען אומזיסט זײַן אַרױסקוקן: אָנשטאָט די דערװאַרטעטע געסט, באַקומט ער אַ בריװ פֿון דער מאַמען, אַז „זי האָט זײַן בריװ מקבל געװען און אַז זי איז דאַנק גאָט אין בעסטן געזונט, און זלאַטקע איז אױך דאַנק גאָט אין בעסטן געזונט, קײן עין־הרע אַ מױד, ער זאָל זי זען, װאָלט ער זי נישט דערקענט, און װאָס ער שרײַבט, זי זאָל קומען צו פֿאָרן, װאָלט זי זיכער געפֿלױגן צו אים, זי זאָל האָבן פֿליגל, װי קאָן זי אָבער קומען, אַז עס דאַרף קאָסטן אַזױ פֿיל געלט, צװײ מענטשן הוצאָות, הײַנט די גרענעץ, זי זאָל האָבן דאָס, װאָס די באַן אַלײן דאַרף קאָסטן, װאָלט זי שױן לאַנג חתונה געמאַכט זלאַטקען, מיט אַ חתן האָט זי קײן דאגה נישט, טױזנט פֿאַר אײנעם, קײן עין־הרע אַ מױד, ער זאָל זי זען, װאָלט ער זי נישט דערקענט… “ אאַ″װ.
דאָס האָט האָלצמאַנען אַזױ אױפֿגערעגט, אַז ער האָט איר באַלד אַרױסגעשיקט געלט און אַװעקגעשריבן איר מיטן האַרבן װאָרט, אַז זי זאָל די רגע קומען צו פֿאָרן, נישט דערװעגן זיך מער קלערן אַפֿילו אײן מינוט װעגן אַ שידוך, נאָר נעמען זלאַטקען און, למען־השם, באַלד קומען צו פֿאָרן!
נאָך דעם בריװ איז אַװעקגעגאַנגען נאָך אַ בריװ און נאָך אַ בריװ, ביז גאָט האָט געהאָלפֿן, אײנמאָל אין אַ סוף־זומערדיקן אָװנט ― אין טעאַטער, אין אַ קלײן שטעטל אין גאַליציע איז דאָס געװען, אַ מינוט אײדער מע האָט באַדאַרפֿט אױפֿהײבן דעם פֿאָרהאַנג ― האָט זיך דערהערט אַ רעש פֿון דרױסן. װאָס איז די מעשׂה? עפּעס אַ ייִדענע אַן אָרעמע מיט אַ מײדל פֿרעגן זיך נאָך אױף האָלצמאַנען און רײַסן זיך אין טעאַטער אַרײַן אָן געלט, לאָזט מען זײ נישט.
― אַ רוח אין אײַער טאַטנס ערד אַרײַן! ממזרים, דאָס זײַנען דאָך מײַנע געסט! ― האָט זיך האָלצמאַן צעשריגן אױף זײַנע קאָלעגעס און אַרױסגעלאָפֿן אין דרױסן.
― דײַנע געסט? קומט דאָך דיר אַ מזל־טובֿ. גאָט ליב דיר מיט דײַנע געסט! ― האָבן אים אָפּגעענטפֿערט זײַנע קאָלעגעס און נאָכגעגאַנגען נאָך אים אָנקוקן האָלצמאַנס געסט.
דרױסן איז געשטאַנען אַן אלולדיקע קלאָרע קילבלעכע נאַכט. די לבֿנה איז נאָך נישט אַרױסגעטראָטן פֿון איר געצעלט אױף צו באַלײַכטן די ערד. נאָר די שטערן, װאָס האָבן זיך אָנגעהױבן באַװײַזן אײנציקװײַז אײנער נאָך דעם אַנדערן, זײַנען געװען גענוג אױף צו צעטרײַבן דאָס פֿינצטערניש פֿון דער נאַכט, מע זאָל קאָנען אַרױסזען, אױף װיפֿל ס'איז מעגלעך, די פֿיגורן פֿון האָלצמאַנס געסט.
צום אַלעם ערשטן האָט זיך געװאָרפֿן אין די אױגן אַ הױכע, אַ טרוקענע, אַ דאַרע, אַ בײנערדיקע ייִדענע, װאָס האָט געמאַכט דעם אָנבליק פֿון אַ דאַרער אױסגעהאָרעװעטער קליאַטשע. אָפּגעריסן, אָפּגעשליסן, אָנגעלאָדן מיט בעטגעװאַנט ― פּערענעס, קישנס, קאָלדרעס און גלאַט אַלטע שמאַטעס, האָט זי געקוקט איטלעכן אין די אױגן אַרײַן, געזוכט, װער איז דאָ צװישן די חבֿרה איר זון? נעבן איר, װי אַ לאָשיקל, איז געשטאַנען האַרט בײַם פֿאַרטעך, אַ יונג מײדל, כּמעט נאָך אַ קינד, מיט פֿאַרפֿלאַמטע פֿרישע בעקלעך, מיט עטװאָס אַ פֿאַרשפּיצט קינדערש נעזל און מיט געדיכטע ברעמען אױף אירע שעמעװדיקע אױגן, װאָס האָבן געקוקט אַראָפּ, אױף דער ערד. אָנגעטאָן איז זי געװען אין אַ פּראָסט סיצן קלײדל מיט אַ גרינג בעזשן קאַפֿטל, פֿון אױבן אַן אַלט געלבלעך בורנעסל, װאָס האָט זיך נישט גוט פֿאַרשפּיליעט און אַרױסבאַװיזן פֿאַרקײַלעכדיקט פֿאָרמען ― סימנים, אַז דאָ שטײט שױן נישט אַ קינד, נאָר אַ דערװאַקסן מײדל.
די קאָמפּאַניע אַקטיאָרן, װאָס האָבן זיך אַרױסגעכאַפּט אױף אַ װײַלע אָנקוקן האָלצמאַנס געסט, האָבן געלאָזט צורו די אַלטע, װאָס האָט סוף־כּל־סוף דערקענט נאָך די אױגן, װער צװישן זײ איז איר זון, האָט זי זיך אַרױפֿגעװאָרפֿן אױף אים מיט אַ געװײן און מיט אַ מאַנסבילישער שטימע און האָט אַנידערגעלײגט אַ מענה־לשון: „אױ אַ דונער האָט מיך דערשלאָגן! אױ, אַ מכּה איז מיר! װינד און װײ איז דער מאַמען! אָט דאָס טאַקע ביסטו, הערש־בער? זון מײַנער טײַערער!“…
די אַקטיאָרן האָבן זיך בעסער גענומען באַטראַכטן דאָס יונגע שײנע מײדל, װאָס איז געשטאַנען בײַ דער זײַט אינעם ענגן בורנעסל און געװאַרט אױפֿן ברודער.
מאָדנע חנעװדיק האָט בײַ זײ אױסגעזען אָט דאָס יונגע נאַיִװע פּשוט געקלײדטע באַשעפֿעניש מיט די פֿאַרפֿלאַמטע בעקלעך, װי די פֿערשקעס, און מיט די געדיכטע ברעמען אױף די אַראָפּגעלאָזטע אױגן. איר גאַנצע פֿיגור האָט גערעדט פֿון יוגנט, פֿון פֿרישקײט און פֿון אומשולד. קײנער פֿון דער כאַליאַסטרע האָט קײן װאָרט נישט אַרױסגעלאָזט, אַחוץ אײן שװאַלב, האָלצמאַנס שותּף, װאָס האָט אַ זאָג געטאָן אונטער דער נאָז, װי פֿון גראָבן בױך אַרױס: „אַן עפּעלע דאָס איז ― מיר זאָל זײַן!“…
די דאָזיקע חכמה פֿון איזאַק שװאַלב איז איצטיקס מאָל אַװעק מיטן װינט, גלײַך װי קײנער האָט דאָס נישט געהערט. דאָרט, װוּ עס דרײען זיך אַרום שטענדיק אָפּגעבליאַקעװעטע, געקנײטשטע, נאָר אָנגעשמירטע פּנימער, אַרײַנגעשטעלטע צײן, אונטערגעפֿירטע ברעמען, פֿרעמדע האָר, אױסגעגאָרסעװעטע נישט נאַטירלעכע הױכע ברוסטן מיט אַ פֿאַלשן געקינצלטן שמײכל אױף די אָנגעפֿאַרבטע ליפּן, אַז מע דערזעט אַ פֿריש פּנים מיט אַ פֿריש געשטאַלט, פֿריש און געזונט און נאַטירלעך, אַזױ װי די מאַמע האָט געהאַט, ― בלײַבט מען שטײן פֿאַרגאַפֿט. מע באַקוקט, מע באַטראַכט און מע באַװוּנדערט. און מע דערמאָנט זיך, אַז מען איז אַלײן אױך אפֿשר געװען אַמאָל יונג און פֿריש און נאַטירלעך, אַזױ װי די מאַמע האָט געהאַט…
נאָר נישט קוקנדיק דערױף, װאָס האָלצמאַנס שװעסטערל האָט געמאַכט, װי עס שײַנט, אַזאַ גוטן אײַנדרוק אױף דער גאַנצער קאָמפּאַניע אַקטיאָרן, האָט זיך אָבער האָלצמאַן אַלײן געפֿילט זײער נישט פֿױגלדיק. עס איז אים נישט אָנגעשטאַנען, װאָס צו אים, צום דירעקטאָר פֿון דער טרופּע, װעלכער „לעבט װי אַ מענטש, טוט זיך אָן װי אַ מענטש און גײט אַרױס װי אַ מענטש“, זײַנען געקומען צו פֿאָרן געסט, אַ מאַמע מיט אַ שװעסטערל, װעלכע זעען אױס װי די שלעפּערינס. און דאָ האָבן זיך, װי אױף צו להכעיס, צונױפֿגעקליבן די גאַנצע כאַליאַסטרע. שטײען און קוקן אױף זײַן בײז װוּנדער. האָט דאָס אים פֿאַרדראָסן און ער האָט זיך צעשריגן אױף די אַקטיאָרן, זײ געמאַכט מיט דער בלאָטע, אין אײנװעגס טאַקע באַװיזן פֿאַר זײַנע געסט, אַז ער, האָלצמאַן, איז מיט גאָטס הילף אַ באַלעבאָס, אַ דירעקטאָר פֿון אַ טעאַטער, און דער עולם האָט פֿאַר אים דאָס נײַניעריקע. און נישט נאָר אױף די אַקטיאָרן קאָן ער אָנשרײַען און אָנזידלען. האָלצמאַן, אַז ער װיל, קאָן ער דעם שותּף שװאַלב אױך געבן אַ פֿינצטערן סוף. האָט ער זיך צעשריגן אױך אױף שװאַלבן:
― הער נאָר, דו װאַסער־אָקס, דו טרעלבױך, דו טרײפֿענער האַלדז, דו ביסט אױך אָט אָ דאָ מיט אַלע יאָלדן?
אין אײן מינוט איז פֿון דער כאַליאַסטרע נישט געבליבן קײן שׂריד־ופּליט. די רעזשי פֿון טעאַטער אױף דעם אָװנט האָט האָלצמאַן איבערגעגעבן צו זײַן שותּף שװאַלב, און אַלײן האָט ער פֿאַרנומען זײַנע געסט מיט די פּעקלעך, פּערענעס, קישנס, קאָלדרעס און שמאַטעס און איז אַװעק מיט זײ צו זיך אױף דער סטאַנציע.
אױף מאָרגן נאָך דער פֿאָרשטעלונג האָט האָלצמאַן צונױפֿגערופֿן די גאַנצע קאָמפּאַניע און געשטעלט ביר לכּבֿוד די געסט, װאָס זײַנען געװען בײַ אים אָנגעטאָן שױן יום־טובֿדיק. די אַלטע ― אין איר שבתדיקער װאָלענער פֿאַטשײלע ― האָט אױסגעזען, װי אַן אַלט פֿערד אין אַ שלײער. און דאָס שװעסטערל, זלאַטקע, אַן אױסגעצװאָגענע און אַ פֿאַרקעמטע, האָט אַלעמען פֿאַרכּישופֿט, נישט אַזױ מיט איר הלבשה, װי מיט אירע פֿרישע בעקלעך, געדיכטע ברעמען, קלײנע צײנדלעך און שעמעװדיקע אײגעלעך.
נאָר צװײ האָבן נישט געלאַכט. זײ איז נישט געװען צום געלעכטער. דאָס זײַנען געװען די פּרימאַדאָנע שװאַלב און די מאַדאַם טשערניאַק (ברײַנדעלע קאָזאַק). דעם גאַנצן פֿרימאָרגן זײַנען די צװײ געװען שטאַרק לא־עליכמדיק, מאָדנע אָפּגעלאָזן. הענריעטאַ שװאַלב איז גלאַט געװען נישט צופֿרידן, למאַי ס′איז דאָ נאָך אַ שײן מײדל אױף דער װעלט, און אין כּעס אױף ראַפֿאַלעסקאָן, למאַי ער װאַרפֿט אױגן אױף דער קלײנשטעטלדיקער יענטע מיט די רױטע הענט און מיט דעם שפּיצעכיקן נעזל… אינעם דאָזיקן מײדל האָט הענריעטאַ געזען פֿאַר זיך אַ קאָנקורענטין. און װיפֿל זי האָט נישט געזוכט אױף איר חסרונות, האָט זי אױסער דעם, װאָס די הענט זײַנען בײַ איר רױט און דאָס נעזל אַ ביסל שפּיצעכיק, נישט געפֿונען קײן שום חסרון. האָט דאָס זי געמאַכט נאָך מער אױפֿגערעגט.
נאָר אױב הענריעטאַ שװאַלב איז געװען נישט צופֿרידן מיט האָלצמאַנס געסט, דאַרף מען זאָגן אױף דער מאַדאַם טשערניאַק, אַז אױף איר איז געװען אַ גאָטס רחמנות צו קוקן. אױף איר קײַלעכיקן לבֿנה־פּנים זײַנען אַרױסגעטראָטן רױטע פֿלעקן און אױף אירע קלײנע יאַפּאַנישע אױגן זײַנען געהאַנגען טרערן, כאָטש זי האָט זיך געהאַלטן שטאָלצעדיק, געגױדערט און כּלומרשט געשמײכלט.
די מאַדאַם טשערניאַק נעבעך האָט געפֿילט, אַז אירע זיבן יאָר האָבן זיך געענדיקט, אַז אָט באַלד װעט מען צונעמען בײַ איר די שליסעלעך און מסתּמא איבערגעבן צו אָט דער אַלטער מכשפֿה, װעלכער זי האָט געװוּנטשן מיטן גאַנצן האַרצן אַ גיכן סוף און אַ גרינגן טױט.
די מאַדאַם טשערניאַק װײס שױן דעם טעם פֿון גלות. ס'איז נישט דעם ערשטן מאָל בײַ איר, װאָס מע נעמט און מע װאַרפֿט זי אַרױס, װי אַ כּלי, װעלכע מע דאַרף שױן נישט, װי אַן אַלט קלײד, װאָס איז אַרױס פֿון דער מאָדע, אָדער פּשוט, װי אַ זאַך, װאָס האָט זיך צוגעגעסן. „אָט דער גאַנאַמניק האָצמאַך ― האָט זי זיך געטראַכט ― װעט זיך באַלד מאַכן גלײַך װי געפּגרט. ער װעט פֿאַרגעסן אַלצדינג, װאָס מיר האָבן אַמאָל גערעדט, און אַז איך װעל אים דערמאָנען, װעט ער זיך כּלומרשט פֿאַרהוסטן אױף אַ האַלבע שעה“…
אָרעמע ברײַנדעלע קאָזאַק! אַזױ װי דאָס האַרץ האָט איר געזאָגט. האָלצמאַן איז אַ מענטש, װאָס האָט פֿײַנט צערעמאָניעס. בײַ אים איז אײנס־צװײ־דרײַ. ער האָט אַפֿילו נישט געזאָגט קײן דאַנק פֿאַר איר באַלעבאַטעװען ביז אַהער, און פֿאַר איר אַכטונג געבן אױף זײַן געזונט, און פֿאַר קײן זאַך. און אַז ער האָט דערזען אין דער פֿרי, אַז זי קלײַבט זיך אים עפּעס זאָגן, האָט ער זיך אַ כאַפּ געגעבן בײַם האַרצן און האָט אָנגעהױבן אַזױ שטאַרק צו הוסטן, אַז ער איז אַזש אונטערגעשפּרונגען.
שטיל, אָן אַ זײַ־געזונט, האָט זיך די מאַדאַם טשערניאַק אַרום האַלבן טאָג אַריבערגעפּעקלט אױף אַ נײַער קװאַרטיר, אַפֿילו קײן טרער נישט געלאָזט. צונױפֿגעפּאַקט די קאַסטנס, האָט זי זיך געמאַכט אַ האַרץ, גענומען אױף זיך די רױטע ראָטאָנדע און, שמײכלענדיק מיט אירע גרױסע צײן, האָט זי מיט אַ טענצל, װי איר שטײגער איז, פֿאַרלאָזט האָלצמאַנס װױנונג אױף שטענדיק.
אַ נקמה מוז איך נאָך דערלעבן אין דעם האָצמאַכן. סײַדן איך װעל ליגן אין דער ערד און גראָז װעט אױף מיר װאַקסן, ― האָט זיך געטרײסט ברײַנדעלע קאָזאַק, גײענדיק איבער די גאַסן נאָכן װאָגן אײנע אַלײן, אײַנגעהילט אין דער רױטער ראָטאָנדע.
די ערשטע עטלעכע טעג, כּל־זמן די אַלטע שׂרה־ברכה מיט איר טאָכטער זלאַטקע זײַנען געװען בײַ האָלצמאַנען געסט, האָט ער זיך באַגאַנגען מיט זײ װי מיט געסט. אַכטונג געגעבן, זײ זאָלן עסן און זאָלן טרינקען און ס'זאָל זײ װױל זײַן. אױף אַ מינוט איז ער פֿון זײ נישט אָפּגעטראָטן. ער האָט זײ באַװיזן רובֿ גדלו ורובֿ עשרו, זײ גענומען אַלע נאַכט אין טעאַטער און באַזעצט אױבנאָן אין דער ערשטער רײ. זלאַטקע, פֿאַרשטײט זיך, איז געװען פֿון די פֿאָרשטעלונגען אױפֿן זיבעטן הימל; עס האָט זיך איר אַזש געדרײט דער קאָפּ. און אַפֿילו די אַלטע שׂרה־ברכה, װאָס האָט בטבֿע פֿײַנט געהאַט טעאַטער, װי אַ כּשרער ייִד האָט פֿײַנט חזיר, האָט צוליב געטאָן, געקוקט מיט אײן אױג אױף דער סצענע און מיטן אַנדערן אױג אױפֿן פּובליקום, געלאַכט הױך אױף אַ קול און געשאָלטן אין גוטן מוט די „קאָמעדיאַנטן“ איבערן גאַנצן טעאַטער: „שלימזלען צו אַלדי שװאַרצע יאָר!“ אָדער: „מײַנע װײטיק אױף זײער קאָפּ!“ אָדער: „אַ רוק און לענד ברעכט רבונו־של־עולם!“ אַזױ אַז האָלצמאַן האָט צו איר פֿון דער סצענע געמוזט װינקען מיט די אױגן, מאַכן מיט די הענט און אײַנשטילן זי: „שששששש!“… מיט אײן װאָרט, די מאַמע מיט דער טאָכטער האָבן זיך געבאָדן אין פּוטער און אין האָניק.
נאָכדעם אָבער, װי די היץ פֿון גאַסטפֿרײַנדלעכקײט איז בײַ אונדזער האָלצמאַנען איבערגעגאַנגען, האָט ער גענומען מיט זײַנע געסט אַ ביסל לערנען דרך־ארץ: װי אַזױ זײ זאָלן גײן, װי אַזױ זײ זאָלן שטײן, װי אַזױ זײ זאָלן זיצן אין טעאַטער, װי אַזױ זײ זאָלן זיך „האַלטן װי מענטשן“. זײַן שװעסטערל זלאַטקען האָט ער אָנגעטאָן הענטשקעלעך, מע זאָל נישט אַרױסזען אירע רױטע הענט, געקױפֿט אַ היטעלע מיט אַ גרױסער פֿעדער, כּמעט װי בײַ דער פּרימאַדאָנע. און אױסגעקלײדט זי װי אַ „פּרינצעסין“.
מע קאָן נישט זאָגן, אַז די דאָזיקע „פּרינצעסין־קלײדער“ זײַנען געװען זלאַטקען שטאַרק צום האַרצן. אַדרבא, זי האָט זיך געפֿילט אין זײ געענגט, געקװעטשט און געפּענטעט. עס האָט איר װײ געטאָן דער קאָפּ, געשװינדלט אין די אױגן און אױסגעװיזן, אַז די נאָז איז בײַ איר נישט אױף אַן אָרט און אַז יעדער זעט דאָס… מיט פֿאַרגעניגן װאָלט זי אָנגעטאָן צוריק דאָס סיצענע קלײדל מיטן בעזשן קאַפֿטל, מיט די אַלטע אױסגעטראָטענע שיך. זי האָט זיך געװוּנטשן, זי זאָל האָבן די ברכות, װאָס זי האָט זיך געפֿילט הײמישער, װי אין די נײַע ענגע שפּיציקע שיכלעך מיט די הױכע אָפּצאַסן, װאָס מע גײט אױף זײ, װי אױף דובעס. נאָר װאָס זאָל זי טאָן, אַז דער ברודער הײסט אַזױ?…
און האָלצמאַן האָט באַטראַכט זײַן שװעסטערל אין דער נײַער הלבשה, פֿאַרגלײַכט זי מיט דער פּרימאַדאָנע שװאַלב און געפֿונען, אַז זי איז גאָרנישט קײן מיאוס מײדל. נאָר דאָס, װאָס זי איז נאָך אַ ביסל װילד, שעמעװדיק און צו פֿיל שװײַגנדיק. מע דאַרף זי „אױססװיטשען“, אױסמענטשלען, אױסבילדן הײסט דאָס, מאַכן באַרעדעװדיק, לעבעדיק, מיט אײן װאָרט ― פֿאַר אַ ציװיליזירטער מאַמזעל“… דערבײַ װאַרפֿט ער אַ קוק אױפֿן „יאַט“, װאָס רעדט מיט זלאַטקען, און זלאַטקע לאָזט אַראָפּ די אױגן און װערט רױט װי אַ צװיק. װינקט צו איר האָלצמאַן מיט די ברעמען, זי זאָל אַראָפּלאָזן די הענט און אױפֿהײבן די אױגן. פֿון דעם װערט זלאַטקע נאָך רױטער, און האָלצמאַן װערט אױפֿגערעגט מיט סכּנת־נפֿשות, און אַז ער בלײַבט אַלײן מיט דער שװעסטער, גיט ער איר, װי אַ הונט: „װאָס האַסטו מורא קוקן גלײַך אין די עינים, האָסט עפּעס געגנבֿעט?“… אָדער: „זע נאָר אַ פּאָר ידים“…
און צו דער אַלטער מוטער האָט זיך האָלצמאַן גענומען שטודירן מיט איר הלכות דרך־ארץ, געװאָלט אַ ביסל אױסקלײדן, זי זאָל זײַן „לײַטן־גלײַך“. עס פּאַסט אים נישט, ― האָט ער איר געגעבן צו פֿאַרשטײן מיט אַ שׂכל, ― אַז דעם דירעקטאָרס מאַמע זאָל גײן אָנגעטאָן, װי אַ „קורעלאַפּניטשקע“… מער האָט מען נישט באַדאַרפֿט. שׂרה־ברכה איז אַ ייִדענע אַ פּראָסטע, נאָר אַן אױפֿריכטיקע: װאָס אױף דער לונג, דאָס אױף דער צונג. האָט זי אים אױסגעהערט און אָפּגעענטפֿערט מיט איר מאַנצבילש קול, אַז אױב זי געפֿעלט אים נישט אין שלײער און עס שטײט אים נישט אָן די אָרעמע מאַמע, קאָן זי אים טאָן צוליב, פֿאַרקערעװען דעם דישעל און פֿאָרן צוריק מיט דער טאָכטער אַהײם אַפֿילו הײַנטיקן טאָג.
און נישט לאַנג געטראַכט, נעמט זיך די אַלטע גאַנץ ערנסט צו אירע פּעקלעך, די פּערענעס, די קישנס מיט די קאָלדרעס, און רופֿט זיך אָן צו זלאַטקען:
― קום, טאָכטער! װאָס װעלן מיר, קורעלאַפּניטשקעס, זיך אַרומדרײען דאָ, צװישן אַזעלכע גרױסע פּריצטעס? מיר קאָנען חלילה אױסשמירן זײערע פּריצישע מלבושים…
פֿאַרשטײט זיך, אַז האָלצמאַן האָט זיך באַלד פֿאַרכאַפּט, געשװױרן פֿאַר דער מאַמען מיט כּל־השבֿועות־שבעולם און האָט אױסגעשלאָגן פֿאַר איר אַ קניה ערד, ביז ער האָט געפּועלט בײַ דער אַלטער, אַז „דאָס, װאָס ער האָט גערעדט, האָט ער געבילט“.
אַ שײן ביסל צרות איז אונדזער האָלצמאַן אױסגעשטאַנען ערשט נאָכדעם, בעת ער האָט באַשלאָסן מאַכן פֿון זײַן שװעסטערל אַן אַקטריסע. װי אַ נאָראָװיסטноровист: צעהעצקעט פֿערד האָט זיך די אַלטע שׂרה־ברכה אַװעקגעשטעלט: „אײנמאָל נײן! גיכער װעט זי אײַננעמען אַ מיתה־משונה, אײדער דערלאָזן, אַז איר טאָכטער זאָל טאַנצן מיט אַלע קאָמעדיאַנטן אױף אײן שטריק. סײַדן דעמאָלט, װען מען װעט איר לײגן שאַרבנס אױף די אױגן!“… בקיצור, נישט מיט גוטן, נישט מיט בײזן. עס האָט האָלצמאַנען אַרײַנגעװאָרפֿן אין אַ קאַלטן שװײס אַרײַן: ער האָט אַזש אָנגעהױבן צו הוסטן מיט בלוט…
דערזען בלוט, האָט זיך די אַלטע דערשראָקן: „אַ װײטיק איז איר! אַ מכּה איז איר! אַ דונער האָט זי דערשלאָגן!“… און זי האָט געגעבן איר הסכּמה נאָר מיט אַ תּנאַי, און דער זון האָט געמוזט צושװערן און געבן אַ תּקיעת־כּף פֿאַר צװײ עדות, אַז פֿריִער זאָל ער זלאַטקען חתונה מאַכן. ער האָט זיך אונטערגענומען, אַז נישט שפּעטער װי אין אַ האַלב יאָר אַרום װעט מען איר געבן אַ חתן און שטעלן אַ חופּה, אַזױ װי גאָט האָט געבאָטן…
טשערנאָװיץ ― די הױפּט־שטאָט פֿון בוקאָװינע. סאַמע אין מיטן מאַרק, מיט די פֿענצטער צו די געװעלבן אַרױס, שטײט מיט גדלות און מיט רעספּעקט צו זיך אַלײן אַ גרױסער האָטעל מיטן נאָמען „צום שװאַרצן האָן“ און קוקט אַרױס אױף געסט. גאָט מעג העלפֿן: פֿון דעם װאַנדער־טעאַטער „האָלצמאַן שװאַלב עט קאָמפּ.“ װעט זיך דער „שװאַרצער האָן“ די הענט נישט צעפֿירן. די גאַנצע טרופּע פֿאַרנעמט סך־הכּל אַזעלכע דרײַ־פֿיר חדרים, און עסן עסן זײ אין אַ ייִדישער גאָרקיך, אי דאָס ― נישט אַלע, װאָרעם נישט יעדער אַרטיסט האָט מיט װאָס צו צאָלן. ובפֿרט סוף־חודש, אַז עס טרעטן אַרײַן די „אומרײנע טעג“ ― דעמאָלט לעבט מען פֿון דעם, װאָס מע שטודירט די ראָלעס, מע מאַכט פּראָבעס און מע שפּילט אין „טערטל־מערטל“. דאָס איז אַזאַ קאָרטן־שפּיל, װאָס האָט אין זיך אַלע מעלות: מע דאַרף נישט צולײגן קײן קאָפּ, מע באַדאַרף נישט האָבן קײן באַשטימטע צאָל מענטשן אױף צו שפּילן און מע קאָן שפּילן װי אַזױ מע װיל, אַפֿילו שטײענדיק. דעריבער טאַקע האַלטן פֿון דעם אַקטיאָרן, קלעזמער, פּריקאַזטשיקעס און בכלל מענטשן, װאָס האָבן קײן צײַט נישט און װילן אַ שפּיל טאָן כאַפּנדיק, על־רגל־אַחת.
אין דעם חדר, װוּ די חבֿרה שפּילן אין „טערטל־מערטל“, איז אַזױ אָנגערײכערט, אַז קױם־קױם װאָס מע זעט, װער דאָרט געפֿינט זיך, כאָטש ס'איז בײַטאָג און די זון שײַנט. גאַנץ אױבנאָן בײַם טיש, איבער אַ גרױסן טעלער, זיצט דער באַנקיר. איצטיקס מאָל האָט די באַנק האָלצמאַנס שותּף, איזאַק שװאַלב. אַ געגאָלטער פּאַרשױן מיט אַ מוראדיק רױט פּנים, װאָס זעט אױס, גלײַך װי מע האָט גענומען און מע האָט אים אָפּגעשונדן די הױט. און דערצו נאָך איז ער אױפֿגערעגט און היצט זיך זײער שטאַרק. ער לײגט אױס די קאָרטן, אַ קלאַם נאָך אַ קלאַם, און װערט באַגראָבן „אַזױ װי קורח“. כּמעט יעדע קאָרט שלאָגט אים „װי אַ בעסטיע“. און אױסער דעם, װאָס ער מוז אױסצאָלן יעדן באַזונדער צװײ מאָל און דרײַ מאָל און פֿיר מאָל און נײַן מאָל אַזױ פֿיל, שעלט מען אים נאָך אָן, װיפֿל עס קאָן אין אים אַרײַן. פֿון אַלע זײַטן שטרעקט מען צו אים הענט, און װערטלעך מיט קללות פֿליִען איבער זײַן קאָפּ.
― שװעלבעלע! ― מיר צװײ קאָרטן, צװײ מכּות דיר אין רױטן פּנים אַרײַן!
― אַהער, שװעלבעלע, פֿאַרן אױבער פּיקQ♠ פֿיר מאָל אַזױ פֿיל.
― שװאַלב, איך מוז דיר אױסטאָן הײַנט אַ נאַקעטן, װי די מאַמע האָט דיך געהאַט!
― שװאַלב, װעסט בײַ מיר אָפּגײן מיט אַן אָקע בלוט!
― דעם טױט האָסטו בײַ מיר, שװעלבעלע, דעם טױט!
― אַהאַ, ממזר! געשלאָגן? אַרױס מיט די „פּאַרעס“!
און װאָס מער מע שעלט שװאַלבן, מער היצט ער זיך, און װאָס מער ער היצט זיך, מער פֿאַרשפּילט ער און פֿלאַמט און ברענט, װי אַ „שטרױענער דאַך“.
― כאָליערע! רײַס איבער! גיב איבער די באַנק אַן אַנדערן. זעסט דאָך, דו פּאַרך, אַז סע גײט דיר נישט דאָס בלאַט.
אַזױ עצהט אים האָלצמאַן, װי אַ שותּף, און װי אַ גוטער פֿרײַנד, און כאַפּט אַ מיאוסן פּסק פֿון זײַן צעהיצטן שותּף איזאַק שװאַלב:
― אַװעק, דו יאַדעשליװער הונט, דו אַלטער בחור אײנער, װער פֿרעגט בײַ דיר עצות?…
און דער באַנקיר איזאַק שװאַלב ברענט און טאַשט קאָרטן און קוקט מיט רױטע אָנגעצונדענע אױגן אין טעלער אַרײַן און זעט, אַז אין דער קאַסע „טאָגט“, עס װערט אַלעמאָל שיטערער און װינציקער. איז ער זיך מטריח מיט אַ טיפֿן זיפֿץ צו דער בוזעם־קעשענע. מיט ציטעריקע פֿינגער שלעפּט ער אַרױס פֿון דאָרט אַ פֿעטן טײַסטער מיט געלט, און צװישן עולם װערט נאָך לעבעדיקער:
פֿאָרסט קײן „קעשענעװ“, איציקל? פֿאָר, פֿאָר גנבֿ, און װער באַגראָבן נײַן אײלן.
אַזױ רופֿט זיך אָן אײנער אַן אױסגעטריקנטער אַקטיאָר מיט אַ שאַרפֿן קנאָפּ אין גאָרגל, און דעם דירעקטאָרס שװעסטער, זלאַטקע האָלצמאַן, שיסט אױס אַ געלעכטער. קוקט אױף איר דער גאַנצער עולם, פֿאַרשעמט זי זיך און װערט רױט ביזן שפּיץ נעזל, װערט שיִער נישט פֿאַרברענט. האָט ראַפֿאַלעסקאָ אױף איר רחמנות און לײגט איר פֿאָר קױפֿן בשותּפֿות אַ קאָרט אַס קרײץA♣. „הײַנט גילט אַס קרײץ“. װערט זי נאָך רױטער און טוט אױף אים אַ קוק מיט דאַנקבאַרע אױגן, און דאָס האַרץ װערט איר שיִער נישט צעגאַנגען. „אַך, ער זאָל אַ שטײגער װאַגן צוגײן צו איר. זיך שטעלן נעבן איר, נאָענט“… אַזױ קלערט בײַ זיך זלאַטקע. און ראַפֿאַלעסקאָ, גלײַך װי ער װאָלט געטראָפֿן איר פֿאַרלאַנג, גײט ער צו צו איר, שטעלט ער זיך אַװעק נעבן איר נאָענט. כּמעט פֿילט זי דעם ריח פֿון זײַנע שײנע לאַנגע בלאָנדע האָר, פֿון װעלכע זי װערט שיִער נישט משוגע. „גאָטעניו! ס'איז נאָך דאָ אױף דער װעלט אַזאַ מלאך פֿון הימל, װי דער דאָזיקער בחור מיט די לאַנגע בלאָנדע שמעקעדיקע האָר און מיט די שײנע מילדע אױגן? נײן, נישטאָ, נישט געװען און עס װעט נישט זײַן!“… אַלע מאָל, װען זי שטײט נעבן אים נאָענט, פֿילט זי, אַז דאָס האַרץ פֿאַלט איר אָקאָרשט נישט אַרױס און זי פֿאַרלירט זיך, װײס נישט, אױף װאָס פֿאַר אַ װעלט זי איז, און װאָס זי זאָל נישט האַלטן פֿאַלט בײַ איר פֿון די הענט. דערזעט די מאַמע אירע, שׂרה־ברכה, זאָגט זי צו איר הױך, אױף אַ קול: „װאָס איז מיט דיר, טאָכטער מײַנע?“ ― װערט זי נאָך רױטער און פֿאַרשעלט זיך דאָס געבײן. און דאָך איז זי גליקלעך, אַז זי שטײט אין די דלתּ אַמות פֿון אָט דעם שײנעם בחור מיט די בלאָנדע שמעקעדיקע האָר. און װער שמועסט, אַז ער באַגלײט זי נאָך מיט אַ קוק, כאָטש מיט אײן קוק פֿון זײַנע שײנע גוטע ליכטיקע מילדע אױגן, װאָס שײַנען, װי דער הימל, און װאַרעמען, װי די זון!… און װאָס גײט איר אָן, אָט דער אָרעמער זלאַטקע, צי די אױגן קוקן אױף איר, װי זײ קוקן אױף אַלע אַנדערע? אַבי דער הימל איז שײן און לױטער, אַבי די זון לײַכט און װאַרעמט…
דער באַנקיר איזאַק שװאַלב האָט אױספֿאַרקױפֿט העכער אַ האַלב טאַש קאָרטן, און ער שאַרט צונױף דאָס אָנגעװאָרפֿענע געלט אין טעלער אַרײַן, און פּאַװאָלינקע, לאַנגזאַם, הײבט ער אָן אױסלײגן פֿון דער צװײטער טאַש אַ קאָרט נאָך אַ קאָרט, און דער עולם קוקט מיט זשעדנע אױגן, װי די קאָרטן „שלאָגן“, און דער געפּילדער װאַקסט, און קללות פֿליִען, און די געלעכטערן גײען ביזן הימל אַרײַן, און שװאַלב היצט זיך און צאָלט געלט. פֿאַלט אַרױס אַס קרײץ אין דער פֿערטער קלאַס… װערט אַ געשרײ: „װער האָט אַס קרײץ?“… „ראַפֿאַלעסקאָ! װער דען װעט האָבן אַס קרײץ?“… „ראַפֿאַלעסקעלע! װאָס שװײַגסטו? נעם געלט!“…
― מיר האָבן געװוּנען, ― זאָגט ראַפֿאַלעסקאָ אָן אַ בשׂורה זלאַטקען. און זלאַטקע איז אױפֿן זיבעטן הימל. נישט אַזױ צוליבן געװינס, װי צוליב דעם, װאָס ראַפֿאַלעסקאָ רעדט מיט איר, מיט זלאַטקען… ראַפֿאַלעסקאָ באַװײַזט דעם באַנקיר זײַן קאָרט, און חבֿרה זײַנען אים מקנא: „אים גײט דאָס! נו־נו! אָט אַ מוצלח! עמעצער איז אים איבערגעגאַנגען מיט פֿולע עמער“… און די אַקטיאָרן לאָזן אױס זײער ביטער האַרץ צו שװאַלבן דעם באַנקיר:
― שװעלבעלע! אַס קרײץ… פֿיר מאָל אַזױ פֿיל… גיב געלט, איציקל, גיב־גיב!…
― איך גיב, איך גיב! ― זאָגט דער באַנקיר איזאַק שװאַלב און צײלט אױס פֿון טעלער ראַפֿאַלעסקאָן אין האַנט אַרײַן פֿיר מאָל אַזױ פֿיל און מיט פֿאַרגעניגן, דערפֿאַר, װײַל ראַפֿאַלעסקאָ איז נישט גלײַך צו אַנדערע. ראַפֿאַלעסקאָ װערט נישט נתפּעל, אַז ער געװינט, פּילדערט נישט און שעלט זיך נישט גלײַך צו אַנדערע. ראַפֿאַלעסקאָן האָבן ליב אַלע אַקטיאָרן און אַלע אַקטריסעס, אָן אױסנאַם. און מער פֿון אַלעמען האָט אים ליב ― דעם דירעקטאָר האָלצמאַנס שװעסטערל, זלאַטקע נעבעך.
זלאַטקע, דעם דירעקטאָר האָלצמאַנס שװעסטערל, איז נאָך אַלײן נישט גערן די גאַנצע מעשׂה. זי װײס איבערהױפּט אַלײן נישט, װאָס מיט איר טוט זיך. דערזעט זי ראַפֿאַלעסקאָן, אַזױ װערט זי אױס מענטש. הענט און פֿיס פֿאַרלירט זי, און װער שמועסט אין טעאַטער אױף דער סצענע, אַז זי דערזעט אים נאָר, אַז זי דערהערט אים רײדן, ― פֿאַרלירט זי זיך אַזױ, אַז זי פֿילט, אַז מע מעג זי אַראָפּפֿירן פֿון דער בינע. נישט אײנמאָל כאַפּט זי אַ מיאוסן פּסק פֿון איר ברודער דעם דירעקטאָר (האָלצמאַן איז אַ שטרענגער רעזשיסאָר אַפֿילו צו זײַן אײגענער שװעסטער). ער זאָגט צו איר פֿאַר אַלעמען אין די אױגן:
― נו, האָסטו הײַנט געשפּילט, זלאַטקע, טאַקע װי אַן אמתע קו!… הענט און פֿיס דאַרף מען דיר אָפּהאַקן פֿאַר אַזאַ שפּילן!…
זלאַטקע װײס אַלײן אױך, אַז מע דאַרף איר אָפּהאַקן הענט און פֿיס פֿאַר אַזאַ שפּיל. נאָר װאָס איז זי שולדיק, אַז זי האָט פֿאָרט ליב געקריגן שטילערהײט אָט דעם שײנעם בחור מיט די לאַנגע בלאָנדע שמעקעדיקע האָר און מיט די ליכטיקע מילדע גוטע אױגן? און ליב געקריגן האָט זי אים פֿון דער ערשטער מינוט, װאָס זי איז געקומען מיט איר אָרעמער מאַמען אַהער צו פֿאָרן… װאָס האָט זי גאָר אינגאַנצן באַדאַרפֿט קומען אַהער־צו צו פֿאָרן… װאָס איז איר אָפּגעגאַנגען דאָרט אין דער הײם, אין דעם קלײנעם שטעטעלע? זיך געלערנט נײען קאַפֿטלעך און שױן אָנגעהױבן ביסלעכװײַז צו פֿאַרדינען. נײן, האָט דער ברודער אָנגעהױבן זעצן מיט בריװ, אַ בריװ נאָך אַ בריװ. און געלט האָט ער זײ צוגעשיקט ― זײ זאָלן קומען, למען־השם, זײ זאָלן קומען! נו, זײַנען זײ געקומען. האָט מען זי באַלד גענומען צו דער אַרבעט, פֿריִער פֿאַר אַ סוברעטין. מע האָט אָנגעטאָן איר אַ קורץ קלײדעלע מיט ענגע שיכעלעך, אַז די אױגן קריכן פֿון קאָפּ, הײַנט האָט מען איר אָנגעפֿאַרבט די בעקלעך מיט רױטן, אונטערגעפֿירט די אױגן מיט שװאַרצן און געלערנט זי, װי אַזױ זי זאָל שטײן, װי אַזױ זי זאָל גײן, װי אַזױ זי זאָל זיך דרײען, און װי אַזױ זי זאָל פּינטלען מיט די אײגעלעך. און װער האָט דאָס אַלץ זי געלערנט? איר ברודער, איר אײגענער ברודער!… האָט זי זיך געקלאָגט פֿאַר דער מאַמען. האָט איר די מאַמע, שׂרה־ברכה געזאָגט: „עלעהײ, טאָכטער, דו דינסט בײַ אַ פֿרעמדן און מע הײסט דיך קריכן אױפֿן בױדעם ― װאָלט דיר בעסער געװען?“… דערנאָך האָט זי דער ברודער געװאָלט מאַכן פֿאַר אַ פּרימאַדאָנע ― האָט זי נישט קײן קול אױף צו זינגען. איז דער ברודער געװען אין כּעס ― סכּנות, איבערגעקרימט איר, װי זי זינגט: „דו קװיטשעסט, שװעסטערל, װי אַ גוטע קאַץ, אַז מע טרעט איר אָן אױפֿן עק… “
ערשט דעמאָלט איז זלאַטקען געװאָרן אַ ביסל ליכטיקער אױף דער נשמה, אַז דער ברודער האָט איר געגעבן לערנען די ראָלע פֿון יהודית פֿון „אוריאל אַקאָסטאַ“. און נישט דערפֿאַר, װאָס די ראָלע פֿון יהודית איז איר אַזױ געפֿעלן, װי דערפֿאַר, װאָס די ראָלע פֿון אַקאָסטאַ שפּילט אָט דער שײנער בחור מיט די לאַנגע בלאָנדע האָר און מיט די ליכטיקע מילדע אױגן, װאָס מ'רופֿט אים „ראַפֿאַלעסקאָ“. אַך! װאָס פֿאַר אַ שײנער נאָמען דאָס איז: „ראַפֿאַלעסקאָ“, „ראַפֿאַלעסקאָ“… צוליב אים אַלײן איז כּדאַי צו מוטשען זיך אָט דאָ, לערנען ראָלעס, און חזרן, װי אַ פּאָפּוגײַ, מאָדנע װערטער, װאָס זי הײבט נישט אָן צו פֿאַרשטײן, און אַרױסטרעטן אַלע נאַכט אױף דער בינע, װאָס אײן גאָט װײס דעם אמת, װי אַזױ זי האָט דאָס פֿײַנט. אָ, זי האָט פֿײַנט די בינע, דעם טעאַטער, די אַרטיסטן. זי האָט פֿײַנט די גאַנצע קאָמפּאַניע. און מער פֿון אַלעמען האָט זי פֿײַנט דעם ברודערס קאָמפּאַניאָן, איזאַק שװאַלב. אָנקוקן קאָן זי נישט אָט דעם רױטן פּנים דערפֿאַר, װאָס ער קריכט צו איר הינטער די קוליסן, אַז קײנער זעט נישט. ער טשעפּעט זיך צו איר, קנײַפּט זי, רײַסט אױס בײַ איר שטיקער פֿלײש און פֿרעגט נאָך בײַ איר, צי זי האָט אים ליב: „עפּעלע מײַנס! האָסט מיך ליב, עפּעלע?“… זלאַטקע שװײַגט: „גאָט זאָל אים אַזױ ליב האָבן, דעם געשװאָלענעם רױטן פּנים!“… זאָגט צו זיך זלאַטקע און אַנטלױפֿט פֿון אים. אין דער װעלט אַרײַן װאָלט זי געלאָפֿן, האָט זי מורא פֿאַרן ברודער. אַ שפּײַ װאָלט זי געטאָן אױפֿן טעאַטער, טוט איר באַנג אָט דער ראַפֿאַלעסקאָ מיט די לאַנגע בלאָנדע האָר און מיט די ליכטיקע מילדע גוטע אױגן. אַך, ראַפֿאַלעסקאָ! ראַפֿאַלעסקאָ! דער דאָזיקער ליבער זיסער נאָמען איז איר שטענדיק אױף די ליפּן. דער דאָזיקער ליבער זיסער נאָמען חלומט זיך איר אין שלאָף. און נישט אײנמאָל, ליגנדיק בײַנאַכט אין בעט, נעמט זי אַרום דאָס קאַלטע קישעלע פֿון צוקאָפּנס, דריקט דאָס צו צו איר װאַרעמען מײדלשער ברוסט און זי דערמאָנט זיך אין איר ראָלע, די ראָלע פֿון יהודית, װי זי רעדט צו זיך אַלײן: „װאָס קאָן מיך אָפּהאַלטן, איך זאָל אים מיט היץ צופּרעסן צו מײַן ברוסט?“… און זי דריקט צו דאָס קאַלטע קאָפּנקישעלע צו איר װאַרעמער מײדלשער ברוסט, און מיט אירע הײסע מײדלשע ליפּן קושט זי דאָס אין דער פֿינצטער און שעפּטשעט שטילערהײט דעם ליבן זיסן נאָמען: „ראַפֿאַלעסקאָ! ראַפֿאַלעסקאָ!“…
אינדערפֿרי, אַז די מאַמע װעקט אױף זלאַטקען, איז דאָס ערשטע, װאָס עס קומט איר אױף די געדאַנקען, ― דער זיסער ליבער ראַפֿאַלעסקאָ. אָט באַלד װעט זי אים װידער זען. אָט באַלד װעט זי װידער זײַן מיט אים אין אײנעם אױף פּראָבעס. אָט באַלד װעט זי װידער שטײן מיט אים אױף דער בינע. און מיט אַ געפֿיל, װאָס נאָר זי, זי אַלײן קאָן דאָס װיסן, װעט זי זײַן נעבן אים נאָענט, נאָענט. װעט זי שלינגען זײַנע װערטער, זײַנע זיסע ליבע װערטער: „יהודית! יהודית! מיט הײסע טרערן שטײט אױף יעדן בלעטעלע פֿון דײַנע בלומען אױפֿגעשריבן, װאָס מיר זײַנען אײנס פֿאַר דאָס אַנדערע געװאָרן“… און עס הײבט איר אָן שױן באַצײַטנס דאָס האַרץ צו קלאַפּן: „ראַפֿאַלעסקאָ! ראַפֿאַלעסקאָ!“…
און דערזעט זי אים, װערט זי אױס מענטש. הענט און פֿיס פֿאַרלירט זי און װערט אַלערלײ קאָלירן. זי מיניעט זיך נעבעך און באַהאַלט דאָס פּנים ― קײנער זאָל נישט זען.
קײנער פֿון דער דאָזיקער קאָמפּאַניע באַמערקט דאָס נישט. צו פֿיל איז מען פֿאַרטאָן אין די קאָרטן. נאָר אײן האָלצמאַן, װאָס זעט אַפֿילו דעמאָלט, װען ער קוקט נישט, און הערט אַפֿילו דאָס װאָס מע רעדט נישט, ― ער זעט אַלץ, ער הערט אַלץ און טראַכט בײַ זיך אין האַרצן: „קײן עין־הרע, קײן בײז אױג, דער „יאַט“ גײט אין חדר אַרײַן… אַז מיר װעלן װערט זײַן בײַ גאָט, װעלן מיר אם־ירצה־השם אין גיכע צײַטן שטעלן דער װעלט אַ פֿײַג ― ונאמר אָמן“.
― װאַסער־אָקס! װאָס ביסטו געבליבן שטײן? גיב קאָרטן! ― זאָגט האָלצמאַן צו זײַן שותּף.
― איך גיב! איך גיב! ― ענטפֿערט אים שװאַלב. און טײַטלט אױס קאָרטן, און דאָס פּנים הערט אים נישט אױף צו פֿלאַמען. אין דער מינוט דערהערט זיך אַ קלאַפּ אין טיר: אײנס־צװײ־דרײַ. „אַרײַן!“ רופֿן זיך אָן עטלעכע קולות מיטאַמאָל, און עס עפֿנט זיך די טיר ― אַ דעפּעש. „צו װעמען איז אַ דעפּעש?“ ― „צו איזאַק שװאַלב“. „פֿון װאַנען איז אַ דעפּעש?“ ― „פֿון לאָנדאָן“. „װאָס פֿאַר אַ דעפּעש?“ ― „האָט צײַט, לאָזט אים לײענען“. „װי קאָן שװאַלב לײענען? נישט פֿאַר אים געזאָגט געװאָרן“.
און איזאַק שװאַלב צעטײלט קודם דאָס געלט פֿון דער באַנק צוריק צו די שפּילערס, און דאָס נעמט אַ ביסל צײַט, װאָרעם מע דאַרף דאָך האָבן אַ קאָפּ פֿון אָ מיניסטער, מע זאָל זיך אָנגעדענקען, װיפֿל װער עס האָט אײַנגעשטעלט. דערבײַ פֿאַלט אַ שײן ביסל קללות אױפֿן באַנקירס קאָפּ און שאַרפֿע שפּיציקע װערטער פֿליִען אין דער לופֿטן, װי געװײנלעך.
אױסגעטײלט דאָס געלט, כאַפּט זיך שװאַלב אַרױס אױף אַ מינוט מיט דער טעלעגראַמע צום באַלעבאָס פֿונעם האָטעל, ער זאָל אים איבערלײענען, װאָס דאָרטן שטײט, און דער גאַנצער עולם בלײַבט געשפּאַנט. װאָס פֿאַר אַ סודות קאָן האָבן שװאַלב פֿאַר זײַן שותּף האָלצמאַן?… און מער פֿון זײ אַלעמען איז געשפּאַנט האָלצמאַן אַלײן. אים שטײט גלאַט נישט אָן די מעשׂה, װאָס ער איז געבליבן זיצן דאָ מיט אַלעמען, װי אַן אָפּגעשמיסענער, און עס ברענט אין אים אַ פֿײַער אױף דעם גראָבן יונג, װאָס ער האָט זיך מיט אים פֿאַרבונדן: „אַ כאָליערע זאָל קומען אױף דעם ציגאַרן־מאַכער!“… נאָר אָט קומט אַרײַן צוריק שװאַלב מיט אַ שײַנענדיק פּנים און רופֿט זיך אָן צום גאַנצן עולם:
― קינדער, מיר פֿאָרן קײן לאָנדאָן!
עס איז שװער זיך פֿאָרצושטעלן, װאָס האָט זיך אָפּגעטאָן צװישן די אַקטיאָרן, אַז מע האָט דערהערט די דאָזיקע בשׂורה. אײנער איז אַרױפֿגעשפּרונגען אױפֿן טיש, אױפֿגעהױבן די רעכטע האַנט:
― אין לאָנדאָן? לאָנדאָן! לאָנדאָן! לעבן זאָל לאָנדאָן!
דער אַנדערער האָט זיך דערלאַנגט אַ פּאַטש איבער די ליטקעס:
― מיך ציט שױן לאַנג קײן לאָנדאָן, דער רוח זאָל מיך נעמען!
אַ דריטער, אַ לאַנגער אױסגעטריקנטער אַקטיאָר מיט קעסטלדיקע הױזן, ציט זיך אױס װי לאַנג ער איז, לײגט אַרײַן בײדע הענט אין די הױזן־קעשענעס, גלאַנצט אױס אַ פּאָר אױגן מיט סכּנות און הײבט אָן רײדן אױף ענגליש און מיט אַ ניגון „אַ יעס־יעס, מאַי דיר מאַי ביר, מאַי קײק מאַי סטײק, מאַי רינג מאַי קינג!A yes-yes, my dear, my beer, my cake, my steak, my ring, my king: יאָ־יאָ, מײַן טײַערע, מײַן ביר, מײַן טאָרט, מײַן ביפֿסטײק, מײַן רינג, מײַן מלך“ אַ פֿערטער דערלאַנגט דעם פֿינפֿטן אַ פֿראַסק אין פּלײצע און גײט גלאַט אַ טענצל, זינגט צו דערבײַ מיט אַ הײזעריק קול אַ גױיִש לידל, גאָט װײס פֿון װאַנען עס האָט זיך אַהער גענומען: „ע, בוּװ, טי נעמאַ, טי פּאָיכאַװ דאָ מלינאַе, був, ты нема, ты поихав, до блина: יאָ, יאָלד, ביסט אַ נאַר, ביסט אױף צרות, צו אַלדי שװאַרצע יאָר!“…
― שטיל זאָל זײַן, ממזרים! ― צעשרײַט זיך האָלצמאַן, װי אַ מענטש, װאָס פֿילט, אַז ער איז באַלעבאָס, און דערלאַנגט אַ זעץ מיטן קולאַק איבערן טיש. ― זע נאָר, מע האָט זיך עס אַ ביסל צעהוליעט! אַ גדולה אױף דער באָבע! קײן קאַפּל דרך־ארץ פֿאַר אַן עלטערן, אַ מכּה אײַך אין האַלדז! אַ מכּה אײַך אין פּנים! אַ כאָליערע אין די פּלײצעס!…
און צו שװאַלבן רופֿט ער זיך אָן:
― אַנו, װײַז נאַר אַהער די דעפּעש, שװעלבעלע?
― װײַזן די דעפּעש? ― זאָגט אים שװאַלב און קװענקלט זיך. ― װײַזן דיר די דעפּעש? יאָ. װאָס דען? איך װעל דיר נישט װײַזן? איך װעל דיר װײַזן, איך װעל דיר װײַזן. נישט באַלד, שפּעטער אַ ביסל. איך דאַרף דיר פֿריִער עפּעס דערצײלן אַ זאַך. קום זיך דורך, אַז דו װילסט, אין קעלער אַרײַן. דאָרט װעל איך דיר װײַזן.
און שװאַלב קערט זיך אױס מיטן פּנים צו דער קאָמפּאַניע:
― װער גײט מיט מיר אין קעלער אַרײַן?
― װאָס הײסט װער? אַלע!
― אין קעלער! אין קעלער!
עס װערט אַ געפּילדער מיט אַ שטופּערײַ צװישן דער חבֿרה און מע פֿאַרלאָזט דעם „שװאַרצן האָן“ און מע גײט אין אײנעם אין קעלער אַרײַן.
אײגנטלעך איז דאָס נישט קײן קעלער, ס'איז גאָר אַ שטוב. און נישט קײן שטוב, נאָר אַ װײַנשענק. און נישט קײן װײַנשענק, נאָר אַ שענקל. אין טשערנאָװיץ אָבער רופֿט מען דאָס „קעלער“. אַז מע זאָגט אײנעם: „גײען מיר אין קעלער“ ― װײס ער שױן, אַז דאָס מײנט מע ― צו מאיר בעשלס. אַזױ רופֿט מען דעם באַלעבאָס פֿונעם קעלער. נאָך זײַן טאַטן בעשל עליו־השלום (ער איז אױך געװען אַ װײַנשענקער).
אָט אין דעם דאָזיקן קעלער זײַנען אַרײַנגעטראָטן אונדזערע אַרטיסטן, זיך באַשטעלט װער אַ צימעסל, װער אַ „ראָסעלע“ מיט אוגערקעלעך און װער אַ פּאָר אוגערקעלעך אַלײן ― יעדער לױט דער לאַגע פֿון זײַן קעשענע נאָכן „טערטל־מערטל“, און װײַן האָט געשטעלט שװאַלב.
― הײַנט איז אױפֿן גלעזל מײַן טאָג! ― האָט ער געזאָגט.
פֿונעם ערשטן גלעזל מושקאַט, װאָס איזאַק שװאַלב האָט גענומען, האָט זיך אױפֿגעבונדן בײַ אים די צונג און ער האָט גענומען דערצײלן פֿאַר זײַן שותּף האָלצמאַן די גאַנצע מעשׂה פֿון אָנהײב ביזן סוף, און דעם רײנעם אמת. גאָט זאָל אים אַזױ באַגליקן, װי ער װעט נישט פֿאַרלײקענען פֿאַר אים אַפֿילו אױף אָט אַזױ פֿיל. למאַי זאָל ער זאָגן אַ ליגן, אַז ער קאָן גײן מיטן אמת? ס'איז אַן אָפֿענער זעקס און זעכציק. ער, איזאַק שװאַלב, האָט שױן לאַנג באַמערקט, אַז ער איז אים, האָלצמאַנען, איבעריק. לחלוטין איבעריק. און דאָך האָט ער זיך געמאַכט נישט װיסנדיק און געהאַלטן זיך צוליב װעמען? נאָר צוליב דער שװעסטער, דער פּרימאַדאָנע. פֿון אַ צײַט אָבער האָט די פּרימאַדאָנע אַלײן אױך אָנגעהױבן עפּעס װי אַרױס פֿון דער מאָדע. פֿון זינט מע האָט אַװעקגעװאָרפֿן די בעסטע אָפּערעטן צוליב „אוריאל אַקאָסטאַ“ און נאָך אַזעלכע פּוסטע זאַכן, איז אַװעק אַ סדרה ראַפֿאַלעסקאָ און נאָכאַמאָל ראַפֿאַלעסקאָ און װידער אַמאָל ראַפֿאַלעסקאָ. מילא ער אַלײן, שװאַלב הײסט עס, ס'זאָל אים אָנהײבן אַרן. אוריאל אַקאָסטאַ ― איז אוריאל אַקאָסטאַ. איז אָבער די שװעסטער. װאָס טוט מען מיט דער שװעסטער? זי װיל אױך, זאָגט זי, אַפּלאָדיסמענטן. האָט ער זיך מישבֿ געװען און שרײַבט אַװעק אַ בריװ צו זײַן ברודער ניסל קײן לאָנדאָן, די גאַנצע מעשׂה, אַזױ און אַזױ. ער, איזאַק שװאַלב, טוט תּמיד אַזױ. האָט ער עפּעס ― אַזױ האַקט ער אַװעק אַ בריװ צו זײַן ברודער ניסל פֿון לאָנדאָן: „שוטה בן פּיקהאָלץ! ― שרײַבט אים זײַן ברודער ניסל פֿון לאָנדאָן: ― ביז װאַנען איז דער שיעור אַרומשלעפּן זיך פֿון שמונין צו בונין? אַמער, שרײַבט ער, נעם די שװעסטער און קומט בײדע צו פֿאָרן אַהער, קײן לאָנדאָן. איך האָב דאָ פֿאַר אײַך, שרײַבט ער, אַ געשעפֿט ― אַ גאָלד. מיר האָבן דאָ, שרײַבט ער, אַ טעאַטער אַ צאַצקע, „פּאַװיליאָן טעאַטער“ הײסט דאָס בײַ אונדז. שױן אײנמאָל אַ טעאַטער. און אַרטיסטן, שרײַבט ער, זײַנען אײנס און אײנס: דראָנגען, קאַטשענעס, שײַט־העלצער, און מע שאַרט פֿונדעסטװעגן גאָלד מיט לאָפּעטעס. װאָרעם דאָס פּובליקום, שרײַבט ער, איז דאָ זײער נישט קײן געבאַלעװעט פּובליקום. װאָס מע גיט דעם, עסט עס אױף און לעקט אױס מיט די פֿינגער. איך האָב שױן גערעדט, שרײַבט ער, מיט װעמען מע דאַרף, זאָגן זײ: לאָז נאָר דײַן ברודער קומען אַהער מיט דער שװעסטער, מיט דער פּרימאַדאָנעכן, װעלן מיר זי פֿאַרצוקערן. מיר האָבן, זאָגן זײ, געהערט פֿון איר און געלײענט אין די צײַטונגען. גוטס לאָזט זיך הערן פֿון דער װײַטן. נו, און נאָך און נאָך שרײַבט אים זײַן ברודער ניסל פֿון לאָנדאָן. גײט ער, איזאַק שװאַלב, הײסט עס, און האַקט אים אַרײַן אַ בריװ: אַזױ און אַזױ; פֿאָרן איז קײן קונץ נישט; מע דאַרף װיסן, אױף װאָס מע פֿאָרט; קאָנדיציעס, גאַראַנטיע, קאָנטראַקט… קומט אים אָן װידער אַ תּשובֿה פֿון זײַן ברודער ניסל פֿון לאָנדאָן: „בהמה, שרײַבט ער, װאָס דו ביסט! אַז איך זאָג דיר, זאָלסט קומען, מסתּמא איז שױן דאָ, שרײַבט ער, אַלצדינג, װאָס מע דאַרף: קאָנדיציעס, גאַראַנטיעס און קאָנטראַקטן“. גײט ער, איזאַק שװאַלב, און האַקט אים אַרײַן נאָך אַ בריװ, כּך־וכּך: „האָב איך אַזױ פֿיל און אַזױ פֿיל, און די שװעסטער ― אַזױ פֿיל און אַזױ פֿיל ― זאָל ער קלאַפּן אַ דעפּעש, קומען זײ באַלד צו פֿאָרן“. קומט אים אָן די דאָזיקע דעפּעש.
― נו? װאָס װעסטו זאָגן אױף מײַן אָחי? ― מאַכט שװאַלב צו זײַן שותּף און שטעלט אים אַװעק אַקעגן דאָס רױטע פּנים.
― װאָס זאָל איך זאָגן? ― ענטפֿערט אים האָלצמאַן כּלומרשט גאַנץ קאַלטבלוטיק און קוקט זיך אױף די שפּיץ פֿינגער. איך האָב דיר שױן לאַנג געזאָגט, אַז דײַן בראַטשיק איז אַ בראַװער יונגאַטש, ביסט נישט װערט זײַן פּאָדעשװע. אַװדאי איז גוט צו זײַן אין טשערנאָװיץ, אַז מע האָט אַ ברודער אין לאָנדאָן, װאָס איז דאָ פֿאַראַן צו רײדן? נאָר װאָס דען? איך װאָלט אַ בעלן געװען זען די דעפּעש.
שװאַלב טוט אַ זופּ אָפּ פֿונעם גלעזל:
― קאָנסט דען לײענען?
― איך דאַרף נישט לײענען: איך װיל נאָר אַזױ אַ קוק טאָן.
― װאָס האָסטו נישט געזען? אַ דעפּעש װי אַלע דעפּעשן! ― מאַכט צו אים שװאַלב און באַװײַזט אים די דעפּעש אַקעגן דעם שײַן פֿונעם פֿענצטער. און אײדער שװאַלב האָט זיך אַרומגעקוקט, איז די דעפּעש שױן געװען בײַ האָלצמאַנען אין די הענט.
אַ מינוט שפּעטער איז צוגערופֿן געװאָרן האָלצמאַנס סעקרעטאַר, דער „מענטש מיט בילדונג“, און אָט װאָס ער האָט איבערגעלײענט אין דעפּעש: אױב קומען, איז נאָר מיט ראַפֿאַלעסקאָן“.
דער דירעקטאָר האָלצמאַן האָט זײַן שותּף קײן שום אױסרײד נישט געמאַכט, אַפֿילו קײן װאָרט נישט געזאָגט. ער האָט נאָר גענומען די דעפּעש און האָט אים דערלאַנגט מיט איר אַ רעכטן שמיר איבער זײַן רױטן פּנים פֿון אױבן אַראָפּ.
די באַרימטע װאַנדער־טרופּע „האָלצמאַן, שװאַלב עט קאָמפּ.“ איז שױן גרײט געװען צו פֿאַרלאָזן טשערנאָװיץ און פֿאָרן װײַטער אָפּריכטן גלות־טעאַטער. ניסל שװאַלב האָט זײ שױן געהאַט צוגעשיקט אַפֿילו פֿון לאָנדאָן אַ ייִדישע צײַטונג, װוּ ס'איז געװען געדרוקט אױף דער ערשטער זײַט אַ גאַנץ ברײטע אַפֿיש מיט מוראדיק גרױסע שרײַענדיקע אותיות:
מען האָט שױן אַפֿילו גענומען פּאַקן זיך אין װעג אַרײַן. עס איז געבליבן נישט מער נאָך אײן פֿאָרשטעלונג אין טשערנאָװיץ צום בענעפֿיט פֿון ראַפֿאַלעסקאָ. צו דעם דאָזיקן בענעפֿיט האָט זיך געגרײט די טשערנאָװיצער יוגנט מיטן אַקאַדעמישן פֿאַראײן בראָש. די קאָרטן זײַנען געװען דורך דער חבֿרה יונגװאַרג אױספֿאַרקױפֿט ביז אײנער. עס זײַנען זיך צונױפֿגעפֿאָרן קײן טשערנאָװיץ יונגעלײַט פֿון די אַרומיקע קלײנע שטעטלעך, װאָס אַ ייִדיש טעאַטער האָט נאָך קײנמאָל אַהין נישט פֿאַרבלאָנדזשעט פֿון אָדם־הראשון ביזן הײַנטיקן טאָג.
אַ פֿול־געפּאַקטער זאַל איז פֿאַרן אַרטיסט אַ גאַראַנטיע אױף דערפֿאָלג. ובפֿרט פֿאַר אַזאַ אַרטיסט, װי ראַפֿאַלעסקאָ, װאָס האָט כּמעט צו יעדן ספּעקטאַקל זיך אָנגעצונדן מיטן זעלבן פֿײַער, גלײַך װי ער טרעט אױף צום ערשטן מאָל אױף דער בינע און װיל באַװײַזן פֿאַרן פּובליקום, װאָס ער פֿאַרמאָגט. ראַפֿאַלעסקאָ האָט זיך שױן לאַנג נישט געפֿילט אַזױ גוט, װי אין דעם דאָזיקן אָװנט. ער האָט אָנגעװענדט אַלע כּוחות פֿון זײַן בליִענדיקן טאַלאַנט און האָט איצטיקס מאָל געשאַפֿן אין „אוריאל אַקאָסטאַ“ אַן אױסגעצײכנטן, אַ שטילן, אײנזאַמען פֿילאָזאָף, אַן אמתן שפּינאָזאַBaruch Spinoza 1632-1677. ראַפֿאַלעסקאָ אַלײן האָט נישט געצילט דערױף, נאָר עס האָט זיך בײַ אים געטאָן פֿון זיך זעלבסט, אינסטינקטיװ. דורך זײַן אומגעװײנלעכער נאַטירלעכקײט האָט ער באַװיזן, װאָס הײסט נצחון; אַז נישט דער איז אַ גיבור, װאָס איז מנצח דעם אַנדערן, נאָר דער, װאָס קאָן אױסשטײן אַ מלחמה מיט זיך אַלײן און זיך אַלײן מנצח זײַן.
עס איז מעגלעך, אַז ערגעץ אַנדערשװוּ װאָלט דאָס איצטיקע שפּילן נישט אַזױ אױסגענומען, װי עס האָט אױסגענומען אין טשערנאָװיץ, װײַל אױף דער פֿאָרשטעלונג האָבן זיך געפֿונען די „עלעמענטן“, װאָס האַלטן מלחמה שטילערהײט מיט דער פֿינצטערניש. די דאָזיקע פֿאַרבאָרגענע העלדן פֿירן אָבער זעלטן אױס און פֿאַלן אָפֿט באַזיגטע, װי אוריאל אַקאָסטאַ איז געפֿאַלן. דאָס טעאַטער האָט זיך פּשוט געבראָכן פֿון די רױשנדיקע אַפּלאָדיסמענטן און מוראדיקע אָװאַציעס. די שטודירנדע יוגנט האָט אױף די הענט אַרױסגעטראָגן דעם בענעפֿיציאַנט ראַפֿאַלעסקאָן, אים באַשאָטן מיט בלומען, אונטערגעטראָגן מתּנות, װאָס חבֿרה אַקטיאָרן האָבן זײ באַטראַכט און האָלצמאַן האָט זײ באַהאַלטן. פּאָר יונגעלײַט האָבן געלײענט אַדרעסן, װאָס קײנער האָט זײ נישט געהערט, אַחוץ דאָס בינטל סטודענטן, ― מיט אײן װאָרט: דאָס איז געװען אַ טריומף, װאָס גיט זיך אײַן זעלטן אַפֿילו אַזאַ צעבאַלעװעטן אַרטיסט, װי ראַפֿאַלעסקאָ.
נאָכן ערשטן אַקט האָט האָלצמאַן, װעלכער שטײט אױף דער װאַך און גיט אַכטונג, באַמערקט צװישן יונגװאַרג, װאָס האָט ליב צו שטופּן זיך הינטער די קוליסן, עפּעס אײנעם אַ מאָדנעם נפֿש, אַ באַװאַקסענעם, מיט אַ באַקאַנט פֿאַרשלאָפֿן פּנים מיט באַקאַנטע באָנקעװאַטע אױגן. דער דאָזיקער נפֿש איז נישט געפֿעלן געװאָרן האָלצמאַנען פֿון דער ערשטער מינוט, װאָס ער האָט אים דערזען. אים איז נישט געפֿעלן געװאָרן, װאָס ער קריכט גלײַך הינטער די קוליסן, שטופּט זיך און װיל זיך דורכשלאָגן דװקא צו ראַפֿאַלעסקאָן. האָט אים האָלצמאַן געבעטן, ער זאָל מוחל זײַן גײן צוריק: „פֿעטער! ― האָט ער אים געזאָגט אױפֿן אײדלען אַרט: ― זײַט נישט אָט דאָס, װאָס סע קװיטשעט, און קריכט נישט אַהין, װוּ מע דאַרף נישט“… צום צװײטן אַקט ― װידער דאָס אײגענע: דער פֿאַרשלאָפֿענער נפֿש מיט די באָנקעװאַטע אױגן שטופּט זיך צו ראַפֿאַלעסקאָן, און האָלצמאַן גיט אים דעם װעג מיט אַ פּאָר שטעכװערטלעך: „אַ ייִד איז אַ חזיר. מע זאָגט אים, װוּהין קריכסטו, מאַכט ער זיך געפּגרט“. נאָכן דריטן אַקט האָט אים האָלצמאַן געפּאַקט שױן אין דער טיר, צװײ טריט פֿון ראַפֿאַלעסקאָן, האָט ער אים אָנגענומען פֿון הינטן בײַם קאָלנער און אַרױסגעװאָרפֿן פּשוט, אָן צערעמאָניעס, און אים געבענטשט מיט „אַ כאָליערע אין דער לינקער זײַט בױך“ אים און אַלע כניאָקעס, װאָס פּלאָנטערן זיך פֿאַר די פֿיס, דער שװאַרץ יאָר װײס זײ װאָס!… ערשט העט־שפּעטער, גאָר צום סוף, אַז די אַרטיסטן האָבן געהאַלטן בײַם איבערטאָן זיך, האָט האָלצמאַן באַמערקט פֿון דער װײַטן דעם זעלבן פֿאַרשלאָפֿענעם נפֿש, װי ער האָט זיך טאַקע פֿאָרט דורכגעגליטשט און האָט זיך אַרײַנגעכאַפּט צו ראַפֿאַלעסקאָן גלײַך אין דער גאַרדעראָבע אַרײַן. װי אַ צערײצטער טיגער האָט האָלצמאַן דערלאַנגט אַ שפּרונג צו. נאָר אײדער ער איז צוגעלאָפֿן אים אָננעמען פֿאַרן קאַרק, איז דער נפֿש שױן געװען אַרומגענומען מיטן „יאַט“ און בײדע האָבן זיך געקושט און געהאַלדזט, װי צװײ לײַבלעכע ברידער.
האָלצמאַן האָט געעפֿנט מױל און אױגן און איז געבליבן שטײן אַ פֿאַרגליװערטער. װען דער טאַטע פֿון יענער װעלט זאָל קומען, װאָלט ער נישט באַדאַרפֿט מער שטױנען. האָלצמאַן האָט אױסגעזען אין דער מינוט, װי אַ שטיק לײם, װי אַ נישט־פֿאַרענדיקטע סטאַטוע, אין װעלכער דער סקולפּטאָר האָט געװאָלט דורכפֿירן שרעק, נאָר ס'איז אים נישט געראָטן. זײַן מאָדנע אױסגעצױגן געשטופּלט פּנים איז געװען מאָדנע לעכערלעך, און זײַנע שפּיציקע אױגן האָבן גערעדט:
ייִדן! צעשנײַדט מיך אױף שטיקלעך! װאַרפֿט אַרױס מײַן פֿלײש פֿאַר די הינט! נאָר זאָגט מיר: װער איז אָט דער פּאַרשױן, װאָס קושט זיך מיטן „יאַט“?
װער געדענקט בעני ראַפֿאַלאָװיטשעס קאַסיר, דעם פֿאַרשלאָפֿענעם מרה־שחורהדיקן בחור מיט די באָנקעװאַטע אױגן פֿון האָלענעשטי, װאָס מע רופֿט אים מיטן שײנעם נאָמען „שׂשׂון־ושׂימחה“? ― דאָס איז געװען דער פּאַרשױן, װאָס האָט זיך צעקושט מיט ראַפֿאַלעסקאָן.
װי קומט ער קײן טשערנאָװיץ? פֿון װאַנען און צוליב װעמען? װאָס הערט זיך עפּעס אין האָלענעשטי? װאָס מאַכט בעני ראַפֿאַלאָװיטש מיט זײַן גאַנצער משפּחה? װאָס מאַכט ישׂראל דער חזן, לאה די חזנטע און זײער טעכטערל רײזל? ― אָט װעגן דעם אַלעם האָט שׂשׂון־ושׂימחה געהאַט צו דערצײלן פֿאַר ראַפֿאַלעסקאָן אַ גאַנצע נאַכט.
די צװײ, אַז זײ זײַנען אַרױס פֿון טעאַטער און געקומען אױף דער אַכסניא „צום שװאַרצן האָן“, האָבן זײ זיך פֿאַרקליבן צו ראַפֿאַלעסקאָן אין חדר, אָנגעפֿרעגט בײַ האָלצמאַנען, צי ס'איז מעגלעך, מע זאָל זײ לאָזן אַלײן.
― אַך! מיטן גרעסטן בזיון! ― האָט האָלצמאַן זײ אַ זאָג געטאָן, בעת־מעשׂה אַ בלישטשע געגעבן מיט זײַנע שפּיציקע אױגן אױפֿן מרה־שחורהדיקן פּיפּערנאָטער מיט די באָנקעװאַטע אױגן, איבערגעלאָזט זײ אין צװײען, אָנגעזאָגט הױך אױף אַ קול, קײנער זאָל זיך נישט דערװעגן חלילה אַרײַנגײן. און אַלײן האָט זיך אונדזער דירעקטאָר, צו קײן חרפּה זאָל אים נישט זײַן, אַװעקגעזעצט בײַ זיך אין צװײטן חדר אַקוראַט הינטער דער טיר, צוגעלײגט אַן אױער און אײַנגעהערט זיך גוט, נישט אַדורכגעלאָזט אַ װאָרט פֿונעם געשפּרעך, װאָס איז פֿאָרגעקומען צװישן „יאַט“ און צװישן דעם באַװאַקסענעם און פֿאַרשלאָפֿענעם פּאַרשױן פֿון האָלענעשטי.
― הער זשע, נשמה מײַנע, לײבעניו, װאָס איך װעל דיר דערצײלן, ― אַזױ האָט שׂשׂון־ושׂימחה אָנגעהױבן מיט זײַן מאָנאָטאָנער שטימע, נאָר איצטיקס מאָל אַ ביסל לעבעדיקער װי תּמיד, ― איך האָב דיר צו דערצײלן און צו דערצײלן. דרײַ טעג מיט דרײַ נעכט, דו הערסט צי נײן, איז װינציק. ערשטנס, האָלענעשטי. ס'איז גאָרנישט דאָס האָלענעשטי, װאָס אַמאָל. אַדעס, װאַרשע, פּאַריז! הײַנט די מענטשן ― גאָרנישט די מענטשן, װאָס פֿריִער. און אַלץ װעמען האָבן מיר צו פֿאַרדאַנקען? נאָר דעם ייִדישן טעאַטער ― געדענקסט? פֿון יענעם טעאַטער אָן האָט זיך אינגאַנצן איבערגעביטן בײַ אונדז. אינגאַנצן, דו הערסט צי נײן, אַנדערש געװאָרן! װאָס אַנדערש ― װײס איך אַלײן נישט, נאָר אַנדערש… און פֿון אײַער שטוב שמועסט מען נישט. פֿון אײַער שטוב איז דאָך גלאַט געװאָרן אַ תּל! קודם דער באַלעבאָס, דער טאַטע דײַנער הײסט עס. װי באַלד דו האָסט נישט געסטײַעט דעמאָלט, יענעם שבת־צו־נאַכטס, ― געדענקסטו? ― האָט ער געזאָגט אײנמאָל פֿאַר אַלעמאָל: מע זאָל דיך אױפֿזוכן און אַראָפּברענגען. אַ טױטן אָדער אַ לעבעדיקן, נאָר מע זאָל דיך אַראָפּברענגען! האָבן מיר זיך אַװעקגעלאָזט בײדע, איך און דײַן ברודער אַנשל, דו הערסט צי נײן, איבער דער גרױסער װעלט זוכן דעם נעכטיקן טאָג… און װעדליק די סליעדסטװע מיט די עדות האָבן מיר אַרױסגעװיזן, איז דער אמת אַרױף װי בױמל אױפֿן װאַסער, אַז דאָס איז נישט אַנדערש, װי שטשופּאַקס אַרבעט, און אַז ער האָט קײן אַנדער װעג פֿאַר זיך נישט געהאַט, אָט דער שטשופּאַק, װי רומעניע. על־כּן האָבן מיר זיך אױך גענומען קײן רומעניע. כּך־הװה. געקומען, דו הערסט צי נײן, קײן יאַס, הײבן מיר אָן זיך נאָכפֿרעגן בײַ ייִדן: צי האָט איר נישט געזען אַזעלכע און אַזעלכע ייִדישע אַקטיאָרן שלימזלען, פֿאַרשלעפּטע קרענק, אײנער מיט אַ מגושמדיק געקנײטשט פּנים, דער אַנדערער אַ קורצינקער מיט ממזרישע אױגן, װאָס אַז ער גײט, טאַנצט ער אונטער? װערן מיר געװױר, דו הערסט צי נײן, אַז מע האָט געזען אַ סך ייִדישע אַקטיאָרן שלימזלען, פֿאַרשלעפּטע קרענק, און אַלע זײַנען זײ מיט מגושמדיקע פּנימער און מיט ממזרישע אױגן. נאָר װאָס דען? צי זײ טאַנצן גײענדיק, אָדער זײ גײען טאַנצנדיק ― דאָס, זאָגן זײ, האָבן זײ פֿאַרגעסן צו באַמערקן. אם־ירצה־השם, דאָס אַנדערע מאָל, זײַנען זײ מבֿטיח, דו הערסט צי נײן, װעלן זײ זיך שױן בעסער צוקוקן. װאָס זאָגסטו אױף אַזעלכע מאָלדאַװער קוטשמעס? הער זשע, װאָס װײַטער איז געװען. דערזען, אַז אין יאַס איז אַ נעכטיקער טאָג ― שלעכט, װאָס טוט מען? האָבן מיר זיך אַװעקגעלאָזט, דו הערסט צי נײן, װײַטער און װײַטער, ביז מיר זײַנען געקומען אַזש קײן בוקאַרעשט. פֿאָרנדיק זאָגט צו מיר דײַן ברודער אַנשל, אַז זײַן נאָמען זאָל נישט הײסן אַנשל, אױב ער װעט אײַך נישט פּאַקן! זאָג איך: „הלװאַי, פֿון דײַן מױל, זאָג איך, אין גאָטס אױערן“. און כּך־הװה. געקומען קײן בוקאַרעשט, האָט דײַן בראַטשיק, אַנשל הײסט עס, געגעבן, דו הערסט צי נײן, אַ לעב אונטער ― זאָל דער אײבערשטער אױסהיטן אַלע ייִדן! געלט האָט מען דאָך אונדז געגעבן אַ פֿולע היטל ― װאָס אַרט אים? װוּ ערגעץ אַ טעאַטער, װוּ ערגעץ אַ קאַפֿע, װוּ ערגעץ אַ שענקל, דו הערסט צי נײן. טענה איך מיט אים: „אַנשל, זאָג איך, אין גאָטס װילן, זאָג איך, װאָס טוסטו, זאָג איך, דו ברענסט, זאָג איך, געלט!“ מאַכט ער צו מיר: ס′איז נישט דײַן טאַטנס עסק, שװײַג! שלעכט ― װאָס טוט מען? שװײַג איך. עס גײט אַװעק אַ טאָג און צװײ און דרײַ, געלט לאָזט אַזױ װי שנײ, שױן באַלד נישטאָ קײן פּאַרעס. זאָגט ער: שרײַב דעם טאַטן, ער זאָל שיקן געלט. טענה איך: „אַנשל! אין גאָטס װילן, זאָג איך, װאָס װעט זײַן, זאָג איך, דער תּכלית?“ מאַכט ער צו מיר: ס'איז נישט דײַן זײדנס געשעפֿט, מע זאָגט דיר שרײַבן ― שרײַב! שלעכט, װאָס טוט מען? שרײַב איך. דערװײַל זיצן מיר אַזױ אײנמאָל אין אַ מין טעאַטער אָדער אַ שענקל, װאָס מע רופֿט דאָס „פּאַראַדיז“, עס שפּילן מײדלעך, טאַנצן און זינגען, און עפּעס אײנע, מאַרינעסקאָ־מילאַנעסקאָ רופֿט מען זי, אַפֿילו אַ גאַנץ היפּשע נקבֿה, דו הערסט צי נײן, און אַ גוטע ציגײַנערין אױף אױסנעמען געלט (דאָ האָט די אײבערשטע ליפּ בײַ שׂשׂון־ושׂימחה אױפֿגעהױבן זיך אַ ביסל װי צום לאַכן ― דעם ערשטן מאָל פֿאַר דער גאַנצער נאַכט). איך טו אַ קוק, דו הערסט צי נײן, אַקוראַט בײַ דער טיר שטײען צװײ קענטלעכע פּאַרשױנען, בײדע אָנגעטאָן יום־טובֿדיק. איך קוק מיך אײַן ― איך װאָלט געמעגט שװערן, אַז ס'איז דו, לײבל, הײסט עס. „יאָ, ס'איז ער, טראַכט איך מיר, ס'איז ער, װי איך בין אַ ייִד!“ און איך טו מיך אַ הײב אױף און רוף מיך אָן צו דײַן ברודער אַנשל: „אַנשל, זאָג איך, דו זעסט, זאָג איך, ער איז דאָ, זאָג איך!“ זאָגט ער: װער? זאָג איך: „לײבל“. זאָגט ער: עס חלומט זיך דיר, זאָגט ער, דו שלאָפֿסט. אַהין־אַהער, ביז איך האָב מיך געלאָזט לױפֿן. ביז עפּעס װאָס, איז שױן, דו הערסט צי נײן, נישט געװען קײנער! שלעכט, װאָס טוט מען װײַטער? דערװײַל קומט אַ בריװ פֿון האָלענעשטי, אַז די מאַמע דײַנע איז געפֿערלעך קראַנק און אַז אַנשל זאָל פֿאָרן אַהײם װאָס גיכער. זאָג איך צו אַנשלען: „פֿאָרן מיר?“ זאָגט ער: שרײַבט אַװעק אַ בריװ, אַז מיר זײַנען שױן אױפֿן רעכטן װעג, לאָז מען אַרױסשיקן נאָך געלט. זאָג איך: „אַנשל, זאָג איך, אין גאָטס װילן, זאָג איך, אָדער לאָמיר פֿאָרן אַהײם, אָדער לאָמיר פֿאָרן װײַטער. ממה־נפֿשך“… מאַכט ער צו מיר: נישט דײַן באָבעס דאגה, מע זאָגט דיר שרײַב, זאָלסטו שרײַבן! שלעכט, װאָס טוט מען? גײ איך און שרײַב אַװעק, דו הערסט צי נײן, אַ בריװ קײן האָלענעשטי, צום טאַטן הײסט עס, געװײנלעך פֿאַרשטעלט: אַזױ און אַזױ. שרײַב איך, איז די מעשׂה, איר זאָלט װיסן זײַן, שרײַב איך, אַז אונדזער נסיעה, שרײַב איך, איז אַרױסגעװאָרפֿן, גײ זוך דעם נעכטיקן טאָג, עס קאָסט נאָר געלט אומזיסט־אומנישט, און טאָן טוען מיר גאָרנישט. און דאָס װאָס איך האָב אײַך געשריבן ביז אַהער, שרײַב איך, אַז מיר קערן איבער װעלטן, האָב איך דאָס אײַך געשריבן נאָר װײַל אַנשל, שרײַב איך, האָט מיך אַזױ געהײסן שרײַבן. װאָס זאָל איך טאָן, שרײַב איך, איך בין דאָך נישט מער װי אַ מענטש! מע הײסט מיך שרײַבן, שרײַב איך. על־כּן זאָלט איר מער, שרײַב איך, קײן געלט נישט שיקן, און אַז איר װעט אױפֿהערן שיקן געלט, שרײַב איך, װעלן מיר דאָך סוף־כּל־סוף מוזן קומען אַהײם. אָט אַזױ שרײַב איך זײ פֿאַרשטעלט, װאָס דען האָב איך געזאָלט טאָן? זאָג אפֿשר, אַז איך בין אומגערעכט? הער זשע װײַטער. עס גײט נישט אַװעק, דו הערסט צי נײן, קײן אַכט טעג, קומט אונדז אָן אַ דעפּעש קײן בוקאַרעשט. אַ קורצע, נאָר אַ גוטע, סך־הכּל דרײַ װערטער; „קום צו פֿאָרן, די מאַמע איז פֿאַרבײַ“…
װי נאָר שׂשׂון־ושׂימחה האָט אַרױסגערעדט די דאָזיקע װערטער, האָט ראַפֿאַלעסקאָ אים אָנגעכאַפּט פֿאַר בײדע הענט:
― האַ? װאָס זאָגסטו? די מאַמע?…
― זאָל האָבן אַ ליכטיקן גן־עדן. װי דען, קינדעניו, האָט דאָס געקאָנט אַנדערש זײַן? אַ קלײניקײט, װאָס זי האָט אױסגעשטאַנען! זי איז דאַן אַזױ אױך געװען, זאָל זי מיר מוחל זײַן, הױט און בײנער, קױם־קױם װאָס די נשמה האָט זיך געהאַלטן, און דאָס גרױסע ראָסקאָש, װאָס זי האָט געהאַט בײַם טאַטן, דאַרפֿסטו אױך געדענקען. און דאָ אײן באָמבע נאָך דער אַנדערער. איך װײס נישט, װעמען פֿון אײַך בײדן האָט זי בעסער ליב געהאַט ― דיך צי אַנשלען? װאָרעם כּל־זמן אַנשל איז געזעסן אין בוקאַרעשט, האָט זי נאָך געהאַט אַ האָפֿענונג, אַז ער װעט קומען מיט דיר אין אײנעם. װי באַלד אָבער, אַז זי איז געװאָר געװאָרן, דו הערסט צי נײן?…
נײן. ראַפֿאַלעסקאָ האָט אים מער נישט געהערט. ער איז געפֿאַלן אױף דער האַנט, װי מע פֿאַלט תּחנון, באַהאַלטן דעם קאָפּ און האָט זיך צעװײנט און צעכליפּעט, װי אַ קלײן קינד. שׂשׂון־ושׂימחה האָט זיך פֿאַרלױרן. טרײסטן, אױסרײדן דאָס האַרץ, זאָגן אַ גוט װאָרט ― דערױף איז ער נישט באַשאַפֿן געװאָרן. האָט ער גענומען ברעכן די הענט און רעדן צו זיך אַלײן: „שלעכט, שלעכט! װאָס טוט מען?“ דערװײַל האָט מען דערהערט ראַפֿאַלעסקאָס געװײן אין די איבעריקע חדרים, איז מען געקומען צו לױפֿן, פֿריִער האָלצמאַן, דערנאָך די אַלטע שׂרה־ברכה און נאָך איר זלאַטקע, ס'איז געװאָרן אַ בהלה מיט אַ טאַראַראַם מיט אַ הו־האַ.
― װאָס איז? װאָס איז דאָ געשען? ― האָבן זיך אַלע דרײַ אַרײַנגעריסן.
― מײַן מאַמע איז געשטאָרבן! ― האָט ראַפֿאַלעסקאָ אױסגעבראָכן און געפֿאַלן האָלצמאַנען אױפֿן האַלדז מיט אַ געװײן. האָט זיך האָלצמאַן נישט געקאָנט אײַנהאַלטן און האָט זיך פֿאַרקרימט, װי אַ ייִדענע, װאָס קלײַבט זיך צו װײנען. אױף אים קוקנדיק, האָט זיך צעװײנט אױך זלאַטקע, און די אַלטע שׂרה־ברכה האָט פֿאַרבראָכן מיט די הענט און גענומען יאָמערן און קלאָגן און לײענען מיט אַ ניגון, װי פֿון אַ מענה־לשון:
― װײ איז מיר, װינד איז מיר, אַ דונער האָט מיך דערהרגעט! אַ מאַמע פֿון קינדער, פּיסקליאַטעס, קלײנע פֿײגעלעך! װער װעט זײ פֿיטערן? װער װעט אױף זײ אַכטונג געבן? װעמען װעט דער קאָפּ װײ טאָן אױף די עלנטע יתומים, װאָס זײַנען געבליבן אױפֿן װאַסער? װאָרעם כּל־זמן די מאַמע איז אַ מאַמע, איז דער טאַטע אַ טאַטע, און אַז די מאַמע גײט אַװעק, זאָל מען בעסער נישט דערלעבן…
― לאָז זײַן שטיל! זיך צעיאַכמערט אַ ביסל! ― איז האָלצמאַן אָנגעפֿאַלן אױף דער מוטער און צעשריגן זיך אױך אױף דעם פֿאַרװאַקסענעם מרה־שחורהדיקן קאַסיר מיט די באָנקעװאַטע אױגן פֿאַר דער גוטער בשׂורה, װאָס ער האָט אָנגעזאָגט דעם „יאַט“.
― שמינדער בגעץ! װער האָט אײַך געבעטן? װער האָט אײַך געשלעפּט פֿאַר דער צונג? אַזעלכע בשׂורות זאָגט מען אָן דורך אַ גױ…
שׂשׂון־ושׂימחה איז געבליבן זיצן װי אַן אָפּגעשמיסענער, האָט זיך ראַפֿאַלעסקאָ אָנגענומען פֿאַר זײַן קריװדע. ער האָט געגעבן אָנצוהערעניש, אַז שׂשׂון־ושׂימחה איז בײַ אים אַ גאַסט, און אַז ער װיל, מע זאָל אים הײַנטיקע נאַכט לאָזן צורו, נאָר הײַנטיקע נאַכט… האָלצמאַן האָט פֿאַרשטאַנען דאָס אָנצוהערעניש. און כאָטש עס האָט זיך אים זײער נישט געגלוסט איבערצולאָזן דעם „יאַט“ אַלײן מיט אָט דעם שמינדער בגעץ, נאָר ס'איז עפּעס אַ תּירוץ? איצט איז נישט די יאָרן, װאָס אַמאָל. איצט, אַז ראַפֿאַלעסקאָ זאָגט, איז געזאָגט… און האָלצמאַן פֿאַרקוקט אים אין די אױגן אַרײַן און לאָזט אױס זײַן גאַנץ ביטער האַרץ אױף דער מוטער און אױף דער שװעסטער:
― װאָס זײַט איר געקומען אַהער, װעלכע שװאַרצע יאָר? װער האָט געשיקט נאָך אײַך, װער? זע נאָר, זיך צעיאַכמערט אַ ביסל! װער בעט אײַך, איז זאָלט זײַן קלאָגמוטערס, װער? ― אַזױ האָט האָלצמאַן איבערגעחזרט נאָכאַמאָל, זײ דורכגעטריבן ― און אַלײן גליטשט ער זיך אױך אַרױס פּאַװאָלינקע פֿונעם חדר, באַזעצט זיך װידער אױף זײַן פֿריִערדיקן פּאָסטן, אױף יענער זײַט טיר, און לײגט צו אַן אױער. און ראַפֿאַלעסקאָ בלײַבט מיט שׂשׂון־ושׂימחה װידעראַמאָל אין צװײען, און ער בעט דעם קאַסיר, ער זאָל אים איבערגעבן אַלע אײנצלהײטן מיט אַלע קלײניקײטן ― װי אַזױ די מאַמע איז געשטאָרבן? און װען זי איז געשטאָרבן? און צי האָבן זײ זי נאָך געטראָפֿן פֿאַר דער קבֿורה? און װי אַזױ איז געװען די לװיה? אַלצדינג האָט אים שׂשׂון־ושׂימחה געמוזט דערצײלן, און נישט אײנמאָל, נאָר עטלעכע מאָל, אַ סך מאָל!
אַ גאַנצע נאַכט איז נישט געקומען קײן שלאָף אױף זײערע אױגן. שׂשׂון־ושׂימחה האָט דערצײלט נײַעס פֿון האָלענעשטי, און ראַפֿאַלעסקאָ האָט זיך צוגעהערט צו זײַן מאָנאָטאָנעם קול, װאָס האָט געקלונגען און געהױדעט, װי אַן אָפּגעבראָכענער גלאָק, און געצױגן זיך און געצױגן, װי אַ געדיכטער האָניק, אָן אַן אױפֿהער און אָן אַן אָפּשטעל, איבערגעריסן אַלעמאָל נאָר מיט אַ „הער זשע װײַטער“ און מיט אַ „דו הערסט צי נײן“ און מיט אַ „שלעכט, װאָס טוט מען?“ אױך האָלצמאַן נעבעך איז נישט געגאַנגען שלאָפֿן, ער האָט נישט געקאָנט אָפּרײַסן זיך פֿון דער טיר. נישט געקאָנט אױפֿהײבן זיך פֿונעם בענקל, טאָמער דערהערט מען דאָרט אַ סקריפּ. עס זײַנען געװען מינוטן, װען האָלצמאַן האָט זיך פֿאַרשאָלטן דאָס געבײן: אױף צו להכעיס האָט אים געשטיקט אַלעמאָל אַ הוסט צו טאָן. האָט ער זיך אײַנגעהאַלטן מיט אַלע כּוחות און געזעסן אין געהאַקטע װוּנדן און געהערט גלײַך מיט ראַפֿאַלעסקאָן נײַעס פֿון האָלענעשטי.
יענע נאַכט, קאָן מען זאָגן, זײַנען זײ בײדע, ראַפֿאַלעסקאָ און האָלצמאַן, געװױר געװאָרן נײַעס פֿון האָלענעשטי אַ סך מער, װי די אַלע יאָרן פֿון זינט זײ זײַנען נע־ונד אױף דער גרױסער װעלט.
ערשטנס, װעגן בעני ראַפֿאַלאָװיטש. װײ־װײ, װאָס פֿון ראַפֿאַלאָװיטשעס שטוב איז געװאָרן! אַ חורבן. אַן איבערקערעניש. אָנהײבן פֿון ראַפֿאַלאָװיטשעס װײַב, פֿון בײלקען. די קלײניטשקע, די שטילינקע, די שװאַכינקע בײלקע איז אױסגעגאַנגען װי אַ ליכט. שטיל, זיך נישט געקלאָגט פֿאַר קײנעם, איז זי אַװעק פֿון דער װעלט, װוּ זי האָט אַזױ פֿיל געליטן איבער אירע קינדער, קײן גוטן טאָג נישט געװוּסט. די שטילינקע בײלקע האָט געװאָלט שטאַרבן שטיל, װי זי האָט געלעבט. האָט זי דעריבער נישט געװאָלט זאָגן קײנעם, װאָס איר איז. און אַז ס'איז איר געװאָרן שטאַרק שלעכט, און אַלע האָבן דערזען, האָט בעני צעשיקט פֿערד אױף אַלע טראַקטן און אַראָפּגעבראַכט די בעסטע דאָקטױרים, געאַרבעט מעשׂים, געזאָגט, מע זאָל אים אױסטאָן ביזן העמד, אַבי בײלקע זאָל אים זײַן געזונט. איז אָבער געװען שױן צו שפּעט. װי אַ קנױל באַװל, אָדער װי אַ קלײן קינדעלע, איז די קלײניטשקע, שטילינקע בײלקע געלעגן אױף איר גרױס בעט מיט שטאַרק צונױפֿגעמאַכטע ליפּן און מיט שטאַרק אײַנגעפֿאַלענע װײַסע־װײַסע בעקלעך. אײנע אַלײן אין אַ גרױסן אַלקער, אין אַ גרױס בעט. קײנער־קײנער בײַ דער זײַט. בעני איז געװען פֿאַרטראָגן מיט די דאָקטױרים. די עלטערע זין ― אין געשעפֿט. די טעכטער ― אין קיך־זאַכן. אַנשל און לײבל זײַנען נישטאָ. נאָר אײן בת־שבֿע, די ייִנגסטע פֿון די טעכטער, איז געזעסן אין אַ װינקעלע און געװײנט שטילערהײט ― זי זאָל נישט אױפֿװעקן די מאַמע. נײן, זי װעט זי שױן מער נישט אױפֿװעקן די מאַמע. די מאַמע איז שױן געהאַט דעמאָלט געשלאָפֿן שטאַרק. אירע צוגעמאַכטע אױגן האָבן אױסגעזען אױף איר װײַס, צו װײַס פּנים, װי צװײ שװאַרצע גריבלעך. אירע בלאָנדע, אַמאָל זײער שײנע ברעמען, װאָס האָבן אַרױסגעקוקט פֿון אונטער איר װײַסן שטערן, אַרומגעברעמט מיט אַ װײַסן האַנטיכל, האָבן צוגעגעבן איר קלײן קינדיש פּנים אַ קינדיש פֿאַרטראַכט אױסזען. אײן האַנט, אַ קלײן קינדיש װײַס, אַ ביסל צו װײַס הענטל, איז אַראָפּגעהאַנגען פֿון דער קאָלדרע אַראָפּ. אַלץ האָט אױסגעזען װי געװײנלעך, גלײַך װי זי ליגט אין אַ טיפֿן שלאָף. שטיל איז געװען. אַ האַרץ, װאָס האָט אַזױ פֿיל ליב געהאַט און אַזױ פֿיל דורך דעם געליטן, האָט שױן אױפֿגעהערט לעבן, לײַדן און שלאָגן זיך. שטיל איז געװען. אַ מוראדיקע, אַ הײליקע שטילקײט. דאָס איז געװען די שטילקײט פֿונעם טױט. געשטאָרבן בײלקע.
בײלקע איז געשטאָרבן, און די אַלטע באָבע, בעני ראַפֿאַלאָװיטשעס מוטער, די װאָס שאָקלט מיטן קאָפּ „נײן־נײן“ ― די לעבט! זי איז שױן עבֿר־בטל און בלינד אױף בײדע אױגן, נאָר זי לעבט. און גײט פֿרעגט קשיות!… אַלע עלטערע קינדער, די זין מיט די טעכטער, די שניר מיט די אײדעמס מיט די אײניקלעך האָבן זיך צעקראָכן, דער אַהער, דער אַהין. בעני האָט קײנמאָל נישט געקאָנט הױזן מיט די קינדער. נאָר זינט בײלקע איז אים אַװעקגעשטאָרבן, איז ער געװאָרן ― זאָל גאָט היטן!… אַנשלען האָט ער חתונה געמאַכט. טאַקע דעם זעלבן שידוך פֿון בעלץ. אים געגעבן אַ װײַבל אַ מיאוסקײט, נאָר פֿון אַ שײן אָרט. ער טאָר אָבער נישט קומען פֿאַרן פֿאָטערס אױגן. זײַן נסיעה קײן בוקאַרעשט װעט ער אײביק נישט פֿאַרגעסן. זיצט זיך אַנשל אין בעלץ. ער האַלט אַ קלײט פֿון טיטון, פֿון מאַכאָרקע, און איז, זאָגט מען, געװאָרן אַזױ פֿאַרגרעבט, אַז ס'איז אים גאָרנישט צו דערקענען… אײן טאָכטער, די מיטלסטע, פּערל הײסט זי, האָט זיך געגט מיט איר מאַן און זיצט אַ גרושה. די אַנדערע פֿון איר, יוכבֿד, האָט חתונה געהאַט, דעם טאַטן צו להכעיס, פֿאַר יחיאל דעם קלעזמערס אַ ברודער, אױך אַ קלעזמער. און נאָר די ייִנגסטע, בת־שבֿע, האָט געזאָלט שטודירן אױף אַקושערקע, האָט זי בעני ראַפֿאַלאָװיטש אױף צו להכעיס חתונה געמאַכט, טאַקע פֿאַר אים, פֿאַר שׂימחה דעם קאַסיר, הײסט עס. (דאָ לאָזט אַראָפּ שׂשׂון־ושׂימחה די אױגן און הײבט אָן װי פֿאַרענטפֿערן זיך:) ער איז זיך מודה, אַז ער האָט שױן לאַנג געהאַט געװאָרפֿן אַן אױג אױף בת־שבֿען, נאָר ער האָט קײנמאָל נישט געװאַגט אַזאַ זאַך אָנצומוטן, כאָטש אַפֿילו, אַז מע װיל צוריק, מיט װאָס איז יחיאל דעם קלעזמערס ברודער אַ שענערער ייִחוס? יעדן פֿאַלס, איז דאָך שׂימחה אַן אײגענער. אַ װײַטער קרובֿ, דאָך אַ קרובֿ. בת־שבֿע אַלײן איז אַפֿילו געװען פֿונעם שידוך מע קאָן נישט זאָגן שטאַרק צופֿרידן. אַדרבא, זי האָט זיך אַ צײַט „געבריקעװעט“, „געמאָרדעװעט“, געמאַכט אָנשטעלן, געװײנט און געאַרבעט, געזאָגט, אַז זי װעט זיך נאָך אַ מעשׂה אָנטאָן… אים אַלײן, שׂימחהן, הײסט עס, איז דאָס געװען אױך איבער דער טבֿע. בת־שבֿע איז טאַקע זײער אַ װױלע. מע קאָן זאָגן די בעסטע פֿון אַלע. נאָר אָנהענגען זיך מיט געװאַלד האָט ער אױך נישט געװאָלט. האָט אָבער בעני ראַפֿאַלאָװיטש זיך אײַנגעשפּאַרט ― אײנמאָל פֿאַר אַלעמאָל… בקיצור, זײ האָבן חתונה געהאַט ― און גאָרנישט. דאַנקען גאָט, זײ האָבן שױן צװײ קינדערלעך און עס װעט שױן באַלד זײַן נאָך אײנס… עס װאָלט זײ געװען, מע קאָן זאָגן, גאַנץ נישקשהדיק, װען נישט דאָס נײַע אומגליק, װאָס האָט געטראָפֿן…
― װאָס נאָך פֿאַר אַן אומגליק? ― פֿרעגט איבער מיט שרעק ראַפֿאַלעסקאָ, און שׂשׂון־ושׂימחה כאַפּט זיך אים צו באַרויִקן:
― גאָרנישט. גאָרנישט. עס רעדט זיך נאָר אַזױ ― אַן אומגליק. אין דער אמתן איז דאָס גאָרנישט אַזאַ אומגליק. דער באַלעבאָס, מײן איך, דער שװער זאָל לעבן, דאָס הײסט, דער טאַטע דײַנער, איז אױף דער עלטער, פֿאַר צרות אַ פּנים, דו הערסט צי נײן, געװאָרן פֿרום. אָבער װי אַזױ מײנסטו פֿרום? מיט סכּנת־נפֿשות! ער האָט זיך אַרײַנגעלאָזט, דו הערסט צי נײן, אין ייִדישקײט. טאָג װי נאַכט ― נאָר געדאַװנט און נאָר געזאָגט תּהילים. מילא, דאָס דאַװענען מיטן תּהילים זאָגן װאָלט אָבער נאָך אױך נישט געװען אַזאַ אַן אומגליק, װען נישט נאָך אַ גרעסערע צרה. דהײַנו, װאָס פֿאַר אַ צרה? דער רבי!… דער באַלעבאָס, מײן איך, דער שװער זאָל לעבן, איז מיטאַמאָל געװאָרן דעם רבינס אַ חסיד, אַ הײסער, אַ פֿײַערדיקער חסיד, און אָנגעהױבן פֿאָרן, דו הערסט צי נײן, צום רבין. און נישט נאָר פֿאָרן, נאָר זיצן, ליגן, נישט אַרױסטרעטן פֿונעם רבינס הױף. פֿריִער איז געװען דער שטעפֿאַנעשטער רבי, רב מתּתיהואבֿרהם מתּתיהו 1847-1933. איצט איז דער באָיאַנעריצחק פֿרידמאַן 1850-1917. שױן העכער אַ האַלב יאָר, אַז ער האָט זיך אַװעקגעזעצט אין באָיאַן בײַם רבין ― און װיל נישט פֿאָרן אַהײם. געקומען איז ער קײן באָיאַן אױף יום־טובֿ און פֿון דעמאָלט אָן איז ― אַ גוטן טאָג מיט דער קאַפּאָטע. האָב איך דערזען, אַז ס′איז אַ מעשׂה אָן אַן עק, איך שרײַב צו אים, צום שװער הײסט עס, אַ בריװ נאָך אַ בריװ: „געװאַלד, שװער לעבן, װאָס איז דער תּכלית? עס װערט אַ תּל פֿונעם איבעריקן ביסל באַלעבאַטישקײט!“ ענטפֿערט די װאַנט? ער װײס נאָר אײן זאַך: מע זאָל אים, דו הערסט צי נײן, ― איך זאָל אים שיקן געלט פֿון דער הײם. װאָס איז בײַ מיר ― אַ קרעניצע? אַ ברונעם? אַ ברונעם שעפּט זיך אױך אױס!… געזען, ס'איז שלעכט ― װאָס טוט מען? האָב איך מיך מישבֿ געװען, דו הערסט צי נײן, און האָב זיך אַראָפּגעכאַפּט צום שװער קײן באָיאַן, מיט אים איבעררײדן. מע קאָן דאָך אים נישט מפֿקיר זײַן… נאָר גײ רעד צו דער װאַנט, אַז יענער האָט זיך אַרײַנגעלאָזט, מישטײנס געזאָגט, אין אַזעלכע זאַכן: דער רבי, דער רבי און דער רבי! רעדן מיט אים פֿון דער הײם, פֿון האָלענעשטי ― קאָן מען נישט. ער װיל נישט הערן. דערמאָנען אים די קינדער ― טאָר מען נישט. און װער שמועסט, דער נאָמען לײבל אָדער אַנשל ― לא יזָכֵר ולא יפָּקֵד. אַנשל הײסט בײַ אים: „מלאך־המװת“. אָט דער מלאך־המװת האָט, זאָגט ער, געקױלעט די מאַמע. װען נישט אַנשל מיט זײַן שײנע נסיעה קײן בוקאַרעשט, װאָלט דער שװער קײן אַלמן ניט געבליבן. דאָס איז זיכער, װי דער טאָג. הער זשע װײַטער. בין איך געקומען קײן באָיאַן צום רבין, צום שװער הײסט עס, האָב איך אים געטראָפֿן, דו הערסט צי נײן, אױף אַלע שׂונאים געזאָגט געװאָרן. איך קאָן מיר גאָרנישט דערמאָנען, דאָס האַרץ טוט װײ. זאָלסט אים זען ― קײן האַלב נישט געבליבן. דער בױך הענגט. די באַקן אײַנגעפֿאַלן. אַלט און גרױ. איך האָב מיך אַזש צעװײנט. און ער ― ער זאָל דאָס אַפֿילו אַ פֿרעג טאָן. װאָס מאַכן די קינדער? ― גאָרנישט, גאָלע גאָרנישט. איך זאָל גײן, דו הערסט צי נײן, מיט אים צום רבין. און טאַקע באַלד. אַנדערש װיל ער נישט. איך זאָג דיר ― שטאַרקער פֿון אײַזן. אַ מוסר זיך אַראָפּצונעמען פֿון דעם מענטשן. איך װיל מיט אים אָנהײבן עפּעס רײדן, שמועסן פֿון דער הײם, װאָס װעט זײַן דער תּכלית? לאָזט ער נישט. מאָרגן, זאָגט ער, מאָרגן. הײַנט דאַרף ער זײַן, דו הערסט צי נײן, בײַם רבין. און אַזױ פֿון טאָג אױף טאָג. דערװײַל זיצנדיק אַזױ אױף דער אַכסניא, הער איך עפּעס יונגעלײַט שמועסן פֿון טשערנאָװיץ… פֿון ייִדישן טעאַטער… פֿון אַ בענעפֿיט, װאָס װערט געשפּילט דורך עפּעס אײנעם אַ באַרימטן נאָר גאָר אַ יונגיטשקן אַקטיאָר פֿון בוקאַרעשט, בלוט און מילך, מיטן נאָמען ראַפֿאַלעסקאָ… דער נאָמען „ראַפֿאַלעסקאָ“, די שטאָט „בוקאַרעשט“ און די װערטער „אַן אַקטיאָר“, „אַ יונגיטשקער“, „בלוט און מילך“ ― זײַנען מיר, דו הערסט צי נײן, אַרײַן אין נאָז אַרײַן: „צי איז דאָס נישט אונדזער לײבל?“ ― טראַכט איך מיר. עפּעס קלעפּט זיך מיר דאָ אײנס מיטן אַנדערן: בוקאַרעשט… ראַפֿאַלעסקאָ… ייִדיש טעאַטער… און איך האָב מיך מישבֿ געװען אַזױ: עס קאָסט במילא הוצאָות, װעט קאָסטן נאָך אַ פּאָר העלערס ― איך מוז, דו הערסט צי נײן, אַ קוק טאָן אױף דעם דאָזיקן יונגיטשקן אַקטיאָר פֿון בוקאַרעשט. נאָר קודם דאַרף מען אַ רעד טאָן װעגן דעם מיטן באַלעבאָס, מײן איך, מיטן שװער, הערן, װאָס װעט ער זאָגן. פֿון װאַנען הײבט מען אָן? פֿון טעאַטער. פֿון ייִדיש טעאַטער אין טשערנאָװיץ… דערהערט „ייִדיש טעאַטער“ ― איז ער געװאָרן, װאָס זאָל איך דיר זאָגן? אַ שענערן לײגט מען אין דער ערד. ער האָט אַזש אָנגעהױבן צו טרײסלען זיך, געכאַפּט דעם שטעקן, דו הערסט צי נײן, און געזאָגט, אַז ער װעט מיר דעם קאָפּ צעשפּאַלטן, טאָמער רעד איך אױס נאָך אײן װאָרט!… שלעכט, װאָס טוט מען? בין איך אַרױסגעגאַנגען אין גאַס, געדונגען אַ פֿור גלײַך קײן טשערנאָװיץ און באַצאָלט װי אַ בראָדער סוחר. װאָרעם לאָמיר זיך נישט נאַרן, אַ שטײגער, איך זאָל װיסן, אַז ס′זאָל מיך קאָסטן מי־יודע װיפֿל ― װאָס איז שײך? װיפֿל איז בײַ מיר װערט דאָס אַלײן, װאָס איך זע דיך, דאַנקען גאָט, אַ לעבעדיקן. הײַנט דעם כּבֿוד, װאָס דו האָסט געהאַט אין טעאַטער. דו װעסט מיר גלײבן צי נײן? אַז ס'איז געװאָרן אַ געשרײ מיט אַ פּאַטשערײַ „ראַפֿאַלעסקאָ“! און אַז חבֿרה יונגװאַרג האָבן דיך אַ נעם געגעבן אױף די הענט, האָבן מיר זיך געשטעלט טרערן אין די אױגן, װי דו זעסט מיך אַ ייִדן! איך האָב מיך דערמאָנט, דו הערסט צי נײן: װײ איז מיר, אָט דאָס איז אונדזער לײבל, אָט דער, װאָס איז געשלאָפֿן מיט מיר איז אײן אַלקער!… אַ בעט קעגן אַ בעט!…
דאָ האָט זיך שׂשׂון־ושׂימחה אױסגעװישט אַ טרער און פּלוצעם האָט זיך בײַ אים איבערגעביטן דאָס קול מיטן פּנים, מיטן טאָן, און ער רופֿט זיך אָן צו ראַפֿאַלעסקאָן מיט אַ צוקערדיק גנבֿיש לשון:
― געדענקסט, נשמהניו, װי מיר פֿלעגן שלאָפֿן אין אײנעם, אין אײן אַלקער, אַ בעט קעגן אַ בעט?… מײַנע הױזן מיט די שליסעלעך פֿלעג איך תּמיד האַלטן בײַ מיר צוקאָפּנס… מײנסטו, אַז איך האָב נישט געהערט, װי עמעצער שטײט בײַ מײַן בעט, טאַפּט די הױזן און פּאָרעט זיך בײַם טיש־קעסטל?… געהערט, איך זאָל אַזױ הערן אַלדאָס גוטס. נאָר איך האָב נישט געקאָנט, דו הערסט צי נײן, אױפֿרײַסן די אױגן… װוּ איז אַהינגעקומען דאָס געלט, װאָס… דעמאָלט… פֿון טישקעסטל?… איך מײן, בײַ װעמען זײַנען זײ געבליבן? בײַ אָט אַ יענעם װאָס מיטן מגושמדיקן געקנײטשטן פּנים? צי גאָר בײַ אָט דעם געשטופּלטן אַקטיאָר מיט די ממזרישע אױגן? צי גאָר בײַ אָט אָ דער געשטופּלטער כאָליערע, װאָס אַמאָל האָט ער געהײסן האָצמאַך, און הײַנט רופֿט מען אים שױן האָלצמאַן?…
עס האָט שױן אָנגעהױבן שאַריִען אױף טאָג. דער טשערנאָװיצער מאַרק, װאָס שטעלט זיך אױס אַלע פֿרימאָרגן אַקעגן דעם „שװאַרצן האָן“, האָט שױן אָנגעהױבן אױסשטעלן זיך, באַװײַזן סימנים פֿון לעבן, און אונדזערע צװײ אַלטע באַקאַנטע, ראַפֿאַלעסקאָ און שׂשׂון־ושׂימחה, האָבן נאָך אַלץ גערעדט. דאָס הײסט, רײדן האָט גערעדט שׂשׂון־ושׂימחה, און ראַפֿאַלעסקאָ האָט אים געהערט מיט דער גרעסטער שפּאַנונג, איבערגעריסן: „טאַקע באמת?“ אָדער: „װאָס רעדסטו?“ אָדער: „עס קאָן נישט זײַן?“ שׂשׂון־ושׂימחה האָט אים פֿאַרזיכערט, אַז אַלץ, װאָס ער דערצײלט אים, איז תּורת־אמת, געשװױרן בײַ זײַן ייִדישקײט ― ער זאָל אַזױ דערלעבן קומען אַהײם צו זײַן װײַב און קינדערלעך, און נאָך אַזעלכע שבֿועות, גלײַך װי ראַפֿאַלעסקאָ װאָלט אים נישט געגלײבט אָן אַ שבֿועה. דאָס איז געװען אַזױ קאָמיש, אַז האָלצמאַן, װעלכער איז נאָך אַלץ געזעסן הינטער דער טיר אין צװײטן חדר, אַרײַנגעקוקט דורכן לעכל פֿונעם שליסל צו ראַפֿאַלעסקאָן אין חדר אַרײַן און צוגעהערט זיך שטאַרק צום גאַנצן שמועס, האָט זיך נישט געקאָנט אײַנהאַלטן פֿאַר געלעכטער און שטילערהײט געשטיקט זיך. און אַז ס'איז געקומען צו דעם מאָמענט, װען שׂשׂון־ושׂימחה האָט אַ פֿרעג געגעבן פּלוצעם בײַ ראַפֿאַלעסקאָן מכּוח געלט, װאָס איז פֿאַרפֿאַלן געװאָרן דעמאָלט פֿונעם טישקעסטל אין האָלענעשטי, האָט אונדזער האָלצמאַן שטאַרק צוגעלײגט דאָס אױער צו דער טיר, גײַציק געװען צו הערן, װאָס װעט אים דער „יאַט“ ענטפֿערן דערױף; האָט אָבער בעת־מעשׂה געגעבן אַ טרישטשע דאָס בענקל, װאָס האָלצמאַן איז אױף דעם געזעסן, אַזױ אַז אַלע דרײַ האָבן זיך איבערגעשראָקן: ראַפֿאַלעסקאָ און שׂשׂון־ושׂימחה האָבן זיך גלאַט דערשראָקן פֿאַרן טרישטשע װאָס האָט אױסגעװיזן אין דער שטילקײט פֿון דער נאַכט אַ סך שטאַרקער, װי ס'איז געװען אין דער אמתן. און האָלצמאַן האָט זיך דערשראָקן, טאָמער דערװיסט מען זיך, אַז ער איז די גאַנצע צײַט געזעסן פֿון יענער זײַט און צוגעהערט אַ פֿרעמדן שמועס. דער איבערשרעק איז אָבער נאָך אַ פּאָר מינוט שטילשװײַגן איבערגעגאַנגען מיט גאָרנישט, און האָלצמאַן האָט געקאָנט בלײַבן גאַנץ אומגעשטערט אױף זײַן פּאָזיציע, װי פֿריִער. לײַדער אָבער האָט ער סאַמע דאָס אינטערעסאַנטסטע נישט געהערט. נישט דערפֿאַר, װײַל ער האָט שלעכט געהערט; אַדרבא, ער האָט דורך דער טיר געהערט איטלעכס װאָרט. נאָר דאָ איז געװען אַן אַנדער סיבה: ראַפֿאַלעסקאָ האָט אױף דער פֿראַגע פֿון געלט פּשוט נישט געװאָלט ענטפֿערן. ער איז אױפֿגעשטאַנען, אַרומגעשפּאַצירט אַ פּאָר מאָל הין און צוריק איבערן חדר; דערנאָך האָט ער זיך אָפּגעשטעלט און, שטאָט דעם ער זאָל ענטפֿערן זײַן נײַ־געבױרענעם שװאָגער אױף דעם, װאָס יענער האָט אים געפֿרעגט, האָט ער בעסער בײַ אים אַ פֿרעג געגעבן:
― נו, און װאָס מאַכט עפּעס מײַן אַמאָליקער רבי, דער חזן?
„דער „יאַט“ איז גאָר קײן נאַר נישט, ― טראַכט זיך האָלצמאַן: ― ער פֿרעגט אים דאָס, ענטפֿערט ער אים בױבעריק, פֿאַרשלאָגט אים האַקע־באַקע, מכּוח אַ רבין און מכּוח אַ חזן. װי באַלד אַזױ, מעג איך גײן שלאָפֿן. שױן באַלד גרױסער טאָג. כאַפּט אים דער װאַטע־מאַכער, אָט דעם מרה־שחורהדיקן פּאַרשױן. אַ כאָליערע זאָל זיך אַרײַנכאַפּן צו אים אין דער לינקער זײַט פֿון בױך!“…
מיט די דאָזיקע װערטער טראָגט זיך אָפּ אונדזער האָלצמאַן שטילערהײט צו זיך אױפֿן בעט, טוט זיך אױס און דעקט זיך אײַן מיט דער קאָלדרע איבערן קאָפּ און װערט גיך אַנטשלאָפֿן. און אונדזערע שװאָגערס, שׂשׂון־ושׂימחה און ראַפֿאַלעסקאָ, ציִען װײַטער זײער געשפּרעך:
שׂשׂון־ושׂימחה: אױף ישׂראלי דעם חזן פֿרעגסטו? עהע־הע! גליקלעך! גליקלעך װי די װעלט!
ראַפֿאַלעסקאָ: דהײַנו?
שׂשׂון־ושׂימחה: דהײַנו, יענער איז אַ גבֿיר.
ראַפֿאַלעסקאָ: אַ גבֿיר? ישׂראלי דער חזן אַ גבֿיר?
שׂשׂון־ושׂימחה: אַן אַדיר! ער איז שױן אױס מלמד, אױס חזן. טע־טע־טע! גאָרנישט דער ישׂראלי, װאָס אַמאָל. און לאה די חזנטע. געדענקסט לאה די חזנטע? טראָגט זי פּערל אין דער װאָכן, און גײט אָנגעטאָן, דו הערסט צי נײן, װי אַ גבֿירטע, און באַרימט זיך פֿאַר איטלעכן מיט איר טאָכטער. װוּ זי שטײט און װוּ זי גײט ― איז „מײַן רײזל“ און „מײַן רײזל“. זי האָט שױן מיט איר „רײזל“ אַלעמען דעם קאָפּ פֿאַררײזלט. אַ קלײניקײט ― איר רײזל? הײַנט הײסט זי שױן נישט רײזל, הײַנט הײסט זי שױן ראָזאַ און איז אַ באַרימטע זינגערין. אין לאָנדאָן איז זי איצט. דו געדענקסט זי נאָך, צי נײן? אָט דאָ נישט לאַנג איז זי געװען צו גאַסט בײַ אונדז אין האָלענעשטי מיט אַ גאַנצע כאַליאַסטרע זינגערס און שפּילערס פֿון לאָנדאָן געקומען צו פֿאָרן, אַרומגעלאָפֿן מיט קאַרעטעס און װעלאָסיפּעדן, דו הערסט צי נײן, פֿי־פֿו־פֿאַ ― סכּנת־נפֿשות! װאָס זײ האָט אָפּגעקאָסט די נסיעה, מעגן מיר זיך דאָס בײדע װינטשן פֿאַרדינען. אַ װערטעלע? מע זאָגט גאָר, אַז זי האָט אַ חתן, פֿאַרמאָגט ער אַ מיליאָן, דו הערסט צי נײן, אַ גאַנצן מיליאָן! האָלענעשטי איז מיט איר געגאַנגען כאָדאָראָם. אױף די גאַסן איז מען איר נאָכגעלאָפֿן. אַ װערטעלע אױסצורײדן! ערשטנס, איז זי טאַקע געװאָרן שײן, אַז ס'איז איר אין פּנים נישט אַרײַנצוקוקן. הױך און שײן און געזונט, און זינגט, זאָגט מען, אַז ס'לאָזט זיך אױס די װעלט. הײַנט איז זי פּשוט רײַך, רײַך אין געלט. קאָנסט פֿאַרשטײן, אַ חזנס אַ מײדל פֿאַרגינט זיך, װיל אַװעקקױפֿן, דו הערסט צי נײן, אונדזער דירה, דאָס הײסט, דעם שװערס דירה, פֿון װעמענס װעגן מײנסטו? פֿאַר אירעט װעגן? עס הײבט זיך גאָרנישט אָן! פֿון דעם חזנס װעגן. דער חזן אַלײן האָט דװקא נישט געװאָלט הערן, נישט זען. די חזנטע אױך נישט. זײ האָבן געטענהט, װאָס טױג זײ אַזאַ גרױסע יאַרמעלקע? זײ האָבן בעסער געװאָלט אַװעקקױפֿן נעכע דער אַלמנהס דירה. האָט זיך די טאָכטער, רײזל הײסט עס, אײַנגעשפּאַרט, דו הערסט צי נײן, דװקא ראַפֿאַלאָװיטשעס דירה! און נישט נאָר די דירה אַלײן ― דעם גאַנצן הױף מיט דער סטאָדאָלע מיטן באַלעבאַטישקײט װיל זי אַװעקקױפֿן. װאָס דאַרפֿסטו מער? אַפֿילו דעם הונט „טערקוש“ ― געדענקסט אים? ― האָט זי צו אים אױך חשק געהאַט. אַז אַװעקקױפֿן, זאָגט זי, איז מיט האַק און פּאַק. אַן השׂגה פֿון אַ חזנס אַ מײדל, כע־כע!
דאָס איז שױן געװען בײַ שׂשׂון־ושׂימחה דאָס צװײטע געלעכטער פֿאַר הײַנטיקער נאַכט. דערזען אָבער, אַז ראַפֿאַלעסקאָ לאַכט נישט מיט, אַדרבא, ער איז עפּעס גאָר מאָדנע פֿאַרטראַכט און װי פֿאַרזאָרגט געװאָרן, פֿאַרענטפֿערט זיך שׂשׂון־ושׂימחה אױף זײַן לשון:
― איך װאָלט די דירה בשום־אופֿן ניט פֿאַרקױפֿט. נאָר אַז גאָט שיקט צו אַזאַ קונה! האָב איך מיך מישבֿ געװען, דו הערסט צי נײן, לאָז זי כאָטש גוט באַצאָלן. זאָג אפֿשר, אַז נײן?… װאָס איז דיר, לײבעלע? װאָס ביסטו פּלוצעם געװאָרן אַזױ?… עס טוט דיר אפֿשר באַנג, װאָס מיר האָבן פֿאַרקױפֿט די דירה? גלײב מיר, לײבל סערצע, עס האָט מיר אױך װײ געטאָן דאָס האַרץ, נישט װינציקער װי דיר, אפֿשר נאָך מער. נאָר װאָס האָט מען געקאָנט טאָן? אַז דאָס געשעפֿט גײט צו גרונט. דער באַלעבאָס, מײן איך, דער שװער, זאָל לעבן, ליגט בײַם רבין. די קינדער זײַנען זיך צעפֿאָרן, אײנער אין ליסי, דער אַנדערער אין סטריסי, צעזײט און צעשפּרײט, דו הערסט צי נײן, אױף אַלע זיבן ימים. װער איז געבליבן אין דער הײם? נאָר אײן אַלטע באָבע, װאָס איז שױן עובֿר־בטל, און מײַן בת־שבֿע מיט די קינדער. זיך רעכן איך נישט… װאָס דאַרף איך? איך, װי דו קוקסט מיך אָן, דאַרף איך גאָרנישט. איך לעב, דו הערסט ― עהע־הע!…
דעם „עהע־הע“ האָט שׂשׂון־ושׂימחה אױסגעצױגן מיט אַ ניגון און מיט אַ מאַך מיט דער האַנט. װאָס איז געװען דער פּשט פֿונעם „עהע־הע“? און װאָס האָט באַדײַט דער מאַך מיט דער האַנט? ― איז שװער צו טרעפֿן.
אומזיסט האָט זיך אָט דער נפֿש שׂשׂון־ושׂימחה אַזױ פֿאַרענטפֿערט פֿאַר זײַן ייִנגערן שװאָגער: ראַפֿאַלעסקאָס פֿאַרטשאַדעטער קאָפּ, זײַן פֿאַרװײטיקט האַרץ און ער אינגאַנצן זײַנען געװען װײַט פֿון דאַנען. אַ מישמאַש פֿון געפֿילן האָט זיך צונױפֿגעקליבן בײַ אים אין האַרצן: געװיסן־ביסן, בענקעניש, חרטה, נײַגעריקײט, ליבע ― אַזױ פֿיל האָט אונדזער העלד נאָך קײנמאָל נישט איבערגעלעבט, װי אין דער דאָזיקער נאַכט. ער האָט אין אײן נאַכט, קאָן מען זאָגן, פֿאַרלױרן פֿאָטער און מוטער, שװעסטער און ברודער, דאָס גאַנצע הױזגעזינד מיט דער גאַנצער שטוב װוּ ער איז געבױרן, מיט דער שטאָט, װוּ ער איז אױסגעװאַקסן, ― אַלץ, אַלץ, װאָס אים איז אַמאָל געװען ליב און טײַער, האָט ער אין דער דאָזיקער נאַכט פֿאַרלױרן, פֿאַרלױרן אױף אײביק! און עס האָט זיך אים אױסגעדאַכט, אַז אַלץ, װאָס אים איז אַמאָל געװען נאָענט, איז איצט װײַט פֿון אים, גאַנץ װײַט, גלײַך װי אים װאָלט אָפּגעטײלט פֿון זײ אַ גאַנצע װעלט, אַן אײביקײט. און עס שטעלט זיך אים פֿאָר אַלץ װי אַ חלום, אַלץ טונקל, װי אײַנגעהילט אין אַ געדיכטן שלײער, און איבערגעדעקט מיט אַ נאַכטהימל, װאָס איז פֿול־פֿול מיט סודות. און גאָר אײן שטערנדל שײַנט צו אים אַרױס פֿונעם דאָזיקן טונקעלן הימל, שײַנט און לײַכט און װינקט צו אים, רופֿט אים צו זיך, דאָס איז רײזל…
און ראַפֿאַלעסקאָ פֿאַרטראַכט זיך אױף דעם אַלעם, װאָס ער האָט דאָ געהערט, און װאָלט װעלן װיסן אײן זאַך: װאָס איז דער שׂכל פֿונעם אַװעקקױפֿן זײער שטוב פֿאַר אירע עלטערן? פֿאַרװאָס עפּעס גראָד זײער שטוב און נישט קײן אַנדערע?… װאָס פֿאַר אַ מײן האָט דאָ געקאָנט זײַן בײַ איר?… נישט שױן זשע האָט ער קײן טעות? נישט שױן זשע איז דאָס צוליב אים? נישט שױן זשע איז איר אַזױ טײַער דאָס הױז, װוּ ער איז דערצױגן געװאָרן? נישט שױן זשע האָט זי אים געשװױרן דעמאָלט, אין האָלענעשטי, אין דער נאַכט פֿון דער שׂרפֿה אױף „גאָטס גאַס“, און געשטעלט דעם רױטן, מיט פֿײַער באַדעקטן הימל פֿאַר עדות ― אַז אײביק און אײביק זאָלן זײ זײַן אין אײנעם. אַז װאָס ס'זאָל זיך מיט זײ נישט טרעפֿן און װי זײ זאָלן נישט מגולגל װערן, זאָלן זײערע נשמות זײַן אין אײנעם. תּמיד און אומעטום אין אײנעם!
און ער דערמאָנט זיך אין יענער נאַכט פֿון דער שׂרפֿה, אין יענער כּישופֿדיקער נאַכט, און יענער אױסטערליש־שײנער, גליקלעכער, אומפֿאַרגעסלעך־כּישופֿדיקער נאַכט, װען רײזל איז געשטאַנען פֿאַר זײַנע אױגן, אין אַ רױטן װאָלקן אײַנגעהילט, און האָט אױסגעזען, װי אַ שײנע פֿאַרכּישופֿטע נאַכט־פּרינצעסין…
― סטוק־סטוק־סטוק! ― דערהערט זיך אַ קלאַפּ אין טיר.
― װער איז? ― פֿרעגט ראַפֿאַלעסקאָ אױפֿגעװאַכט, װי פֿון שלאָף.
― ס'איז איך, בערנאַרד.
עס עפֿנט זיך אױף די טיר און עס קומט אַרײַן האָלצמאַן, און אין אײנעם מיט אים רײַסט זיך אַרײַן אַ שטראָם פֿרישע לופֿט פֿונעם נאָר װאָס אַרײַנגעטראָטענעם פֿרימאָרגן.
אַרײַנגעקומען, װאַרפֿט האָלצמאַן אַ קוק מיט זײַנע שאַרפֿע שפּיציקע אױגן פֿריִער אױפֿן „יאַט“, װאָס ליגט אױסגעצױגן אינעם גאַנצן אָנטאָן אױף דער סאָפֿע עפּעס מאָדנע צעקאָשמעט און פֿאַרטראַכט, דערנאָך ― אױפֿן מרה־שחורהדיקן גאַסט, װאָס זעט אױס, װי אַ שלעפֿעריקער שמשׂ סליחות־צײַט, ― און האָלצמאַן באַקומט אַ שטאַרקן יצר־הרע אין דער מינוט אָנצונעמען אָט דעם בעסאַראַבער פּעמפּיק פֿאַרן רױטן קאַרק, דערלאַנגען אים אַ רעכטן „טערעבענץ“ פֿון פֿאָרנט און אַ פּאָר פֿײַנע סטוסאַקעס פֿון הינטן און אַראָפּלאָזן אים פֿון אַלע טרעפּ „לעזאזל“. האָלצמאַן װײסט אָבער, װוּ אײַן און װוּ אױס. נישט אַלע מאָל טאָר מען „אַרױסבאַװײַזן דעם כּהן“… האַלט ער זיך אײַן, כאַפּט אַ קוק פֿאַרבײַגײענדיק אױף די נישט אָנגערירטע בעטן און רופֿט זיך אָן כּלומרשט מיט אַ שמײכעלע:
― זע נאָר ― גאָרנישט געשלאָפֿן?
― נישט געשלאָפֿן, ― ענטפֿערן זײ אים בײדע.
האָלצמאַן פֿילט, אַז נישט דאָס האָט ער געװאָלט זאָגן, און ער רופֿט זיך אָן צו זײ אַלץ מיט דעם זעלבן געמאַכטן שמײכעלע:
― גאָרנישט געלײגט זיך אַפֿילו?
― נישט געלײגט זיך אַפֿילו.
― אַ גאַנצע נאַכט געזעסן און געפּלױדערט?
― אַ גאַנצע נאַכט.
― הם… צײַט גרײטן זיך אין װעג אַרײַן, ― זאָגט האָלצמאַן צו ראַפֿאַלעסקאָן און פֿאַרקוקט אים אין די אױגן אַרײַן.
― איך בין גרײט, ― ענטפֿערט אים ראַפֿאַלעסקאָ, כאַפּט זיך אױף פֿון דער סאָפֿע, און דאָס פּנים שײַנט אים קעגן דער אױפֿגעגאַנגענער זון, װאָס קוקט אַרײַן פֿרײַנטלעך אין פֿענצטער אַרײַן.
„יאַט בלײַבט יאַט“, ― טראַכט זיך האָלצמאַן. ― דאַנקען גאָט, װאָס ס'איז אים כאָטש נישט אײַנגעפֿאַלן אין קאָפּ אַ מחשבֿה זיך אַװעקצוזעצן שיבֿעה נאָך דער געשטאָרבענער מאַמען פּלוצעם אין מיטן מיטװאָך שבת־צו־נאַכטס. אָדער װאָס װאָלט ער געטאָן, למשל, װען ראַפֿאַלעסקאָ זאָגט, אַז ער װיל אַ פֿאָר טאָן קײן באָיאַן צום רבין זיך זען מיטן טאַטן דעם בעל־תּשובֿה? אָדער װאָס װאָלט זײַן, װען עס קומט אים אַרײַן חלילה אַ „מאַנקאָליע“ אין קאָפּ ― זיך דורכפֿאָרן גאָר קײן האָלענעשטי? אַ קשיא אױפֿן „יאַט“?…
אַ גאַנצן פֿרימאָרגן האָט האָלצמאַן נישט אָפּגעלאָזט פֿונעם אױג אױף קײן רגע נישט ראַפֿאַלעסקאָן, נישט זײַן גאַסט. ער האָט דאָס אָפּגעאַרבעט אַזױ קונציק, אַז װוּ די צװײ זײַנען געװען, איז ער געװען אַ דריטער. ער האָט אַלעמאָל געהאַט אַן אַנדערן אױסרײד. האָלצמאַנס טירחה איז אָבער געװען אומזיסט. ראַפֿאַלעסקאָ אַלײן האָט זיך געפֿילט גרינגער אױף דער נשמה, אַז זײַן נײַ־געבױרענער שװאָגער שׂשׂון־ושׂימחה איז געזעסן אױף דער פֿור, נאָכדעם װי ער האָט זיך מיט אים צעקושט און געלאָזט גריסן „גאָר פֿרײַנטלעך“.
― פֿון מײַנעטװעגן לאָזט אױך גריסן! ― שרײַט אים נאָך האָלצמאַן.
― גאָר פֿרײַנטלעך! ― זאָגט אים שׂשׂון־ושׂימחה, אױסגעדרײט זיך צו אים מיטן באַװאַקסענעם פֿאַרשלאָפֿענעם פּנים אױף דער פֿור, װאָס איז אָנגעפּאַקט מיט פּאַסאַזשירן קאָפּ אױף קאָפּ. דאָס פֿאָרן אונדזערע „ליבהאָבער פֿון קונסט“ אַלע אין אײנעם צוריק, פֿון װאַנען זײ זײַנען געקומען, מיט פֿאַרביטערטע הערצער. גאָט װײס, װען זײ קאָנען האָבן נאָכאַמאָל אין זײער לעבן אַ זכיה צו זען און צו הערן אַזאַ אַן אמתן קינסטלער, װי אָט דער ראַפֿאַלעסקאָ!…
― בשם אלקי ישׂראל ― מיטן קאָפּ אין דער ערד! ― בענטשט זײ האָלצמאַן און רופֿט זיך אָן צו דער חבֿרה אַקטיאָרן: ― קינדער, צו דער אַרבעט!
די חבֿרה אַקטיאָרן נעמען זיך פּאַקן אין װעג אַרײַן, און איבער זײ שטײט דער דירעקטאָר האָלצמאַן, פֿאַררוקט דעם צילינדער־הוט אַהינטער, װישט זיך דעם שװײס פֿונעם געשטופּלטן פּנים און קאָמאַנדעװעט מיט זײ, פּונקט װי מע האָט אַמאָל, בימי שטשופּאַק, נישט הײַנט געדאַכט, געקאָמאַנדעװעט מיט אים:
― נישט אַזױ… אָט אַזױ… פֿריִער דעם גרױסן קאַסטן, דערנאָך דעם קלײנעם קאַסטן… אָט אַזױ… לײמענער גולם, װאָס ביסטו געבליבן שטײן? נעם דו רעכטס, װעט ער נעמען לינקס ― מײן איך פֿאַרקערט: נעם דו לינקס, װעט ער נעמען רעכטס… אָט אַזױ… הער נאָר דו, קאָפּ און צונג, װאָס קוקסטו אױף מיר, װי אַ זינדיקער מענטש? אַמער, קוק בעסער, װי דו טראָגסט שלמה המלכס שטול ― אַרױסטראָגן זאָל מען דיך!… פּאַװאָליע, די קרױן פֿון נאַפּאָלעאָן באָנאַפּאַרטNapoleon Bonaparte 1769-1821! ממזר, צעברעכסטו מיר נאַפּאָלעאָנס קרױן ― צעברעך איך דיר דעם קאָפּ!…
אָט אַזױ קאָמאַנדעװעט האָלצמאַן, טרײַבט און שעלט זיך מיט טױטע קללות. אױף איטלעכס װאָרט, װאָס עמעצער רעדט אַרױס, געפֿינט זיך בײַ אים אַ קללה. למשל, אײנער קומט און זאָגט אים אָן אַ בשׂורה אַז ס'איז אױסגעגאַנגען שטריקלעך, ענטפֿערט ער אים: „שטריקלעך אױסגעגאַנגען? אַרױסגײן זאָל פֿון אײַך די פּאַרע!“ ― „װוּ זאָל איך דאָס לײגן?“ ― „ליג אין דער ערד!“ ― „אפֿשר שטעלן אָט דאָ?“ ― „שטײ פּראַװצעםправцем: טעטאַנוס!“ ― „איך רעכן נעמען נאָך אַ פֿור“. ― „נעם אײַן אַ מיתה־משונה!“ ― „ער הײסט זיך געבן נאָך געלט“. ― „געבן זאָל דיר גאָט אַ נײַע נשמה!“…
אײנעם האָט האָלצמאַן מכבד געװען מיט אַ שפּאָגל־נײַע קללה, אַפֿילו אַ ביסל אַ לאַנגע. נאָר אַ שאַרפֿע: „װיפֿל לעכערלעך ס'איז אױסגעשטופּלט געװאָרן אין אַלע מצות פֿון דער װעלט, זינט די ייִדן זײַנען אַרױסגעגאַנגען פֿון מצרים ביזן הײַנטיקן פּסח, ― אַזױ פֿיל פּרישטשיקלעך זאָלן זיך דיר זעצן, ממזר, אױף דער צונג!“…
װי אױף צו להכעיס, טראָגט אָן דער גוטער יאָר די אַלטע מאַמע שׂרה־ברכה מיט איר בעטגעװאַנט.
― שױן? ביסט שױן דאָ מיט דײַנע אַלטע שמאַטעס? דו װעסט מיך ברענגען דערצו, אַז איך װעל דיר אױפֿטרענען אַן איבערבעט און אַרױסלאָזן דיר אַלע פֿעדערן.
― אַנו, לאָז דיר גאָט געבן אַזאַ זין! ― ענטפֿערט אים די אַלטע מוטער, דאָס אײנציקע באַשעפֿעניש, װאָס האָט פֿאַר אונדזער בײזן דירעקטאָר קײן טראָפּן דרך־ארץ.
האָלצמאַן טוט אַ שפּײַ, און די אַלטע גײט אַװעק און קומט אָבער באַלד צוריק. װאָס װײַטער? גאָרנישט. זי װיל, אַז איר זון זאָל גײן עפּעס עסן, עפּעס נעמען אין מױל אַרײַן: „ער זעט, זאָגט זי, אַזױ אױך אױסעט װי אַ שװאַרץ יאָר… װי די שדים עסן, זאָגט זי, אַזאַ פּנים האָבן זײ… מע זעט נאָך די באַקן, װי די צײנער קנאַקן… כּוח, זאָגט זי, זאָל מען זוכן אין שיסל… קײַען, זאָגט זי, איז נישט הבֿל“…
עס װײַזט אױס, אַז די אַלטע שׂרה־ברכה האָט זיך אונטערגענומען אױסשיטן דאָס גאַנצע ביסל פֿאָלקסװערטלעך, װאָס זײַנען שײך צו דער אַכילה. איז אָבער האָלצמאַן הײַנט נישט גוט געלױנט, שלאָגט ער איר איבער אינמיטן:
― זע נאָר! די „פּעטשענע־װערענע“ האָט זיך אין איר אַ ביסל צערעדט! עס װעט אַמאָל נעמען אַ סוף, צי נײן?
האָלצמאַן פֿאַרהוסט זיך אַזש פֿון כּעס, און חבֿרה אַקטיאָרן װערן שיִער נישט דערשטיקט פֿאַר געלעכטער. לאַכן הױך האָט מען מורא. האָלצמאַן קאָן געבן אַ לאַכן, מע זאָל בלױ באַשטײן.
נײן, האָלצמאַן איז הײַנט נישט אױפֿגעלײגט. שטאַרק נישט אױפֿגעלײגט. אים איז די נסיעה קײן לאָנדאָן װי אַ בײן אין האַלדז: „נישט אײַנצושלינגען און נישט אױסצושפּײַען“… ער װײס אַלײן נישט פֿאַרװאָס, נאָר ס'איז אים עפּעס מאָדנע שװער דאָס האַרץ. עס האָבן זיך אים געחלומט בײַנאַכט אַלטע װײַבער ― „אױף זײער קאָפּ זאָל עס פֿאַלן!“…
דער לאָנדאָנער װײַטשעפּלWhitechapel ― דאָס איז אַ מין בערדיטשעװ, אָדער װילנע, אָדער בראָד, אָדער אַלע דרײַ צוזאַמען, און אפֿשר גאָר ירושלים. אין ערגעץ שלאָגט נישט אַזױ דער ייִדישער דופֿק, װי דאָרט, אין ערגעץ פֿילט זיך נישט אַ ייִד אַזױ הײמיש, װי דאָרט. דאָס אױסזען איז אונדזער אױסזען, דאָס לשון איז אונדזער לשון. דאָס לױפֿן, דאָס יאָגן, דאָס שרײַען, דאָס מאַכן מיט די הענט, ― אַלצדינג װי בײַ אונדז. אַפֿילו דער האַנדל, די פּרנסות ― די זעלבע. דאָס הײסט, איך װיל זאָגן, אַז די ייִדן האָבן דאָרט קײן שום נײַעס נישט אױפֿגעטאָן. זײ לעבן דאָרט אײנער פֿונעם אַנדערן, רײַסן אײנער בײַם אַנדערן פֿון די הענט, ― װאָס זאָג איך, פֿון די הענט? ― טאַקע דעם ביסן פֿונעם מױל. מיט אײן װאָרט, זענט איר געקומען אַהין, הײסט עס אַז איר זענט געקומען אַהײם. איר האָט קײן דאגה נישט מיט קײן ייִדיש נאַכטלעגער, מיט קײן ייִדישער שול, מיט קײן ייִדישן מאָלצײַט.
רײדנדיק פֿון מאָלצײַט, דאַרף מען אײַך רעקאָמענדירן אַ ייִדישן רעסטאָראַן סאַמע אין רעכטן מיטן װײַטשעפּל מיטן נאָמען „קאַפֿע נאַציאָנאַל“. דאָס איז נישט נאָר אַ ייִדישער רעסטאָראַן, דאָס איז אַ ייִדישער קלוב, װאָרעם צו יעדער צײַט, װען איר זאָלט נישט אַרײַנקומען אַהין, טרעפֿט איר אַן ערבֿ־רבֿ פֿון אַלערלײ ייִדן, פֿון כּל־המינים טיפּן, װעלכע נאָר אײַער האַרץ גלוסט: בערזע־מעקלערס, דאָקטױרים פֿון פֿילאָזאָפֿיע, קאָמי־װאָיאַזשאָרן, מיסיאָנערן, הױזירערס, אַרטיסטן פֿון ייִדישן טעאַטער, דימענט־הענדלער, קאַנטאָריסטן, צײַטונגס־שרײַבער, שאַך־שפּילער, פּריקאַזטשיקעס, ציוניסטן, טעריטאָריאַליסטן און גלאַט יונגעלײַט, װאָס מע װײס נישט, װער זײ זײַנען און װאָס זײ טוען, נאָר זײ שרײַען און פּילדערן, לאַכן און רײכערן, און ס'איז פֿול מיט זײ דער קלוב. נאָר מער פֿון אַלעמען רײכערט און שרײַט און פּילדערט דער באַלעבאָס אַלײן, מיסטער קלאַמער, װעלכן מיר האָבן די ערע אײַך פֿאָרצושטעלן.
מיסטער קלאַמער איז ייִד אַ גאַליציאַנער, אַ מענטש אַ בר־דעת, מיט אַ הדרת־פּנים און מיט אַ הערצל־באָרד, האַלט זיך דעריבער פֿאַר אַ שײנעם מענטשן און פֿאַר אַ ציוניסט. אַלײן איז מיסטער קלאַמער געשטימט מער טעריטאָריאַליסטיש, דאָס הײסט, ער איז קײן טעריטאָריאַליסט אױך נישט. און בכלל האַלט ער נישט פֿון קײן חבֿרות און פֿון פּאַרטײען, מחמת דעם, פֿאַרשטײט איר מיך, װאָס מיסטער קלאַמער איז בטבֿע אַן אַפּיקורס. ער גלײבט נישט קײנעם, אױסער זיך. נאָר אַז מע קומט צו גײן און מע זאָגט אים אין די אױגן, אַז ער האָט פּונקט אַזאַ באָרד, װי דער דאָקטאָר הערצלTheodor Herzl 1860-1904, ס'זאָל דאָס פֿעלן אַ האָר, האָט ער זיך שױן אײַנגעשריבן צװישן ציוניסטן, נאָר מיט אַ תּנאַי, אַז באם טאָמער מאַכט זיך, עס געראָט מיסטער זאַנגװילןIsrael Zangwill 1864-1926, ער קריגט אַ פּאַסנדיקע טעריטאָריע פֿאַר ייִדן, האָט ער, מיסטער קלאַמער, קעגן דעם גאָרנישט װאָס אױסצוזעצן. דאָקטאָר הערצל איז אַװדאי אַ גרױסער מענטש, אַ דזשענטלמען. מיסטער זאַנגװיל איז אָבער אױך נישט קײן ייִנגעלע. „לעבן און לעבן לאַססעןלאָזן“ ― דאָס איז מיסטער קלאַמערס פּרינציפּ. מיסטער קלאַמער איז איבערהױפּט אַ מענטש פֿון פּרינציפּן, און רעדט ענגליש, און מײנט, אַז ער רעדט, װי אַן עכטער ענגלענדער. און דערצו האַלט ער זיך פֿאַר אַ שטיקל למדן, אַ יודע־ספֿר, און ס'איז נאָר נישטאָ אַ זאַך אױף דער װעלט, װאָס ער זאָל דערפֿון נישט װיסן. דאָס געשעפֿט, דעם רעסטאָראַן, הײסט עס, האָט ער פֿײַנט, װי אַ כּשרער ייִד האָט פֿײַנט חזיר, קוקט נישט אַפֿילו אין װינקל אַרײַן, נאָר אַז עס קומט צום חשבון, טוט ער אַ טובֿה און נעמט געלט ― אַבי מע גיט אים. װאָרעם אַז מע גיט אים נישט, איז אױך פֿאַרפֿאַלן. בײַ אים איז אַ פּרינציפּ: כּל דכפֿין ייתי וייכול ― ייִדן קומען, עסן זיך אָן, טרינקען זיך אָן און פֿאָרן אַװעק קײן אַמעריקע ― גײ זוך זײ. דער חסרון איז נאָר, װאָס ער אַלײן, מיסטער קלאַמער, הײסט עס, טײַטשט אױס אַזױ דעם פּסוק. צו פֿיל רעדט מיסטער קלאַמער פֿון זיך און פֿון זײַן קענען די װעלט און פֿון זײַן גוטהאַרציקײט. בכלל רעדט מיסטער קלאַמער אַ ביסל צו פֿיל. נאָר פֿאַרװאָס זאָל ער נישט רײדן, אַז קײן אַנדער אַרבעט האָט ער נישט? אַרבעטן אין געשעפֿט ― אַרבעט זײַן װײַב, די מיסעסMrs: פֿרױ קלאַמער, אַ ייִדענע אַן אױסגעהאָרעװעטע בײַם אױװן, אַ פֿאַרװיסטע און פֿאַרפֿינצטערטע, קוקט נישט אָן דעם פֿאַררױכערטן פֿאַרװײנטן לאָנדאָנער הימל, אַחוץ שבת. קומט שבת, טוט זי אָן די „העטhat: היטל“ מיט אַ שײנעם „דרעססdress: קלײד“ און װערט אַ „לײדיlady: דאַמע“. דערפֿאַר אָבער זעט זי, אַז איר מאַן, מיסטער קלאַמער, זאָל האָבן זײַן „ברעקפֿעסטbreakfast: פֿרישטיק“ מיט זײַן „דינערdinner: װעטשערע“ צו דער צײַט. נאָכן עסן מוז ער זיך צושפּאַרן, כאַפּן אַ דרימל, און נאָכדעם שױן קאָנט איר אים זען אָדער אַרומשפּאַצירן איבער זײַן קלוב און גלעטן זיך זײַן הערצל־באָרד, אָדער ― זיצנדיק מיט עמעצן בײַ אַ טישל, װי אַ גאַסט, בײַ אַ גלעזל ביר, מיט אַ ציגאַר, און באַקלאָגן זיך אױף זײַן פֿינצטער מזל: „אָך און װײ די יאָרן, אַז ער, מיסטער קלאַמער, באַדאַרף פֿאַרקױפֿן לאָקשן! נאָר װאָס זאָל מען טאָן, אַז מע דאַרף לעבן? אָדער װי זאָגט דער ענגלענדער: „יו מאָסט װאָרק פֿאָר יור ליװינגYou must work for your living: מע מוז אַרבעטן זיך אױסצוהאַלטן“…
נײן. מיסטער קלאַמער האָט פֿײַנט דעם רעסטאָראַן, קאָן נישט אָנקוקן די דאָזיקע פּרנסה. ער האָט בעסער ליב קהלשע געשעפֿטן, מישן זיך אין די לאָנדאָנער צדקה־חבֿרות, זאָגן דעות אױף רוסישע עמיגראַנטן, װאָס הײסן בײַ אים נישט קײן אַנדער נאָמען, אױסער: „די קאַצאַפּעס“ אָדער „די שנאָרערס“. נאָך זײַן מײנונג, האָט מען אַלע רוסישע ייִדן באַדאַרפֿט נעמען און אױפֿהענגען אױף אײן שטריקל. אפֿשר מײנט איר, אַז מיסטער קלאַמער איז, חלילה, אַזאַ שלעכטער מענטש? אָדער אפֿשר מײנט איר, אַז די ענגלישע ייִדן האָבן בײַ אים מער חן? האָט איר אַ טעות. מיסטער קלאַמער, אַז עס קומט אים אָן, קאָן ער אײַך אָפּזידלען (געװײנלעך הינטער די אױגן) אַלע לאָנדאָנער גבֿירים, די ייִדישע לאָרדן, מאַכן זײ מיט דער בלאָטע. מיסטער קלאַמער איז אַ מענטש מיט אַמביציע: פּרוּװט אים זאַטשעפּען מיט אַ װאָרט, װעט איר זיך נישט אױסבאָדן װיפֿל איר װעט לעבן. די, װאָס קענען אים, היטן זיך. אַנישט, זאָל ער אײַך אַלײן אַרײַנמישן זיך צװישן די געסט, אַרײַנשפּרינגען פּלוצעם, בעת יענע האַלטן אין מיטן אַ שמועס, מעלדן זיך צום װאָרט: „ייִדן לאָזט מעך! עך װעל אײַך זאָגן אױפֿריכטיק, אַז איר אַלע װײסט נישט מאַי דקאמרי רביצין. רײדן קאָסט קײן געלט נישט, אָדער װי זאָגט דער ענגלענדער: „טוק איז טשיפּTalk is cheap: דאָס רעדן איז װאָלװל“… ― אַזױ לאָזט אױס מיסטער קלאַמער און נעמט זיך אָן בײַ זײַן הערצל־באָרד: „װעגן װאָס, אײגנטלעך, האַנדלט זיך דאָ בײַ אײַך, למשל?“…
אײנמאָל האָט זיך געטראָפֿן אַ מעשׂה. צום מיסטער קלאַמער האָט זיך צוגעלאָנטשעט אַ מאָדנע פּאַרשױן און האָט פֿאַרגעסן בײַ אים אַ פּעקל מיט כּתבֿים, אַ גאַנצן אוצר… נאָר מיר גיבן איבער מיט די װערטער פֿון מיסטער קלאַמער, װי ער אַלײן דערצײלט פֿונעם דאָזיקן פּאַרשױן, װי ער האָט זיך מיט אים באַגעגנט און װאָס פֿאַר אַן אוצר עס איז אַרײַנגעפֿאַלן צו אים אין די הענט גאָר אומגעריכט.
― אָט דאָס פּעקל, װאָס איר זעט, איז פֿאַרבליבן בײַ מיר אַ ירושה פֿון אײנעם עפּעס אַ שנאָרער, אַן אַרטיסט פֿון די ייִדישע אַרטיסטן, אַ קלײניטשקער, אַ הײזעריקער, מיט ממזרישע אױגן, ער זאָל אַזױ װיסן פֿון אים, װי ער װײס, װער ער איז און װאָס ער איז און פֿון װאַנען ער איז! בײַ מיר איז אַ פּרינציפּ, אַז יענער זאָגט מיר נישט, דאַרף מען נישט ― איטלעכער האָט זיך זײַן פּעקל, אָדער װי זאָגט דער ענגלענדער: „סטוק טו יור גונסStick to your guns: האַלט זיך בײַם אײגן געװער“… הקיצור, צװײ װאָכן דורכאַנאַנד האָט ער בײַ מיר געפֿרעסן און געזױפֿט, געזאָגט, אַז ער האָט דאָ אַ באַקאַנטע שפּילערין, װאָס פֿאַרדינט מיליאָנען. איז ער מיט איר, זאָגט ער, אַ נאָענטער שמעלקע. עס איז שװער, זאָגט ער, אײדער מע דערשלאָגט זיך צו איר. נאָר קױם, זאָגט ער, װעט ער זיך נאָר דערשלאָגן, אַזױ װערט ער אָפּגעשאָטן מיט געלט, װי אַ חתן מיט גערשטן. אָלל־רײַטAll right: נו, גוט! בײַ מיר איז אַ פּרינציפּ: אַ מענטש זאָגט ― מסתּמא איז ער באַגלײבט, אָדער װי זאָגט דער ענגלענדער: „זיהינג איז בעליװינגSeeing is believing: די ראִיה איז די ראַיה“… אײנמאָל קומט ער צו מיר צו גײן, אָט דער שלימזל, עך זאָל אים אױסלײַען אַ פּאָר שילינגshilling: אַ מטבע די װערט פֿון אַ צװאַנציקסטל פֿון אַ פֿונט. ער דאַרף, זאָגט ער, געבן אַ פֿאָר אַראָפּ אױף אײן טאָג אָט דאָ נישט װײַט קײן ברײַטעןBrighton ― אַן ערטל אַזעלכעס, נישט װײַט פֿון לאָנדאָן, װוּ עס פֿאָרן אַרױס אַלע לאָרדן און רײַכסטע מאַגנאַטן. דאָרט, זאָגט ער, געפֿינט זיך איצט די באַרימטע זינגערין, אָדער די שפּילערין. און בעת־מעשׂה נעמט ער און גיט מיר איבער עפּעס אַ פּעקל, אָדער, װי מע רופֿט דאָס אין ענגליש, אַ „האַנד־בעגhandbag: רעטיקיול“ ― עך זאָל עס אים באַהאַלטן, פֿאַרשליסן, זאָגט ער, אונטערן שלאָס, װאָרעם דאָרט ליגן, זאָגט ער, נײטיקע פּאַפּירן, װאָס האָבן די װערט, זאָגט ער, מי־יודע װיפֿל. אָלל־רײַט! בײַ מיר איז אַ פּרינציפּ: אַ מענטש זאָגט ― מסתּמא איז ער באַגלײבט, װי זאָגט דער ענגלענדער: „זיהינג איז בעליװינג“… גײ עך און גיב אים עטלעכע שילינג און נעם בײַ אים צו אָט דאָס פּעקל, דעם „האַנד־בעג“, און פֿאַרשליס עס אױבן בײַ מיר אין שרײַבטיש. און עך װאַרט אױף דעם שנאָרער אַ טאָג און צװײ און דרײַ און אַ װאָך און אַ חודש און אַ יאָר ― אַזױ װי איר האָט אים געזען, אַזױ האָב עך אים געזען, ביז הײַנטיקן טאָג, גײ זוך מעך, אָדער װי זאָגט דער ענגלענדער: „קעטש מי איף יו קעןCatch me if you can: כאַפּט מיך אױב איר קענט“… אײנמאָל דערמאָן איך מעך אינעם סעטשעלsatchel: רענצל, ס'איז כּדאַי צו װיסן, װאָס פֿאַר אַ דאָברעдобре: גוט־מזל דאָרט קאָן ליגן. עך טו אַ קוק ― כּתבֿים אױף ייִדיש געשריבן! אָלל־רײַט, ― טראַכט עך מיר, ― אַלע בײזע חלומות אױף זײַן קאָפּ! אױף װאָס דאַרף עך זײ? װאָס װעל עך מיט זײ מאַכן?… װאָס פֿאַר אַ װערט האָבן זײ? װי זאָגט דער ענגלענדער: „געד ריד אָף די רובישget rid of the rubbish: װאַרפֿט אַװעק דעם מיסט“!…
אָט אַזױ דערצײלט מיסטער קלאַמער פֿונעם אוצר, װאָס גאָט האָט אים צוגעשיקט און װאָס באַשטײט פֿון אַ פּעקל כּתבֿים אין ייִדיש געשריבן. און װײַל די דאָזיקע כּתבֿים האָבן אַ נאָענטן שײַכות צו אונדזער ראָמאַן, גיבן מיר דאָ אַ ריכטיקע קאָפּיע פֿון זײ, אין דער האָפֿענונג, אַז דער לײענער װעט שױן אַלײן טרעפֿן פֿון װעמען און צו װעמען זײ זײַנען געשריבן.
איך שרײַב צו דיר אַ בריװ, מײַן טײַערער, און פֿרעג מיך, צו װאָס טו איך עס? װײס איך דען, װוּ דו ביסט און װאָס דו ביסט און װאָס מיט דיר טוט זיך? איך האָב אָבער אַ האָפֿענונג, אַז נישט הײַנט, איז מאָרגן ― אַלע טאָג, אַלע שעה, אַלע מינוט האָף איך, טאָמער װער איך פֿאָרט אַ מאָל געװױר, װוּ דו ביסט, לאָמיך דיר כאָטש אַרױסשרײַבן אַלצדינג, װאָס מיט מיר האָט זיך אָפּגעטאָן פֿון דער ערשטער מינוט, װאָס איך בין אַװעק פֿון האָלענעשטי, ביז צו הײַנטיקן טאָג. בעת איך שרײַב צו דיר, מאָלט זיך מיר אױס, אַז דו זיצסט נעבן מיר און איך דערצײל דיר און דערצײל דיר. געװײנטלעך, װעל איך נישט קאָנען אַלצדינג אַזױ גוט און אַזױ דײַטלעך אַרױסשרײַבן, װי איך װאָלט דאָס דיר געקאָנט איבערגעבן פּערזענלעך, װאָרעם װי קומט צו מיר קענען שרײַבן? דאָס ביסל ייִדיש, װאָס איך קען, האָב איך אױך צו פֿאַרדאַנקען מײַן טאַטן דעם חזן. ער פֿלעגט מיר אָבער שטענדיק זאָגן: „אַלע ייִנגלעך זיצן און שרײַבן ― שרײַב אױך. װאָס װעט דיך אַרן, אַז דו װעסט קענען? געדענק, טאָכטער, עס װעט דיר אַמאָל צו ניץ קומען!“… הײַנט זע איך, װי װײַט ער איז געװען גערעכט…
פֿון װאַנען װילסטו, טײַערער, זאָל איך דיר אָנהײבן דערצײלן? פֿון יענעם שבת־צו־נאַכטס ― געדענקסטו? אױ, יענעם שבת־צו־נאַכטס, אַז איך בין נישט געשטאָרבן פֿאַר שרעק אַלײן, איז אַ סימן, אַז איך װעל לאַנג לעבן. אײדער איך האָב דערלעבט הערן דעם זײגער אױסשלאָגן צװעלף, איז מיר שיִער דאָס האַרץ אַרױסגעשפּרונגען. איטלעכע מינוט איז מיר געװען אַ שעה. װאָס זאָג איך ― אַ שעה? אַ טאָג, אַ יאָר. און אַז דער זײגער האָט אױסגעשלאָגן צװעלף, האָב איך מיך פּאַװאָלינקע אױפֿגעהױבן, פּאַװאָלינקע אױפֿגעעפֿנט דאָס פֿענצטער און געגעבן אַ קוק אַרױס אין דרױסן ― אַ נעכטיקער טאָג, פֿינצטער־חושך. נישטאָ קײנער!… װאָס האָב איך אין דער מינוט נישט איבערגעטראַכט? ― װוּ נאָר ערגעץ אַ שלעכטע מחשבֿה, איז זי מיר געקראָכן אין קאָפּ אַרײַן. מער פֿון אַלץ האָב איך מורא געהאַט פֿאַר דיר, מײַן טײַערער. טאָמער האָט זיך מיט דיר חלילה עפּעס געטראָפֿן… נאָר אָט הער איך אַ פֿײַף, און נאָך אַ פֿײַף ― אַזױ װי מיר האָבן אָפּגערעדט מיט דעם הײזעריקן פּאַרשױן (אָט דער, װאָס מע רופֿט אים שלום־מאיר מוראַװטשיק)… דאָס האַרץ ― װי אַ זײגערל: טיק־טיק־טיק. הענט און פֿיס ציטערן. אַ מאָדנע קעלט אױף מיר. „רײזל, מאַך צו דאָס פֿענצטער! רײזל, דעק דיך איבער מיט דער קאָלדרע איבערן קאָפּ און ― אַ גוטע נאַכט!“ ― אַזױ טראַכט איך מיר אַ מינוט און דערמאָן מיך אָבער באַלד אין דעם, װאָס מיר האָבן אָפּגערעדט… און דערמאָן מיך אין דער שבֿועה, װאָס מיר האָבן געשװױרן, און אינעם תּקיעת־כּף, װאָס מיר האָבן זיך געגעבן אין דער נאַכט פֿון דער שׂרפֿה ― געדענקסט נאָך יענע נאַכט פֿון דער שׂרפֿה?… און איך גיב מיך אַ כאַפּ אױף: „זײַט געזונט, טאַטע־מאַמע! זײַ געזונט, האָלענעשטי! עס לאָזט אײַך גריסן דעם לעצטן מאָל דעם חזנס מײדל… אױס רײזל!… אַרױסגעפֿלױגן דאָס פֿײגעלע פֿונעם שטײַגעלע“… אַזױ געזעגן איך מיך מיט די פֿיר װענט און צעקוש מיך מיטן קאָפּנקישעלע. און עס טוט מיר װײ דאָס האַרץ און האָב רחמנות אױפֿן טאַטן נעבעך: װאָס װעט ער זאָגן מאָרגן אינדערפֿרי?… דאָס געדױערט אָבער נישט מער װי אַ מינוט, אפֿשר נאָך װינציקער װי אַ מינוט ― און איך בין שױן אױף יענער זײַט פֿענצטער, אױף דער גאַס. „גאָטס גאַס“ איז טױט. װי צװײ שאָטנס גײען מיר בײדע, איך און דער הײזעריקער. איך לױף, ער לױפֿט מיר נאָך. קױם װאָס ער כאַפּט דעם אָטעם. ערשט אין עק, בײַ אָשר דעם בעקערס אָפּגעברענטער שטוב, שטעלן מיר זיך אָפּ בײדע, איך און דער הײזעריקער. ער קוקט אױף מיר, איך ― אױף אים. דערנאָך צעלאַכט ער זיך שטיל מיט זײַן הײזעריקן געלעכטער: „מײדעלע, זאָגט ער, דו לױפֿסט אַזױ, אַז איך האָב דיך קױם געכאַפּט“. און ער בינדט אױף עפּעס אַ פּעקל. דאָרט ליגט אַ צעריסענער קעצענער בורנעס מיט אַן אַלטע שאַל. „װאָס איז דאָס?“ ― „דאָס איז, זאָגט ער, פֿון דײַנעט װעגן, קעצעלע, זאָלסט זיך איבערטאָן, מע זאָל דיך, זאָגט ער, חלילה נישט פּאַקן. זײ מעגן שױן זײַן, זאָגט ער, מיט אַכצן קעפּ, װעלן זײ דיך אַ מכּה דערקענען. היל דיך נאָר גוט אײַן, פֿײגעלע, אין די שאַל. אָט אַזױ. און שטומען זאָלסטו מיר, זאָגט ער, װי אַ פֿיש. ביז מיר װעלן נישט קומען צו דער באַן, טאָרסטו נישט אױסרײדן, זאָגט ער, קײן װאָרט. דו הערסט ליובעניו? קײן פּיפּס!“…
אין דעם פֿאָרט אַ בױד מיט דרײַ פֿערד. דער הײזעריקער שטעלט אָפּ די פֿור. אױף דער קעלניע זיצט שמעון־דוד בעל־עגלה ― איך האָב אים דערקענט אין דער פֿינצטער ― און פֿון בױד שפּרינגט אַרױס דער דירעקטאָר (שטשופּאַק) עפּעס זײער צעטראָגן. ער רופֿט אָפּ דעם הײזעריקן אױף אַ זײַט און מע סודעט זיך. װאָס ― װײס איך נישט. איך הער נאָר, װי דער הײזעריקער צעשרײַט זיך, אױפֿן דירעקטאָר אַ פּנים: „אידי־אָט!“… איך שטײ אין געהאַקטע װוּנדן, אײַנגעהילט אין בורנעס און אין שאַל, און די צװײ הערן נישט אױף צו סודען זיך. נאָכדעם גײען זײ צו צום בעל־עגלה, נעמען אים אַראָפּ פֿון דער קעלניע, פֿירן אים אַװעק אױך אױף אַ סוד ― און איצט סודען זיך שױן אַלע דרײ, „רבונו־של־עולם! װאָס איז דאָס פֿאַר אַ סודות?… “ דער בעל־עגלה, שמעון־דוד, הער איך, טענהט צו זײ אױף זײַן מאָלדאַװער לשון. איך כאַפּ װערטער: „אַ ביסל אַ סמיכות־הפּרשה!… אַ פֿאָלג מיך אַ גאַנג!… װוּ איז פֿאַלעשטי, און װוּ איז נאָװעסעליץ!“… זאָל איך נישט אַראָפּװאַרפֿן פֿון זיך דעם קעצענעם בורנעס, טראַכט איך מיר, און נישט מאַכן אַ ויבֿרח צוריק אַהײם, כּל־זמן ס'איז נאָך צײַט?… דערװײַל הער איך אַ הײזעריק קול: „מאַדאַם קאַץ! מאַדאַם קאַץ!“… װעמען רופֿט מען עס? דאָס מײנט מען מיך, אַ פּנים? ער האָט מיך געקרױנט מיט אַ נײַעם נאָמען: „מאַדאַם קאַץ“. ― „װאָס זענט איר שטײן געבליבן ― מאַכט ער צו מיר װײַטער. ― קריכט, זײַט מוחל, מאַדאַם קאַץ, אין בױד אַרײַן“…
און מיר זעצן זיך אַלע דרײַ אַרײַן אין װאָגן אַרײַן, איך מיטן דירעקטאָר אױבנאָן אין בױד, און דער הײזעריקער ― פּאָריטש, אַקעגן. דער דירעקטאָר איז מאָדנע מרה־שחורהדיק. ער זיפֿצט, און עס לאָזט זיך הערן פֿון אים װײַן. דער הײזעריקער טוט אַ קאָמאַנדעװע צום בעל־עגלה: „יאַזדע!“ שמעון־דוד טוט אַ שמײַס די פֿערד, און מיר פֿאָרן.
װיפֿל מיר זײַנען אַזױ אָפּגעפֿאָרן, װײס איך נישט. נאָר פּלוצעם, הער איך, טוט דער בעל־עגלה אַ שטעל־אָפּ די פֿערד מיט אַ ברײטן „טפּרררו“ ― און מיר בלײַבן שטײן אַקוראַט בײַ נעכע דער אַלמנהס שטוב. פֿאַרפֿינצטערט בין איך געװאָרן! „עס גײט מיר מער נישט אָפּ צו מײנע זײַדענע קלײדער, ― טראַכט איך מיר, אַז נעכע די אַלמנה זאָל מיך דאָ דערזען!“… און כּך־הװה. אײדער איך קוק מיך אַרום שטײט שױן נעכע די אַלמנה בײַ דער טיר מיט אירע צװײ שװעסטערלעך, האַלב אױסגעטאָן, און שמעון־דוד לאָזט זיך אַרײַן מיט נעכע דער אַלמנה אין אַ שמועס װעגן די „ים־קאָטערס“ (דאָס מײנט ער, אַ פּנים, די אַקטיאָרן), צי זײַנען זײ שױן אַװעקגעפֿאָרן אַלע קײן פֿאַלעשטי, און װען זײַנען זײ אַװעקגעפֿאָרן? אַגבֿ, האָט ער זי פֿירגעהאַלטן פֿאַר אַ פּאָר פּאַרשױנדלעך, װאָס ער האָט איר אַנומלטן געבראַכט צו פֿירן פֿון דער באַן. זי האָט אים, זאָגט ער, אַפֿילו אין האַנט נישט אָנגעשפּיגן… דערױף ענטפֿערט אים נעכע די אַלמנה, אַז אַזעלכע צװײ פּאַרשױנדלעך, װי ער האָט געבראַכט צו פֿירן אַנומלט פֿון דער באַן, מעג מען געריכט זײען און שיטער אױפֿגײן. און בעת־מעשׂה קוקט נעכע אין בױד אַרײַן גלײַך אױף מיר… איך װאָלט געמעגט שװערן, אַז זי האָט מיר דערקענט… אָט־אָט פֿליט מיר אַרױס די נשמה… איך היל מיך אײַן אין דעם בורנעס מיט דער שאַל שטאַרקער און שטאַרקער. נאָך אַ מינוט ― און איך װער דערשטיקט. לאַנג לעבן זאָל דער הײזעריקער. ער האָט זיך צעשריגן אױפֿן בעל־עגלה, גענומען אים טרײַבן האַלדז און נאַקן; „יאַזדע! יאַזדע!“ און אָפּגעזעגנט זיך מיט נעכען: „זײַט געזונט ― פֿאָרט געזונט“. שמעון־דוד האָט געגעבן אַ קנאַק מיט דער בײַטש: „הײַדאַ“ ― און ער צעלאָזט די פֿערד אַזױ שטאַרק, אַז עס מאָלט זיך מיר אױס, אַז אָט־אָט װערן מיר צעשאָטן. „װאָס פֿליט איר אַזױ? װעלכעס שװאַרצע יאָר יאָגט אונדז נאָך?“ ― פֿרעגט אים דער דירעקטאָר, און מע הערט, װי די צײן טרײסלען זיך אים אין מױל. שמעון־דוד אָבער ענטפֿערט נישט. ער שמײַסט די פֿערד שטאַרקער און שטאַרקער. און מיר הײבט אָן איבערגײן אַ געדאַנק: אפֿשר טאַקע יאָגט מען זיך נאָך אונדז?… אפֿשר איז דאָס געװען דער סוד, װאָס די דרײַ האָבן זיך געסודעט?… און אַזױ װי איך טראַכט, דערזע איך פֿאַר אונדזער װאָגן לױפֿן גלײַך מיט די פֿערד אײַער הונט „טערקוש“ ― איך האָב אים באַלד דערקענט. אַ שלעכטער סימן ― װי קומט אַהער „טערקוש“?… מסתּמא יאָגט מען זיך פֿון אײַער הױז נאָך דיר, און כאַפּן װעט מען מיך… פֿאַרפֿאַלן! מיר זײַנען בײדע פֿאַרפֿאַלן… עס שטעלט זיך מיר שױן פֿאָר אַפֿילו װי אַזױ מע האָט אונדז געפּאַקט, װי אַזױ מע פֿירט אונדז צוריק מיט כּבֿוד אין שטאָט אַרײַן, און דװקא געבונדענע, און דװקא בײדע אין אײנעם… אפֿשר איז גאָר אַ פּלאַן, ― טראַכט איך מיר, ― איך זאָל מיך געבן אַ װאָרף אַראָפּ פֿונעם װאָגן און געהרגעט װערן? װאָרעם אײדער אַזאַ בזיון… „סטאָפּ! האַלט זיך אײַן!“ ― דערהערט זיך אַ געשרײ פֿון שמעון־דוד, װאָס שטעלט זיך װידער אַמאָל אָפּ, שױן אין מיטן פֿעלד, און שמועסט זיך אױס מיט אַ צװײטן בעל־עגלה אױף זײַן מאָלדאַװער לשון. איך קוק מיך אײַן אין דער צװײטער פֿור ― אַ װאָגן אָנגעפּאַקט מיט קאַסטנס, און אױבן אױף די קאַסטנס, זיצן צװײ פּאַרשױנען. אײנער איז, דאַכט מיר, האָצמאַך, דער אַנדערער ― דו!… דיך האָב איך באַלד דערקענט, כאָטש דו ביסט געזעסן אײַנגעװיקלט, װי איך, עפּעס אין אַן אַלטן מלבוש. אַ מינוט האָט זיך מיר אױסגעדאַכט, אַז דו קוקסט אױף מיר. אָט האָסטו דיך געגעבן אַ הײב אױף, אַ מאַך צו מיר מיט דער האַנט און אָנגערופֿן מיך בײַם נאָמען. שיִער־שיִער בין איך נישט אַראָפּגעשפּרונגען פֿון װאָגן. דאָס האָט אָבער, אַ פּנים, מער נישט װי אױסגעדאַכט זיך מיר. און געדױערט האָט ער, איך װײס נישט, אױב אַ האַלבע מינוט. װאָרעם שמעון־דוד האָט באַלד געגעבן אַ קערעװע אױס דעם װאָגן אױף צוריק, אַ קנאַק מיט דער בײַטש ― און מיר פֿאָרן װײַטער.
זײַנען מיר, דאַנקען גאָט, איבערגעקומען דעם דאָזיקן שרעק אױך. איצט פֿרעגט זיך װוּהין פֿאָרן מיר? װוּהין פֿאָרן די איבעריקע? װאָס איז דער דירעקטאָר עפּעס אַזױ מרה־שחורהדיק? װאָס איז געװען דער סוד? און פֿאַרװאָס האָט דער הײזעריקער אָנגערופֿן דעם דירעקטאָר „אידיאָט“? ― דאָס אַלץ װעל איך דיר אַרױסשרײַבן אין מײַן צװײטן בריװ. איצט איז שפּעט. צײַט שלאָפֿן. אַ גוטע נאַכט.
מײַן אײנציקער פֿרײַנד,
די צרות, װאָס איך האָב דיר באַשריבן אין מײַן ערשטן בריװ, און די אַלע שרעק און פּחדים װאָס איך בין אױסגעשטאַנען אין יענער נאַכט זײַנען גאָלד אַקעגן דעם, װאָס איך האָב איבערגעלעבט דערנאָך. דאָס איז געװען צרות און אומגליק און חיבוט־הקבֿר און גיהנום און װאָס דו װילסט. שטעל דיר פֿאָר, טײַערער, אַז ערשט דעמאָלט, װען מיר זײַנען שױן אַריבערגעפֿאָרן די גרענעץ, װער איך געװױר, אַז עס הײבט זיך גאָרנישט אָן ― מיר זײַנען גאָרנישט אין רומעניע, װי מיר האָבן געהאַט אָפּגערעדט פֿריִער. װי אַזױ איך האָב מיך געפֿילט און װאָס איך האָב מיר געטראַכט ― דאַרף איך דען דיר באַשרײַבן? איך זאָל געװען זען פֿאַר זיך אַ װאַסער, װאָלט איך מיך זיכער אַרײַנגעװאָרפֿן. איך האָב גענומען זיך שלאָגן מיט די הענט אין קאָפּ, רײַסן אױף זיך די האָר און װײנען אַזױ, װי איך האָב נאָך אױף מײַן לעבנסטאָג קײנמאָל נישט געװײנט. אַ פּנים, אַז זײ בײדע, דער הײזעריקער מיטן דירעקטאָר, האָבן זיך פֿאַר מיר גוט דערשראָקן. אײנס איבער דאָס אַנדערע האָבן זײ גענומען מיך אײַנשטילן מיט גוטע רײד. נאָר װאָס מער זײ האָבן איבער מיר גערעדט, מער האָב איך געליאַרעמט. איך האָב צעריסן אױף זיך די קלײדער, דאָס העמד, געװאָלט אױסשלאָגן די פֿענצטער. דער דירעקטאָר האָט זיך רעכט דערשראָקן פֿאַר מיר און איז אַנטלאָפֿן געװאָרן. און אפֿשר האָט אים דער הײזעריקער שטילערהײט משלח געװען… ער האָט פֿאַרשטאַנען, אַ פּנים, אַז איך האָב מורא פֿאַר דעם דירעקטאָרס מגושמדיק געקנײטשט פּנים מיט זײַנע פּאַסקודנע רױטע אױגן, װאָס אָן ברעמען…
איבערגעבליבן אין צװײען מיטן הײזעריקן, מיט דעם װאָס מע רופֿט אים שלום־מאיר מוראַװטשיק, האָב איך ערשט דעמאָלט אָנגעהױבן װײנען. האָט ער מיך גענומען טרײסטן און שװערן בײַ זײַן לעבן און בײַם הימל און בײַ גאָט אַלײן, אַז עס װעט מיר קײן זאַך נישט געשען. בין איך צוגעפֿאַלן צו אים, גענומען אים קושן די הענט ― ער זאָל מיר זאָגן דעם אמת, דעם רײנעם אמת… האָט ער מיר װידער אַמאָל גענומען שװערן, אַז ער װעט מיר דערצײלן אַלצדינג, איטלעכס ברעקעלע, אַנישט ― זאָל ער אַזױ און אַזױ. און אָט װאָס ער האָט מיר דערצײלט. איך גיב עס דיר דאָ איבער אין דרײַ װערטער:
געזאָלט האָבן מיר טאַקע פֿאָרן קײן רומעניע, נאָר סאַמע אין דער לעצטער מינוט איז דער פּלאַן געענדערט געװאָרן איבערן דירעקטאָר טאַקע. אָט דער דירעקטאָר, לאָזט זיך אױס אַ מעשׂה, האָט זײַן אײגנס צװײ װײַבער. ער זאָגט אַפֿילו, אַז אײנע פֿון זײ האָט ער שױן לאַנג אָפּגעגט. ער קאָן, זאָגט ער, שטעלן עדות. נאָר זי, די געגטע הײסט עס, טענהט אַז ס'איז שקר־וכּזבֿ. װיל די אַנדערע, די נישט געגטע, הײסט עס, ער זאָל זי גטן, װיל ער איר קײן גט נישט געבן. פֿאַרװאָס? ער פֿאַרלאַנגט פֿון איר, זי זאָל אים אומקערן דאָס גאַנצע געלט מיטן צירונג מיט דער גאַרדעראָבע מיט די הוצאָות, װאָס ער האָט אױף איר אױסגעבראַכט ― אַ גאַנצן מאַיאָנטיק. טענהט זי פֿאַרקערט: ס'זאָל זיך אים זעצן די מכּות, װאָס זי האָט אױף אים אַ סך מער אױסגעבראַכט. װער פֿון זײ איז גערעכט ― איז שװער צו װיסן. דער הײזעריקער זאָגט, אַז זײ זײַנען אַלע דרײַ גערעכט, און מחמת זײ זײַנען אַלע דרײַ גערעכט, טאָר מען זײ נישט, זאָגט ער, צולאָזן אײנס צו דאָס אַנדערע, װאָרעם עס קאָן, זאָגט ער, אַרױס דערפֿון אַן אומגליק ― זײ װעלן אַלע, זאָגט ער, בלײַבן אָן נעזער.
דערװײַל טרעפֿט זיך אַ מעשׂה, אַז אין די לעצטע טעג פֿאַרן אַװעקפֿאָרן פֿון האָלענעשטי באַקומט דער דירעקטאָר אַ בריװ פֿון אַ באַקאַנטן, אַז זײַן ערשטע װײַב, די געגטע, איז געװױר געװאָרן, װוּ ער איז, קלײַבט זי זיך צו אים צו גאַסט קײן האָלענעשטי. איז אים געװאָרן קאַלעמוטנע אױפֿן האַרצן, װאָרעם זי מאַכט אים אומעטום אַזעלכע סקאַנדאַלן, אַז ער מוז פֿון איר לױפֿן אין דער װעלט אַרײַן. ער האָט זיך געהאַט שױן לאַנג געריסן קײן רומעניע, קײן בוקאַרעשט. נאָר אַז ער האָט באַקומען די דאָזיקע פֿרײלעכע ידיעה, האָט ער גענומען זיך גרײטן אין װעג אַרײַן מיט דער גאַנצער כאַליאַסטרע. נעם זשע קוני־לעמל, און פֿאָר אַװעק און מאַך אַ שװײַג! נײן. גײט ער, דער דירעקטאָר, הײסט עס, און שרײַבט אַװעק פֿריִער אַ בריװ צו זײַן צװײטער װײַב, די נישט געגטע: „זאָלסט װיסן, אַזױ און אַזױ, איך האַלט בײַ אָפּפֿאָרן קײן רומעניע. שױן צײַט מיר זאָלן מאַכן אַן עק, אַהין אָדער אַהער. װילסטו מיט מיר זײַן, קאָנסטו קומען צו פֿאָרן צו מיר גלײַך קײן בוקאַרעשט“. װאָס זשע טוט זי, די נישט געגטע, הײסט עס? גײט זי און שרײַבט אים אָפּ אַן ענטפֿער: „אַזױ און אַזױ, מײַן טײַערער מאַן! פֿריִער מאַך אַן עק מיט דײַן ערשטער װײַב. נאָכדעם װעסטו שמועסן מיט דער צװײטער“. און צו יענער, צו דער געגטער, נעמט זי, די נישט געגטע, און שרײַבט אַװעק אַחוץ אַ בריװ: „זאָלסט װיסן, אַזױ און אַזױ, אױב דו װילסט מאַכן אַן עק מיט שטשופּאַקן זאָלסטו זען קומען װאָס גיכער קײן בוקאַרעשט“… נעמט יענע, די געגטע, הײסט עס, און לאָזט זיך פֿאָרן גלײַך קײן בוקאַרעשט. װער געװױר פֿון דעם דער דירעקטאָר דורך עפּעס אײנעם אַן אַקטיאָר, װאָס האָט באַקומען אַ בריװל פֿון זײַנס אַ באַקאַנטן, אױך אַן אַקטיאָר. װען באַװײַזט אים דער אַקטיאָר דאָס בריװל? פּונקט אַ האַלבע שעה פֿאַרן אַװעקפֿאָר, בײַ הענעך װײַנשענקער אין קעלער. אָט דאָס איז די גאַנצע מעשׂה. און אָט דאָס איז געװען דער סוד דעמאָלט, שבת־צו־נאַכטס אין דרױסן, און אָט דערפֿאַר האָט דאָס דער הײזעריקער אָנגערופֿן דעם דירעקטאָרן מיטן נאָמען „אידיאָט“.
„די דאָזיקע מעשׂה, װאָס איר האָט מיר דערצײלט, ― זאָג איך צום הײזעריקן, ― איז טאַקע אַפֿילו זײער אַ שײנע מעשׂה, נאָר אַ קורצע. װאָס זשע װעט אָבער זײַן װײַטער?“ ― „װײַטער, זאָגט ער, װעט זײַן גוט: די װײַבער װעלן זיך דאָרטן אין בוקאַרעשט, זאָגט ער, אם־ירצה־השם רײַסן בײַ די שלײערס, און מיר װעלן דאָ אָפּדינגען אַ טעאַטער, זאָגט ער, און אַװעקשרײַבן אַ בריװ צו דער חבֿרה, זײ זײַנען, זאָגט ער, אין יאַס, אַז װער עס האָט מיט װאָס, זאָל קומען אַהער, און װער עס האָט נישט קײן פֿאָדעם, זאָל זיצן דאָרט, זאָגט ער, אָדער ער זאָל גײן אַהין, װוּ דער ליבער שבת־קודש גײט אַװעק“. ― נו, און האָצמאַך?“ ― זאָג איך. מאַכט ער צו מיר: „װאָס עפּעס האָצמאַך? האָסט זיך פֿאַרבענקט נאָך אים?“… ― „נײן, זאָג איך, גלאַט אַזױ. איך האָב מיך דערמאָנט, זאָג איך, װי אַזױ האָצמאַך טאַנצט אַ „חסידל“.“ ― „לאָז ער דיר טאַנצן, זאָגט ער, מיטן מלאך־המװת, אָט דער האָצמאַך. װאָס דאַרפֿן מיר אָט דעם דראָנג מיט די לאַנגע פֿיס? מיר װעלן קריגן, זאָגט ער, אומעטום אַזאַ קאָמיקער, װי האָצמאַך“…
דו פֿאַרשטײסט דאָך שױן, טײַערער, אַז פֿון דער בשׂורה איז מיר פֿאַרקילט געװאָרן דער מאַמעס מילך… איך האָב מיך אָבער אײַנגעהאַלטן װי װײַט מעגלעך, געמאַכט אַ פֿרײַנטלעך פּנים. דאָס האַרץ האָט מיר געזאָגט, אַז מיט גוטן װעל איך בעסער מאַכן, און אַז מען דאַרף שלאָגן בלאַט מיט אָט דעם הײזעריקן פּאַרשױן. און איך האָב אים אָנגעהױבן בעטן און געגעבן צו פֿאַרשטײן, אַז כּל־זמן עס װעלן נישט קומען די גאַנצע חבֿרה, װעל איך מיך נישט באַרויִקן. און אױב ער װיל מיר טאָן אַ טובֿה, זאָל ער זען, אַז אַלע זאָלן קומען צו פֿאָרן, און דװקא אָט דער דראָנג האָצמאַך זאָל אױך קומען. „דעמאָלט, זאָג איך, װעל איך מיך פֿילן, גלײַך װי איך בין אין דער הײם, אין האָלענעשטי“… קוקט ער אױף מיר און לאַכט, און זאָגט צו מיר: גוט. זײ שרײַבן אַװעק באַלד אַ בריװ, אַז אַלע זאָלן קומען צו פֿאָרן, און אָט דער דראָנג האָצמאַך זאָל אױך קומען, כאַפּט אים דער רוח! אַזױ זאָגט צו מיר אָט דער הײזעריקער, מוראַװטשיק הײסט עס, און בעט מיך, אַז װאָס איך װעל דאַרפֿן און װען איך װעל עפּעס דאַרפֿן ― זאָל איך מיך װענדן צו אים, און נאָר צו אים, ― װעט ער מיר שטײן אין מײַנע נױטן… און ער לױפֿט אַװעק אין די קלײטן און ברענגט מיר צו טראָגן נײַע מלבושים אַ פּאַק, איך זאָל מיר אױסקלײַבן, װאָס איך װיל און װאָס מיר פּאַסט. און שוכװאַרג האָט ער מיר געבראַכט צו טראָגן דרײַ מאָל, ביז איך האָב מיר צוגעקליבן אַ פּאָר שיך צו מײַן מאָס. און איך האָב מיך אײַנגעװאַשן און אָנגעטאָן פֿון קאָפּ ביז די פֿיס. און אַז איך האָב אַ קוק געגעבן אױף זיך אין שפּיגל, האָב איך מיך אַלײן נישט דערקענט. װוּ זײַנען אַהינגעקומען די טרערן? עס האָט זיך מיר אָנגעהױבן װעלן עסן. און נישט נאָר עסן ― זינגען האָט זיך מיר גאָר פֿאַרגלוסט! און איך האָב מיך צעזונגען װי אַ סאָלאָװײ, גלײַך װי מיר װאָלט געװען גוט װי די גאַנצע װעלט.
מיט דעם אַלעם, װאָס איך האָב דיר באַשריבן אין מײַנע ערשטע בריװ, קענסטו זיכער מײנען, אַז עס האָבן זיך שױן געענדיקט מײַנע גרױסע צרות? נײן, טײַערער, אָט דאָ הײבט זיך ערשט אָן פֿאַר מיר אַ סדרה פֿון נײַע טרערן, בענקעניש, בזיונות, פֿאַרדראָס און האַרצװײטיק אױפֿן פּוד! אַ יאָר האָט דרײַ הונדערט זעכציק טעג. אַ טאָג האָט פֿיר און צװאַנציק שעה. אַ שעה האָט זעכציק מינוט. און יעדע מינוט ברענגט נײַע יסורים מיט נײַע װײטיקן מיט נײַע אָפּקומענישן… אַז סך־הכּל האָב איך גאָר געלעבט אין טעות. איך האָב געמײנט, אַז װערן אַן אַקטריסע איז אַ שפּילעכל. מע טוט זיך איבער און מע גײט אַרױף אױף דער בינע ― און פֿאַרטיק. צום סוף לאָזט זיך אױס, אַז ס'איז נאָך װײַט צום געלעכטער. מען דאַרף דורכמאַכן פֿריִער אַ גאַנצע שקאָלע, דורכגײן שיבֿעה־מדורי־גיהנום. אַרטיסטן, זאָגן זײ, װערן נישט געבױרן. פּאַטטיAdelina Patti 1843-1919, די באַרימטע פּאַטטי, זאָגן זײ, איז מײדלװײַז אַרומגעגאַנגען מיט אַ שאַרמאַנקע און געזונגען אונטער די פֿענצטער… אַזױ האָבן מיר אױפֿגעקלערט דער דירעקטאָר (שטשופּאַק) און מײַן באַשיצער (מוראַװטשיק). און כּדי מע זאָל מיך צוגעװױנען צו דער בינע, האָט מען מיר געגעבן קודם זינגען קופּלעטלעך און לידער און אױסגעלערנט טאַנצן.
דעם ערשטן אױפֿטריט מײַנעם אױף דער בינע װעל איך נישט פֿאַרגעסן װיפֿל איך װעל לעבן. און אױפֿגעטראָטן האָב איך אינגאַנצן מיט אײן לידל. דער דירעקטאָר (שטשופּאַק) באַרימט זיך, אַז ס'איז זײַן לידל. ער אַלײן, זאָגט ער, האָט עס פֿאַרפֿאַסט. דער הײזעריקער זאָגט, שפּײַ אים אין פּנים… װער דאָס האָט פֿאַרפֿאַסט ― װײס איך נישט. נאָר הײבן הײבט זיך עס אָן מיט די װערטער:
דער עיקר איז אָבער נישט דאָס לידל, װי דאָס זינגען. און נישט אַזױ דאָס זינגען, װי דער גרים, דאָס אָנטאָן. מע האָט מיך אָנגעטאָן פֿאַר אַ יונגן־מאַן אַ חסידל. מע האָט מיר אָנגעקלעפּט פּאהלעך. אַרײַנגעשטעלט אין אַ פּאָר מאַנסבילישע אַטלעסענע הױזן, אַ זײַדענע קאַפּאָטע, מיט אַ קאַפּעליושל אױפֿן קאָפּ. די מוזיק האָט געשפּילט, און איך האָב דורכגעזונגען דעם „פֿראַטיק אױף דער נאַכט“ און נאָך צוגעטאַנצט דערצו אַ „פֿרײלעכס“, ― איז געװאָרן, װאָס זאָל איך דיר זאָגן? ― אַן אײַנלײגעניש מיט אַ פּאַטשערײַ בראַװאָ, זאָל גאָט היטן! איך האָב געמײנט ― אָט־אָט פֿאַלט אײַן אױף מיר די סטעליע. ביזן הימל זײַנען געגאַנגען די געשרײען: „ספּיװאַק! ראָזע ספּיװאַק!“ (אַזױ האָב איך שױן געהײסן דעמאָלט אױף דעם אַפֿיש). עס האָט זיך געשפּאָלטן אונטער מיר די ערד. עס האָבן זיך מיר געװיגט די װענט מיט די לאָמפּן. איך האָב נישט געװוּסט, װאָס איך זאָל טאָן. האָט מיך דער דירעקטאָר, פֿון אײן זײַט, און דער הײזעריקער, פֿון דער אַנדערער זײַט גענומען שטױסן פֿון הינטער די קוליסן, אַז איך מוז אױפֿטרעטן פֿאַרן פּובליקום נאָכאַמאָל. האָב איך אױפֿגעטראָטן נאָכאַמאָל. איז דער געפּילדער געװאָרן נאָך גרעסער. האָב איך געמוזט אױפֿטרעטן נאָכאַמאָל און נאָכאַמאָל. איבעראַנײַס זינגען דעם „פֿראַטיק אױף דער נאַכט“ און װידער איבערטאַנצן דאָס „פֿרײלעכס“. איך האָב געטאַנצט, און אַלע האָבן מיט מיר מיטגעטאַנצט: די סטעליע, די װענט, די לאָמפּן, דאָס פּובליקום. און אַז איך האָב געענדיקט, בין איך בײַ זיך הינטער די קוליסן אַנידערגעפֿאַלן װי אַ סנאָפּ און האָב מיך צעװײנט. „קעצעלע דו װײנסט? פֿרײען דאַרפֿסטו זיך! דו װײסט דען, פֿײגעלע, װאָס פֿאַר אַ דערפֿאָלג, װאָס פֿאַר אַ פֿוראָר, װאָס פֿאַראַ טריומף? פּאַטטי איז אַ הונט, גאָט זאָל מיר אַזױ געבן גליק און הצלחה!“… אַזױ האָט מיך געטרײסט מײַן באַשיצער, דער הײזעריקער. און דער דירעקטאָר איז געשטאַנען פֿון דער װײַטנס (אים האָב איך קײנמאָל נישט צוגעלאָזט נענטער װי אַ האַלבן קלאַפֿטער פֿון זיך). ער איז געשטאַנען און אָנגעקװאָלן, געװאָרן ברײטער װי לענגער. דאָס האָט מען געקאָנט אַרױסזען נאָך די באַנעצטע אײגעלעך זײַנע און נאָכן געלעכטער זײַנעם, װאָס זעט אױס מער געװײנט, װי געלאַכט. „אױ קופּלעטן, הערט זשע, צוקער־זיס, זאָל מײַן נאָמען נישט הײסן אַלברעט“… ― אַזױ האָט ער געבעלעבעטשעט מיט דער צונג און געבלישטשעט מיט זײַנע בריליאַנטן.
פֿון דעמאָלט אָן איז אַװעקגעגאַנגען אַ גאַנג „ראָזאַ ספּיװאַק“. נאַכט און נאַכט נאָכדעם טעאַטער־שפּיל, װי אַ מין קאָמפּאָט, האָט מען באַדאַרפֿט אונטערטראָגן דעם פּובליקום ראָזאַ ספּיװאַקס „פֿראַטיק אױף דער נאַכט“ און אױסלאָזן מיט אַ טענצל. ס'איז דאָ אַ סבֿרה, אַז דער קאָמפּאָט האָט דעם ייִדישן פּובליקום מער פּאָליובעט פֿון אַלע מאכלים מיט די פּאָטראַװעס פֿונעם גאַנצן טעאַטער. איך האָב אַלײן געהערט מיט מײַנע אױערן, װי צװײ ייִדן באַלעבאַטים שמועסן זיך דורך אין טעאַטער הױך איבערן גאַנצן זאַל: „װען װעט שױן האָבן אַן עק מיטן פּורים־שפּיל און װען װעט מען שױן אונדז דערלאַנגען אַ ביסל ראָזאַ ספּיװאַק?“… די ערשטע צײַט האָב איך געמײנט, איך װעל אין דער ערד אַרײַן פֿון אַזעלכע קאָמפּלימענטן. נײן, דאָס דאַרף מען פֿאַרשטײן. דאָס דאַרף מען פֿילן!… דאָס פֿאַרקוקן פֿון די מאַנצבילן צו מיר אונטער דער זשילעט… דאָס באַטראַכטן מיך פֿון אַלע זײַטן אין די מאַנצבילשע הױזן… זײערע אױגן בעת־מעשׂה מיט די װערטלעך, װאָס זײ װאַרפֿן אײנס דאָס אַנדערע… הײַנט די בײזע אױגן פֿון די װײַבער ― רבונו־של־עולם! װוּ ס'איז דאָ ערגעץ אַ קרענק אױף דער װעלט, האָב איך זײ געװינטשעװעט, און װוּ ס'איז דאָ ערגעץ אַ קללה ― האָב איך אין זײ אַלעמען אַרײַנגעװאָרפֿן. איך האָב פֿאַרשאָלטן די מאַנצבילן און די װײַבער און דאָס ייִדישע טעאַטער און זיך אַלײן און דעם טאָג, װאָס איך בין געבױרן געװאָרן אױף דער װעלט! איך האָב עס אָבער אַלצדינג, װי דו זעסט, איבערגעלעבט, און דאַנקען גאָט, װאָס איך קאָן עס איצט דערצײלן דיר אין פֿרײדן. און װײסטו, װעמען איך האָב צו פֿאַרדאַנקען? נאָר דיר, מײַן טײַערער, מײַן אײנציקער פֿרײַנד! װאָרעם איך האָב די גאַנצע צײַט אױף קײן מינוט נישט פֿאַרלױרן די האָפֿענונג, אַז אָט קומסטו צו פֿאָרן, אָט דערזע איך דײַן ליכטיק פּנים, און אָט נעמען מיר זיך בײדע פֿאַר די הענט און לאָזן זיך אַװעק אין דער װעלט אַרײַן, אַזױ װי מיר האָבן אָפּגערעדט, זיך תּקיעת־כּף געגעבן… מײַן באַשיצער (דער הײזעריקער) האָט מיך געפֿירט פֿון טאָג צו טאָג, אַז אָט קומען צו פֿאָרן די איבעריקע חבֿרה און מיט זײ װעט קומען „מײַן האָצמאַך“… (אַזױ פֿלעגט ער זיך מיט מיר רײצן). עס זײַנען אָבער אַװעקגעגאַנגען טעג און װאָכן ― װער? װאָס? מע הערט נישט און מע זעט נישט!
די אײנציקע, װאָס האָט זיך יאָ באַװיזן פֿון דעם פֿריִערדיקן חדר, איז געװען די מאַדאַם טשערניאַק, אַן אַקטריסע אַ פֿאַרזעעניש, אַ קאָמישע פֿיגור, װאָס מע רופֿט זי „ברײַנדעלע קאָזאַק“. דו דאַרפֿסט זי געדענקען פֿון האָלענעשטי. אַ קורצינקע, אַ גראָבינקע, מיט גרױסע װײַסע צײן. פֿון איר בין איך דאָס געװױר געװאָרן, אַז מײַן באַשיצער (מוראַװטשיק) האָט מיך גענאַרט, מיאוס אָפּגענאַרט. ער האָט קײן שום בריװ נישט געשריבן צו דער חבֿרה קײן יאַס, אַז זײ זאָלן צוריקקומען. ס'איז געװען ליגן פֿון אָנהײב ביזן סוף!… אָט די דאָזיקע ברײַנדעלע קאָזאַק האָט מיר אָנדערצײלט אַזעלכע זאַכן, אַז די האָר שטעלן זיך קאַפּױר. די דעקאָראַציעס, זאָגט זי, האָט מען אױסגעשריבן, נאָר די קאָמפּאַניע אַקטיאָרן און אַקטריסעס האָט מען איבערגעלאָזט װי אױפֿן װאַסער, אין אַ פֿרעמד לאַנד, זאָגט זי, אָן שפּראַך און אָן אַ גראָשן בײַ דער נשמה. װען נישט זי, װאָלטן זײ דאָרטן אױסגעגאַנגען פֿון הונגער. װי װײַט נאָר מעגלעך, האָט זי זײ, זאָגט זי, אונטערגעהאַלטן. נאָכדעם האָבן זײ אױספֿאַרקױפֿט, זאָגט זי, פֿון זיך, װאָס זײ האָבן געהאַט און האָבן זיך צעקראָכן צעגאַנגען, זאָגט זי, אַזױ װי זאַלץ אױפֿן װאַסער. „נו, און האָצמאַך?“ ― פֿרעג איך זי. ― „האָצמאַך זאָגט זי, איז װי אין דער ערד אַרײַן“… און אַזױ אַלעמאָל פֿלעגט זי מיר דערצײלן שרעקלעכע מעשׂיות פֿון די אָרעמע אַקטיאָרן װי אַזױ מע האָט זײ נעבעך אָפּגעכױמלט, און אַלעמאָל האָב איך אַרײַנגעװאָרפֿן: „נו, און האָצמאַך?“ און אַלעמאָל, איז געװען די אײגענע װערטער: „האָצמאַך איז אין דער ערד אַרײַן“.
נאָר אײנמאָל האָט זיך די ברײַנדעלע קאָזאַק אַרױסגעכאַפּט מיט אַ װאָרט, אַז זי האָט געהערט פֿון אײנעם אַ ייִדישן אַקטיאָר, אַז ער האָט געהערט פֿון נאָך אײנעם, אױך אַ ייִדישן אַקטיאָר, אַז יענער האָט געזען האָצמאַכן מיט עפּעס זײער אַ יונגיטשקן בחורל זײַנען אַרומגעפֿאָרן איבער בוקאַרעשט… דו קאָנסט פֿאַרשטײן, װי מיר האָט געקלאַפּט דאָס האַרץ, אַז איך האָב דערהערט אָט די דאָזיקע װערטער!… צוליב דעם אַלײן האָב איך זי געװאָלט אַרומכאַפּן קושן, און מיר זײַנען געװאָרן פֿון דעמאָלט אָן מיט אָט דער ברײַנדעלע קאָזאַק װי צװײ שװעסטער. און װער שמועסט, זי צו מיר ― איז געװען טאַקע װי אַן אײגענע שװעסטער.
אָט דער ברײַנדעלע קאָזאַק האָב איך צו פֿאַרדאַנקען מיט אַ סך ― אַ סך זאַכן. זי האָט מיר געעפֿנט די אױגן, װער דער דירעקטאָר (שטשופּאַק) איז, און װאָס דער הײזעריקער (מוראַװטשיק) איז, און האָט מיר קלאָר געמאַכט און אױסגעלערנט, װאָס איך האָב צו טאָן אױף דער װעלט. זי האָט מיך באַקאַנט געמאַכט מיט אַזעלכע זאַכן, װאָס װאָלט געװען אפֿשר אָן אַן אומגליק, איך זאָל עס װיסן אַ ביסל שפּעטער… איך האָב איר אָבער צו פֿאַרדאַנקען דערמיט, װאָס איך האָב מיך אַרױסגעראַטעװעט פֿון דער בלאָטע נאָך באַצײַטנס. זי איז געװען די ערשטע װאָס האָט מיר אָנגעװיזן, אַז מײַן אָרט איז נישט דאָ, צװישן די קאָמעדיאַנטן… װען נישט זי, װאָלט איך מיך נאָך אפֿשר עד־היום אַרומגעשלעפּט מיט שטשופּאַקס טרופּע װוּ ערגעץ אַ העק. װען נישט זי, װאָלט איך נאָך איצט אױך אפֿשר אױפֿגעטראָטן אין אַלע שענקלעך, אָנגעטאָן אין מאַנצבילשע הױזן, און געזונגען „פֿראַטיק אױף דער נאַכט“ און געטאַנצט אַ „פֿרײלעכס“
טײַערער! טײַערער! אַז איך דערמאָן מיך אין יענער צײַט, פֿלאַמט מיר מײַן פּנים פֿאַר חרפּה נאָך איצט אױך און עס ברענט אין מיר אַ פֿײַער. נישט אַזױ אױף מײַן דירעקטאָר און נישט אַזױ אױף מײַן באַשיצער, װאָס האָבן געװאָלט פֿון מיר אַרױסציִען װאָס מער געלט, ― דאָס טוט יעדער אונטערנעמער הײַנט אױך. נײן. מיך האָט געברענט אױף יענע זאַטע באַלעבאַטים מיט די פֿעטע בײַכלעך, װאָס פֿלעגן גײן מיך הערן זינגען מײַן „פֿראַטיק אױף דער נאַכט“, אָדער קוקן, װי איך טאַנץ אַ „פֿרײלעכס“, און פֿלעגן קװעלן, זיך באַלעקן, װי אַ קאַץ אױף סמעטענע, אײַנלײגן די װעלט, צעטראָגן דאָס טעאַטער: „ספּיװאַק! ראָזאַ ספּיװאַק!“… ליבהאָבער פֿון ייִדישן טעאַטער ― אַזױ האָבן זײ זיך גערופֿן, און געגאַנגען נאַכט און נאַכט צו שטשופּאַקן אין טעאַטער, פֿאַרקוקט הינטער די קוליסן: „װען װעט זיך שױן באַװײַזן אָט דאָס מײדל אין מאַנצבילשע הױזן“?… אױ, אָט די „ליבהאָבערס פֿון ייִדישן טעאַטער!“. מיט אײנעם אַ „ליבהאָבער פֿון ייִדישן טעאַטער“ מוז איך דיך באַקאַנט מאַכן. און װײַל פֿון אים איז זײער אַ סך צו דערצײלן און ס'איז שױן רעכט שפּעט, לײגן מיר אים אָפּ אױף אַ צװײטן מאָל. אַ גוטע נאַכט, טײַערער מײַנער, שלאָף געזונט!
אײנמאָל ― דאָס איז געװען אין אַ הײסן זומערדיקן טאָג ― זײַנען מיר געװען אַלע אױף פּראָבע. איך האָב שױן געהאַט דעמאָלט אָנגעהױבן שטודירן „ערשטע ראָלן“. קומט מען צו גײן און מע זאָגט אָן דעם דירעקטאָר, אַז עפּעס אַ מענטש פֿרעגט זיך נאָך אױף אים. איטלעכס מאָל, אַז דער דירעקטאָר (שטשופּאַק) דערהערט, אַז עמעצער פֿרעגט זיך נאָך אױף אים, אַזױ װערט ער טױט װי די װאַנט. אַ פּנים, אַלץ איבער די װײַבער… די מאַדאַם טשערניאַק, אָט די, װאָס מע רופֿט „ברײַנדעלע קאָזאַק“, זאָגט, אַז שטשופּאַק האָט, דאַנקען גאָט, נישט קײן צװײ נאָר דרײַ װײַבער… הכּלל. האָט מען אים געגעבן צו װיסן אַז עמעצער, אַ מענטש, פֿרעגט זיך נאָך אױף אים, איז ער באַלד געװאָרן װי צעמישט און אָנגעהױבן זוכן זײַן בעל־יועץ: „שלום־מאיר! װוּ איז ער ערגעץ, שלום־מאיר, אַ כאָליערע!“… דער „מענטש“ אָבער האָט זיך, אַ פּנים, נישט געקאָנט דערװאַרטן ביז עפּעס װאָס, איז ער אױסגעװאַקסן הינטער די קוליסן, און בײדע האָבן זיך געגעבן אַ װאָרף אײנס דאָס אַנדערע אױפֿן האַלדז: „סטעלמאַך!“… „שטשופּאַק!“… אין דעם איז אָנגעלאָפֿן דער „הײזעריקער“, און ס'איז געװאָרן צװישן אַלע דרײַ אַ קושערײַ, אַ גדולה, אַ יום־טובֿ! לײַבלעכע ברידער, װאָס האָבן זיך נישט געזען אַ יאָר צװאַנציק, דאַרפֿן נישט אַזױ דערפֿרײען זיך, װי די דרײַ האָבן זיך דערפֿרײט. און װער שמועסט, אָט דער „מענטש“, װאָס מע רופֿט אים „סטעלמאַך“ ― דער איז שיִער נישט צעשמאָלצן געװאָרן, װי שנײ אױף דער זון. אַ פּנים, פֿאַר גרױס תּענוג, װאָס ער האָט זוכה געװען נאָכאַמאָל צו זען זיך מיט שטשופּאַקן און מיט זײַן רעכטער האַנט דעם הײזעריקן שלום־מאיר מוראַװטשיק.
אַ ייִדל אַ נידעריקס, אַ שװאַרצינקס, אַ האָריקס, שױן אין די יאָרן, נאָר גוט געפּאַקט, גוט אױסגעפּאַשעט מיט אַ קײַלעכיק בײַכל, מיט אַ געלײַטערט פּנים, מיט טרערנדיקע אײגעלעך און מיט זײער־זײער אַ זיס־צוקערדיק שמײכעלע, װאָס ליגט שטענדיק צעגאָסן איבערן גאַנצן פּנים (עס זעט אױס אַז דער מענטש איז צופֿרידן מיט זיך, מיט גאָט, מיט אַלע מענטשן און מיט דער גאַנצער װעלט) ― אָט דאָס איז דער פּאָרטרעט פֿון דעם פּאַרשױן, װאָס מע רופֿט אים סטעלמאַך. אַ מעלה האָט ער ― ער איז נישט גרױס בײַ זיך. און כאָטש ער אַלײן זאָגט אױף זיך, אַז ס'איז אים קײן עין־הרע גוט װי די װעלט, און אַז ער איז קײן עין־הרע זײער רײַך, פֿונדעסטװעגן איז ער בײַ זיך פּראָסט און קלײן און פּשוט. ער האָט פֿײַנט, װי אַנדערע, זאָגט ער, בלאָזן פֿון זיך. ער האָט פֿײַנט אַרױסבאַװײַזן, זאָגט ער, גרױסקײט. אַדרבא ער אַלײן האָט ליב צו דערצײלן פֿאַר איטלעכן באַזונדער, און צו יעדער צײַט, װען איר װילט, זײַן גאַנצע ביאָגראַפֿיע. דערצײלן זײַן ביאָגראַפֿיע װעט אים קײנמאָל נישט נימאס װערן. רײדן רעדט ער שטיל, קױם װאָס מע הערט, מיט אַ גרינגן זיפֿץ און מיט אַ שמײכעלע, גלעט דיך בעת־מעשׂה איבער דער האַנט, אָדער ער האַלט דיך צו בײַם קנעפּל, זאָלסט נישט אַװעקגײן ― און עס קניפּט זיך און עס קײטלט זיך בײַ אים אײנס אינעם אַנדערן, טאַקע נאָר עפּעס חידושים־ונפֿלאָות, מעשׂיות פֿון טױזנט און אײן נאַכט. איך װײס נישט, אױב עס װעט אױסקומען גוט, נאָר איך װעל פּרובירן איבערגעבן דיר זײַן ביאָגראַפֿיע טאַקע מיט זײַן לשון.
― געװען איז ער, נישט הײַנט געדאַכט, נישט פֿאַר אײַך געדאַכט, נישט פֿאַר קײן שום מענטשן געדאַכט, ― אַזױ הײבט ער אָן צו דערצײלן זײַן ביאָגראַפֿיע מיט אַ זיפֿץ און מיט אַ שמײכעלע, און דאָס פּנים שײַנט, ― געװען, נישט הײַנט געדאַכט, נישט פֿאַר אײַך געדאַכט, נישט פֿאַר קײן שום מענטשן געדאַכט, אַ ייִד אַן אָרעמאַן אַ קבצן, אַ דלפֿון, אַן עני־ואבֿיון און אַ מטופּל מיט קינדער דערצו, טאַקע ממש קײן שטיקל ברױט נישט געװען. געזעסן ערגעץ װײס איך װוּ, אין אַ קלײן שטעטל, אַ מידבר, אַ העק, נישט װײַט פֿון בערדיטשעװ, מיטן נאָמען מאַכנעװקע אָדער יאַכנעװקע (איך האָב שױן פֿאַרגעסן דעם נאָמען), און געלעבט פֿון דעם, װאָס ער האָט גענײט היטלען, שמױסענע היטלען, פֿאַר גױים, געגאַנגען דרײַ מאָל צו פֿוס מיט דער סחורה אױף די ירידים, טאָמער װעט מען עפּעס פֿאַרדינען. די שטיװל, נישט הײַנט געדאַכט, נישט פֿאַר אײַך געדאַכט, נישט פֿאַר קײן שום מענטשן געדאַכט, אַרומגעבונדן מיט שטריקלעך ― די פּאָדעשװעס זאָלן חלילה נישט אָפּפֿאַלן, און אַ פּעלצל האָט ער געטראָגן, װי אַ רעשעטע, פֿון סאַמע לעכער. דער פֿראָסט ברענט, דער שנײ סקריפּעט, דער װינט שמײַסט אין פּנים אַרײַן און דאָס האַרץ חלשט. און אין דער הײם, נישט הײַנט געדאַכט, נישט פֿאַר אײַך געדאַכט, נישט פֿאַר קײן שום מענטשן געדאַכט, ליגט אַ קראַנק װײַב מיט קלײנע קינדער. דאָס עלטערע איז נאָך נישט אַלט געװען דעמאָלט קײן זעקס יאָר. הערשעלע האָט מען אים דעמאָלט גערופֿן. געװען פֿון קלײנװײַז אױף אַ געראָטן קינד, אַ גאָלד. טאָג װי נאַכט פֿלעגט עס אַרומגײן מיט צװײ שטעקעלעך און שפּילן, און שפּילן, און שפּילן. „הערשעלע, װאָס טוסטו דאָס?“ ― „איך שפּיל, זאָגט ער, אױפֿן פֿידל“. גײט דער פֿאָטער אױף טשיקאַװעס אײנמאָל און ברענגט אים צו טראָגן אַ פּראָסטע גױיִשע פֿידל, װאָס האָט די װערט דרײַ גילדן. דאָס קינד האָט דערזען אַ פֿידל ― האָט עס זיך אַזש צעװײנט. װוּ האָט ער געזען אַ פֿידל? װער האָט אים באַװיזן, װי אַזױ מע דאַרף שפּילן? זאָל איך אַזױ װיסן, זאָגט ער, אַ בײזע װעטשערע מיט אײַך אין אײנעם. דאָס קינד האָט, זאָגט ער, אַלײן, אַלײן פֿון זיך, גענומען רימפּלען, און געגרימפּלט, און געגרימפּלט, אַזױ לאַנג ביז ער האָט אָנגעהױבן שפּילן ניגונים. דאַרף גאָט פֿירן אַזױ, אַז אין יענעם שטעטל װױנט אַ פּריץ, אַ גראַף צי אַ קניאַז (איך געדענק שױן נישט אַקוראַט). דאָס שטעטל איז טאַקע זײַן שטעטל. װערט געװױר דער פּריץ, אַז בײַ אים אין שטעטל געפֿינט זיך דװקא בײַ אַן אָרעם ייִדל אַ קירזשנער אַ ייִנגעלע אַן אַנטיקל ― שפּילט ער אױפֿן פֿידל, אַז עס לאָזט זיך אױס די װעלט. הײסט דאָך דער פּריץ מסתּמא, מע זאָל אים ברענגען דאָס ייִדל מיטן ייִנגעלע מיטן פֿידל. און אַז דער פּריץ הײסט, קאָן מען קײן חזיר נישט זײַן און מע מוז גײן. געקומען צום פּריץ מיטן ייִנגעלע און מיטן פֿידל. דאָס ייִנגעלע האָט מען אַרױפֿגעשטעלט אױפֿן טיש און עס האָט געגעבן אַ שפּיל אײנס און צװײ און דרײַ ― דער פּריץ איז באַלד געװאָרן די כּפּרה, און די פּריצה האָט אַרומגעכאַפּט דאָס קינד קושן און האַלדזן. און עס איז באַשאַפֿן געװאָרן אױפֿן טיש טײ און קאַװע און פֿאַרבײַסן: בולקעס, אײער, אײַנגעמאַכטס ― אַלצדינג, װאָס אַ ייִד מעג עסן. „זיץ, מאַכט צו אים דער פּריץ, זיץ, װאָס שטײסטו? דו װײסט דען, זאָגט ער, װאָס דו פֿאַרמאָגסט? דו פֿאַרמאָגסט, זאָגט ער, אַ טײַערן שטײן. דו ביסט, זאָגט ער, אַ מיליאָנער. נאָר װאָס דען, זאָגט ער, דו ביסט אַ פּראָסטער מענטש אַ בלינדער. דו װעסט, זאָגט ער, זײַן ערגער פֿון ערגער, אױב דו װעסט דאָס קינד לאָזן װאַקסן אַזױ, נישט אָפּגעבן אים אין שטאָט אַרײַן לערנען, שטודירן מוזיק!“… רופֿט זיך אָן צו אים דער פֿאָטער: „אַדוני פּריץ, דיר איז, אַ פּנים גרינג צו זאָגן ― „שטודירן מוזיק!“ איך בין, נישט דאָ געדאַכט, נישט פֿאַר קײן מענטשן געדאַכט, אַ ייִד אַן אָרעמאַן, אַ קבצן, אַ דלפֿון, אַן עני־ואבֿיון און אַ מטופּל מיט קינדער דערצו!“… מאַכט צו אים דער פּריץ: „לאָז דיך נישט אַרן. דו גיב אים נאָר איבער אױף מײַנע הענט, מאַך איך דיר אים פֿאַר אַ לײַט“… אַזױ זאָגט צו אים דער פּריץ, און די פּריצה שאָקלט צו מיטן קאָפּ. איז אָבער דער סטעלמאַך אױך נישט פֿון די, װאָס צען אַ גראָשן. טראַכט ער זיך: דערװײַל, ביז עפּעס װאָס, ביז דער פּריץ װעט מאַכן זײַן קינד פֿאַר אַ לײַט, קאָן אים, דעם פֿאָטער, בלײַבן װינציקער מיט אַ קינד, און דעם כּלל־ישׂראל ― װינציקער מיט אַ ייִדן… נײן, פּריץ־לעבן, דאָס איז נישט קײן פּלאַן, זאָגט ער. דו הײסט מיך בעסער שפּאַנען פֿערד און לײַ מיר אױס עטלעכע קערבלעך אױף הוצאָות, כאַפּ איך מיך אַראָפּ מיטן קינד קײן בערדיטשעװ. אַ גרױסע שטאָט, קײן עין־הרע, אַ סך ייִדן, רײַכע מענטשן“…
כּך־הװה. געקומען למזל מיטן קינד קײן בערדיטשעװ. ער דרײט זיך אַרום מיטן קינד איבער דער שטאָט. אַ כּרך־גדול. עס קאָכט װי אין אַ קעסל. ייִדן לױפֿן אַרום, דער אַהער, דער אַהין, פֿאַרטראָגן, פֿאַרטאַראַראַמט. קײנער קוקט זיך נישט אַרום. דאָס קינד װיל נעבעך עסן. און װי אױף צו להכעיס, זומערצײַט, עפּל און באַרן און פֿלױמען בזיל־הזול. דאָס קינד גײט אױס נאָך פֿלױמען ― און איר זאָלט זאָגן, אַ פּרוטה בײַ דער נשמה. הײבט ער אָן אָפּשטעלן אײנעם, דעם אַנדערן, בעטן אַן עצה, מער נישט אַז אַן עצה: „װאָס טוט מען, ייִדישע קינדער, אַזױ און אַזױ: איך פֿאַרמאָג אַ טײַערן שטײן, זעט איר אַ מיליאָן“… קוקן זײ אים אָן װי אַ משוגענעם: אַ ייִד גײט אָפּגעריסן־אָפּגעשליסן, שלעפּט זיך אַרום מיט עפּעס אַ ייִנגעלע, נאַקעט און באָרװעס, און זאָגט אַז ער פֿאַרמאָגט אַ מיליאָן. הײבט ער אָן זײ געבן צו פֿאַרשטײן, דערצײלט זײ, װאָס דער פּריץ האָט געזאָגט, און װיל זײ באַװײַזן, װאָס דאָס ייִנגעלע קאָן. צעלאַכט מען זיך און מע בטלט אױס צו אים אַלע חלומות! פֿאַרדריסט דאָס אים. גײט ער אַװעק צו די יונגעלײַט, צו אײנעם, צום אַנדערן, דערצײלט זײ, װאָס דער פּריץ האָט געזאָגט, און בעט זיך מע זאָל לאָזן דאָס ייִנגעלע אַ שפּיל טאָן באַװײַזן זײ, װאָס דאָס ייִנגעלע קאָן… אױסגעהערט, רופֿן זײ זיך אָן צו אים: „באשר־בכן, װאָס זשע װילט איר, רב ייִד?“ ― װאָס זאָל ער װעלן? ער װיל נעבעך עטלעכע קערבלעך, כאָטש קאָנען אַװעקפֿאָרן צוריק אַהײם… רופֿט זיך אָפּ צו אים אײנער: „שאַט, װײסט איר װאָס? מיר װעלן אײַך מאַכן אַ קאָנצערט!“ קלערט זיך דער פֿאָטער: ער זאָל אַזױ װיסן אַ בײזע װעטשערע! פֿרעגט אים בחרם, װאָס הײסט דאָס אַ קאָנצערט? נאָר זײ זאָגן קאָנצערט, לאָז זײַן אַ קאָנצערט…
הכּלל, ער האָט בײַ זײ נושׂא־חן געװען. חבֿרה האָבן געדונגען אַ זאַל. מע האָט אָפּגעדרוקט אַפֿישן און מע האָט אָנגעהױבן אַרומגײן פֿאַרקױפֿן בילעטן ― קײנער קױפֿט נישט. שלעכט, װאָס װעט זײַן? „לאָז אײַך נישט אַרן, זאָגן זײ, ביזן קאָנצערט איז נאָך װײַט. געקומען דער אױפֿדערנאַכט פֿונעם קאָנצערט. שױן אַ זײגער אַכט. אַ זײגער נײַן. אַ זײגער האַלב־צען ― נישטאָ קײנער. ערשט אַרום עלף האָבן זיך צונױפֿגעזאַמלט עטלעכע יונגעלײַט, קױם אַ מנין. מע טוט זיך אַ כאַפּ: װוּ איז דאָס ייִנגעלע? דאָס ייִנגעלע שלאָפֿט. קױם אױפֿגעװעקט. אַװעקגעשטעלט אױף אַ בענקל. דאָס ייִנגעלע האָט זיך צעשפּילט ― נו־נו! דאָס איז שױן געװען אַ קאָנצערט! מע האָט דאָס קינד אַרומגערינגלט, געקװעטשט, געקושט, שיִער נישט דערשטיקט. נאָר װאָס קומט אַרױס, אַז ס'איז נישטאָ אַפֿילו מיט װאָס פֿאַרן זאַל צו באַצאָלן? געקומען אַהײם, אױף דער אַכסניא הײסט עס, מיד, צעבראָכן, הונגעריק. עסן, זאָגט די באַלעבאָסטע, איז שױן שפּעט… בעטל אױף צו לײגן זײ שלאָפֿן ― הײסט זיך דער באַלעבאָס באַצאָלן פֿריִער געלט. ביטער! בעט מען אױס דאָס פּעלצל אױף דער ערד און מע לײגט אַװעק אַ קולאַק צוקאָפּנס. דאָס קינד װערט אַנטשלאָפֿן ― אַ קינד בלײַבט אַ קינד ― און ער, דער פֿאָטער הײסט עס, ליגט און טראַכט, דער מוח װערט אים שיִער נישט צעפֿאַלן: װי אַזױ רײַסט מען זיך אַרױס פֿון דעם דאָזיקן מקום? ער פֿילט, דאָס האַרץ זאָגט אים, אַז נעבן אים, אָט דאָ אױפֿן צעריסענעם פּעלצל, װאַלגערט זיך נעבעך אַ פֿאַרמעגן. אַ מיליאָן. נאָר גײן שרײַ „אַני שלמה!“ ― מיט די געדאַנקען װערט ער אַנטשלאָפֿן. דער פֿאָטער הײסט עס, און עס חלומט זיך אים אַ חלום, אַ מאָדנער חלום: אין מיטן שטאָט אַ בױם מיט פֿלױמען. גאַנץ אױבן, אױפֿן שפּיץ בױם, שטײט זײַן זון און טרײסלט, טרײסלט דעם בױם, און פֿונעם בױם גלײַך אַראָפּ צו אים, צום פֿאָטער, פֿאַלן… נישט קײן פֿלױמען, נאָר ― מיליאָנען! אײן מיליאָן נאָכן אַנדערן. אײן מיליאָן נאָכן אַנדערן. ער, דער פֿאָטער הײסט עס, בײגט זיך אָן צו דער ערד, קוקט זיך אַרום אױף אַלע זײַטן, הײבט אױף די מיליאָנען און שטופּט אין די קעשענעס אַרײַן. דער זון פֿון אױבן פֿרעגט אים: „טאַטע נאָך?“ ― „נאָך־נאָך“! ענטפֿערט אים דער פֿאָטער און װערט גאָר נישט מיד, קלײַבנדיק די מיליאָנען. פּלוצעם דערהערט ער פֿון דער װײַטן אַ טומל, אַ געפּילדער. „גענוג שױן טרײסלען!“ ― זאָגט ער צום זון, און כאַפּט זיך אױף ― דערזעט ער, אַז ער ליגט מיטן קינד אױף דער ערד, דאָס פּעלצל צוקאָפּנס, די שטוב איז פֿול מיט מענטשן. דער באַלעבאָס איז טױט װי די װאַנט. די באַלעבאָסטע ברעכט די הענט און װײנט: „אירע פּערל! אירע פּערל!“… ער שטײט אױף פֿון דער ערד, װיל גײן צו דער טיר, זאָגט מען אים: זײַט זשע מוחל, רב ייִד, מיר װעלן אײַך פֿריִער באַזוכן“… ― „װאָס הײסט ― איר װעט מיך באַזוכן?“ ― „מיך װעלן אײַך אױסטאָן, זאָגן זײ, נאַקעט, אײַך און אײַער קינד, און באַזוכן, אפֿשר, זאָגן זײ, זײַנען על־פּי־טעות צו אײַך פֿאַרקראָכן בײַנאַכט דער באַלעבאָסטעס פּערל?“
(עס װײַזט אױס, אַז דאָ פֿעלן עטלעכע בלעטלעך, װאָרעם אין דער װײַטערדיקער געשיכטע איז צו זען, אַז דער סטעלמאַך מיט זײַן װוּנדערקינד זײַנען שױן אין פּעטערבורג, און אַז דאָס קינד הײסט שױן נישט הערשעלע, נאָר גרישאַ, און אַז ער באַקומט שױן גאָר פּענסיע.)
געקומען קײן פּעטערבורג ― עס קאָכט די שטאָט. פֿון אײנעם צום אַנדערן. פֿון אײנעם צום אַנדערן. דאָ אַן אָנבײַסן, דאָ אַ װאַרעמס, דאָרט אַ װעטשערע. און דאָס קינד ― אױף די הענט טראָגט מען אים אַרום. אומעטום, װוּ ערגעץ אַ באַל, אַ קאָנצערט, אַן אָװנט, ― הערט מען נאָר „גרישאַ סטעלמאַך“ און „גרישאַ סטעלמאַך“. סטודענטן, פּראָפֿעסאָרן, קריסטן, דאַמען ― אַלע אין אײן קול: „גרישאַ סטעלמאַך!“ עס קאָכט! עס זידט! פֿון געלט שמועסט מען נישט. װי באַלד פּענסיע ― איז דאָך אַנדערע װערטער. אמת, די פּענסיע איז אים פֿאַרלאָפֿן מיט בלוט און מיט בזיונות און מיט לױפֿענישן פֿון אײנעם צום אַנדערן. קױם מיט צרות זיך דערשלאָגן, אי דאָס ― צוליב אַ קריסט, אַ רשע, אַ צורר־היהודים ― אַ סך צו דערצײלן. און אַזױ גײט אַװעק אַ יאָר און אַ יאָר. דאָס קינד װאַקסט און דער נאָמען װאַקסט נאָך גרעסער. נישטאָ שױן, דאַנקען גאָט, פֿאַר אים קײן לערער. אַן עק. אױסגעגאַנגען פּראָפֿעסאָרן אין פּעטערבורג. ער האָט זײ אַלעמען אַריבערגעיאָגט. װאָס װעט זײַן װײַטער? צײַט אַ קלער טאָן מכּוח תּכלית. אײביק קײן פּענסיע װעט מען נישט געבן. צײַט אַלײן אָנהײבן פֿאַרדינען. מע דאַרף געבן אַ פֿאָר אַרױס מיטן קינד אױף דער װעלט. און טאַקע װאָס גיכער. װאָרעם כּל־זמן דאָס „װוּנדערקינד“ איז אַ קינד, איז דאָס אַ װוּנדער, װאָס אַלע װילן דאָס זען. קױם אָבער טוט עס אַ װאַקס אַרױס פֿון די קורצע הײזלעך, אַזױ װערט דאָס קינד אױס קינד און דער װוּנדער ― אױס װוּנדער. גאָט װײס, װאָס פֿון אַ קינד קאָן נאָך אױסװאַקסן און אין װעמענס הענט ער קאָן נאָך אַרײַנפֿאַלן… על־כּן דאַרף מען זען אַרײַנכאַפּן באַצײַטנס… אַזױ האָט זיך דער פֿאָטער באַרעכנט, און אַזױ איז דאָס טאַקע געװען. דאָס הײסט, נישט אַזױ גיך טוט זיך עס, װי סע רעדט זיך. אַרױספֿאָרן אױף דער װעלט ― קאָסט געלט, און קײן געלט איז נישטאָ. װאָס זשע טוט מען? דאַרף מען געפֿינען עפּעס אַן עצה, זוכן אַ שותּף: דײַן געלט, מײַן סחורה… און גאָט האָט אים געהאָלפֿן, ער האָט געפֿונען אַ בעלן, אַ דײַטש, מיטן נאָמען שולץ, װאָס נעמט זײ אױף זײַנע הוצאָות, און װיפֿל עס װעט מאַכן ― איז חצי שלי חצי שלך. נאָר װאָס דען? אַ קלײניקײט: ער װיל אַ קאָנטראַקט אױף צען יאָר.. „דײַטש! ביסט משוגע, צי חסר דעה? װאָס פֿאַר צענדליקער יאָרן? גענוג אַ יאָר, גענוג צװײ יאָר, דרײַ יאָר ― אַן עק!“ כאָטש האַק אים, כאָטש בראָק אים. אַן אײַנגעשפּאַרטער דײַטש! דערװײַל די צײַט שטײט נישט. קאָסטן קאָסט. פֿון דער הײם שרײַבט מען, מע זאָל שיקן געלט. אַהין־אַהער, מע האָט זיך מיטן דײַטש קױם אױסגעגלײַכט אױף פֿינף יאָר. זיך צעשריבן מיט אַ קאָנטראַקט, װי עס געהער צו זײַן, און מע האָט זיך אַװעקגעלאָזט אין אַ גוטער שעה איבער דער װעלט. מע האָט אָנגעהױבן קלאַפּן קאָנצערטן, אײנס נאָך דאָס אַנדערע, אײנס נאָך דאָס אַנדערע, און דאַנקען גאָט, ס'איז אַװעק מיט הצלחה. װוּהין מע קומט ― איז חושך! הערן גרישאַ סטעלמאַך ― לױפֿט מען װי אױף אַ שׂרפֿה. מענטשן ― אַזױ װי זאַמד, אַזױ װי שטערן אין הימל. גבֿירים, אַדירים, קריסטן, שׂררות ― אַזױ װי פֿליגן, אַזױ װי פֿליגן פֿאַלן זײ, און געלט ― שיט זיך פֿון אַלע זײַטן. ס'איז נאָר אַ פֿאַרדראָס, װאָס מע דאַרף זיך טײלן מיט אָט דעם דײַטש! פֿאַרװאָס קומט אים אַזױ פֿיל געלט? װאָס האָט ער אַרײַנגעלײגט? דעם טאַטנס ירושה? צי די גרױסע תּורה, װאָס דאָ איז? ער קאָן שױן, ברוך־השם, אַלײן די מלאָכה פֿון קאָנצערטן, אַ טײַערע מציאה! מע קומט צו פֿאָרן אין אַ שטאָט, גיט מען צו װיסן קודם אין אַלע צײַטונגען, מע באַצאָלט, הײסט עס, פֿאַר אַנאָנסן, און זײ הײבן אָן קלאַפּן און טרומײטערן: „גרישאַ סטעלמאַך קומט צו פֿאָרן!“ „גרישאַ סטעלמאַך פֿאָרט!“ „גרישאַ סטעלמאַך איז געקומען!“… מע דינגט אָפּ אַ זאַל אָדער אַ טעאַטער, מע קלעפּט אױס אַפֿישן, מע דרוקט אָפּ בילעטן ― און אַ גוטן טאָג. ס'איז נאָר אַ װײטיק: דער דײַטש! אַן עבֿירה פֿאַר גאָט. נאָר אַז מע ליגט אין פֿאַס ― איז עפּעס אַ תּירוץ? פֿאַרפֿאַלן! אײן שטיקל טרײסט, װאָס אָט־אָט ענדיקן זיך די פֿינף יאָר, גײט אױס דער קאָנטראַקט, װעט ער שלאָגן כּפּרות מיטן דײַטש ― דעמאָלט װער איז צו אים גלײַך? „זײַן סחורה, זײַן געלט“…
אָט אַזױ לאָזט אױס אָט דער סטעלמאַך זײַן ביאָגראַפֿיע מיט אַ שײַנענדיק פּנים, גלעט זיך דאָס בײַכל און צעפֿרעגט זיך בײַ שטשופּאַקן, װאָס הערט זיך עפּעס בײַ אים און װאָס רעדט זיך גלאַט אין ייִדישן טעאַטער? װאָרעם דאָס ייִדישע טעאַטער איז בײַ אים, זאָגט ער, דאָס אײנציקע שטיקל פֿאַרגעניגן. דעם זונס קאָנצערטן ― דאָס איז בײַ אים געשעפֿט. און אַז ער װיל זיך אונטערהאַלטן, גײט ער אין טעאַטער. אין ייִדיש טעאַטער. ער האַלט זײער פֿון ייִדיש טעאַטער און קען זיך דעריבער מיט אַלע ייִדישע אַרטיסטן. און דערפֿון נעמט זיך זײַן גוטפֿרײַנדשאַפֿט מיט שטשופּאַקן. ער, אַז ער קומט צו פֿאָרן, זאָגט ער, אין אַ שטאָט, איז דאָס ערשטע ― צעפֿרעגט ער זיך קודם, װוּ קאָן מען עסן כּשר און צי ס'איז דאָ אַ ייִדיש טעאַטער? ייִדישע פֿיש און ייִדיש טעאַטער ― װאָס קאָן זײַן בעסער דערפֿון? נאָך אײדער ער איז אַהער געקומען צו פֿאָרן, האָט ער שױן געהערט, זאָגט ער, אַז בײַ זײַן פֿרײַנד שטשופּאַקן איז דאָ אַ נײַעס, עפּעס אײנע אַ ראָזאַ ספּיװאַק, מע לױבט זי זײער… „אָט דאָס איז זי“, ― מאַכט צו אים שטשופּאַק און װײַזט אָן אױף מיר מיט זײַנע רױטע אָנברעמענדיקע אױגן, און דער סטעלמאַך ציט מיר אױס אַ האַנט, אַ װאַרעמע, אַ װײכע האַנט, װי אַ קישן, און אַ האָריקע, מיט קורצע גראָבע האָריקע פֿינגער, און דאָס גאַנצע פּנים בײַ אים װערט אָקאָרשט נישט צעשמאָלצן פֿאַר תּענוג. „טאַקע באמת, ― זאָגט ער. ― װער איז זי און פֿון װאַנען?“ ― „זי איז טאַקע מײַנע אַ פּלימעניטשקע פֿון װאַרשע, אַ יתומעלע, אָן אַ טאַטן, אָן אַ מאַמען“. ― טאָקט אים שטשופּאַק אַ קײַלעכיקן ליגן און שנורעװעט צונױף די געקנײטשטע ליפּן, ער זאָל זיך עס אַפֿילו פֿאַרקרימען. „נעבעך!“ ― זאָגט סטעלמאַך מיט אַ שמײכעלע און מיט אַ רחמנות־פּנים, קװעטשט מיך די האַנט, געזעגנט זיך אָפּ און זאָגט צו, אַז ער װעט קומען אױף דער נאַכט, ער װעט קומען, זאָגט ער, גאָר אָן אַ שום תּירוץ, מיך הערן זינגען. „מיטן יאַט?“ ― פֿרעגט אים שלום־מאיר מוראַװטשיק. „זאָל גאָט היטן! ― ענטפֿערט אים סטעלמאַך און טוט זיך אַזש אַ װאָרף גלײַך װי מע האָט אים אָפּגעבריט. ― װאָס הײסט, מײן גרישאַ װעט גײן אין ייִדיש טעאַטער, כאַ־כאַ־כאַ? לאָמיך מיך נאָר באַװײַזן מיט אים אײנמאָל צװישן ייִדן ― איז אַן עק, פֿאַרפֿאַלן די קו מיטן שטריקל… נישט מחמת ער איז בײַ מיר חלילה קײן ייִד נישט. אַדרבא. נאָר װאָס דען? מע דאַרף עס פֿאַרשטײן. ס'איז אַן אײדעלע מאַטעריע“… (דאָ באַװײַזט סטעלמאַך מיט די קורצע גראָבע פֿינגער, װאָס פֿאַר אַן אײדעלע מאַטעריע דאָס איז.) „איר שפּילט זיך, זאָגט ער, מיט מײַן גרישאַ? מײַן גרישאַ, אַז ער פֿאָרט, איז נאָר ערשטע קלאַס, דאָרט װוּ קײן ייִדן פֿאָרן נישט. און שטײן שטײען מיר, זאָגט ער, נאָר אין בעסטן און שענסטן האָטעל. און אַז מע דאַרף גײן צום קאָנצערט ― עס מעג זײַן דרײַ טריט ― איז נאָר געפֿאָרן, און דװקא אין אַ געדעקטער קאַרעטע. אים קאָן מען, זאָגט ער, נישט זען גלאַט אַזױ, אָן געלט, כאַ־כאַ. אים, אַז מע װיל זען, דאַרף מען פֿריִער אָנקומען צום דײַטש. און פֿאַר אַ דײַטש, זאָגט ער, האָט מען דרך־ארץ, כאָטש אַפֿילו דער דײַטש ― צװישן אונדז זאָל עס בלײַבן ― איז סך־הכּל אַלײן אױך אַ ייִד, כאָטש ער הײסט שולץ, נאָר ער װיל נישט, זאָגט ער, מע זאָל װיסן… עס פּאַסט נישט… צו מיר, זאָגט ער, אַז עמעצער קומט און װיל זיך זען מיט מײַן גרישען, עפּעס אַ טובֿה, אָדער גלאַט זיך באַקענען, ― שיק איך אים אָפּ צום דײַטש, כאַ־כאַ־כאַ, צום דײַטש“…
אָט דאָס איז דער סטעלמאַך. און אָט דעם מענטשן האָב איך צו פֿאַרדאַנקען מיט מײַן גאַנצער קאַריערע און מיט מײַן גאַנצן לעבן אפֿשר. נאָר װײַל דער בריװ איז שױן אַזױ אַ ביסל צו לאַנג, איבערגעכאַפּט די מאָס, לײג איך אָפּ אױף אַ צװײטן מאָל. זײַ געזונט, מײַן טײַערער!
מײַן טײַערער פֿרײַנד!
דער „ליבהאָבער פֿון ייִדישן טעאַטער“, מאיר סטעלמאַך, איז כּמעט נישט אַרױסגעקראָכן פֿון אונדזער טעאַטער. נאַכט אין נאַכט האָט ער געװײקט בײַ אונדז, געהערט דרײַ מאָל אײן שטיק, ס′איז אים גאָרנישט נימאס געװאָרן. געזעסן איז ער בײַ אונדז תּמיד אױבנאָן, צעלײגט אין דער ערשטער רײ, געװײנטלעך אומזיסט, װאָרעם אַ „ליבהאָבער פֿון ייִדישן טעאַטער“ צאָלט קײן געלט נישט. דערפֿאַר האָט ער אַפּלאָדירט אַלעמאָל פֿריִער פֿון אַלעמען און שטאַרקער פֿון אַלעמען און מער פֿון אַלעמען. ער איז געװען אַנטציקט כּמעט פֿון יעדן אײנציקן אַקטיאָר און װער שמועסט פֿון מיר און פֿון מײַנע לידער ― איז ער געװען, װי זאָגט שלום־מאיר מוראַװטשיק, די כּפּרה! דאָס ערשטע מאָל איז ער פֿון מײַן „פֿראַטיק אױף דער נאַכט“ אַזױ אַרױס פֿון די כּלים, אַז ער איז אַרײַנגעלאָפֿן הינטער די קוליסן און מיט טרערן אױף די אױגן האָט ער אַרומגעכאַפּט מײַן דירעקטאָר (שטשופּאַקן) און האָט זיך מיט אים אַזש צעקושט.
מײַן דירעקטאָר האָט אַ פּאָר מאָל געגעבן אָנצוהערעניש, אַז ער װאָלט אַ בעלן געװען הערן זײַן גרישען שפּילן, האָט ער זיך געמאַכט נישט װיסנדיק און פֿאַררעדט די צײן. שטשופּאַקס אָנצוהערענישן זײַנען אָבער געװען אַזױ גראָב, אַז ער האָט שױן געמוזט יוצא זײַן און האָט אײנמאָל אין אַ זונטיק געבראַכט צו טראָגן דרײַ בילעטן: דעם דירעקטאָר, דעם הײזעריקן און מיר ― אױף אַ מאַטינע, אַ פֿרימאָרגנדיקן קאָנצערט. בעת־מעשׂה האָט ער גענומען אױסמאָלן, װאָס פֿאַר אַ גרױסאַרטיקער קאָנצערט דאָס װעט זײַן. „דאָס װעט שױן זײַן, זאָגט ער, אײנמאָל אַ קאָנצערט: זײַן גרישאַ װעט שפּילן, דער דײַטש װעט אַקאָמפּאַנירן און מאַרטשעלאַ עמבריך װעט זינגען. װילט איר אפֿשר װיסן, זאָגט ער, װער אָט די מאַרטשעלאַ עמבריך איז? דאָס איז, זאָגט ער, די צװײטע פּאַטטי, װאָס זאָגט ער ― פּאַטטי צען מאָל, הונדערט מאָל, טױזנט מאָל גרעסער פֿון פּאַטטין! דאָס ערשטע מאָל, זאָגט ער, אַז פּאַטטי האָט זי דערהערט זינגען איז זי איר געפֿאַלן אױפֿן האַלדז און געזאָגט צו איר מיט די װערטער: „מיר זײַנען צװײ שטערן ― איך בין דער שטערן װאָס גײט אונטער, דו ביסט דער שטערן, װאָס גײט אױף“ ― און האָט זיך צעװײנט… פֿאַרשטײט זיך, אַז מיט קײן אַנדערן װעט אָט די עמבריך אין אַ קאָנצערט נישט אױפֿטרעטן פֿאַר קײן געלט, נאָר מיט זײַן גרישען ― איז עפּעס אַנדערש… ס'איז אַװעק אַ גאַנג: „גרישאַ־גרישאַ, גרישאַ־גרישאַ… “ איך װאָלט שױן געװאָלט דערלעבן זען אָט דעם גרישען, זען און הערן, װאָס איז דאָס פֿאַר אַ מין גרישאַ אױף דער װעלט?
גאָט האָט געהאָלפֿן, איך האָב דערלעבט אים זען און הערן. און איך מוז דיר זאָגן, מײַן טײַערער פֿרײַנד, אַז איך האָב געזען פֿאַר זיך צװײ גרישאַס. דאָס הײסט, איך װיל זאָגן, אַז געזען האָב איך אײן גרישען און געהערט האָב איך אַן אַנדערן. דער גרישאַ װאָס איך האָב אים געזען די ערשטע מינוטן אױפֿטרעטן אױף דער עסטראַדע, איז געװען אַ בחורל, שױן אַ היפּש בחורל, כאָטש אַפֿילו אין קורצע הײזלעך, אַ פּוכלאַק, מיט פּוכיקע בעקלעך, מיט קלײַען אױפֿן פּנים, און אױגן ― נאָר אַ סימן פֿון אױגן. קורץ ― אַ גאַנץ געװײנלעך בחורל, װאָס װען מע באַגעגנט דאָס אין גאַס, לאָזט מען אים דורך פֿאַרבײַ, װי טױזנט אַנדערע. דאָס אײנציקע, װאָס האָט זיך געװאָרפֿן אין די אױגן ― די לאַקירטע שיך מיט גרױסע בענדער, װאָס האָבן אױסגעװיזן אַ ביסל צו גרױס פֿאַר אים ― צו אַ גרױסער פֿוס פֿאַר אַ „װוּנדערקינד“ ― און דער ברײטער װײַסער קײַלעכיקער קאָלנער, אונטערגעבונדן מיט אַ צו גרױסן פּאַװער, אַראָפּגעהאַנגען מיט צװײ שפּיצן. װײַטער איז נישט געװען גאָרנישט אױף אים צו באַמערקן. דערפֿאַר אָבער, אַז ער האָט זיך געגעבן אַ נעם צום פֿידל, דעם ערשטן פֿיר טאָן מיטן בױגן איבער די סטרונעס אַראָפּ און אַרױף, ― איז דער פֿריִערדיקער בחור מיט די פּעכיקע באַקן און מיטן קלײַענדיקן פּנים באַלד פֿאַרשװוּנדן געװאָרן און אױף זײַן אָרט איז אױסגעװאַקסן אַ נײַער מענטש. גאָר אַן אַנדער אױסזען. אַן אַנדער געשטאַלט. אַנדערע אױגן ― גרױסע, בלױע, הימלישע אױגן. אַ מאָדנע זאַך ― װוּ זײַנען זײ געװען פֿריִער, די דאָזיקע אױגן?… און אפֿשר האָט זיך עס מיר נאָר אױסגעװיזן? װאָרעם אַז ער האָט אױפֿגעהערט צו שפּילן, און דאָס פּובליקום האָט אָנגעהױבן דונערן משוגענערװײַז, איז פֿאַר מײַנע אױגן געשטאַנען װידער דערזעלבער פּוכלאַק מיטן ברײטן קאָלנער און מיט די לאַנגע שפּיצן פֿונעם פּאַװער. רויִק איז ער געשטאַנען פֿאַרן פּובליקום, װאָס האָט אײַנגעלײגט די װעלט, רויִק און קאַלט, אַזױ װי אײַז. קױם־קױם, װאָס ער האָט זיך פֿאַרנײגט. אפֿשר אַמאָל צען האָט מען אים אַרױסגערופֿן. און איטלעכס מאָל, װאָס ער איז אַרױסגעגאַנגען, איז ער געגאַנגען פֿעסט, האַרט בײַ דער ערד, נאָר קאַלט און רויִק, װי אַ מענטש, װאָס איז זיכער, אַז דאָס קומט אים…
באַלד נאָכדעם, װי ער האָט אָפּגעשפּילט, איז אױפֿגעטראָטן די באַרימטע זינגערין מאַרטשעלאַ עמבריך. איר זינגען זאָג איך מיך אָפּ צו באַשרײַבן. מאַרטשעלאַ עמבריך, אַז זי שטעלט אַ טאָן, גיסט ער זיך אַרײַן גלײַך אין האַרצן, װי בױמל, און צעגײט זיך אין יעדן אבֿר. דו הערסט און װערסט פֿאַרכּישופֿט און װוּנדערסט זיך: פֿון װאַנען נעמט זיך אַזאַ גלאַטקײט, אַזאַ זיסקײט און אַזאַ שטאַרקײט? קײן שום כּוח לײגט זי נישט צו צום זינגען. עס זינגט זיך אַלײן. דו זיצסט און הערסט און מײנסט, אַז דאָס זינגט נישט קײן האַלדז, נאָר אַ פֿידל שפּילט. מאַרטשעלאַ עמבריך, אַז זי זינגט, זינגט מיט אַלץ, װאָס אַרום איר, זינגט מיט די גאַנצע װעלט. דו פֿאַרגעסט דעמאָלט װוּ דו ביסט אין דער װעלט, און צי ס'איז גאָר פֿאַראַן ערגעץ אַ װעלט אױסער די שײנע, גלאַטע, זיסע, הימלישע געזאַנגען. אָט אַזױ זינגט מאַרטשעלאַ עמבריך! איך קאָן זאָגן, אַז איך בין יענעם פֿרימאָרגן געװען, װי אין אַ טשאַד, װי אין אַ חלום, װי אױף יענער װעלט. װאָרעם באַלד נאָך איר איז אױפֿגעטראָטן װידער דאָס בחורל מיט די פּעכיקע בעקלעך און מיטן קלײַענדיקן פּנים. אָט האָט ער שױן װידער געגעבן אַ פֿיר מיטן בױגן אַראָפּ און אַרױף. אָט האָט שױן װידער זײַן פֿידל אָנגעהױבן רײדן װערטער, זינגען, װײנען, װײנען װי אַ מענטש ― און אָט האָט ער זיך אױפֿגעהױבן און איז שױן װידער פֿאַרשװוּנדן געװאָרן. און אױף זײַן אָרט איז שױן געשטאַנען װידער אַן אַנדער גרישאַ סטעלמאַך. אַ מכשף איז געשטאַנען אױף דער עסטראַדע, װאָס האָט פֿאַרכּישופֿט און צוגעצױגן צו זיך דאָס גאַנצע טעאַטער. נײן. איך בין נישט אימשטאַנד דיר איבערצוגעבן קײן צענט חלק פֿון דעם, װאָס איך האָב איבערגעלעבט יענעם פֿרימאָרגן, און װאָס פֿאַר אַ קאָנצערט דאָס איז געװען! עס איז שװער צו זאָגן, װער פֿון די צװײ האָט מער אױסגענומען: גרישאַ סטעלמאַך אָדער מאַרטשעלאַ עמבריך? מאָל דיר, דאָס פּובליקום האָט זײ בײדן נישט געזשאַלעװעט קײן אַפּלאָדיסמענטן. נאָר מיר דאַכט, אַז אים האָט מען װאַרעמער אױפֿגענומען און אים האָט מען מער אַװעקגעגעבן װי איר. ער האָט אָפּגעשפּילט דאָס לעצטע שטיק פֿון פּראָגראַם ― און דאָס גאַנצע פּובליקום, װי אײן מענטש, איז פּשוט משוגע געװאָרן. װי קאָן מען אַזױ שטאַרק פֿאַרגעטערן אַ מענטשן? אמת, דאָס װאָס ער האָט אָפּגעשפּילט נאָכדעם אױף ביס, איז געװען אַ געטלעכע זאַך. מער װי געטלעך.
ליבסטער, טײַערסטער פֿרײַנד,
איך האָב דיר אין מײַן פֿריִערדיקן בריװ אָנגעהױבן דערצײלן פֿון מײַן באַקאַנטשאַפֿט מיט דער באַרימטער מאַרטשעלאַ עמבריך און האָב מיך אַ ביסל צו פֿיל פֿאַררעדט װעגן דעם קאָנצערט. דאָס איז געװען מײַן ערשטער ערנסטער קאָנצערט װאָס איך האָב װען געהערט אין מײַן לעבן. איך האָב שױן נאָכדעם געהערט אַ סך גרױסע ערנסטע קאָנצערטן. דעם װעל איך אָבער אײביק־אײביק נישט פֿאַרגעסן. אפֿשר דערפֿאַר, װײַל ער האָט אינגאַנצן מיך איבערגעמאַכט, איבערגעשטעלט מײַן לעבן, װי דו װעסט װײַטער זען…
אַ נײַ־געבאָרענע, פֿול מיט נײַע געדאַנקען און נײַע האָפֿענונגען, בין איך אַרױסגעגאַנגען מיטן גאַנצן פּובליקום פֿון טעאַטער. אין מײַנע אױערן האָבן נאָך אַלץ געקלונגען די זיסע טענער, די הײליקע אַקאָרדן, די הימלישע געזאַנגען. איך האָב פֿאַר מײַנע אױגן נישט געזען קײנעם, אױסער די צװײ: מאַרטשעלאַ עמבריך און גרישאַ סטעלמאַך. איך האָב קײן זאַך נישט געהערט, אױסער איר זינגען און זײַן שפּילן. אַ סך פֿונעם פּובליקום זײַנען געבליבן שטײן אין דרױסן, בײַם טעאַטער, װאַרטן אַ פּנים אױף די צװײ, ביז זײ װעלן אַרױסקומען. איך בין אױך געבליבן װאַרטן. איז צוגעפֿאָרן אַן אױטאָמאָביל און עס האָבן זיך אַרײַנגעזעצט דרײַ מענטשן: מאַרטשעלאַ עמבריך, גרישאַ סטעלמאַך און דער דײַטש. גרישאַס פֿאָטער, מאיר סטעלמאַך, איז געשטאַנען נעבן זײ, געבױגן זיך אין דרײַען און געשמײכלט מיטן גאַנצן פּנים. דאָס פּובליקום האָט זײ אַרױסבאַגלײט פֿון טעאַטער מיט הילכיקע אַפּלאָדיסמענטן און נישט אױפֿגעהערט, אין דרױסן שױן, נאָך שטאַרקער צו אַפּלאָדירן. די דרײַ זײַנען אַװעק מיטן אױטאָמאָביל, װי אַ חלום, און איך בין געבליבן שטײן אַ פֿאַרכּישופֿטע און געקוקט אַהין, װוּ די צװײ גליקלעכע זײַנען פֿאַרשװוּנדן געװאָרן… איך בין זיך מודה, אַז אין דער מינוט האָט זיך פֿאַרגנבֿעט צו מיר אַ נאַרישער געדאַנק: „װעל איך אַמאָל זײַן אַ מאַרטשעלאַ עמבריך? װעט מען מיך אױך אַמאָל אַרױסבאַגלײטן מיט אַפּלאָדיסמענטן?… איך מוז מיך דערשלאָגן צו אָט דער עמבריך, ס'זאָל זיך קערן די װעלט! איך װיל, זי זאָל מיך הערן זינגען ― אפֿשר װעט זי מיר זאָגן, װאָס דאַרף איך טאָן, איך זאָל װערן אַ מאַרטשעלאַ עמבריך?“…
אין דעם גײט אָן מײַן היטער און מײַן באַשיצער ― שלום־מאיר מוראַװטשיק. „מיר גײען, זאָגט ער, אַלע אין אײנעם עסן אָנבײַסן“. „װער זײַנען די אַלע“? ― איך און ער און דער דירעקטאָר (שטשופּאַק), און דער אַלטער סטעלמאַך גײט אױך מיט אונדז. שטשופּאַק האָט אים אײַנגעלאַדן אין אַ ייִדישן רעסטאָראַן אױף געפֿילטע פֿיש מיט כרײן. דער „ליבהאָבער פֿון ייִדיש טעאַטער“ האָט אַזױ ליב ייִדישע פֿיש, ובפֿרט נאָך ― אַז יענער צאָלט!… אַ כּשרער טאָפּ מיט אַ כּשרן לעפֿל, ― טראַכט איך מיר. ― מע דאַרף בעטן דעם „ליבהאָבער פֿון ייִדיש טעאַטער“, ער זאָל מיך באַקאַנט מאַכן מיט דער עמבריך. נאָר װי אַזױ מאַכט מען דאָס, אַז מײַן דירעקטאָר זאָל דערפֿון נישט װיסן?…
פֿאַרשטײט זיך, אַז כאָטש דער „ליבהאָבער פֿון ייִדיש טעאַטער און פֿון ייִדישע מאכלים“ איז געװען אַזױ שטאַרק באַשעפֿטיקט מיט די ייִדישע פֿיש און מיטן ייִדישן כרײן, אַז ער האָט אַזש אָנגעהױבן צו שװיצן, פֿונדעסטװעגן האָט ער נישט אױפֿגעהערט צו דערצײלן נסים־ונפֿלאָות פֿון זײַן גרישען און פֿון מאַרטשעלאַ עמבריך. אַ קלײניקײט ― מאַרטשעלאַ עמבריך! זי איז די אײנציקע זינגערין, װאָס זינגט פֿאַרן קײסער פֿראַנץ־יאָזעףFranz Joseph I 1830-1916. מיט קײן אַנדערן װעט זי אָבער נישט געבן קײן קאָנצערט פֿאַר קײן מיליאָן אַפֿילו, נאָר צוליב זײַן גרישען האָט זי זיך אַלײן אָנגעשלאָגן. און ס'איז אַװעק װידער אַ לידל: „גרישאַ־גרישאַ! גרישאַ־גרישאַ!“… מע קאָן זאָגן ― דער מענטש איז פֿאַרשיכּורט אָדער גערירט, און זײַן משוגעת איז ― גרישאַ!
אױסגעהיט די מינוט, װען דער דירעקטאָר מיטן הײזעריקן זײַנען געװען פֿאַרנומען מיטן צעצאָלן זיך פֿאַרן עסן, האָב איך מיך מיט סטעלמאַכן אױפֿגעהױבן פֿון טיש אױף אַרױסצוגײן. גײענדיק הערט ער נישט אױף צו זינגען: „גרישאַ־עמבריך, עמבריך־גרישאַ“. פּלוצעם שלאָג איך אים איבער אין מיטן און טו אים אַ זאָג: „פּאַניע סטעלמאַך, איך האָב צו אײַך אַ בקשה“. דערהערט דאָס װאָרט „בקשה“, איז דער סטעלמאַך געװאָרן אױס מענטש. ער איז מיטאַמאָל געװאָרן געל און גרין, אַראָפּ דאָס שמײכעלע פֿונעם פּנים און די אױגן האָבן אױסגעטריקנט, געװאָרן קאַלט און גלעזעריק. אַ רחמנות געװען אױף אים צו קוקן. „אַ קלײנע בקשה, ― פֿאַרכאַפּ איך מיך, ― גאָר אַ קלײנע בקשה: איך װיל, איר זאָלט מיך באַקאַנט מאַכן מיט אָט דער עמבריך, זי זאָל מיך הערן זינגען“. דערהערט פֿון מיר אָט די װערטער, איז אים געװאָרן גרינגער אױף דער נשמה. דאָס פּנים האָט זיך אים װידער איבערגעאַנדערשט. עס האָט זיך באַװיזן צוריק דאָס שמײכעלע. די געלקײט מיט די גרינקײט זײַנען אַװעק, און די בעקלעך זײַנען געװאָרן צוריק רױט. „אָך, ― מאַכט ער צו מיר, אָפּזיפֿצנדיק, ― פֿאַרװאָס דען נישט? מיטן גרעסטן כּבֿוד!“… „נאָר אײן זאַך, ― זאָג איך צו אים שטיל. עס דאַרף זײַן בסוד. פֿון מײַנע לײַט טאָר קײנער נישט װיסן. איר פֿאַרשטײט?“… ― „איך פֿאַרשטײ, ליובעניו, װאָס דען איך פֿאַרשטײ נישט? איך פֿאַרשטײ זײער גוט… נאָר, זאָגט ער, װי קומט די קאַץ איבערן װאַסער?“ און ער טראַכט אַ װײַלע און טוט זיך אַ פּאַטש אין שטערן: „שאַ! ער האָט שױן צוגעטראַכט: מאָרגן, אם־ירצה־השם, אין דער פֿרי, אַרום זײגער עלף, זאָל איך קומען צו אים אױף דער סטאַנציע, װעט, זאָגט ער, זײַן רעכט. קײן פֿױגל װעט נישט װיסן“…
זײַן בײַ סטעלמאַכן אױף דער סטאַנציע און מײַן דירעקטאָר זאָל דערפֿון נישט געװױר װערן ― דאָס איז אַ ביסל אַ שװערע זאַך. שטשופּאַק לאָזט דען אָפּ אַן אױג פֿון מיר? און זײַן רעכטע האַנט, דער הײזעריקער ― דער היט דאָך מיך, װי אַ געטרײַער הונט… בין איך געפֿאַלן אױף אַן עצה: אַז מע דאַרף דעם גנבֿ, נעמט מען אים פֿון דער תּליה. ער אַלײן, שלום־מאיר מוראַװטשיק האָט דאָך מיך אַמאָל געבעטן, אַז װאָס איך װעל דאַרפֿן און װען איך װעל עפּעס דאַרפֿן, זאָל איך מיך װענדן צו אים, און נאָר צו אים, װעט ער מיר שטײן אין מײַנע נױטן… האָב איך מיך מישבֿ געװען און האָב מיך פֿאַר אים פֿאַרטרױט, געזאָגט, איך װיל מער נישט אײן זאַך ― הערן װאָס װעט זאָגן אַ באַרימטע זינגערין װעגן מײַן שטימע און עס איז מיר אָפּגעראָטן: „קעצעלע! ― זאָגט ער צו מיר אױף זײַן לשון. ― ס'איז דען פֿאַראַן, זאָגט ער, אַ זאַך אױף דער װעלט, װאָס זאָל אים זײַן שװער פֿון מײַנעט װעגן צו טאָן? אין פֿײַער און אין װאַסער! גאָט זאָל אים, זאָגט ער, אַזױ געבן גליק און הצלחה“.
אַ מאָדנער מענטש, אָט דער הײזעריקער! דעם באַלעבאָס איז ער געטרײַ, װי אַ געטרײַער הונט. ער װעט זיך לאָזן פֿאַר אים שנײַדן די פֿינגער, און פֿון מײַנעט װעגן, זע איך, איז ער גרײט אים קױפֿן און פֿאַרקױפֿן דרײַ מאָל אַ טאָג. אַ מאָדנער מענטש!
אױף מאָרגן אין דער פֿרי נאָכן קאָנצערט, אַרום זײגער עלף, װי מיך האָבן אָפּגערעדט מיטן „ליבהאָבער פֿון ייִדישן טעאַטער“, רופֿט זיך אָן מײַן באַשיצער (מוראַװטשיק) צום דירעקטאָר (שטשופּאַק), אַז ער דאַרף גײן מיט מיר אײַנקױפֿן קלײניקײטן: „װאָס פֿאַר אַ קלײניקײטן אין מיטן דרינען?“ ― פֿרעגט אים שטשופּאַק און קוקט אױף מיר מיט זײַנע קלײנע רױטע אָנברעמענדיקע אױגן… „װײס איך װאָס! ― ענטפֿערט אים דער הײזעריקער ― שמאָכטעליאַקעס, נאַרישקײטן, נעכטיקע טעג“. פֿױלט זיך נישט שטשופּאַק און פֿרעגט אים איבער נאָכאַמאָל: „װאָס פֿאַר שמאָכטעליאַקעס, נאַרישקײטן, נעכטיקע טעג אין מיטן דרינען?“ ― „קלעק! ― רופֿט זיך אָן צו אים מוראַװטשיק שױן מיט אַ טאָן העכער. ― מען זאָגט דיר, אַז מע דאַרף, װאָס גײט עס דיך אָן?“…
אַ מאָדנע זאַך מיט די צװײ! דאַכט זיך, אַזױ שעלט אים דער דירעקטאָר און טרײַבט אים און שאַפֿט זיך מיט אים, װי מיט אַ משרת. נאָר לאָז אָט דער הײזעריקער אַ ביסעלע העכערן דאָס קול, אַזױ פֿאַרשנורעװעט ער די מגושמדיקע ליפּן און מאַכט אַ שװײַג. װאָרעם אַז נישט קאָן אים אָט דער מוראַװטשיק אָפּשפּילן אַ פֿרימאָרגן, אים געבן אַ געשרײ „אי־די־אָט!“, אַז די פֿענצטער זאָלן קלינגען. הכּלל, מיר האָבן זיך אױפֿגעהױבן, איך און דער הײזעריקער, און זײַנען אַװעק צו אונדזער „ליבהאָבער פֿון ייִדישן טעאַטער“.
אַ ברוך־הבא האָט אונדז דער ליבער סטעלמאַך געמאַכט זײער אַ ברײטן, געבעטן זיצן און גענומען דערצײלן אונדז, געװײנטלעך, פֿריִער פֿון זײַן גרישען און דערנאָך פֿון זיך אַלײן, זײַן גאַנצע ביאָגראַפֿיע, נאָכאַמאָל פֿון אָנהײב, אַ מעשׂה פֿון טױזנט־און־אײן־נאַכט, און װידער אױף דרײַ זײגער־שעה. דאָ איז מיר שױן דער הײזעריקער געקומען צו הילף, איבערגעשלאָגן אים אין מיטן, געזאָגט, אַז מיר האָבן זײער װײניק צײַט. מיר װילן זיך זען מיט דער עמבריך… האָט זיך אָט דער סטעלמאַך געגעבן אַ כאַפּ אױף און גענומען עפּעס מאָדנע דרײען זיך אױף אַן אָרט און בעלעבעטשען מיט דער צונג: „װי אַזױ טוט מען דאָס? װי אַזױ מאַכט מען דאָס? איצט זיצט דאָרט בײַ איר סאַמע דער דײַטש, און זײַן גרישאַ איז אױך דאָרטן… ער קאָן איצט נישט אַרײַנגײן אַהין… ער װיל, נאָר ער קאָן נישט“… בעת־מעשׂה האָט דער „ליבהאָבער פֿון ייִדיש טעאַטער“ אױסגעװיזן אַזױ קלײן, אַז דער הײזעריקער האָט זיך שױן נישט געקאָנט אײַנהאַלטן און האָט אים אַ זאָג געגעבן: „װײסט איר נישט, װאָס מע טוט?“ ― „אַדרבא, װאָס טוט מען?“ ― „מע נעמט אײַן אַ מיתה־משונה אָט דאָ אױפֿן אָרט“… די דאָזיקע װערטער האָט, אַ פּנים, סטעלמאַך אָנגענומען פֿאַר אַ װיץ. װאָרעם אַז ער האָט זיך געכאַפּט בײַ די זײַטן און האָט אָנגעהױבן לאַכן, לאַכט ער נאָך. האָט אים אָבער מײַן באַשיצער נישט געלאָזט לאַנג לאַכן. „פּאַניע סטעלמאַך! ― מאַכט ער צו אים, ― הערט, װאָס איך װעל אײַך זאָגן: אָט די פֿױלע שטיק װאַרפֿט אַװעק. איר זאָגט אונדז בעסער ― יאָ אָדער נײן. פֿאַר אײַער גרישען האָט קײן מורא נישט. מיר װעלן אים חס־וחלילה נישט אָפּבײַסן. און אײַער כּלומרשטיקער דײַטש פֿון בערדיטשעװ לאָז גײן כּף־הקלע. מיר האָבן אים אין דער ערד. װילט איר אַרײַנגײן מיט אונדז, איז גוט, אלא נישט ― גײען מיר אַלײן אַרײַן צו אָט דער יפֿהפֿיה, און טאַקע שױן אָט די רגע, גאָט זאָל מיר אַזױ געבן גליק און הצלחה“…
דערהערט אַזעלכע קלאָרע דיבורים, האָט זיך אונדזער „ליבהאָבער פֿון ייִדיש טעאַטער“ איבערגעביטן אין געשטאַלט. ס'איז אים אַזש פֿאַרטריקנט געװאָרן די ליפּן. ער האָט זיך צוגעזעצט, אױפֿגעשטאַנען, פֿאַרשפּיליעט אױף אַלע קנעפּלעך, געװאָלט געבן אַ שמײכל ― איז דאָס נישט געגאַנגען, און מיר זײַנען אַלע דרײַ אַרײַן אין אַ שײן מעבלירטן סאַלאָן, אױסגעבעט מיט אַ סך װײכע דיװאַנעס אױף דער ערד. דאָרט האָט אונדז דער זיסער סטעלמאַך געבעטן זיצן, און אַלײן איז ער צוגעגאַנגען אױף די שפּיץ פֿינגער צו דער טיר פֿון צװײטן צימער, צוגעלײגט פֿריִער אַן אױער און נאָכדעם מיט די קורצע גראָבע פֿינגערלעך אָנגעקלאַפּט: „ס'איז איך, איך, סטעלמאַך“…
דאָ װערט װידער איבערגעריסן אין מיטן, און מיט דעם נישט געענדיקטן בריװ לאָזט זיך אױס לײַדער דאָס גאַנצע פּעקל כּתבֿים, װאָס איז אַרײַנגעפֿאַלן אין די הענט אַרײַן צו דעם מיסטער קלאַמער פֿון לאָנדאָן, און מיר װײסן טאַקע נישט, װי אַזױ די באַרימטע זינגערין מאַרטשעלאַ עמבריך האָט אױפֿגענומען אונדזער העלדין.
מיר װײסן איבערהױפּט זײער װינציק פֿון דעם, װאָס מיט איר איז פֿאָרגעקומען אין דער גאַנצער צײַט. דעם נאָמען „ראָזאַ ספּיװאַק“ באַגעגענען מיר ערשט אין אַ צײַט אַרום אין דעם גרױסן טומלדיקן לאָנדאָן אױף אַלע גאַסן אָפּגעדרוקט מיט גרױסע אותיות אױף אומגעלומפּערט־גרױסע אַפֿישן אין אײנעם מיטן נאָמען „גרישאַ סטעלמאַך“…
דאָס איז געװען אינעם אײבערשטן אַריסטאָקראַטישן טײל פֿון לאָנדאָן, װאָס װערט אָנגערופֿן מיטן נאָמען: „װעסט־ענדWest End“. אינעם אונטערשטן טײל פֿון דער שטאָט, אױף דער „איסט־ענדEast End“, אינעם „װײַטשעפּל“ ― דאָרט זײַנען אױך געװען אין דער זעלבער צײַט אױסגעהאַנגען אומגעלומפּערטע גרױסע פּאַוסטערסposters: אַפֿישן, מיט מוראדיקע גרױסע אותיות אָפּגעדרוקט, אַז „אינעם ייִדישן פּאַװיליאָן־טעאַטער װעלן צום ערשטן מאָל אין לאָנדאָן אױפֿטרעטן די אײַנגעלאַדענע גרױסע געסט פֿונעם קאָנטינענט ― דער באַרימער לעאָ ראַפֿאַלעסקאָ פֿון בוקאַרעשט און די באַליבטע פּרימאַדאָנע, הענריעטאַ שװאַלב פֿון בוענאָס אײַרעס“.
דאָס איז געװען, קאָן מען זאָגן, דאָס ערשטע מאָל, װאָס אונדזערע יונגע נע־ונדניקעס, דעם נגידס ייִנגל מיטן חזנס מײדל, האָבן זיך אױפֿגעטראָפֿן בײדע אין אײן שטאָט. דאָס ערשטע מאָל זינט זײ האָבן פֿאַרלאָזן זײער געבורטשטאָט האָלענעשטי און בלאָנקען זיך אַרום, װי די בלאָנדזשענדיקע שטערן איבער דער גרױסער װעלט און ריכטן אָפּ גלות־טעאַטער.
נישט אין אַ גוטער שעה איז אונדזער נע־ונדנע טרופּע האָלצמאַן, שװאַלב עט קאָמפּ. אַרײַנגעפֿאָרן קײן לאָנדאָן. דער דירעקטאָר פֿון דעם דאָזיקן טעאַטער, בערנאַרד האָלצמאַן, האָט זיך געפֿילט גלײַך װי ער װאָלט אַרײַנגעפֿאַלן עפּעס אין אַ פֿינצטערע גרוב, אָדער אין אַ זודיקן קעסל, פֿון װאַנען ס'איז נישט אַזױ גרינג אַרױסצוקריכן. אַלץ האָט זיך אים אױסגעזען טונקל, װיסט און פֿינצטער. אַלץ האָט אים אױסגעזען װילד, משונה אומגעלומפּערט. די מענטשן מיט זײער לשון האָבן בײַ אים אַ פּנים געהאַט פֿון רײן־משוגע. דער רעש מיטן טומל מיטן הו־האַ האָבן אים אינגאַנצן פּריטשמעליעט דעם קאָפּ, און ער האָט געװאָרפֿן אַן אומחן אױף דער טומלדיקער שטאָט מיטן כמורנעם פֿאַרװײנטן הימל מיט דער גאַנצער ענגלישער מדינה, װאָס איז אים נימאס געװאָרן, מע קאָן זאָגן, פֿון דער ערשטער מינוט, װאָס ער האָט אַװעקגעשטעלט אַ פֿוס אױף דער ענגלישער טעריטאָריע, ביז ער האָט אָנגעשמעקט מיט זײַן נאָז דעם ריח־ניחוח פֿונעם ברודנעם װײַטשעפּל.
אַרײַנגעפֿאָרן אין לאָנדאָן אין מיטן בײַטאָג האָבן זײ געטראָפֿן אַ מוראדיקע פֿינצטערניש, װי אין מצרים. ממש מיט די הענט איז געװען אָנצוטאַפּן דאָס חשכות. די דאָזיקע שטאָט, לא־די װאָס גאָט האָט זי פֿאַרשאָלטן, צוגענומען בײַ איר די זון, האָט זי האָלצמאַן, פֿון זײַן זײַט אָנגעשאָלטן ― ס'זאָל נאָר פֿאַלן אין װאַסער אַרײַן. ער האָט איר געװינטשעװעט, װי אַמאָל הײַנריך הײַנעChristian Johann Heinrich Heine 1797-1856: דער ים זאָל זי אײַנשלינגען און צוריק אַרױסשפּײַען ― און האָט נאָך צוגעלײגט אַ קנײטל: ס'זאָל װערן פֿון איר אַ שטיק זאַלץ, װי פֿון לוטס װײַב איז אַמאָל געװאָרן.
נײן. אונדזער האָלצמאַן האָט זיך געפֿילט אין לאָנדאָן זײער־זײער פּאַסקודנע. אַ סך ערגער װי אַמאָל, נישט הײַנט געדאַכט, אין האָלענעשטי. נישט אומזיסט איז ער געװען אַזױ צעטראָגן און נישט אױפֿגעלײגט, בעת ער האָט נאָך געקליבן זיך מיט דער קאָמפּאַניע אַריבערצופֿאָרן אַהער פֿון טשערנאָװיץ.
דאָס ערשטע באַגעגעניש איז שױן געװען אױף צרות. אַרױסגעפֿאָרן אַקעגן דער טרופּע איז שװאַלבס ברודער מיט נאָך עפּעס אַ פּאַרשױן, װאָס ניסל שװאַלב האָט אים פֿאָרגעשטעלט פֿאַר די געסט, אָנגערופֿן בײַם נאָמען „מיסטער העטשקינס“ און אַ זאָג געגעבן צו זײ אױף ייִדיש, אַז דאָס איז אַ קריסט. און כאָטש ער איז אַ קריסט, דאָך איז ער דער באַלעבאָס און דער מענעדזשערmanager: פֿאַרװאַלטער פֿון דעם גרױסן ייִדישן לאָנדאָנער פּאַװיליאָן־טעאַטער. דער דאָזיקער באַלעבאָס און טעאַטער־מענעדזשער האָט אױסגעזען אין האָלצמאַנס אױגן גיכער װי אַ מענטש, װאָס מעג אים אָנשטײן אַרומטראָגן מאַראַנצן אָדער אײַזװאַסער צו פֿאַרקױפֿן אין טעאַטער צװישן די אַנטראַקטן. „עפּעס אַ בולאַנער שײגעץ ― האָט זיך האָלצמאַן געטראַכט, ― מיט אַן אונטערגעשױרענע היטשקע מיט אַן אָפּגעשײלט סטרופּעװאַטע פּנים“…
אָנגעטאָן איז ער געװען, דער דאָזיקער מענעדזשער, אין אַ מאָדנע רעקל אין דער טאַליע, נישט אױף זײַן מאָס גענײט, קעסטלדיקע אונטערגעבױגענע הױזן, אױבן ברײט, אונטן שמאָל, אױף גלאַנצנדיקע שיך מיט הױכע אָפּצאַסן. פֿונעם רױטן־שמאָלן האַלדז האָט אים אַרױסגעשטעקט אַ שאַרפֿער קנאָפּ, װאָס נישט דער גרױסאַרטיקער שניפּס, נישט די בריליאַנטענע נאָדל האָבן דאָס געקאָנט פֿאַרמאַסקירן. אױפֿן פֿאָרשטעלן אים די אָנגעקומענע געסט, האָט דער דאָזיקער מיסטער העטשקינס אױסגעצױגן צװײ פֿינגער, באַװיזן דרײַ גאָלדענע צײן און שלעפֿעריק אַ זאָג געגעבן מער נישט אַז אײן װאָרט: „אָלל־רײַט“. נאָכדעם האָט ער זיך אױסגעדרײט צו די געסט מחילה מיטן חלק, װאָס איז אײַנגעפֿירט, מע זאָל אים האַלטן פֿון הינטן, עמעצן אַ װוּנק געגעבן מיט אײן פֿינגער, און ― צום גרױסן באַװוּנדערן פֿון אונדזער גאַנצער טרופּע ― איז גרױסאַרטיק צוגעפֿאָרן אַן אױטאָמאָביל. דער פּאַרשױן, װאָס רופֿט זיך „מענעדזשער“ און הײסט מיסטער העטשקינס, איז אַרײַנגעשפּרונגען אין אױטאָמאָביל און איז פֿאַרשװוּנדן געװאָרן אינעם געדיכטן גרױען, שװערן לאָנדאָנער נעפּל.
גאַנץ אַנדערש האָט אױסגעזען דער ברודער פֿון האָלצמאַנס שותּף, ניסל שװאַלב. ער האָט זיך געהאַלטן אַ סך ברײטער פֿונעם פֿאַרשװוּנדענעם באַלעבאָס, מיסטער העטשקינס. ער האָט יאָ אױסגעזען, װי אַ שטאָט־באַלעבאָס, װאָס נישט נאָר דאָס לאָנדאָנער טעאַטער, נאָר גאַנץ לאָנדאָן מיט דער סבֿיבֿה אַרום און אַרום געהערט צו אים.
ברײט און דיק, אַזױ װי אַ פֿאַס, איז ער צװײ מאָל אַזױ הױך, װי זײַן ברודער. אַ געגאָלטער, שטענדיק מיט אַ ציגאַר אין די צײן, מיט אַ קלײן קאַפּעליושל אױף דער זײַט, אַ צופֿרידענער מיט זיך און מיט אײַך און מיט דער גאַנצער װעלט, האָט ער, לאַכנדיק הױך אױף אַ קול, געקאָמאַנדעװעט מיט די געסט, גלײַך װי זײ װאָלטן געקומען צו אים, נישט אין טעאַטער אַרײַן.
קודם־כּל האָט ער זיך אַרומגעכאַפּט מיט יעדן אײנציקן קושן, נישט דורכגעלאָזט קײנעם, פּונקט װי ער װאָלט מיט זײ אַלעמען געװען באַקאַנט און באַפֿרײַנדעט מי־יודע פֿון װען אָן. נאָכדעם האָט ער מיט די אײגענע ידים אַראָפּגעכאַפּט מחילה אַלע פּעקלעך פֿון װאַגאָן און אַלײן געדונגען אַ „קערידזשcarriage: בריטשקע“ און גענומען קאָמאַנדעװען מיט די געסט.
― דו, איזאַק, זעץ זיך אַװעק מיט ראַפֿאַלעסקאָן אָט דאָ, אױבנאָן. הענריעטען קװעטש אַרײַן אין דער מיט, אָט אַזױ־אָ. און איך מיט דײַן שותּף װעלן מיר זיך אַרײַנהאַקן אַקעגן.
בעת־מעשׂה האָט ער פֿרײַנטלעך אַרױפֿגעלײגט אױף האָלצמאַנס דאַרע שפּיציקע פּלײצע אַ גראָבע קײַלעכדיקע, אַ פּעכיקע האַנט. אונדזער דירעקטאָר האָט געכאַפּט אַ קוק מיט אײן אױג אױף זײַן שותּפֿס ברודער און מיטן אַנדערן אױג ― אױף זײַן שותּפֿס ברודערס האַנט: „אַ ביסל אַ יד! זי װאָלט אים געמעגט אָפּדאַרן הײַנטיקן דאָנערשטיק פֿאַרנאַכט… ― װאָס איז ער מיר דאָ פֿאַר אַ קאָמאַנדיר? דעם הײסט ער זיך זעצן אַהער, דעם ― אַהין, און הענריעטען אַרײַנקװעטשן אין מיטן? און װוּ בין איך?… איך װעל זאָגן דעם שותּף מײַנעם, אַז איך האָב פֿײַנט אַזעלכע זאַכן… מע דאַרף אים, אָט דעם װיזלטיר, לכתּחילה, נאָך אײדער עפּעס װאָס, אָפּהאַקן די פֿליגל, ער זאָל װיסן דרך־ארץ… אַ דבֿר־אַחר באַדאַרף מען געבן גלײַך איבערן פּיסק!“…
אַזױ האָט זיך געטראַכט אונדזער האָלצמאַן אים צו זאָגן. נאָר אָנשטאָט דעם, רופֿט ער זיך אָן צו זײַן שותּף:
― הערסטו, איציקל? דער „אָחי“ דײַנער, קײן עין־הרע איז אױסגעװאַקסן אין דער לענג און אין דער ברײט.
דערױף ענטפֿערט אים דער שותּף, קוקט אױפֿן ברודער מיט ליבשאַפֿט און מיט גדלות און דאָס פּנים גלאַנצט אים, װי אַ פֿעטער קוגל, און שװיצט:
― אױסגעװאַקסן ― זאָגסטו? פּכע, בײַ אונדז אַלעמען אַזאַ „גאָדלע“…
― דאָס זעט מען שױן! ― מאַכט האָלצמאַן און טראַכט זיך: „װוּ זענט איר געװען אַלע בשעת דער גרױסער כאָליערע?“…
װי דער רוח דעם מלמד, האָט אונטערגעכאַפּט דער „קערידזש“ אונדזערע אָנגעקומענע געסט און געטראָגן פֿײַל אױסן בױגן איבער די רױשנדיקע גאַסן פֿון דער רױשנדיקער שטאָט. אונדזער דירעקטאָר האָלצמאַן האָט זיך געפֿילט די גאַנצע צײַט, אַז ס'איז אים ענג. נישטאָ מיט װאָס צו כאַפּן דעם אָטעם נעבן דעם דאָזיקן „װאַסער־אָקס“ ― אַזױ האָט בײַ אים געהײסן זײַן שותּפֿס ברודער, װאָס האָט נישט אױפֿגעהערט צו קאָמאַנדעװען אױך שפּעטער, װען זײ זײַנען שױן געקומען אױפֿן רעכטן פּלאַץ, אין װײַטשעפּל. דאָרט האָט זײ ניסל שװאַלב אַרונטערגענומען אַלעמען, אײנציקװײַז, כּמעט אױף די הענט אַראָפּגעטראָגן, און יעדן אײנציקן מיט אַ „האָפּליאַhoup-là“ און מיט אַ געלעכטערל, װאָס האָט האָלצמאַנען געפּיליעטпилить: גריזשען בײַם האַרצן.
נײן. נישט אין אַ גוטער שעה איז געװען האָלצמאַנס ערשטער אַרײַנפֿאָר אין לאָנדאָן. עפּעס האָט אים געזאָגט דאָס האַרץ, אַז דאָ אױפֿן ענגן האָריזאָנט פֿונעם לאָנדאָנער גרױען הימל, דאַרף אונטערגײן זײַן שטערן, װאָס האָט אים ביז אַהער אַזױ העל געלײַכט און געשײַנט… זײַן גאַנץ ביטער האַרץ האָט ער אױסגעלאָזט, װי אַלעמאָל, אױפֿן קאָפּ פֿון דער אַלטער מאַמע, שׂרה־ברכה, נעבעך, און אױף דער אומשולדיקער שװעסטער זלאַטקע, אָדער גאָר אױף די אַקטיאָרן און אַקטריסעס, געשמיצט און געװאָרפֿן זיך, געקריגט, געבײזערט זיך און געשאָלטן מיט אַזעלכע קללות, װאָס האָלצמאַן װאָלט געקאָנט צונױפֿשטעלן פֿון זײ, װען ער זאָל האָבן צײַט און קאָנען שרײַבן, אַ גאַנצן בוך נאָכן אַלף־בית.
אַ מאכל און, להבֿדיל, אַ מענטש האָבן כּמעט אײן גליק: אײנעם געפֿעלט, דעם אַנדערן ― נישט. אױף װיפֿל ניסל שװאַלב האָט נישט געהאַט קײן חן בײַם דירעקטאָר האָלצמאַן אין די אױגן, אױף אַזױ פֿיל, אױב נישט מער נאָך, האָט ער בײַ ראַפֿאַלעסקאָן דװקא אױסגענומען. און אױסגענומען האָט ער בײַ אים שױן דערמיט אַלײן, װאָס ער איז אַ פֿרײלעכע, אַ לעבעדיקע נשמה, און האַלט אין אײן רײדן און אין אײן לאַכן, און דװקא הױך אױף אַ קול, מיט אַ פּאַטש אין פּלײצע און איז מיט אַלעמען אױף „דו“. מיט אײן װאָרט ― אַ גוטער ברודער, און אַ סוף.
אונדזער יונגער העלד האָט פֿון תּמיד אָן ליב פֿרײלעכע לעבעדיקע נשמות. האָלצמאַן אַלײן, בעת ער איז נאָך געװען אין האָלענעשטי, געדינט בײַ שטשופּאַקן און געהײסן „האָצמאַך“, איז אױך געװען, װי מיר געדענקען אים, אַ פֿרײלעכע, אַ לעבעדיקע בריאה. דאָס איז ער נאָר איצטער, זינט ער איז אַ דירעקטאָר פֿון אַן אײגענער טרופּע, מיטאַמאָל געװאָרן אַ בעל־יסורים, אַ בעל־מרה־שחורה און איז רק חושד יעדן אײנציקן, אַז מע שאַרפֿט די צײן אױף זײַן „יאַט“ (אױף ראַפֿאַלעסקאָן), מע װיל אים אומגליקלעך מאַכן.
דאָ, אין דעם טומלדיקן לאָנדאָן, זײַנען זײַנע יסורים מיט זײַן מרה־שחורה מיט זײַן חושד־זײַן געװאָרן נאָך גרעסער. און ער האָט געהאַט דערצו געװיסע סיבות, װי מיר װעלן דאָס אין גיכן אַרױסזען. בײַ ראַפֿאַלעסקאָן אין די אױגן האָט האָלצמאַן דערמיט אַ סך מער אָנגעװױרן, װי געװוּנען. װאָס מער האָלצמאַן האָט אָפּגעלאַכט און געשאָלטן זײַן שותּפֿס ברודער, אַלץ מער האָט ראַפֿאַלעסקאָ צו אים געצױגן, און אױף צו להכעיס האָלצמאַנען, געװאָרן מיט ניסל שװאַלב דװקא אַ גוטער ברודער.
ראַפֿאַלעסקאָן איז אָט דאָס נפֿש געפֿעלן געװאָרן פֿון דער ערשטער מינוט מיט אַלע זײַנע תּנועות און פּאָסטעמקעס און אַפֿילו מיט דער שפּראַך. ניסל שװאַלב, אַז ער רעדט, כאַפּט ער אײן װאָרט פֿאַרן אַנדערן, קױם װאָס מע פֿאַרשטײט אים, און מחמת בטבֿע איז ער נישט קײן קלײנער ליגנער (ער איז אַן אַגענט פֿון אַ געזעלשאַפֿט, און דאָס רובֿ אַגענטן זײַנען, זאָלן זײ מיר הונדערט מאָל מוחל זײַן, גרױסע ליגנערס), על־כּן האַלט ער אין אײן שװערן זיך מיט מאָדנע שװערענישן: „װי איר זעט מיך אַ שװימענדיקן!“ אָדער: „איך זאָל אַזױ האָבן אַלעמענס גוטס!“ אָדער: „אױב איך זאָג אַ ליגן, זאָלט איר זיך דערװאַרגן מיטן טיש!“ וכדומה אַזעלכע שבֿועות, װאָס ער זאָגט זײ אַרױס אַזױ גיך, אין אײן אָטעם, אַז איר האָט קײן צײַט נישט כאַפּן מיטן שׂכל דאָס, װאָס איר דערהערט נישט מיטן אױער.
די ערשטע צײַט האָט זיך ניסל שװאַלב אונטערגענומען באַװײַזן אונדזער יונגן העלד, װאָס הײסט לאָנדאָן. ער האָט צוגעזאָגט אים אױספֿירן די גאַנצע שטאָט אין אײן טאָג.
אמת, אױסקוקן גאַנץ לאָנדאָן אין אײן טאָג איז אַ ביסל אַ גוזמא. נו, איז װאָס? מאָרגן איז דען קײן טאָג נישט? און איבערמאָרגן? דער עיקר איז, װאָס ניסל שװאַלב קען די שטאָט לאָנדאָן אױף אױסװײניק, און מיט אים אַז מע גײט, אָדער מע פֿאָרט, איז נישט אומעטיק. דאָס מױל מאַכט זיך אים נישט צו. אומעטום, אױף יעדער גאַס, כּמעט אױף יעדן הױז, האָט ער אײַך צו דערצײלן אַ היסטאָריע, אַ געשיכטע אָדער אַ סקאַנדאַל. און נישט נאָר סתּם אַ היסטאָריע, אַ געשיכטע אָדער אַ סקאַנדאַל, נאָר טאַקע אַן אמתע מעשׂה, װאָס האָט זיך געטראָפֿן דװקא פֿאַר אים אין די אױגן און אָפֿטמאָל טאַקע מיט אים אַלײן. „װי איר זעט אים אַ שװימענדיקן, און ער זאָל אַזױ האָבן אַלעמענס גוטס“.
ניסל שװאַלב, אַז ער דערצײלט אײַך עפּעס, היפּנאָטיזירט ער אײַך: ער האַלט אײַך בײַ אַ האַנט, אָדער ער נעמט אײַך אָן בײַ אַ לאַץ, קוקט אײַך אַרײַן טיף אין די אױגן אַרײַן און זעצט אײַך אַרײַן מיט די פֿינגער גלײַך אין האַרצן אַרײַן זײַנע אַ געשיכטע מיט אַלע ברעקעלעך, מיט אַלע פּיטשעװקעס.
אָט, למשל, הערט אַ שײנס: ער האָט זיך אַנומלטן באַגעגנט אין „הײַד־פּאַרקHyde Park“ מיט אײנעם זײער אַ גרױסן מאַן, שיִער נישט אַ לאָרד, עפּעס צעװערטלט. יענער אים אַזױ. ער יענעם אַזױ. אַ װאָרט פֿאַר אַ װאָרט… און כאָטש איר זענט זיכער, אַז די גאַנצע מעשׂה איז נישט געשטױגן, נישט געפֿלױגן, נאָר ניסל שװאַלב היצט זיך אַזױ שטאַרק און לאַכט בעת־מעשׂה אַזױ געשמאַק, אַז נישט װילנדיק הײבט איר אָן צו טראַכטן בײַ זיך אין האַרצן: „װײס אים דער שװאַרצער יאָר ― אפֿשר איז דאָס אַן אמת?“…
מיט דעם פֿױגל האָט זיך עס אונדזער יונגער העלד באַפֿרײַנדעט, געװאָרן נפֿש־אַחת, אױסגעװעזן מיט אים אַלע מײַזנלעכער, און איבערהױפּט אין אַלע טעאַטערס, אָפּערע־הײַזער און קאָנצערטן. צײַט האָבן זײ געהאַט איבערגענוג, װײַל די גאַסטראָליקע טרופּע „האָלצמאַן, שװאַלב עט קאָמפּאַניע“ איז געװען באַשעפֿטיקט אינעם פּאַװיליאָן־טעאַטער מער נישט אַ צװײ מאָל אין דער װאָך.
ראַפֿאַלעסקאָ האָט זיך געפֿילט מיט זײַן נײַעם גוטן פֿרײַנד אין לאָנדאָן, װי אַ פֿיש אין װאַסער. ער װאָלט זיך געפֿילט נאָך בעסער, װען ניסל שװאַלב זאָל נישט אַרײַנפֿאַלן קײן אידעע מיטצונעמען אױך די שװעסטער זײַנע די פּרימאַדאָנע הענריעטאַ שװאַלב. ניסל האָט געװאָלט, אַז זײַן שװעסטערל זאָל אױך הערן מוזיק. „נישקשה, עס װעט איר צו נוץ קומען“ ― האָט ער געזאָגט, און געמײנט האָט ער עפּעס אַנדערש. אים האָט דער ברודער איזאַק דעם ערשטן טאָג נאָך איבערגעגעבן, אַז מע באַדאַרף דעם „יאַט“ פֿאַרשלײערן פֿאַר זײער שװעסטער, פֿאַר הענריעטען. אַנישט װעט אים דער יאַדעשליװער האָן (דאָס מײנט ער ― דעם שותּף האָלצמאַן) פֿאַרקנסן פֿאַר זײַן שװעסטערל…
― פֿאַר װעמען? פֿאַר אָט דעם גרינעם אַגרעס? ― האָט זיך ניסל שװאַלב אױפֿגעכאַפּט און גענומען שטעלן ברײטע פֿיס איבערן צימער.
― אַ גרינער אַגרעס ― זאָגסטו? אַן עפּעלע! ― מאַכט צו אים איזאַק שװאַלב און שטעלט אַװעק אױף אים דאָס רױטן פּנים.
― קײַ און שפּײַ! ― ענטפֿערט אים דער ברודער ניסל און הערט נישט אױף אַרומצושפּאַנען הין און צוריק מיט זײַנע ברײטע טריט.
אין ניסלס קאָפּ ― האָט מען געקאָנט זען ― אַרבעט זיך עפּעס אַ װיכטיקער פּלאַן, אַ קאָמבינאַציע.
ניסל שװאַלב איז אַ מענטש מיט קאָמבינאַציעס. אין זײַן הױפּט־פּראָפֿעסיע רעכנט ער זיך אַפֿילו אַלס אַגענט, נאָר פֿון דעם אַלײן קאָן מען אין לאָנדאָן קײן לעבן נישט מאַכן. מוז מען קאָמבינירן. און קאָמבינירן קאָמבינירט ניסל שװאַלב אַלצדינג, װאָס עס לאָזט זיך. און דער אמת פֿאָדערט, מע זאָל דעם דאָזיקן קאָמבינאַטאָר געבן אַ שבֿח הינטער די אױגן, אַז זײַנע קאָמבינאַציעס װײַזן אױס תּחילת, דאַכט זיך, משונה װילד, קרום פֿאַרדרײט, רײן משוגע, נאָר נאָכדעם קומט דאָס אױס גלײַך גלאַט, װאָס גלאַטער קאָן שױן גאָר נישט זײַן. און טאָמער מאַכט זיך אַמאָל, ס'איז נישט אַזױ גלײַך ― איז ער דאָך נישט מער װי אַ מענטש, און אַ מענטש האָט אַמאָל אַ טעות.
ניסל אַלײן דערצײלט, אַז מיט זײַנע קאָמבינאַציעס האָט ער שױן נישט אײן פֿירמע פֿאַרדרײט דעם מוח, געבראָכן רוק און לענד. שולדיק איז אָבער נישט ער. אַ סימן ― מע זאָל אים געװען פֿאָלגן ביזן סוף, װאָלט אַלצדינג געװען אַנדערש. דער גאַנצער חסרון איז, זאָגט ער, װאָס מע פֿאָלגט אים נישט, װײַל מע פֿאַרשטײט אים נישט. פּשוט, מענטשן זײַנען בהמות, זאָגט ער, אָקסן, פֿערד, אײזלען. קײנער פֿאַרשטײט נישט קײן געשעפֿט, אַזױ װי ער, און קײנער, זאָגט ער, װײס נישט, װאָס הײסט אַ קאָמבינאַציע…
דאָס ייִדישע פּאַװיליאָן־טעאַטער זאָל אַרײַנפֿאַלן צו אַ קריסט אין די הענט אַרײַן ― דאָס איז אױך געװען ניסל שװאַלבס אַ קאָמבינאַציע, אַזױ װי ס'איז געװען זײַן קאָמבינאַציע אַמאָל, אַז די אײנציקע ייִדישע צײַטונג אין לאָנדאָן „דער ייִדישער קוריער“, זאָל אַרױסגעגעבן װערן דװקא דורך אַ קריסט, נישט דורך אַ ייִדן. װאָס איז דער שׂכל? אָט אַזױ האָט געװאָלט ניסל שװאַלב און אָט אַזױ איז דאָס טאַקע געװען.
אמת, דער „ייִדישער קוריער“ האָט געהאַט אַ פּנים פֿון אַ האַנטשערקע, װאָס מע װישט מיט איר די טעלער אין קיך, און דער אַרױסגעבער דער קריסט איז נעבעך ניזוק־ונהרג געװאָרן. ער האָט דערלײגט צום געשעפֿט פּונקט אַזױ פֿיל פֿונט שטערלינג, װיפֿל ער האָט פֿאַרמאָגט. ער זאָל געװען האָבן מער, װאָלט ער דערלײגט מער. נאָר װער איז אים שולדיק? אַ גױיִשער קאָפּ. נישט געװאָלט פֿאָלגן ניסל שװאַלבס פּלאַן ― דרוקן דעם „ייִדישן קוריער“ צװײ מאָל אַ טאָג, װי די ענגלישע צײַטונגען טוען. אין דער פֿרי און אױף דער נאַכט. אײַ, די קשיא איז מיט אַ קל־וחומר: מה־דאָך די לאָנדאָנער ייִדן װילן נישט קױפֿן דאָס ייִדישע בלאַט אײנמאָל אין טאָג, װעלן זײ דאָך צװײ מאָל אין טאָג אַװדאי נישט קױפֿן? איז דער תּירוץ: אַדרבא, אָט װײַל צװײ מאָל אין טאָג װעט מען ערשט קױפֿן, װאָרעם מע װעט װעלן זען, װאָס קאָן, אַ שטײגער, אַ ייִדיש בלאַט דרוקן צװײ מאָל אין טאָג?
די געשיכטע, װי אַזױ דאָס פּאַװיליאָן־טעאַטער איז אַרײַנגעפֿאַלן צו אַ קריסט אין די הענט אַרײַן, איז אַזױ אינטערעסאַנט, אַז מיר גיבן זי דאָ איבער פֿאַר אונדזערע לײענער אין קורצן.
ניסל שװאַלב איז, װי זײַן ברודער איזאַק שװאַלב, אַ גרױסער ליבהאָבער פֿון טעאַטער. דאָס ליגט שױן בײַ זײ, אַ פּנים, אין דער משפּחה. דערצו האָט ער טאַקע אַלײן אױך אַמאָל געהאַט אַ שטיקל שײַכות, װי מיר װעלן זען װײַטער. דעריבער איז ער פֿון תּמיד אָן געװען אַן אָפֿטער גאַסט, מען קאָן זאָגן, אַ שטענדיקער באַזוכער, כּמעט אַ תּושבֿ אין ייִדישן פּאַװיליאָן־טעאַטער. נאָר אין דער צײַט, װאָס דאָס ייִדישע לאָנדאָנער פּובליקום איז זיך געזעסן אין טעאַטער, װי די שאָף, צוגעהערט אַלע נאַרישקײטן, װאָס שלאָגן צו דער גאַל, און אױסגעהערט אַלע זינגערײַען, װאָס מע קאָן פֿון זײ חלשן, איז ניסלס קאָפּ געװען פֿאַרנומען מיט אַלערלײ קאָמבינאַציעס. „פֿאַרװאָס, למשל, ― האָט זיך געטראַכט, ― זאָל דאָס לאָנדאָנער ייִדישע פּובליקום נישט האָבן אַ רעכט ייִדיש טעאַטער, און נישט אײן טעאַטער, נאָר טאַקע גאַנצע דרײַ טעאַטערס: פֿאַר דראַמע באַזונדער, פֿאַר אָפּערעטעס באַזונדער און פֿאַר ערנסטער אָפּערע באַזונדער? מיט אַזעלכע דרײַ טעאַטערס קאָן מען דאָך אײַננעמען די װעלט! אין אַזאַ טעאַטער װעט שױן אָנשטײן צו קומען דער ייִדישער אַריסטאָקראַטיע אױך, און ראָטשילדAlfred Charles Freiherr de Rothschild 1842-1918 אַלײן אױך. דער עיקר ― אַ שײן הױז און רעכטע אַרטיסטן. איז אַ הױז דאַרף מען נישט קײן שענערס, װי דאָס פּאַװיליאָן־טעאַטער. אַ ביסל איבערפֿרישן ― װערט דאָס אַ גן־עדן. און אַרטיסטן? אַ דאגה מיט אַרטיסטן! און װוּ איז אַמעריקע? װינציק „סטאַרסstars: שטערן“ פֿאַראַן אין אַמעריקע? פֿאַר געלט קאָן מען אַראָפּברענגען נישט נאָר אַדלערןיעקבֿ פּאַװלאָװיטש אַדלער 1855-1926 פֿון ניו־יאָרק, נאָר אַפֿילו סאַראַ בערנאַרדSarah Bernhardt 1844-1923 פֿון פּאַריז. און פֿאַר נױט װעט מען זיך דערװײַל באַגײן מיט די קלאַפּערס, װאָס זײַנען דאָ אין לאָנדאָן, צושמעלצן צו זײַן שװעסטערל, די פּרימאַדאָנע פֿון זײַן ברודערס טרופּע „האָלצמאַן, שװאַלב עט קאָמפּ“, מיט דעם יונגן אַרטיסט לעאָ ראַפֿאַלעסקאָ פֿון בוקאַרעשט, װאָס עס קלינגט מיט אים איצט די װעלט.
דאָס איז געװען אין דער צײַט, װען די צװײ ברידער האָבן געהאַלטן סאַמע אין רעכטן איבערשרײַבן זיך װעגן קומען קײן לאָנדאָן אױף גאַסטראָלן. אין יענער צײַט האָט ניסל שװאַלב אױפֿגעגעבן כּמעט אַלע זײַנע געשעפֿטן און האָט זיך אָפּגעגעבן אינגאַנצן נאָר מיט זײַנע דרײַ טעאַטערס. עס זײַנען געפֿלױגן בריװ קײן עסטרײַך צו זײַן ברודער, בריװ קײן אַמעריקע, בריװ קײן רוסלאַנד, און אַפֿילו יאָהאַנעסבורג און בוענאָס־אײַרעס האָט ער אױך נישט פֿאַרגעסן. ער האָט נישט דורכגעלאָזט װוּ ערגעץ אַ ייִדיש טעאַטער אָדער אַ ייִדישע באַרימטהײט. און פֿון אומעטום זײַנען געקומען ידיעות, װאָס מע קאָן מיט זײ זײַן צופֿרידן. עס האָט זיך געשניטן אױף אַ דרך. אײן זאַך איז אים געבליבן דורכצוזעצן, נאָר אַ קלײניקײט: װוּ נעמט מען געלט?…
איז אָבער אונדזער קאָמבינאַטאָר נישט אַזעלכער, װאָס שטעלט זיך אָפּ אין האַלבן װעג. ניסל שװאַלב איז אַ מענטש, װאָס גײט גלײַך און האָט פֿײַנט איבערקלײַבן, און דערצו איז ער נאָך אַ גרױסער מוצלח אױך. אָט װעט איר הערן אַ שײנס.
אײנמאָל, אין אַ כמורנעם נעפּל־טאָג, װי עס גיט זיך אױס אין לאָנדאָן, װען די גאַנצע שטאָט זעט אױס װי מצרים אין די דרײַ פֿינצטערע טעג, אַזױ אַז אַפֿילו די אָנגעצונדענע לאַמטערנס אין מיטן העלן טאָג זײַנען נישט אימשטאַנד צו פֿאַרהיטן אַז פֿוסגײערס זאָלן זיך נישט צעבוצקען מיט די שטערנס, איז אונדזער געניאַלער קאָמבינאַטאָר ניסל שװאַלב אַװעק אין קאַנטאָר „העטשקינס בראָס, לימיטעדHatchkins Bros. Ltd“, װאָס אין סיטיCity: שטאָט לאָנדאָן. דאָרט האָט ניסל שװאַלב זײַן הױפּט־אַגענטור פֿון נײמאַשינען, װעלאָסיפּעדן, אױטאָמאָבילן, עט צעטעראַet cetera: און אַזױ װײַטער.
דאָס הױז „העטשקינס בראָס, לימיטעד“ געהערט צו די צװײ רײַכע ענגלענדער, ברידער העטשקינס, פֿון װעלכע אײנער, דער עלטערער, פֿאַרברענגט כּמעט זײַן גאַנץ לעבן אין דער שװײץ, קלעטערט אױף די סאַמע הױכע אַלפּן־בערג און איז נאָך נישט געהרגעט געװאָרן, און דער ייִנגערער, דער, װאָס מיר האָבן אים באַגעגנט בײַם באַנהױף, דער פֿירט די געשעפֿטן.
געטראָפֿן האָט אים ניסל שװאַלב שטײן בײַ אַ הױכן דעסקdesk: שרײַבטיש, בײַם איבערקוקן די קאָרעספּאָנדענציע פֿון דער פּאָסט. באַלד נאָכן ערשטן „גוט מאָרנינגGood morning: גוט מאָרגן“, האָט אים שװאַלב געבעטן, ער זאָל אַװעקלײגן אַלע געשעפֿטן און זאָל אים אױסהערן: ער האָט אים געבראַכט צוטראָגן אַ „ביזנעסbusiness: געשעפֿט“, װאָס נאָר אײנמאָל אין זיבן הונדערט יאָר טרעפֿט זיך אַזאַ גליק.
דער יונגער העטשקינס האָט אַװעקגעלײגט די פּאָסט, אַװעקגעזעצט זיך מיט זײַן אַגענט אַ טשערchair: שטול קעגן אַ טשער, פֿאַרקאַטשעט די ברײטע קעסטלדיקע הױזן אַרױף איבער די דאַרע קנעכלעך, און קאַלט, אָן װערטער, אַרױסבאַװיזן אים, אַז ער איז אָנגעברײט אױסצוהערן, װאָס פֿאַר אַ מין „ביזנעס“ דאָס איז, װאָס נאָר אײנמאָל אין זיבן הונדערט יאָר טרעפֿט זיך אַזאַ גליק.
אין אַ לאַנגער רעדע, מיט זײער אַ שײנער שפּראַך, מיט אַ סך פֿאַרבן, האָט אים ניסל שװאַלב אױסגעמאָלט די לאַגע פֿונעם ייִדישן טעאַטער בכלל און פֿונעם לאָנדאָנער פּאַװיליאָן־טעאַטער בפֿרט. נאָכדעם האָט ער אים צעלײגט אַ גאַנצן פּלאַן פֿון דרײַ טעאַטערס: פֿאַר ערנסטע אָפּערעס, פֿאַר אָפּערעטעס און פֿאַר דראַמעס. דערבײַ האָט ניסל שװאַלב אַרױסבאַװיזן אַ זעלטענע געניטקײט אין די זאַכן, װאָס זײַנען שײך צו טעאַטער, קונסט און מוזיק. נאָכדעם האָט ער אים אַרױסגעלײגט אַ גאַנצן פּאַק מיט בריװ און דעפּעשן פֿון פֿאַרשײדענע אַרטיסטן פֿון דער גאָרער װעלט און אױסשניטלעך פֿון גאַזעטן. דאָס אַלצדינג האָט ער איבערגעזעצט אים פֿון ייִדיש אױף דער ענגלישער שפּראַך, און צום סוף האָט ער געבראַכט אַן אױספֿירלעכע קאַלקולאַציע: װיפֿל פֿונט שטערלינג מע װעט אַרױסנעמען.
לױט דעם דאָזיקן קלאָרן חשבון איז אױסגעקומען, אַז אין עטלעכע יאָר אַרום קאָן מען אַװעקקױפֿן פֿאַר אַן אײגנטום נישט נאָר דאָס פּאַװיליאָן־טעאַטער, נאָר אָט דאָס הױז, מיט נאָך אַ הױז, מיט נאָך דרײַ הײַזער אין סיטי לאָנדאָן.
אין דער גאַנצער צײַט, װאָס ניסל שװאַלב האָט גערעדט, איז מיסטער העטשקינס געזעסן און אַלץ געטראַכט, װאָס פֿאַר אַ שײַכות, למשל, קאָן האָבן צו „העטשקינס, בראָס, לימיטעד“ אָט דער גאַנצער געשפּרעך? קײן נײ־מאַשינען באַדאַרף מען צו אַ טעאַטער, דאַכט זיך, נישט האָבן. בײַסיקלעךbicycle: װעלאָסיפּעדן ― אױך נישט. סײַדן אפֿשר אַן אױטאָמאָביל. איז איבער אײן אױטאָמאָביל אַזױ פֿיל רײד?!…
מיסטער העטשקינס האָט די גאַנצע צײַט געקוקט דורכן פֿענצטער אױף דער גאַס, כאָטש מע האָט דאָרט נישט געזען גאָרנישט, און געקלאַפּט זיך מיט אַ פֿינגער איבער די דרײַ גאָלדענע צײן. ער האָט אַלץ געװאַרט, ביז דער אַגענט װעט אַמאָל ענדיקן. און אַז יענער האָט זיך אָנגערעדט, האָט זיך מיסטער העטשקינס אױסגעדרײט מיטן פּנים צום אַגענט און אַ קוק געגעבן אים אין די אױגן אַרײַן, װי אײנער רעדט: „װאָס זשע איז דער היוצא לנו מזה?“…
ניסל שװאַלב האָט דעם קוק, אַ פּנים, פֿאַרשטאַנען, האָט ער אים קורץ און שאַרף דערקלערט, װאָס ער װיל. ער װיל, פֿאַרשטײט איר מיך, אַז ער, העטשקינס, זאָל אײַנגײן אױף דער קאָמבינאַציע. בעת־מעשׂה האָט אים ניסל שװאַלב אַרײַנגעקוקט אין פּנים, ― װאָס פֿאַר אַן אײַנדרוק האָט געמאַכט אױף אים די דאָזיקע קאָמבינאַציע?
אױף דעם דאָזיקן קאַלטן פּנים איז אָבער נישט געװען איבערצולײענען ― איר זאָלט זאָגן ― אײן אות אַפֿילו. קאַלט איז דאָרט געװען, װי אױפֿן שפּיץ פֿון מאָנט־בלאַןMont Blanc, און רויִק, װי אױפֿן פֿאַרגליװערטן ים. מיסטער העטשקינס האָט מער נישט װי אַ זיפֿץ געטאָן, אױפֿגעשטאַנען, זיך אַ קראַץ געגעבן מיט אַ פֿינגער איבערן קנאָפּ, װאָס אױף זײַן רױטן האַלדז, שלעפֿעריק אַ זאָג געגעבן: „אָלל־רײַט“, אױסגעצױגן דעם אַגענט צװײ פֿינגער פֿון דער רעכטער האַנט, געהײסן קומען נאָך אַן ענטפֿער אױף דער קאָמבינאַציע מאָרגן דרײַ פֿערטל אױף צװעלף.
װאָס פֿאַר אַן ענטפֿער מיסטער העטשקינס האָט געגעבן ― דאַרפֿן מיר שױן נישט זאָגן. טאַקע נאָר אַזאַ מוצלח, װי ניסל שװאַלב, האָט געקאָנט געראָטן דורכצוזעצן אַזאַ װילדע קאָמבינאַציע.
מע באַדאַרף נישט קײן שׂכל, פֿרײַנד לײענער, מע באַדאַרף נישט קײן קענטעניש ― מע באַדאַרף נאָר האָבן גליק.
― הײַנט אױף דער נאַכט גײען מיר צום חזן, ― האָט זיך אָנגערופֿן אײנמאָל ניסל שװאַלב צו זײַן נײַעם יונגן פֿרײַנד, צו ראַפֿאַלעסקאָן.
דערהערט דאָס װאָרט „חזן“, האָט דאָס ראַפֿאַלעסקאָן געגעבן אַ שטױס אין האַרצן און אַ הײב אױף פֿונעם אָרט. זײַן אַמאָליקער רבי, ישׂראלי דער חזן פֿון האָלענעשטי, איז אים פּלוצעם געקומען פֿאַר די אױגן, און מיט אַ קלאַפּנדיק האַרץ האָט ער אַ פֿרעג געגעבן בײַ זײַן נײַעם גוטן ברודער:
― װאָסער חזן?
― דער לאָמזשער חזן, אָט דער, װאָס איז געװען מיט דער כאַליאַסטרע אין טעאַטער. האָסט שױן פֿאַרגעסן. (ניסל שװאַלב איז מיט זײַן נײַעם יונגן פֿרײַנד שױן לאַנג אױף „דו“).
― אַאַאַ? ― ציט אױס ראַפֿאַלעסקאָ, און ער דערמאָנט זיך, אַז אַנומלטן אין פּאַװיליאָן־טעאַטער, צװישן די אַקטן, האָט אים ניסל שװאַלב צוגעפֿירט הינטער די קוליסן עפּעס אַ געלן ייִדן מיט װאַטע אין די אױערן. נאָכן ייִדן איז נאָכגעגאַנגען אַ גאַנצע כאַליאַסטרע קינדער, ייִנגלעך און מײדלעך. װיפֿל קינדער דאָרט איז געװען ― געדענקט ער נישט. נאָר דאָס געדענקט ער, אַז געװען זײַנען דאָרט מער רױטע אײדער שװאַרצע, און אַלע מיט לאַכנדיקע פּנימלעך און שעלמישע אײגעלעך.
פֿאָרשטעלנדיק אים די דאָזיקע כאַליאַסטרע, האָט אים ניסל שװאַלב ― טאַקע זײ אין די אױגן ― אָפּגעלױבט דאָס דאָזיקע געזינדל אין טאָג אַרײַן, דערצײלט גוזמאָות, מיט סקאַנדאַלן, און גיך, אײן װאָרט איבערן אַנדערן, מיט פֿײַער און מיט שװערענישן, װי זײַן שטײגער איז. נאָר די אַלע מעשׂיות זײַנען ראַפֿאַלעסקאָן דעמאָלט, אינעם טעאַטער־טאַראַראַם, אין אײן אױער אַרײַן, פֿונעם אַנדערן אַרױס. ראַפֿאַלעסקאָ איז שױן געװױנט געװאָרן, אַז אױף יעדן מענטשן האָט ניסל שװאַלב אַ מעשׂה, און אַ מעשׂה מוז זיך ענדיקן בײַ אים מיט אַ סקאַנדאַל.
איצט, גײענדיק אַהין מיט אַ װיזיט, האָט אים ניסל שװאַלב נאָכאַמאָל איבערגעחזרט, װאָס פֿאַר אַ זעלטענע מוזיקאַלישע משפּחה דאָס איז: אַ געזינדל פֿון לױטער זינגערס און מוזיקערס. פֿון דעם טאַטן דעם חזן ביזן קלענסטן קינד, װאָס איז נאָך נישט אַלט קײן פֿיר יאָר, זינגען זײ און שפּילן אױף אַלע אינסטרומענטן.
― מײנסט אפֿשר, אַז עמעצער האָט זײ געלערנט? כאַ־כאַ! בײַ דעם דאָזיקן חזן װערן געבױרן קינדער פֿאַרטיקע מוזיקערס פֿון דער מאַמעס בױך ― איך זאָל אַזױ האָבן אַלעמענס גוטס!
אַזױ לאָזט אױס ניסל שװאַלב און כאַפּט זיך אַרײַן מיט ראַפֿאַלעסקאָן אין אַ ייִדיש געװעלבל, און הײסט זיך געבן ברױט און װאַרשעװער װוּרשטלעך און געזאַלצנס „און עפּעס נאָך“. ניסל שװאַלב קוקט אַרײַן אין די געזאַלצענע זאַכן און באַלעקט זיך.
― צו װאָס איז דאָס פּלוצעם? ― פֿרעגט אים ראַפֿאַלעסקאָ פֿאַרװוּנדערט.
― „כּיבוד“, ― מאַכט צו אים גאַנץ ערנסט ניסל שװאַלב. ― זײ מוזן דאָך עפּעס האָבן מיט װאָס אונדז מכבד צו זײַן. און אַגבֿ װעלן זײ טאַקע אַלײן אױך עפּעס איבערבײַסן. אָרעמעלײַט, קבצנים, כאַ־כאַ, סטײַטש קבצנים! מע זאָל זײ נישט אונטערהאַלטן, װאָלטן זײ דאָ, אינעם דאָזיקן לאָנדאָן, אם־ירצה־השם, אױסגעגאַנגען פֿון הונגער. אַ קלײניקײט? קײן עין־הרע, אַזאַ געזינדל! פּיקערס אַ סך, און פֿאַרדינערס, ברוך־השם, נישט אײנער. ס'איז אָבער דערװײַל, כּל־זמן די קינדער זײַנען קינדער. לאָזן זײ זיך נאָר געבן אַ כאַפּ אױף די פֿיס, װעלן זײ אָנשיטן אָט די שטוב מיט גאָלד, װי דו זעסט מיך שװימענדיק… פּאַװאָליע, װי דו גײסט. ס'איז דאָ פֿינצטער און גליטשיק און וחלקלקות. קאָנסט נאָך חלילה בלײַבן אָן אַ טאַטן.
אַזױ מאַכט ניסל שװאַלב צו ראַפֿאַלעסקאָן, און רײַבט אַ שװעבעלע נאָך אַ שװעבעלע, און בײדע לאָזן זיך פֿאָרזיכטיק אַראָפּ ערגעץ אין אַ קעלער אַרײַן, אָדער גלאַט אין אַ גרוב, און טרעטן אַרײַן אין אַ מין אַפּאַרטאַמענט, װאָס ס'איז שװער צו טרעפֿן, װוּ איר געפֿינט זיך. אַ קיך נישט קײן קיך, אַ קאַמער נישט קײן קאַמער. נאָר ברײט און לאַנג, און בעטלעך ― װי אין אַ ביקור־חולים. די װענט באַהאַנגען מיט אַלערלײ מוזיקאַלישע אינסטרומענטן. אין מיטן שטוב שטײט אַ גרױסער אױסגעדינטער פֿאָרטעפּיאַן אָפֿן, און אַ קלײן מײדעלע פֿון אַ יאָר זעקס־זיבן און אפֿשר אַכט (ניסל שװאַלב זאָגט, אַז זי איז גאָר נישט אַלט קײן פֿיר ― טאַ! לאָמיר אים צוליב טאָן) מיט רױטע הערלעך זיצט און ציט פֿונעם אינסטרומענט מוראדיקע קולות. יעדן פֿאַלס, נישט די קולות, װאָס דאָס קינד װיל. מע דאַרף אים אָבער מוחל זײַן, דעם דאָזיקן זקן. ער האָט שױן זײַנס אָפּגעשפּילט. אַן אַנדערער אין זײַנע יאָרן װאָלט שױן לאַנג אָנגעשפּאַרט העט־װײַט, ערגעץ אױף אַ בױדעם…
דערזען די אַרײַנגעקומענע געסט, װאַרפֿט אַװעק דאָס זעקס־זיבן אָדער אַכט־יעריקע מײדעלע, װאָס איז נאָך נישט אַלט קײן פֿיר יאָר, דעם זקן דעם פֿאָרטעפּיאַן און טוט זיך אַ לאָז צו ניסל שװאַלב אױף די הענט מיט אַ געשרײ אױס:
― דער פֿעטער ניסל איז געקומען! דער פֿעטער ניסל!!
װי אין טעאַטער אױף דער סצענע, האָבן זיך אָנגעהױבן באַװײַזן אײנס נאָך דאָס אַנדערע עפּעס פֿון אַן אונטערטיר פּאַרשױנען: ייִנגלעך און מײדלעך. װיפֿל ― װײסט מען נישט. נאָר מער רױטע װי שװאַרצע. טאַקע די זעלבע, װאָס ראַפֿאַלעסקאָ האָט זײ געזען בײַ זיך, הינטער די קוליסן, אַלע מיט לאַכנדיקע פּנימלעך און מיט שעלמישע אײגעלעך. נאָך זײ טרעט אַרױס דער פֿאָטער, דער לאָמזשער חזן אַלײן, אַ ייִד אַ רױטער, װאָס האַלט שױן בײַ װערן גרױ. נאָך אַ יאָר צװײ־דרײַ ― און פֿון זײַנע רױטע האָר װעט נישט בלײַבן קײן סימן אַפֿילו, אַז זײ זײַנען אַמאָל געװען רױט. פֿונדעסטװעגן האַלט ער זיך נאָך גאַנץ פֿעסט און גלײַך און ציכטיק־זױבער. די אױגן גלאַנצן און די הענט ציטערן, װי בײַ אַלע הונגעריקע. נאָר אַ מכּה ― דאָס פּנים דאַרף נישט זאָגן, װאָס אין בױך טוט זיך…
― קודם לאָמיר זיך נעמען עפּעס צובײַסן, ― זאָגט ניסל שװאַלב, רײַבט אַ האַנט אין אַ האַנט און באַלעקט זיך. ― איך בין טױט הונגעריק, װי איר זעט מיך אַ שװימענדיקן.
און רעדנדיק, בינדט ער אױף די פּעקלעך מיטן אײַנגעקױפֿטן עסנװאַרג און נעמט זיך דער ערשטער צו דער אַרבעט מיט אַזאַ מין אַפּעטיט, גלײַך װי עס װאָלט באמת געװען בײַ אים נאָך תּענית.
― װאָס זיצט איר, װי די מחותּנים אױף אַ פֿרעמדער חתונה? ― צעשרײַט ער זיך אױפֿן מוזיקאַלישן געזינדל. הײבט זיך אױף פֿריִער דער לאָמזשער חזן מיט די הונגעריקע אױגן און מיט די ציטעריקע הענט, גײט צו כּלומרשט אַזױ זיך, פֿון יוצא װעגן. יענער בעט, קאָן מען נישט זײַן אַזױ גראָב… און נאָך אים ― די גאַנצע כאַליאַסטרע קינדער, װעלכע ס'איז גלײַך צו דערקענען, אַז דער אַפּעטיט איז בײַ זײ, דאַנקען גאָט, נישט צו פֿאַרזינדיקן. ביסלעכװײַז װערט לעבעדיקער־לעבעדיקער, און די אַרבעט גײט אַװעק אַזױ געשמאַק, אַז אונדזער ראַפֿאַלעסקאָ נעמט אױך אָן אַ יצר־הרע צום עסן.
― זיץ, נעם, ברעך, שנײַד, קײַ, שעם דיך נישט! ביסט דאָ צװישן הײמישע, צװישן אײגענע, ― גיט אים אונטער ניסל שװאַלב חשק, און די כאַליאַסטרע קוקט אױפֿן יונגן אַרטיסט מיט אַזעלכע פֿרײַנטלעך־נײַגעריקע אױגן אַז ער הײבט אָן פֿילן זיך דאָ גאַנץ הײמיש, טאַקע װי צװישן אײגענע. פֿון װאַנען האָט זיך גענומען צו אים פּלוצעם אַזאַ אַפּעטיט צום עסן? פֿאַרװאָס פֿילט ער זיך דאָ אַזױ װאַרעם, אַזױ פֿרײַ, אַזױ לעבעדיק? ― אַ מאָדנע־מאָדנע געזינדל!
די גאַנצע צײַט פֿונעם עסן הערט ניסל שװאַלב נישט אױף צו שיטן מיט רײד און מיט װערטלעך. פֿאַר יעדן האָט ער אַ באַזונדער װערטל מיט אַן אַנדער צונעמעניש. ניסל שװאַלב רעדט, און די כאַליאַסטרע, עסנדיק, קאַטשעט זיך פֿאַר געלעכטער. נאָר דער פֿאָטער, דער לאָמזשער חזן, טוט זײַן זאַך ערנסט, װישט זיך אַלע מינוט די ליפּן און עסט װײַטער. נײן, אונדזער יונגער העלד, זינט ער איז נע־ונד, האָט ער זיך אַזױ גוט נישט געפֿילט, װי אינעם דאָזיקן געזינדל. אַזױ גוט, און באַקװעם, און הײמלעך, און פֿרײַ, און לעבעדיק.
אָפּגעגעסן, טוט ניסל שװאַלב אַ װוּנק צום לאָמזשער חזן, און דער לאָמזשער חזן, גוט אױסגעװישט די ליפּן שױן אױף דעם רעכטן אמת און איבערגעלײגט די װאַטע אין די אױערן, טוט ער אַ קאָמאַנדעװע צו דער כאַליאַסטרע, מע זאָל זיך נעמען צו די כּלים, געבן לכּבֿוד די געסט אַ שטיקל קאָנצערט.
דאָס „שטיקל קאָנצערט“, װאָס דאָס מוזיקאַלישע געזינדל האָט געגעבן, איז געװען נישט קײן שטיקל, נאָר אַ גאַנצער, אַ זעלטענער קאָנצערט. אײנער פֿון די קאָנצערטן, װאָס מע קאָן זײ נישט פֿאַרגעסן קײנמאָל. אַחוץ דעם, װאָס דאָ זײַנען געװען אַלע מינים מוזיקאַלישע אינסטרומענטן: פֿידל, פֿלײט, טשעלאָ, פּיאַנאָ, באַס, צימבל, האַרפֿע און קעסלפּױק, און אױסער דעם, װאָס דאָס שפּילן גופֿא איז געװען מײַסטעריש־גרױסאַרטיק, מיטן בעסטן אַנסאַמבל, האָט דער דאָזיקער פֿאַמיליען־אָרקעסטער, װאָס איז באַשטאַנען פֿון האַלב־נאַקעטע און גאַנץ באָרװעסע קינדער, אונדזער יונגן העלד גלאַט גערירט ביז טרערן. קוקנדיק אױף דער דאָזיקער, פֿון גאָט געבענטשטער, נאָר אָרעמער קאַפּעליע, קומען אים אױפֿן קאָפּ אַלערלײ מחשבֿות. אין דער גאַנצער צײַט פֿון זײַן נע־ונד זײַן אױף דער װעלט האָט ער זיך שױן אָנגעזען גענוג טאַלאַנטן, װאָס װאַלגערן זיך בײַ אונדז אױפֿן מיסט. קײנער אינטערעסירט זיך נישט דערמיט. קײנער קוקט זיך נישט אַרום. „נישטאָ, נישטאָ בײַ אונדז קײן מעצענאַטן“, ― טראַכט ער זיך, און ער דערמאָנט זיך אינעם לעמבערגער מעצענאַט, אינעם דאָקטאָר לעװיוס־לװיתן, װאָס פֿאַרמאָגט אפֿשר אַ האַלבן מיליאָן. דער דאָזיקער דאָקטאָר האָט זיך תּחילת אַרױסגעשטעלט פֿאַר אַ ליבהאָבער פֿון קונסט, פֿאַר אַ מעצענאַט, און אַז ס'איז געקומען צו עפּעס, האָלצמאַן האָט אים נאָר געגעבן אָנצוהערעניש װעגן שטיצע, אַזױ האָט זיך בײַם דאָקטאָר איבערגעביטן דאָס פּנים, צוגעזאָגט, אַז ער װעט קומען צו זײ אין טעאַטער אַרײַן ― און אַ גוטן טאָג, מער האָט מען אים נישט געזען… „איך, ― טראַכט זיך ראַפֿאַלעסקאָ, ― לאָמיך נאָר װערן זעלבשטענדיק און אַלײן אָנהײבן פֿאַרדינען געלט, נעם איך אָט אַזאַ מין געזינדל אַרױס פֿון דער דאָזיקער בלאָטע און גיב זײ די װעלט צו זען“…
ראַפֿאַלעסקאָ פֿאַנטאַזירט, װי אַלע מאָל, גאָלדענע חלומות, און דער באָרװעסער אָרקעסטער הערט נישט אױף צו באַװײַזן זײַנע װוּנדערס. אין דער צײַט, װאָס די קאַפּעליע שפּילט און ראַפֿאַלעסקאָ באַװוּנדערט און פֿאַנטאַזירט, זיצט ניסל שװאַלב אין אַ װינקעלע מיט דער מוטער פֿון די דאָזיקע געבענטשטע קינדער, אַ ייִדענע מיט אַ רױטן פֿאַלשן פּאַרוק אױפֿן קאָפּ, װאָס װעט דערפֿאַר קײנמאָל נישט װערן גרױ, און רעדט און דערצײלט און שװערט, „װי איר זעט אים אַ שװימענדיקן“ און „ער זאָל אַזױ האָבן אַלעמענס גוטס“… עס איז שױן געװען שפּעט בײַנאַכט, אַז ניסל שװאַלב איז געגאַנגען מיט זײַן יונגן פֿרײַנד אַהײם צוריק פֿון דער מוזיקאַלישער משפּחה. דאָס לאָנדאָנער װײַטשעפּל איז נאָך געװען באַלײַכט מיט אַלע לאַמטערנעס. נאָר אױסער דעם הױכן פּאָליסמעןpoliceman: פּאָליציאַנט מיט די לאַנגע פֿיס, האָט מען שױן נישט באַגעגנט קײנעם. אונדזער יונגער העלד, װאָס איז בטבֿע אַ שװײַגער, אַן אָפּגעװױגענער, אָפּגעמאָסטענער כאַראַקטער, איז שױן לאַנג נישט געװען אַזױ אױפֿגערעגט, װי אין דעם דאָזיקן אָװנט. ער איז מיטאַמאָל געװאָרן רעדעװדיק. ער האָט געטענהט צו זײַן נײַעם גוטן ברודער ניסל שװאַלב און געמאַכט מיט די הענט:
― סטײַטש, סטײַטש! אַזעלכע געבענטשטע קינדער, אַזעלכע געבענטשטע הענט! װאַלגערן זיך אין אַזאַ בלאָטע, ליגן אין אַזאַ גרוב! װי איז דאָס מעגלעך, אַז אין אַזאַ שטאָט, װי לאָנדאָן, זאָל זיך נישט געפֿינען צװישן ייִדן כאָטש אײן מעצענאַט, װאָס זאָל שטיצן די דאָזיקע מוזיקאַלישע פֿאַמיליע?
― װאָס רעדסטו, קינדעניו, מעצענאַט? ― רופֿט זיך אָן צו אים ניסל שװאַלב, און זײַן שטימע הילכט איבערן װײַטשעפּל אין דער דאָזיקער נאַכט. ― אָט װעל איך דיר דערצײלן אַ שענערע זאַך, װעסטו אַראָפּ פֿון זינען! פֿאַראַן בײַ אונדז אײנער ― דו רופֿסט עס אַ מעצענאַט. ער איז אַ רוסישער ייִד. געװען אַמאָל, קײן עין־הרע, אַן אבֿיון, הײַנט איז ער אַ ייִד אַ מיליאָנער, אױף אונדז בײדן געזאָגט געװאָרן. סטעלמאַך הײסט ער, דער דאָזיקער מעצענאַט.
― סטעלמאַך?
ראַפֿאַלעסקאָ איז שטײן געבליבן. עס דאַכט זיך אים, אַז ער האָט ערגעץ געהערט שױן דעם דאָזיקן נאָמען, װאָס האָט אַ שײַכות צו רײזלען. נאָר ער קאָן זיך נישט דערמאָנען, װוּ… דערזען, אַז ראַפֿאַלעסקאָ איז שטײן געבליבן, רופֿט זיך אָן צו אים ניסל שװאַלב:
― זע נאָר, איך האָב נאָך נישט אָנגעהױבן צו דערצײלן, איז ער שױן אַרױס פֿון די כּלים. הער בעסער װײַטער. באַקאַנט האָב איך מיך מיט דעם סטעלמאַכן אָט דאָ נישט לאַנג, טאַקע אין פּאַװיליאָן־טעאַטער. ער איז אַן אָפֿטער גײער אין טעאַטער. אַ שטאַרקער ליבהאָבער פֿון ייִדיש טעאַטער און אַ מבֿין אױף מוזיק. מחמת זײַן זונדל, גרישאַ סטעלמאַך, איז אַ באַרימטער פֿידלער, אַ װוּנדערקינד. ער האָט שױן געשפּילט װיפֿל מאָל בײַם קעניג אין הױף. און דורך אים, דורכן זונדל הײסט עס, איז ער דאָך אַזױ רײַך געװאָרן.
ראַפֿאַלעסקאָ האָט זיך שױן דערמאָנט, װער דער סטעלמאַך איז און װאָס פֿאַר אַ שײַכות זײַן זונדל האָט צו רײזלען. און די מעשׂה מיטן מעצענאַט, װאָס ניסל שװאַלב דערצײלט אים דאָ באַקומט בײַ אים אַ גאַנץ באַזונדערן אינטערעס און ער טוט אַ פֿרעג בײַ זײַן נײַעם גוטן פֿרײַנד:
― אַלזאָ, װוּ געפֿינט ער זיך, אָט דער… איך מײן, אָט דער באַרימטער פֿידל־שפּילער?
― כאַפּ זשע נישט! ― מאַכט צו אים ניסל שװאַלב. ― איך האַלט נאָך נישט בײַם זון, איך האַלט ערשט בײַם פֿאָטער, בײַם מעצענאַט הײסט עס, װי אַזױ מיר האָבן זיך מיט אים באַקאַנט. באַקאַנט האָבן מיר זיך מיטן דאָזיקן שמינדער בגעץ אין בופֿעט, צװישן די אַקטן. איך זע עפּעס אַ ייִדל דרײט זיך מיר אַרום און קײַט און קוקט אױף מיר מיט אױגן. ער אױף מיר, איך אױף אים. אַ װאָרט פֿאַר אַ װאָרט: „פֿון װאַנען איז אַ ייִד? איר זענט מיר, זאָג איך, עפּעס קענטלעך“. „איך בין, זאָגט ער, סטעלמאַך“. ― „אױ, זאָג איך, זענט איר הײסט עס, טאַקע סטעלמאַך אַלײן? זאָגט זשע מיר, זאָג איך, מיסטער סטעלמאַך, פֿון װאָסערע סטעלמאַכס זענט איר דאָס, אײגנטלעך גערעדט?“… קוקט ער מיך אָן מסתּמא, װי אַ חושימדיקן, און מאַכט צו מיר מיט אַ ברוגזלעכן געלעכטערל: „װאָס הײסט ― פֿון װאָסערע סטעלמאַכס? איר האָט דען נישט געהערט, זאָגט ער, קײנמאָל דעם נאָמען גרישאַ סטעלמאַך? כאַ־כאַ, אַ ייִד, זאָגט ער, זיצט אין לאָנדאָן און װײס נישט, אַז ס'איז דאָ אַ גרישאַ סטעלמאַך אױף דער װעלט, װאָס האָט שױן געשפּילט װיפֿל מאָל בײַם קעניג אין הױף“… „אַז ס'איז דאָ אין לאָנדאָן, זאָג איך, אַ גרישאַ סטעלמאַך, װאָס שפּילט בײַם קעניג אין הױף, דאָס, זאָג איך, װײס איך, כאָטש איך בין אין הױף, זאָג איך, נישט אַזאַ אָפֿטער אַרײַנגײער. נאָר װאָס געהערט ער זיך, זאָג איך, אָן מיט אײַך?“ צעלאַכט ער זיך נאָך שטאַרקער און רופֿט זיך אָן צו מיר מיט גדלות: „װאָס ער געהער זיך אָן מיט מיר? כאַ־כאַ! איך בין זײַנער אַ טאַטע“. ― „מזל־טובֿ, זאָג איך, אַז װױל איז דעם זון, װאָס האָט אַזאַ טאַטן“. און אָט אַזױ האָבן מיר זיך צערעדט. דאָס הײסט, רעדן, האָט אײגנטלעך, גערעדט אָט דער לץ. ער האָט פֿײַנט, אַז יענער רעדט. ער האָט בעסער ליב אַלײן רעדן. ובפֿרט, אַז ער צערעדט זיך פֿון זײַן גרישען, װעסטו אים נישט אָפּשטעלן מיט קײן צען פֿערד. טראַטאַטאַ! טראַטאַטאַ! גרישאַ־קעניג־קאָנצערט־מוזיק… אַ מעשׂה אָן אַן עק! שלאָג איך אום איבער אין מיטן: „איך זע, זאָג איך, אַז איר זענט אַ מבֿין און אַ ליבהאָבער פֿון מוזיק. אױב איר װילט, זאָג איך, הערן אַ ביסל רעכטע מוזיק, װעל איך אײַך פֿירן, זאָג איך, אין אַן ערטל, און דװקא אָן געלט, װעט איר הערן, זאָג איך, װאָס הײסט מוזיק אױף דער װעלט!“… מאַכט ער צו מיר: „אַך, מיטן גרעסטן פֿאַרגעניגן. בײַ מיר, זאָגט ער, איז ייִדיש טעאַטער, מוזיק און נאָך אַזעלכע זאַכן אַזױ טײַער, אַז איך װעל אײַך גײן, זאָגט ער, דרײַ מײַל צו פֿוס“. ― „אױסגעצײכנט! ― טראַכט איך מיר. ― גאָט אַלײן האָט דיך צוגעשיקט, דו גראָבער פּעמפּיק! אפֿשר איז באַשערט, אַז דורך דײַן זכות זאָל די אָרעמע משפּחה געהאָלפֿן װערן?… הקיצור, מיר האָבן אָפּגעשטימט אַ טאָג, גענומען דעם חבֿרה־מאַן און געבראַכט צופֿירן צום לאָמזשער חזן אײנמאָל און צװײ מאָל און דרײַ מאָל ― מײַן סטעלמאַך איז אױס מענטש. אָט־אָט נעמט ער אײַן אַ מיתה־משונה! אַלעמאָל, װען ער קומט אַהין גלוסט זיך אים גאָר נישט אַװעק. זיצט מיט אַלעמען און עסט מיט אַלעמען און דערצײלט גליקן פֿון זײַן זונדל, נסים ונפֿלאָות, יציאת־מצרים ― הימל עפֿן זיך! בין איך מיך מישבֿ אײנמאָל, אַז דו ביסט יאָ אַזאַ גוטער ברודער, טאָמער װאָלט געװען אַ סבֿרה, מיסטער סטעלמאַך, איר זאָלט עפּעס אַ קלער טאָן מכּוח דער דאָזיקער משפּחה? „מע באַדאַרף, זאָג איך צו אים פֿאַרשטעלט, אָט די געבענטשטע קינדער צעשטעקן אין די קאָנסערװאַטאָריעס, מאַכן פֿאַר שטיקלעך מענטשן“. קוקט ער מיך אָן, װי אַ נעכטיקער, פּינטלט מיט די אױגן, פֿאַרשטײט נעבעך נישט, װאָס מע מײנט… רוף איך מיך אָן צו אים שױן מיט פּשוטע דיבורים: „מיסטער סטעלמאַך, זאָג איך, מע באַדאַרף, זאָג איך, האָבן געלט!“… דערהערט דאָס װאָרט „געלט“, איז מײַן סטעלמאַך געװאָרן, װאָס זאָל איך דיר דערצײלן, כאַ־כאַ־כאַ? אַ שענערן לײגט מען אין דער ערד, װי דו זעסט מיך אַ שװימענדיקן! װאָס טױג דיר, ער האָט זיך אױף דער גיך אָפּגעזאָגט ― און פֿון דעמאָלט אָן אױס סטעלמאַך! איך װאַרט אים אָפּ אין טעאַטער אײן נאַכט, די אַנדערע נאַכט, די דריטע נאַכט ― נישטאָ מײַן פֿױגל. טראַכט איך מיר: „בלאָטע! פֿון ניסל שװאַלבס הענט אַנטלױפֿט מען נישט!“ און איך האָב מיך מסתּמא דערפֿרעגט, װוּ ער זיצט, דער דאָזיקער פּיפּערנאָטער, און מאַרש צו אים אַהײם. איך קלאַפּ אָן אין דער טיר, דערהער איך אַ קול פֿון אינעװײניק ― טאַקע זײַן קול, איך האָב אים דערקענט: „טו נאָר אַ קוק װער קלאַפּט דאָס. אױב אַ הױכער, אַ גראָבער ― זאָג אים, אַז איך בין נישטאָ אין דער הײם“. מיט די װערטער, כאַ־כאַ, װי דו זעסט מיך אַ שװימענדיקן! דערהערט אַזאַ מעשׂה, טראַכט איך מיר: „אײַ! װילסטו זיך פֿון מײַנע הענט אַרױסדרײען, װעט דיך קאָסטן טײַער!“
אַזױ דערצײלט װײַטער ניסל שװאַלב און טראַכט שױן אױס פֿונעם קאָפּ אַ גאַנצע אינטריגע מיט אַ סקאַנדאַל, צװײ סקאַנדאַלן, דרײַ סקאַנדאַלן, און האַלט צו זײַן יונגן פֿרײַנד פֿאַר אַ האַנט, און היצט זיך, און שפּריצט מיט פֿײַער און לאָזט אױס, װי זײַן שטײגער איז, מיט אַ ברײטן געלעכטער און מיט אַ שבֿועה: „כאַ־כאַ, איך זאָל אַזױ האָבן אַלעמענס גוטס!“…
פֿון יוצא װעגן מאַכט ראַפֿאַלעסקאָ אַ פּנים, גלײַך װי ער װוּנדערט זיך. אין דער אמתן אָבער האָט ער פֿון דער גאַנצער מעשׂה געהערט מער נישט װי דעם סוף: „כאַ־כאַ, איך זאָל אַזױ האָבן אַלעמענס גוטס“. ראַפֿאַלעסקאָ האָט גאָר אין זינען בעת־מעשׂה עפּעס אַנדערש. דער נאָמען „גרישאַ סטעלמאַך“ האָט אים געפּיקט אין מוח. סטײַטש, דאָס איז דער גרישאַ סטעלמאַך, רײזלס חתן!… װי באַלד אַזױ, איז ער דאָך שױן אױפֿן רעכטן װעג… איצט בלײַבט איבער נאָר אײן זאַך: זיך באַקענען מיט אָט דעם גרישאַ סטעלמאַך.
די גלענצנדיקע קאָמבינאַציע פֿון דרײַ ייִדישע טעאַטערס אין לאָנדאָן, װאָס דער געניאַלער קאָמבינאַטאָר ניסל שװאַלב האָט אױסגעקאָמבינירט, האָט זיך נישט אינגאַנצן אײַנגעגעבן.
נישט נאָר דרײַ ייִדישע טעאַטערס, װי ניסל שװאַלב האָט געפּלאַנעװעט, נאָר אַפֿילו דאָס אײנציקע שטיקל פּאַװיליאָן־טעאַטער איז אױך געגאַנגען נישט אין בעסטן. דער לאָנדאָנער עולם איז טאַקע געלאָפֿן אױף חידושים זען דעם באַרימטן לעאָ ראַפֿאַלעסקאָ פֿון בוקאַרעשט און די באַרימטע פּרימאַדאָנע שװאַלב פֿון בוענאָס־אײַרעס. דאָס טעאַטער איז טאַקע געװען געפּאַקט פֿון אױבן ביז אַראָפּ, אַז ס'איז נישט געװען אַן עפּל דורכצוּװאַרפֿן. דער גאַנצער חסרון איז אָבער, װאָס דאָס פּובליקום איז געװען דאָס זעלבע פּובליקום, װאָס תּמיד. דאָס זעלבע װײַטשעפּל מיט זײַנע אײַנװױנערס. די זעלבע מעוברתע װײַבער מיט די זעלבע זײגנדיקע קינדער, װאָס פֿאַרהילכן דאָס טעאַטער מיט זײער געװײן. די זעלבע בחורים און די זעלבע מײדן, װאָס װאַרפֿן זיך מיט מאַראַנצן־שאָלעכץ און רײדן אַזױ הױך און לאַכן אַזױ געשמאַק און האַלטן זיך אַזױ הײמיש־פֿאַמיליער, אַז דאָס פּאַװיליאָן־טעאַטער זעט אױס גיכער װי, להבֿדיל, אַ שולהױף אין אַ קלײן שטעטל אין אַ װאַרעמען יום־טובֿדיקן טאָג צו אױסנעמעניש, װי אײדער אַ טעאַטער. די ייִדן פֿון דער װעסטWest: מעריבֿ, די לאָנדאָנער ייִדישע אַריסטאָקראַטיע מיטן לאָרד ראָטשילד בראָש, אױף װעלכן ניסל שװאַלב האָט אײגנטלעך געשלאָגן, װי אױף פֿיר טײַז, האָבן אַפֿילו נישט אַרײַנגעשמעקט אין װײַטשעפּל־טעאַטער, װי זײ האָבן נישט אַרײַנגעשמעקט ביז אַהער און װעלן נישט אַרײַנשמעקן אַהין ביז משיח װעט קומען. גיכער װעט זיך אַן ענגלישער אָרטאָדאָקסישער רבֿ אַװעקשמדן און אַ מאָדערנער רעװערענד װעט זיך אױסלערנען דאַװנען אײדער אַ לאָנדאָנער ייִד פֿון דער װעסט װעט זיך אַראָפּלאָזן אױפֿן װײַטשעפּל צו די שנאָרערס אין אַ ייִדיש טעאַטער, װוּ ייִדן רײדן אױף ייִדיש, שפּילן אױף ייִדיש, זינגען אױף ייִדיש און טאַנצן אױף ייִדיש.
מיט אײן װאָרט, דאָס געשעפֿט איז געגאַנגען נישט אין בעסטן. דאָס גאַנצע דאָברע־מזל האָט אױפֿגעגעסן די נע־ונדע טרופּע „האָלצמאַן, שװאַלב עט קאָמפּ.“ און ס'איז נישט געװען מיט װאָס אױסצוהאַלטן די אײגענע אַקטיאָרן. דער קאַפּיטאַליסט, דער קריסט מיסטער העטשקינס, האָט שױן געהאַלטן כּמעט־כּמעט בײַ דער לעצטער שורה פֿון דער סומע פֿונטן שטערלינג, װאָס ער האָט דערױף מפֿקיר געװען און איז גרײט געװען זיך אַװעקצושטעלן אין מיטן סעזאָן.
פֿאַרשטײט זיך, אַז דאָס האָט אונדזער קאָמבינאַטאָר ניסל שװאַלב שטאַרק געערגערט. אַ גױ בלײַבט אַ גױ. ער װיל נישט פֿאַרשטײן שװאַלבס טעאָריע, אַז װאָס גרעסער דער קאָפּ ― גרעסער דאָס היטל, און װאָס גרעסער דער טאָפּ ― גרעסער דאָס פֿײַער.
שװאַלב האָט געטענהט, אַז מע באַדאַרף נישט אַראָפּפֿאַלן בײַ זיך און מע טאָר זיך נישט אָפּשטעלן. אַדרבא, מע באַדאַרף פֿאַרגרעסערן דאָס טעאַטער. פֿאַרגרעסערן, פֿאַרברײטערן און פֿאַרשענערן. מע באַדאַרף אַרױסשרײַבן אַדלערן פֿון אַמעריקע. מע באַדאַרף מאַכן אַ טורנע איבער גאַנץ ענגלאַנד. מע באַדאַרף נישט שפּאָרן קײן געלט. ער האָט באַװיזן מיט אַ רעכענונג, װי צװײ מאָל צװײ, אַז יעדער פֿונט שטערלינג, װאָס מיסטער העטשקינס לײגט אַרײַן אין טעאַטער אַצינד, װעט אים אַרײַנברענגען מיט דער צײַט דרײַ פֿונט, צען פֿונט, צװאַנציק פֿונט, אָן אַ שיעור פֿונטן!
מיסטער העטשקינס אָבער האָט נישט געװאָלט הערן די אַלע גליקן. מיסטער העטשקינס איז געגאַנגען, פֿאַרקערט, מיט זײַן גױיִשן גאַנג: „לעס קרײַ ― מאָר װוּלless cry, more wool: װינציקער װײנען, מער װאָל“, אָדער אױף ייִדיש גערעדט: װינציקער עולם, גרעסער די סעודה.
קײן סך װערטער האָט ער נישט אױסגענוצט. און איבערשפּאַרן דעם דאָזיקן היציקן אַגענט האָט ער נישט געפֿונען פֿאַר נײטיק. מיסטער העטשקינס האָט אים דװקא אױסגעהערט ביזן סוף, זיך געקלאַפּט מיטן נאָגל איבער די דרײַ גאָלדענע צײן און געקוקט דורכן פֿענצטער אין דרױסן אַרױס. און אַז יענער האָט געענדיקט איז ער אױפֿגעשטאַנען מיט אַ זיפֿץ, אױסגעצױגן אים צװײ קאַלטע פֿינגער און אַ זאָג געגעבן קאַלט און שלעפֿעריק: „אָלל־רײַט. מער נישט אַ שילינג“.
װאָס האָט ניסל שװאַלב געקאָנט טאָן? זײַן ייִדישן קאָפּ װעט ער אױף דעם טרוקענעם ענגלענדער נישט אַרױפֿשטעלן, און נעמען זיך דאָס לעבן איבער אַזעלכע זאַכן איז אױך נישט כּדאַי. „עט! דער הימל איז צו דער ערד נישט געפֿאַלן. גאָט איז נאָך אַ גאָט און לאָנדאָן איז לאָנדאָן. אַז נישט דאָס, װעט זײַן אַן אַנדער שװאַרץ־יאָר“… אַזױ האָט זיך געזאָגט ניסל שװאַלב, און זײַן געניאַלער קאָפּ האָט נישט גערוט, ביז ער האָט נישט צוגעקלערט אַ נײַע קאָמבינאַציע.
די דאָזיקע קאָמבינאַציע איז באַשטאַנען מער נישט װי פֿון אײן װאָרט, אײן און אײנציק װאָרט. נאָר דאָס װאָרט האָט אין זיך אַזאַ מין צוציִונגס־קראַפֿט, אַזאַ מין מאַגנעט, אַזאַ מין כּישוף, װאָס מע באַדאַרף מער נישט נאָר אַרױסלאָזן דאָס פֿונעם מױל, װערט בײַ אונדז אַ שלעפֿעריקער װאַכנדיק, אַ פֿױלער ― אַרבעטס־פֿעיִק און דער גרעסטער אַפּיקורס און דער פֿאַרצװײפֿלסטער סקעפּטיקער פֿול מיט גלױבן און מיט האָפֿענונגען.
„אַמעריקע“, איז דאָס װאָרט.
איך זאָל האַלטן בײַ פֿאַרגלײַכן, מאַכן פּאַראַלעלן, װאָלט איך געזאָגט, אַז אַמעריקע ― דאָס איז אַ גרױסער ים, װאָס ציט אין זיך אַלע טײַכן. אַ גוטער חלום, װאָס נישט אַלעמאָל װערט ער מקוים. אַ װײַטסטער פּונקט, װאָס װײַטער קאָן מען שױן נישט פֿאָרן. אַ לעצטע רפֿואה, װאָס אױב דאָס װעט אײַך נישט העלפֿן, װעט אײַך שױן קײן טאָטער אױך נישט העלפֿן…
אונדזער היציקן קאָמבינאַטאָר ניסל שװאַלב האָט דאָס שױן לאַנג געצױגן אַהין, אינעם „גאָלדענעם לאַנד“. ער האָט געחלומט פֿון קינדװײַז אָן, ער מוז װערן רײַך, און רײַך קאָן מען װערן נאָר דאָרטן, אינעם לאַנד פֿון דאָלאַר. עס זײַנען געװען צײַטן, װאָס ער האָט שױן אַפֿילו „געסײװטsaved: אײַנגעשפּאָרט“ געלט אױף אַ שיפֿסקאַרטע. נאָר אַלערלײ קאָמבינאַציעס האָבן אים אַלעמאָל אָפּגעהאַלטן, און יעדן מאָל, װען די אָדער יענע קאָמבינאַציע האָט בײַ אים געפּלאַצט, אַזױ איז ער געלאָפֿן גלײַך אין אַ קאַנטאָר אַרײַן באַשטעלן אַ טיקעט מיט דער ערשטער שיף קײן ניו־יאָרק. נאָר לױפֿנדיק אין קאַנטאָר אַרײַן, פֿליט אים אַרײַן פּלוצעם אין קאָפּ אַ נײַע קאָמבינאַציע, קערט ער זיך אום צוריק און נעמט זיך צו דער אַרבעט, ביז ער פֿאַלט דורך, לױפֿט ער אַװעק װידער נאָך אַ טיקעט, קערט זיך װידער אום צוריק. און אַזױ שױן עטלעכע מאָל.
איצטיקס מאָל אָבער איז דאָס געװען בײַ אים פֿעסט באַשלאָסן, אױף אַן אײַזערנעם באָדן, עס מעגן פֿאַלן שטײנער פֿונעם הימל, גאָט אַלײן האָט שױן אַזױ געהײסן. אַלע אומשטענדן האָבן זיך די לעצטע צײַט צונױפֿגעלײגט און אױסגעבעט אים אַ װעג קײן ניו־יאָרק.
דער גאָלדענער פּלאַן צו פֿאָרן אין דער גאָלדענער מדינה איז געבױרן געװאָרן אונטן אין קעלער, בײַ דער באַקאַנטער מוזיקאַלישער משפּחה. דער לאָמזשער חזן האָט די טעג באַקומען אַ בריװ פֿון אַמעריקע, ער זאָל למען־השם קומען צו פֿאָרן מיט אַלע זײַנע קינדער, װעט מען זײ אָפּגילטן. אים און די קינדער. „געזאַנג און מוזיק, ― אַזױ שרײַבט אים יענער אין בריװ, ― איז דאָרט אַזאַ מין אַרטיקל, װאָס אַמעריקע אַלײן פֿאַרמאָגט דאָס נישט און מוז עס באַציִען פֿון „יוראָפּEurope: אײראָפּע“. אַ ליאַדע קלעזמערל, שרײַבט מען אים װײַטער, װאָס איז כּל־ימיו אַרומגעגאַנגען אין דער הײם מחילה מיט צעריסענע תּחתּונים און שטיװל, װערט אין אַמעריקע אױף דער צװײטער װאָך פּראָפֿעסאָר“…
אַז דער לאָמזשער חזן האָט אים דורכגעלײענט דעם דאָזיקן בריװ, האָט זיך ניסל שװאַלב אױפֿגעכאַפּט, װי אַן אָפּגעבריטער, זיך דערלאַנגט אַ פּאַטש אין שטערן און דעם אַנדערן פּאַטש האָט ער געשענקט דעם לאָמזשער חזן אין פּלײצע.
― מיר פֿאָרן קײן אַמעריקע! איך זאָל אַזױ האָבן אַלעמענס גוטס, װי מיר פֿאָרן קײן אַמעריקע! איך האָב, הערט איר, אַ קאָמבינאַציע, אַ טײַערע, אַ זעלטענע קאָמבינאַציע! מאָרגן אָדער איבערמאָרגן זעען מיר זיך. עס װעט זײַן רעכט. גוד בײַGood bye: זײַט געזונט!
אין אַ מינוט אַרום איז שױן ניסל שװאַלב געװען אױף דער גאַס. אַ לעבעדיקער, אַ פֿרײלעכער, אַ גליקלעכער האָט ער געשפּאַנט מיט ברײטע טריט איבערן װײַטשעפּל. דאָס קאַפּעליושל אױף אַ זײַט און אונטערגעפֿײַפֿט אַ לידל, האָט ער זיך דורכגעלײגט אַ װעג מיט זײַנע ברײטע פּלײצעס צװישן געדיכטן לאָנדאָנער פּובליקום, װאָס טראָגט זיך װי אַ כמאַרע אױף בײדע טראָטואַרן, װי אַן אױסגוס װאָס האָט נישט קײן אָנהײב און האָט נישט קײן סוף.
― סאַראַ שטאָט דאָס איז! ― האָט זיך ניסל שװאַלב געטראַכט, פֿײַפֿנדיק ― אַ חיות, אַ תּענוג צו לעבן אױף דער װעלט. איך זאָל אַזױ האָבן אַלעמענס גוטס!…
דער לײענער דאַרף געדענקען, װי נישט פֿײַן און אומאַרטיקumartig: אומגאַלאַנט אונדזער דירעקטאָר בערנאַרד האָלצמאַן האָט זיך אַמאָל באַגאַנגען מיט דער אָרעמער ברײַנדעלע קאָזאַק. זי האָט זיך דאָס װאָרט געגעבן און געשװױרן בײַ גאָט, אַז זי מוז נאָך אַמאָל דערלעבן אַ נקמה אינעם דאָזיקן „דרעקטאָר“, װאָס האָט צו שטאַרק פֿאַרריסן די נאָז. ער האָט שױן גאָר פֿאַרגעסן, אָט דער הונט מיט אױערן, אַז ער האָט אַמאָל געהײסן „האָצמאַך“ און געפּוצט בײַ שטשופּאַקן עליו־השלום די שטיװל. נאָר װאָס האָט זי אים געקאָנט טאָן, מישטײנס געזאָגט, אַן אָרעמע, אַן עלנטע נע־ונדניצע, װאָס איז באַשאַפֿן געװאָרן מער נישט פֿון יענעמס װעגן, מע זאָל זי פֿריִער אױסנוצן און דערנאָך באַלײדיקן?… זי האָט זיך נעבעך אַזױ לאַנג אַרומגעשלעפּט איבער דער װעלט, געכאַפּט נאָך עטלעכע קלעפּ פֿון די „פֿאַלשע שאַלקהאַפֿטיקע מאַנצבילן“ ― ביז זי האָט זיך דערשלעפּט קײן אַמעריקע. און דאַנקען גאָט, זי האָט קײן חרטה נישט. זי הײסט שױן דאָרט נישט מער „ברײַנדעלע קאָזאַק“. זי הײסט שױן צוריק מיט איר אַלטן נאָמען „מאַדאַם טשערניאַק“. „זי האָט זײער אַ פֿײַנעם דזשאַבjob: אַרבעט“, ― שרײַבט זי צו הענריעטען אין אַ בריװ מיט גרױסע האַלב־קײַלעכיקע אותיות, װאָס זעען אױס װי געפֿלאָכטענע בײגל. ― אמת, זי איז שױן נישט מער קײן אַקטריסע, װײַל דאָ אין דער געבענטשטער מדינה פֿון קאָלומבוסן, שרײַבט זי, איז אײַנגעפֿירט אױף יעדער מלאָכה אַ „יוניעunion: יוניאָן“. ייִדישע אַקטיאָרן האָבן זיך זײער „יוניע“ און לאָזן נישט צו קײן פֿרעמדע אַקטיאָרן אױף דער בינע. דערפֿאַר האָט זי הײַנט אַן אַנדער „דזשאַב“, אַן אַנדער שטעלע, אױך אַ בכּבֿודיקע און אױך אין ייִדישן טעאַטער“…
װאָס פֿאַר אַ „דזשאַב“ דאָס איז ― שטײט נישט אין בריװ. זי שרײַבט נאָר, אַז זי האָט, דאַנקען גאָט, שײן פּרנסה און איז גאַנץ צופֿרידן און האָט שױן אױפֿגעגעבן אַלע האָפֿענונגען, װען ס'נישט איז איבערבײַטן איר אַרט לעבן, און לאָזט אױס מיט אַ ברכה: „לאָז אױף זײ קומען אַ טױט, אױף אַלע מאַנצבילן, און פֿריִער פֿון אַלע ― אױף דעם יאַדעשליװן דירעקטאָר ― נאָך לעבט ער?“…
„איר קאָנט אײַך גאָרנישט פֿאָרשטעלן מײַן פֿרײד, ― שרײַבט װײַטער די מאַדאַם טשערניאַק, ― אַז איך בין געװױר געװאָרן, אַז איר זענט אין לאָנדאָן, די לעצטע סטאַנציע פֿון „יוראָפּ“ נאָך אַמעריקע. אַך, װי גוט דאָס װאָלט געװען, האָב איך מיך געטראַכט, װען איר קומט אַהער קײן אַמעריקע! דאָ װאָלט איר געװען פּונקט אױף אײַער פּלאַץ. איך האָב מיר שױן דערלױבט אַפֿילו אַ רעד טאָן װעגן אײַך מיט אַ פּאָר מענעדזשערס פֿון די היגע ייִדישע טעאַטערס, האָבן זײ זיך שטאַרק צוגעהערט און נאָכגעפֿרעגט אױף אײַער „פּיקטשעpicture: בילד“. האָב איך זײ באַװיזן אײַער „פּיקטשע“, האָבן זײ שיִער אײַנגענומען אַ מיתה־משונה. זײ האָבן בײַ מיר געבעטן, געחלשט אײַער אַדרעס. געװיס װעלן זײ אײַך שרײַבן, אָדער זײ האָבן אײַך שױן געשריבן, מסתּמא אַנגאַזשירט אַלס פּרימאַדאָנע. מײַן עצה: איר זאָלט זײ קײן באַדינגונגען נישט שטעלן און גאָר נישט ענטפֿערן אַפֿילו, נאָר נעמען און קומען צו פֿאָרן גאָר אָן שום אָפּלײגעניש. ביז װאַנען איז דער שיעור צו זײַן נע־ונד? פֿאַר אַנדערע אַקטיאָרן װעל איך אײַך נישט זאָגן. שװערלעך איבער דער „יוניע“. נאָר אַזעלכע „סטאַרס“, װי איר, אָדער למשל, װי ראַפֿאַלעסקאָ, װען איר קומט צו פֿאָרן, איז מער װי זיכער, אַז מע װעט אײַך טראָגן אױף די הענט. נאָר װאָס דען? עס דאַרף זײַן בסוד. אױסער אײַער ברודער און אױסער ראַפֿאַלעסקאָ, טאָר קײן בן־אָדם דערפֿון נישט װיסן… און איבערהױפּט ― אָט דער יאַדעשליװער דירעקטאָר, װאָס װעט אײַך אַזױ פֿאַרדרײען דעם קאָפּ, אַז איר װעט זיך אײביק פֿון אים נישט אױספּלאָנטען… געדענקט זשע, למען־השם, נישט שרײַבן קײנעם און נישט רײדן מיט קײנעם און קומען צו פֿאָרן. איך האָב שױן דאָ געזאָגט אַ פּאָר מענטשן, אַז איר קומט צו פֿאָרן, האָבן זײ זיך נישט געפֿױלט און אָפּגעדרוקט די דאָזיקע נאַכריכט אין די גאַזעטן אין אײנעם מיט אײַער „פּיקטשע“. איך שיק אײַך די גאַזעטן, און װײסט, אַז איר האָט דאָ אױף דער זײַט ים, אַ געטרײַע איבערגעגעבנסטע פֿרײַנד, װאָס איר נאָמען איז
ברײַנדעלע טשערניאַק“.
אָט אַזױ האָט זיך ברײַנדעלע קאָזאַק שטילערהײט אונטערגעגראָבן אונטער איר בלוטיקן שׂונא האָלצמאַן. מיט דעם אײנעם קלאַפּ האָט זי זיך אָבער נישט באַגנוגנט. צונעמען בײַ אים די פּרימאַדאָנע אַלײן, האָט זי זיך געטראַכט, איז װינציק. מע באַדאַרף אַרױסרײַסן פֿון זײַנע הענט דאָס סאַמע בעסטע, װאָס ער פֿאַרמאָגט, דאָס אײנציקע, װאָס גיט אים די װעלט צו זען. דאָס טײַערע הינדעלע, װאָס טראָגט אים גאָלדענע אײעלעך. מיט אײן װאָרט ― מע באַדאַרף אַװעקנעמען בײַ אים דעם „יאַט“, ראַפֿאַלעסקאָן. פֿון אונטער דער נאָז אַװעקנעמען. אַזױ װי ער האָט אַמאָל צוגענומען בײַם „דרעקטאָר“ געצל בן געצל פֿון לעמבערג די פּרימאַדאָנע. אַזױ װי מע האָט אַמאָל צוגענומען בײַ איר צװײטן שׂונא, בײַ שטשופּאַקן, דאָס צװײטע גאָלדענע הינדעלע, ראָזאַ ספּיװאַק.
אַזױ האָט זיך געזאָגט ברײַנדעלע קאָזאַק, און גאָט אַלײן איז איר געקומען צו הילף.
ברײַנדעלע קאָזאַק האָט אױף איר גאַנץ לעבן „אין דער הײם“ זיכער נישט איבערגעלײענט קײן צענט־חלק פֿון דעם, װאָס זי האָט זיך אָנגעלײענט אין דער קורצער צײַט, זינט זי האָט זיך באַזעצט דאָ, אין דער „געבענטשטע מדינה פֿון קאָלומבוסן“. דאָרט אין דער אַלטער הײם, פֿלעגט זי אױך ליב האָבן אַ געדרוקט װאָרט. נאָר װען? אײנמאָל אין אַ יובל קריגן אַ ביכל, אַ „העכסט אינטערעסאַנטן ראָמאַן“, אױסזיצן איבער דעם גאַנצע נעכט און װײנען שטילערהײט, אַז קײנער זאָל נישט זען. דאָ, אין דער „געבענטשטער מדינה פֿון קאָלומבוסן“, פֿאַרשפּאָרט מען זוכן אַ ביכל. גײסט אַרױס אױף דער „סטריטstreet: גאַס“, טראָגט מען דיר אַקעגן אַ „פּײפּערpaper: צײַטונג“, און נאָך אַ „פּײפּער“, און נאָך אַ „פּײפּער“. יעדער „פּײפּער“ איז גרױס, װי אַ לײַלעך, קאָסט אַ סענט און איז פֿול פֿון פֿױגלמילך. װײ־װײ, װאָס איז דאָרט נישט פֿאַראַן? די סאַמע לעצטע נײַעס פֿון דער הײם און פֿון דער גאַנצער װעלט, און אַלץ מיט אַזעלכע שײנע קעפּלעך, װאָס מע קאָן זײ דערזען פֿאַר אַ מײַל. הײַנט װאָס פֿאַר אַ ראָמאַנען דרוקן זיך דאָרט! אין יעדן „פּײפּער“ גײען שטענדיק פֿון יאָר צו יאָר, צװײ ראָמאַנען מיטאַמאָל, אײן ראָמאַן איז שענער פֿאַרן אַנדערן ― אַן אמתער גן־עדן!
פֿון די דאָזיקע „פּײפּערס“ האָט אונדז ברײַנדעלע קאָזאַק אײנמאָל אין אַ שײנעם אָװנט אױסגעלײענט אונטער דער רובריק פֿון „דראַמע, קונסט און מוזיק“ אַ נײַעס, אַז אין דער װעסט פֿון ניו־יאָרק, „אַפּטאַוןuptown: צפֿונדיקער געגנט פֿון שטאָט“, אינעם אַריסטאָקראַטישן פֿערטל, װערן דערװאַרט פֿון פּאַריז צװײ געסט ― צװײ גרױסע „סטאַרס“: דער באַרימטער װיאָלין־שפּילער פֿונעם ענגלישן קעניגלעכן הױף גרישאַ סטעלמאַך און די זינגערין פֿון דער װעלט, װאָס האָט איבערגעטראָפֿן פּאַטטין, די װעלט־באַרימטע ראָזאַליע ספּיװאַק.
― ראָזאַליע ספּיװאַק? ― האָט ברײַנדעלע קאָזאַק אױסגערופֿן צו זיך אַלײן און דערלאַנגט זיך אַ פּאַטש מיט בײדע הענט איבער די קלײדלעך. ― גװאַלד, דאָס איז דאָך ראָזע, ראָזע ספּיװאַק!
די מאַדאַם טשערניאַק איז געװען אױפֿן זיבעטן הימל. סטײַטש, ראָזע, ראָזע ספּיװאַק קומט צו פֿאָרן! און עס האָבן זיך געגעבן אַ טראָג אין איר קאָפּ, װי אַ װיכער, אַלערלײ מחשבֿות און פֿאַנטאַזיעס. אַך, װאָס פֿאַר אַ גדולה דאָס װעט זײַן, אַז ראָזע װעט זי דערזען! זײ װעלן פֿאַלן אײנס דאָס אַנדערע אױפֿן האַלדז און װעלן זיך צעקושן ― דאָס איז נומער אײנס. נאָכדעם װעט זי זיך אָנהײבן דערפֿרעגן בײַ איר, װאָס מאַכט זי? שױן לאַנג אין דער דאָזיקער מדינה? אין װאָס פֿאַר אַ טעאַטער דינט זי? װעלכע ראָלן שפּילט זי? אַך, װעלכע ראָלן!… אין טעאַטער דינט זי, נאָר קײן ראָלן שפּילט זי שױן מער נישט. דאָ, אין דער „געבענטשטער מדינה פֿון קאָלומבוסן“, איז פֿאַראַן אױף יעדער מלאָכה אַ „יוניע“, און די „יוניע“ דערלאָזט נישט קײן פֿרעמדע אַקטיאָרן… זי דינט טאַקע אין ייִדישן טעאַטער, נאָר נישט אױף דער בינע. זי האָט אַן אַנדער דזשאַב. זי פֿאַרקעמט די „מיסעסMrs: מאַדאַם“, טוט איר איבער די „דרעסעסdresses: קלײדער“ ― נו, װאָס מאַכט דאָס אױס? אַבי פֿאַרדינען און מאַכן אַ לעבן. װאָס? נישט אַזױ?… געװיס, געװיס! ― װעט איר ענטפֿערן ראָזע און קוקן אױף איר מיט אירע גליִענדע ציגײַנערישע אױגן… די מאַדאַם טשערניאַק פֿאַרשטײט דעם קוק. זי קען דאָס מײדל אױסגעבונדן. זי טראַכט זיך אַװדאי בעת־מעשׂה: „פֿאַרװאָס זאָל די מאַדאַם טשערניאַק נישט זײַן בעסער מיט מיר?“… געװיס אַזױ: דאַרף זי דינען בײַ פֿרעמדע, אַז זי קאָן בעסער האָבן אַ „דזשאַב“ בײַ אַן אײגענער, בײַ אַ פֿרײַנדין, װאָס האָט געלעבט מיט איר אַמאָל, װי אַן אײגענע שװעסטער?…
אַזױ האָט זיך די אָרעמע ברײַנדעלע קאָזאַק פֿאַרבראַכט אַ גאַנצע נאַכט אין די גליקלעכע חלומות און האָט אַזש געפֿיבערט. זי האָט נישט געקאָנט דערװאַרטן זיך, ביז ס'װעט װערן טאָג, געכאַפּט אױף זיך דעם שלאָפֿראָק, אַװעקגעזעצט זיך און אָנגעשריבן אַ בריװ צו „לעאָ ראַפֿאַלעסקאָ אין פּאַװיליאָן־טעאַטער, װײַטשעפּל לאָנדאָן“ מיט גרױסע האַלב־קײַלעכיקע אותיות װאָס זעען אױס װי געפֿלאָכטענע בײגל, בזה־הלשון:
„מײַן ליבער לעאָ ראַפֿאַלעסקאָ!
געװיס האָט איר נאָך נישט פֿאַרגעסן אײַער אַלטע באַקאַנטע און איבערגעגעבענע פֿרײַנדין טשערניאַק, װאָס איז געװען אַמאָל אין אײנעם מיט אײַך נע־ונד, געדינט מיט אײַך אין אײן טרופּע, אין אײנעם מיט אײַך געטײלט פֿרײדן און לײַדן… אַך, װאָס פֿאַר אַ גליקלעכע צײַט דאָס איז געװען! כאָטש מיר אַלע זײַנען נישט זשעדנע געװען קײן צרות. איטלעכער מיט זײַן פּעקל… נאָר לאָמיר נישט רײדן פֿון דעם װאָס געװען. לאָמיר בעסער שמועסן פֿון אַצינד. אױף די היגע „פּײפּערס“, האָב איך אױסגעלײענט, אַז אײַער טרופּע געפֿינט זיך איצט אין לאָנדאָן און אַז איר האָט דעם גרעסטן „סוקסעסsuccess: הצלחה“. איר קאָנט זיך נישט פֿאָרשטעלן, װאָס פֿאַר אַ פֿרײד דאָס האָט מיר געמאַכט, אַז איך האָב מיך באַלד אַװעקגעזעצט שרײַבן אַ „לעטטערletter: בריװ“ און שיקן אײַך אַ װאַרעמען־װאַרעמען גרוס פֿון דעם װײַטן לאַנד, װוּ איך געפֿין מיך אַצינד און מאַך אַ לעבן. איך האָב קײן חרטה נישט, װאָס איך האָב פֿאַרלאָזט האָלצמאַנען מיט דער קאָמפּאַניע, און צו גאָט אַ האָפֿענונג, אַז איך װעל װײַטער אױך קײן חרטה נישט האָבן. אַמעריקע איז דאָס אמתע לאַנד פֿון ייִדיש טעאַטער. איך מײן, אַז װען איר קומט צו פֿאָרן אַהער, װײסט מען נישט, װוּ מע זאָל אײַך אַװעקזעצן. אמת, נישט יעדן אַקטיאָר נעמט מען דאָ גערן אױף. דאָ אין דער „געבענטשטער מדינה פֿון קאָלומבוסן“, איז אױף יעדער מלאָכה פֿאַראַן אַ „יוניע“. אױך אַקטיאָרן האָבן זײער „יוניע“, װאָס לאָזט נישט צו קײן פֿרעמדע אױף דער בינע, סײַדן עס קומט אַ באַרימטער „סטאַר“. צום בײַשפּיל, װען איר קומט אַהער, איז גאָר קײן רײד פֿון קײן „יוניע“. איך האָב אַ באַװײַז. איך האָב געפּרוּװט אַ רעד טאָן מיט די היגע טעאַטער־מענעדזשערס, װי װאָלט זײַן, װען, למשל, אַזאַ „סטאַר“, װי ראַפֿאַלעסקאָ, זאָל קומען אַהער אױף גאַסטראָלן? האָבן זײ מיך אױסגעלאַכט. „הלװאַי, זאָגן זײ װאָלט ער נאָר אַזױ געקומען, װי מע װאָלט אים דאָ פֿאַרצוקערט!“ איך גיב אײַך איבער זײערע אײגענע װערטער און געפֿין, אַז נישט לאָנדאָן איז פֿאַר אײַך דער געװוּנטשענער פּלאַץ. אײַער אָרט איז דאָ, אין דעם גאָלדענעם לאַנד, װוּ איר װעט זײַן נישט נאָר אַ גאַסט אױף אַ װײַלע, נאָר אײנער פֿון די גרעסטע „סטאַרס“ אױף תּמיד און אױף אײביק, מיט טױזנטער־טױזנטער פֿאַרערערס, צװישן װעלכע די ערשטע בין איך ―
אײַער איבערגעגעבנסטע פֿרײַנדין ברײַנע טשערניאַק.
יאָ, גוט, איך האָב מיך דערמאָנט: אַ סבֿרה, אַז די טעג קומט אַהער צו פֿאָרן פֿון פּאַריז מײַן אַמאָליקע פֿרײַנדין ראָזע ספּיװאַק ― איר האָט זי נאָך נישט פֿאַרגעסן?… אױף די היגע „פּײפּערס“ װוּ עס װערט געבראַכט איר „פּיקטשע“, הײסט זי שױן מער נישט ראָזע ספּיװאַק, נאָר „מיססMiss: פֿרײַלין ראָזאַליאַ ספּײװאַק“ און איז נאָך שענער װי געװען. איך שיק אײַך דאָ אַן אױסשניט פֿונעם „פּײפּער“ מיט דער „פּיקטשע“ פֿון ראָזע ספּיװאַק, אָדער, װי מע רופֿט זי שױן הײַנט: „מיסס ראָזאַליאַ ספּײװאַק“. זעלבסטפֿאַרשטענדלעך, אַז מײַן בריװ צו אײַך דאַרף זײַן אַ הײליקער סוד: קײן פֿײגל טאָר נישט װיסן. נאָר איך און איר און גאָט. אױב איר װעט מיר ענטפֿערן אױף מײַנע בריװ, שיק איך אײַך מײַן אַדרעס.
ברײַנע טשערניאַק.“
ברײַנדעלע קאָזאַק האָט גוט געצילט און נישט שלעכט געטראָפֿן. דערצו האָט איר נאָך צוגעשפּילט אַ ביסל די הצלחה. מיט אירע בריװלעך צו הענריעטאַ שװאַלב און צו ראַפֿאַלעסקאָן האָט זי באַדאַרפֿט צוטרעפֿן אַקוראַט אין אַזאַ צײַט װען דאָס לאָנדאָנער פּאַװיליאָן־טעאַטער האָט געהאַלטן בײַ צושליסן זיך, און די קאָמפּאַניע „האָלצמאַן, שװאַלב עט קאָמפּ. ― בײַ צעפֿאַלן װערן. אױסער דעם האָט זי מיט איר בריװ צו ראַפֿאַלעסקאָן אים ממש די אױגן געעפֿנט.
ערשט מיט אַ פּאָר טעג פֿריִער, אײדער ראַפֿאַלעסקאָ האָט דערהאַלטן דעם דאָזיקן בריװ, האָט ער, שפּאַצירנדיק מיטן סופֿלער בעני גאָרגל איבער לאָנדאָן, דערזען אױף אײנער פֿון די פֿעשענעבעלfashionable: מאָדישע גאַסן פֿונעם אַריסטאָקראַטישן פֿערטל אַ גאַנץ גרױסן פּױסטערposter: אַפֿיש מיט גאַנץ גרױסע אותיות דעם נאָמען „ראָזאַליאַ ספּיװאַק“, אָדער „ספּײװאַק“, און צוזאַמען מיט דעם נאָמען ― נאָך אַ נאָמען „גרישאַ סטעלמאַך“. און װי ער האָט דאָס דערזען, אַזױ איז ער שטײן געבליבן און אַ כאַפּ געגעבן זיך בײַם האַרצן.
― װאָס איז, גאָט איז מיט דיר? ― האָט אים דער סופֿלער אַ פֿרעג געגעבן. ― װאָס האָסטו דאָ אַזעלכעס דערזען? אַן אַלטע אַפֿיש פֿון פֿאַר כמעלניצקיס צײַטן?
― שטײ נאָר אַ װײַלע, לאָמיר איבערלײענען, װאָס דאָ שטײט, ― מאַכט צו אים ראַפֿאַלעסקאָ, און בײדע שטעלן זיך אָפּ און װערן געװױר פֿון דעם אַפֿיש, אַז מיט אַ חדשים צװײ־דרײַ צוריק איז געװען אין אײנעם פֿון די גרעסטע האָלןhalls: זאַלן אין לאָנדאָן אַ קאָנצערט פֿון צװײ באַרימטקײטן: מיסס ראָזאַליאַ ספּײװאַק און מיסטער גרישאַ סטעלמאַך…
אַ שטורעם האָט זיך אױפֿגעהױבן בײַ אונדזער יונגן העלד אין דער נשמה: סטײַטש, אין דער זעלבער צײַט איז ער, ראַפֿאַלעסקאָ, שױן געװען אין לאָנדאָן, װי האָט ער דאָס געקאָנט דורכלאָזן אַזאַ געלעגנהײט? זײַן מיט רײזלען אין אײן שטאָט און זי נישט זען?! און װער װײס ― אפֿשר איז זי נאָך איצט אױך אין לאָנדאָן?…
דער ערשטער, בײַ װעמען ער האָט געפֿונען צו פֿרעגן, איז געװען זײַן נײַער גוטער פֿרײַנד און פֿירער איבער לאָנדאָן, ניסל שװאַלב. פֿאַרשטײט זיך, אַז נישט גלאַט אָט אַזױ איז ער צוגעקומען צו אים מיט אַזאַ זאַך. ראַפֿאַלעסקאָ האָט אים אַ כאַפּ געגעבן גאָר פֿון אַן אַנדער זײַט: ער זאָל אים אױסרעכענען בײַ די נעמען, װעלכע באַרימטע שפּילערס, זינגערס און זינגערינס ער האָט געהערט אױף זײַן לעבן?
ניסל שװאַלב, װי אַן אמתער טעאַטראַל, האָט זיך נישט געלאָזט לאַנג בעטן און באַלד גענומען אױסרעכענען אױף די פֿינגער אַ צעטל נעמען, אָבער אַזאַ מאַסע נעמען, אַז ס'איז געװען צו שטױנען.
אמת, צװישן די דאָזיקע נעמען זײַנען געװען אַ סך „פֿון דער הגדה“, דאָס הײסט, אַזעלכע, װאָס זײַנען געבױרן געװאָרן בײַ ניסל שװאַלב אָט דאָ ערשט טאַקע אין דער דאָזיקער מינוט. עס האָט זיך אַרױסגעשטעלט, אַז מיט אַ סך באַרימטקײטן איז ניסל שװאַלב געװען באַקאַנט, נאָענט באַקאַנט, טאַקע אױסגעבונדן, למשל, פּאַטטי…
― פּאַטטין לאָז צו רו! ― שלאָגט אים איבער ראַפֿאַלעסקאָ. ― דו זאָג מיר בעסער, צי האָסטו געהערט אַמאָל אַ נאָמען ספּיװאַק?
― װאָסער ספּיװאַק? ס'איז דאָ צװײ ספּיװאַקס.
― צװײ ספּיװאַקס? אױף אַזאַ שלאַק האָט זיך ראַפֿאַלעסקאָ נישט געריכט. און ער רופֿט זיך אָן צו זײַן פֿרײַנד:
― איר נאָמען איז ראָזע, אָדער ראָזאַליאַ ספּיװאַק.
― כאַ־כאַ־כאַ! ― האָט זיך ניסל שװאַלב צעלאַכט מיט זײַן ברײטן געלעכטער, װאָס האָט געקאָנט באַדײַטן, אַז אָדער ער קען זיך מיט דער ראָזע ספּיװאַק, װי אַנדערע צװײ, אָדער ס'איז נישטאָ װעמען צו קענען.
נאָך דעם דאָזיקן געלעכטער איז אַװעק בײַ אים אַ לאַנגע געשיכטע װידער אַ מאָל װעגן פּאַטטין: װי אַזױ ער האָט זיך מיט איר באַקאַנט, און װי אַזױ ס'איז שיִער נישט אַרױסגעשפּרונגען בײַ אים אַ סקאַנדאַל מיט פּאַטטיס אַן אײניקל…
― מיט פּאַטטיס אַן אײניקל?
― אַהאַ! יענע האָט שױן אור־אײניקלעך און אור־אור־אײניקלעך!…
יענעם טאָג האָט ראַפֿאַלעסקאָ נישט גערוט. אַ מינוט האָט ער נישט געקאָנט אײַנזיצן אין שטוב. עס האָט אים נאָר געריסן אין דרױסן אַרױס. ער האָט כּמעט נישט געהערט, װאָס מע רעדט צו אים.
― װאָס איז מיטן „יאַט“? ― האָט האָלצמאַן זיך אָנגעפֿרעגט בײַ זײַן שותּף איזאַק שװאַלב.
― ס'איז דאָך דײַן „יאַט“, װאָס פֿרעגסטו מיך?
האָלצמאַן האָט אים אָפּגעלאָזט און איז אַװעקגעגאַנגען צו דער מאַמען.
― װאָס איז מיטן „יאַט“?
שׂרה־ברכה האָט זיך געקליבן אין קיך אַרײַן צושטעלן אָנבײַסן, האָט זי אים אָפּגעהאַקט:
― לאָז מיך צורו מיטן „יאַט“. איך באַדאַרף גײן אין „קיטשעןkitchen: קיך“ אָפּפֿליקן צװײ „טשיקענסchickens: הענער“ און צושטעלן „דינערdinner: װעטשערע“, און ער „באַדערט“bothers: דערקוטשעט מיך מיטן „יאַט“! (נאָטאַ בענעnota bene: באַמערק: די אַלטע שׂרה־ברכה, װי זי האָט נישט פֿײַנט געהאַט דאָס װיסטע פֿינצטערע לאָנדאָן, האָט זי דאָך גענאַשט אַ ביסל ענגליש).
האָלצמאַן האָט אַ שפּײַ געגעבן: „דו רעדסט שױן אױך אױפֿן לשון פֿון דער ענגלישער מלכּה?“ ― און האָט אָנגעכאַפּט די שװעסטער:
― װאָס איז מיטן „יאַט“? ― האָט ער אַ פֿרעג געגעבן בײַ דער שװעסטער.
זלאַטקע איז געװאָרן אַזױ טױט, אַז האָלצמאַן האָט שױן פֿאַרגעסן אינעם „יאַט“ און זיך דערשראָקן פֿאַר דער שװעסטער. „װאָס איז זי עפּעס אַזױ בלײך געװאָרן?“… ער האָט צוגעשלאָסן די טיר, אָנגענומען די שװעסטער פֿאַר אַ האַנט, אַרײַנגעקוקט איר טיף אין די אױגן אַרײַן:
― זלאַטקע, װאָס איז מיט דיר?
― גאָרנישט, ― האָט אים די אָרעמע זלאַטקע געענטפֿערט, צוגעפֿאַלן מיטן פּנים צום טיש און צעװײנט זיך, װי אַ קלײן קינד, מיט שטילע, נאָר װאַרעמע־װאַרעמע טרערן.
דער פֿאָרשטײער פֿון דער פֿירמע „העטשקינס בראָס, לימיטעד“ אין לאָנדאָן, װאָס איז אײַנגעגאַנגען אױפֿן אַגענט ניסל שװאַלבס קאָמבינאַציע מיטן ייִדישן פּאַװיליאָן־טעאַטער, האָט געהאַלטן װאָרט, װי אַן עכטער ענגלענדער. ער האָט אונטערגעפֿירט די לעצטע שורה, אױסגערעכנט, װיפֿל פֿונט שטערלינג ער האָט דערלײגט צו די „ביזנעס“ און מכבד געװען דעם אַגענט מיט אַ קאַלטן און שלעפֿעריקן „אָלל־רײַט“. ער האָט אַפֿילו נישט באַערט אים, װי אַלעמאָל, מיט צװײ קאַלטע פֿינגער, נאָר אױסגעדרײט זיך צו אים מחילה מיטן הינטן, אַרײַנגעכאַפּט זיך אין זײַן אױטאָמאָביל ― און אַװעק.
עס קאָן זײַן, אַז אין אַן אַנדער צײַט װאָלט אפֿשר ניסל שװאַלב געהאַט דערפֿון יסורים און גענומען זיך צום האַרצן. איצטיקס מאָל אָבער האָט ער דעם אַפֿילו קײן איבעריקע מינוט נישט אַװעקגעשענקט. ער איז צו פֿיל געװען באַשעפֿטיקט מיט זײַן נײַער קאָמבינאַציע, ער זאָל זיך נעמען צום האַרצן, װאָס אַ קאַלטער ענגלענדער האָט זיך פֿאַרעקשנט, פֿאַרזײט אױף ייִדיש טעאַטער עטלעכע הונדערט פֿונט שטערלינג, און װײַטער נישט אַ טריט! נײן, אַ גױ איז נישט קײן ייִד. אַ ייִד, אַז ער װאָלט אַרײַנגעקראָכן, װאָלט ער שױן געקראָכן װײַטער: ממה־נפֿשך ― אָדער טױט אָדער רױט“… װער האָט דאָס אױסגעטראַכט, אַז אַן ענגלענדער פֿאַרשטײט אַ געשעפֿט? ער הײבט נישט אָן צו פֿאַרשטײן. איר מײנט אפֿשר, אַז ניסל שװאַלב האָט דאָס אים נישט געזאָגט אין די אױגן? געזאָגט. װי איר זעט אים אַ שװימענדיקן! „מיסטער העטשקינס! ― האָט ער אים געזאָגט. ― איך זאָל האָבן די ברכות, װאָס בײַ מיר אין מײַן לינקן שטיװל געפֿינט זיך מער שׂכל, װי בײַ אײַך אונטערן קאַפּעליוש“… מיט די װערטער, כאַ־כאַ, ער זאָל אַזױ האָבן אַלעמענס גוטס…
אַזױ האָט זיך ניסל שװאַלב באַרימט פֿאַר זײַנע פֿרײַנד און גענומען פּלאַנעװען זײַן נײַע קאָמבינאַציע, װאָס ער האָט צוגעטראַכט, און פֿאַנטאַזירט אין דער הױך, װי אַזױ ער קומט צו פֿאָרן קײן אַמעריקע מיט אַ קאָמפּאַניע, װאָס באַשטײט פֿון כּל־מאמינים־שהוא: די בעסטע אַרטיסטן (דאָס מײנט ער ראַפֿאַלעסקאָן), די בעסטע זינגערינס (דאָס מײנט ער זײַן שװעסטער, די פּרימאַדאָנע), די בעסטע מוזיקערס (דאָס מײנט ער דעם לאָמזשער חזן מיטן געזינדל). און װוּ איז ער, טאַקע ניסל שװאַלב אַלײן? איר מײנט אפֿשר, אַז ער האָט שױן גאָר קײן שײַכות צו ייִדיש טעאַטער? כאַ־כאַ! נאָך אַ מין שײַכות! אַ סבֿרה, אַז ניסל שװאַלב איז אַמאָל, נישט הײַנט געדאַכט, געװען אין לאָנדאָנער פּאַװיליאָן־טעאַטער אַן „אָשערusher: אָרדענער“. און ניסל שװאַלב גיט צו פֿאַרשטײן, װאָס הײסט אַן „אָשער“:
― בײַ אײַך הײסט דאָס אַ „בילעטער“, בײַ אונדז הײסט עס אַן „אָשער“. זײַן אַרבעט, פֿאַרשטײט איר מיך, איז מער אױסװײניק, װי אינעװײניק. מע קאָן זיך אָבער אָן אים נישט באַגײן. דער „בילעטער“ אָדער דער „אָשער“, געפֿינט זיך בײַם סאַמע אַרײַנגאַנג פֿון טעאַטער, נעמט אָפּ די בילעטן, װײַזט אָן אױף די זיצפּלעצער, גיט אַכטונג אױף דער אָרדענונג ― מיט אײן װאָרט, אױפֿן „אָשער“ שטײט אײגנטלעך דאָס גאַנצע טעאַטער, אַזױ װי, למשל, אױפֿן פּאָליסמען שטײט גאַנץ לאָנדאָן. פּרוּװט נעמט צו פֿון לאָנדאָן דעם פּאָליסמען ― איז אַ גוטן טאָג מיט דער קאַפּאָטע…
אַזױ זאָגט ניסל שװאַלב אַלײן מיט אַ משל און האַקט װײַטער:
― און איך בין, דאַרפֿט איר װיסן, געװען אײן „אָשער“ ― צװישן „אָשערס“, אײן „אָשער“, אײן מענטש אַלײן אױפֿן גאַנצן פּאַװיליאָן־טעאַטער, װי איר זעט מיך אַ שװימענדיקן! אָהאָ! בײַ מיר האָט מען זיך מיט מאַראַנצן־שאָלעכץ פֿון די לאָזשעס נישט געװאָרפֿן, און זױגנדיקע עופֿעלעך אין פּאַרטער האָבן בײַ מיר נישט געװײנט. אַבי נאָר עפּעס װאָס ― איז אָנגענומען פֿאַרן קאָלנער, אײנס, צװײ, דרײַ, און מאַרש אין דרױסן אַרױס! אײנמאָל האָט זיך געטראָפֿן אַזאַ מין סקאַנדאַל…
און ניסל שװאַלב פֿאַרקאַטשעט די אַרבל און דערצײלט מיט היץ, מיט פֿײַער, װי זײַן שטײגער איז, װאָס פֿאַר אַ סקאַנדאַל מיט אים האָט זיך געטראָפֿן. די מעשׂה װאָלט געװען זײער אַ שײנע מעשׂה. איז אָבער דער חסרון, װאָס דאָרט איז געװען זײער װינציק אמת. דאָס האָט ניסל שװאַלב נאָר װאָס אױסגעטראַכט פֿון אָנהײב ביזן סוף, פֿאַרפֿאַסט הײסט עס, און בעת־מעשׂה צוגעשװױרן, „ער זאָל אַזױ האָבן אַלעמענס גוטס, אַנישט ― זאָלט איר זיך דערװערגן מיטן דאָזיקן טיש!“…
באַלד נאָכן „סקאַנדאַל“ גײט ניסל שװאַלב אַריבער װײַטער צו זײַנע גאָלדענע פּלענער אינעם גאָלדענעם לאַנד און מאָלט די גליקן אין אַמעריקע מיט די סאַמע ליכטיקסטע פֿאַרבן. זײער לעבן דאָרטן שטעלט זיך אים פֿאָר װי אַ מין גן־עדן. אַ קלײניקײט, אַ קאָמפּאַניע פֿון כּל־מאמינים־שהוא! (ער רעכנט אױס אױף די פֿינגער נאָכאַמאָל דאָס גאַנצע צעטל).
― װאָס איז װערט אַ טעאַטער, זאָגט שױן איר אַלײן, װאָס פֿאַרמאָגט אַן אײגענעם אָרקעסטער, אײגענע אַרטיסטן, אײגענע מוזיקערס, אײגענע „אָשערס“, אַלצדינג, אַלצדינג אײגנס! װיפֿל מע פֿאַרדינט, טײלט מען זיך גלײַך אױף גלײַך. נישטאָ אײנעם מער, דעם אַנדערן װינציקער ― אַ מין קאָמונע. װאָס? נישט אַזױ?
מחמת דער דאָזיקער שמועס איז פֿאָרגעקומען אונטן, אין קעלער, בײַ דער מוזיקאַלישער משפּחה, האָט זיך דער ערשטער אַרױסגעשטעלט דער לאָמזשער חזן, אַז ער איז גרײט אונטערצוחתמענען די רגע מיט בײדע הענט אַ קאָנטראַקט אױף װיפֿל יאָר מע װיל, אַפֿילו אױף אײביק. „אין קאָנטראַקט, ― האָט ער געזאָגט, ― מעג שטײן בפֿירוש געשריבן, אַז זײַנע קינדער זײַנען מחויבֿ צו שפּילן װען מע װיל און װוּ מע װיל און װיפֿל מע װיל, און מיט די פֿאַרדינסטן, װיפֿל ס'װעט זײַן, זאָל מען זיך טײלן חלק־כּחלק“…
דאָ איז אָבער אַרױסגעטראָטן איזאַק שװאַלב מיט אַ פּראָטעסט. ער האָט געטענהט, ― און דאָס רױטע פּנים האָט אים בעת־מעשׂה שטאַרק געשװיצט ― אַז דער פּלאַן איז נישט אינגאַנצן ריכטיק. װי קאָן מען פֿאַרגלײַכן, למשל, ראַפֿאַלעסקאָן, אָדער די שװעסטער די פּרימאַדאָנע, צו אַבי װעמען?… עס דאַרף זײַן אױף אַלצדינג אַ מאָס און אַ גרענעץ…
איז אַרױסגעשפּרונגען דער ברודער ניסל און האָט אַװעקגעגעבן דעם ברודער איזאַק אַ רעכטע פּאָרציע:
― דו ביסט אַן אומגליקלעכער שקלאַף! אַ קנעכט ביסטו! דו ביסט, װי איך זע, אינגאַנצן פֿאַרשקלאַפֿט געװאָרן פֿון די שײנע אַנטרעפּרעניערן. דו ביסט געװױנט געװאָרן, פֿאַרשטײסטו מיך, צו עקספּלואַטאַטאָרס, װי געצל בן געצל, בערנאַרד האָלצמאַן און נאָך אַזעלכע. איך בין אָבער נישט געצל בן געצל און נישט בערנאַרד האָלצמאַן, װאָס זאָל פֿאָרן רײַטנדיק אױף יענעמס פּלײצעס. איך האָב אין זיך קודם־קול יושר, גערעכטלעכקײט און מענטשלעכקײט, בײַ מיר איז רעכט, װי איר זעט מיר דאָ אַ שװימענדיקן, איך זאָל אַװעקאַרבעטן אין אַמעריקע אַ יאָר און צװײ יאָר און דרײַ און פֿיר און פֿינף און זעקס גאָר אינגאַנצן פֿאַר יענעמס־װעגן, איך זאָל אַזױ האָבן אַלעמענס גוטס!…
זעלבסטפֿאַרשטענדלעך, אַז אױסגעפֿירט האָט ניסל שװאַלב. די אידעע פֿון קאָמונע איז אָנגענומען געװאָרן מיט אַ גרױסער מערהײט און אָט אַזױ האָט זיך געגרינדעט אַ נײַע קאַמפּאַניע פֿון קונסט, מוזיק און טעאַטער.
איצט איז געבליבן נאָר אײן זאַך: װוּ נעמט מען געלט אױף אַריבערצופּעקלען די נײַע קאָמפּאַניע קײן אַמעריקע? די דאָזיקע פֿראַגע איז אָבער געלײזט געװאָרן אַ סך לײַכטער און אַ סך גיכער, װי מע קאָן זיך פֿאָרשטעלן.
דער לײענער, װאָס איז שױן אַ ביסל באַקאַנט מיט אונדזער געניאַלן קאָמבינאַטאָר ניסל שװאַלב, װײסט, אַז אין געלט איז בײַ אים קײנמאָל קײן מניעה. דער עיקר, אַבי אַ רעכטע קאָמבינאַציע ― „געלט, זאָגט ער, איז די לעצטע דאגה. ער איז קײנמאָל, זאָגט ער, נישט געגאַנגען זוכן געלט. געלט, זאָגט ער, זוכט אים“. אױך איצטיקס מאָל איז אים געלט אַקעגנגעקומען אױף אַ גאַנץ װוּנדערלעכן אופֿן.
דאָס איז געװען אין „קאַפֿע־נאַציאָנאַל“, בײַ אונדזער גוטן באַקאַנטן מיסטער קלאַמער.
מיסטער קלאַמער איז, װי באַװוּסט, איטלעכן באַזונדער אַ גוטער פֿרײַנד און גלאַט אַ מענטשנפֿרײַנד, װי ער אַלײן זאָגט אױף זיך. נאָר מיט ניסל שװאַלב איז בײַ זײ אַ לאַנגיאָריקע גוטפֿרײַנדשאַפֿט. מע קאָן זאָגן, אַן אַלטע ליבע. בײַ ניסל שװאַלב איז פֿאַר מיסטער קלאַמער נישטאָ קײן סוד. אַלע זײַנע קאָמבינאַציעס פֿאַרטרױט שװאַלב פֿריִער פֿון אַלעמען זײַן פֿרײַנד קלאַמער, און נאָכדעם שױן דער גאַנצער װעלט.
בײַ אַ גלאָז ביר האָט אים ניסל שװאַלב איבערגעגעבן זײַן גלענצנדיקן פּלאַן װעגן דער נײַער קאָמפּאַניע פֿון כּל־מאמינים־שהוא, װאָס איז גרײט אָפּצופֿאָרן קײן אַמעריקע אַפֿילו מאָרגנדיקן טאָג, בלתּי אײן זאַך האַלט אים נאָך אָפּ ― ער האָט נאָך נישט אױף שיפֿסקאַרטן, אױף רײַזע־קאָסטן און אױף אַנדערע הוצאָות. אַ קלײניקײט ― קײן עין־הרע אַ היפּשע כאַליאַסטרע!
די גאַנצע צײַט, װאָס ניסל שװאַלב האָט גערעדט, איז מיסטער קלאַמער געזעסן מיט צוגעמאַכטע אױגן און געגלעט זיך זײַן באָרד, װאָס מאַכט אים אַזױ ענלעך מיטן דאָקטאָר טעאָדאָר הערצל. דערנאָך, אַז יענער האָט געענדיקט, האָט זיך מיסטער קלאַמער אָנגערופֿן צו אים גאַנץ געלאַסן:
― אָלל־רײַט, זאָגט זשע מיר, מיסטער שװאַלב, האָט איר עפּעס נאָך װאָס צו זאָגן, צי ס'איז שױן אַלץ? אױב דאָס איז אַלץ, װיל איך אײַך שטעלן נאָר אײן פֿראַגע: װען איך גיב אײַך, למשל, אַ קאַפּיטאַליסט, װעט איר אײַנגײן דערױף, איר זאָלט זיך טײלן מיט אים אױף דער העלפֿט מיט אַלע פֿאַרדינסטן?
בטבֿע איז ניסל שװאַלב אַזאַ מענטש, װאָס האָט פֿײַנט אַ סך צו טראַכטן. ער גײט מיט דעם גאַנג, אַז מע כאַפּט אַ האָז אין װאַלד, זאָל מען זיך נישט אָפּשטעלן קלערן פֿון װאָסער זײַט אים צו שיסן. פּיף־פּאַף ― און אַ סוף. פֿונדעסטװעגן האָט ער, פֿון יוצא װעגן, זיך דיפּלאָמאַטיש אַ רײַב געגעבן דעם שטערן, װי אַ מענטש, װאָס פֿינאַנצירט אַ געשעפֿט. נאָך אַ צװײ־דרײַ־סעקונדן באַקלערן זיך האָט ער פֿעסט אַרױסגעזאָגט:
― מיטן גרעסטן פֿאַרגעניגן, מיט אַלע כּבֿודן און מיטן בעסטן דאַנק.
― אָלל־רײַט. גיט זשע מיר אײַער יד, און לאָז זײַן מיט מזל און מיט ברכה אײַער קאַפּיטאַליסט ― דאָס בין איך.
דערבײַ האָט מיסטער קלאַמער אַ װײַז געגעבן מיט דער האַנט אױף זיך און באַערט זײַן פֿרײַנד מיט אַזאַ זיס־ליבלעך־גרױסאַרטיק שמײכעלע און צו גלײַכער צײַט מיט אַזױ פֿיל זעלבסט־רעספּעקט, אַז װען, למשל, דער לאָרד ראָטשילד אַלײן זאָל זײַן אױף זײַן אָרט, װאָלט ער זיסער, ליבלעכער און גרױסאַרטיקער נישט געקאָנט זײַן.
ניסל שװאַלב איז געבליבן זיצן אַזױ װײַט איבערראַשט, אַז ער האָט פֿאַרגעסן אױסציִען די האַנט און צושלאָגן דאָס תּקיעת־כּף. ער קען מיסטער קלאַמערן נישט דאָס ערשטע יאָר און װײס, אַז ער איז אַ ציוניסט, און אַ טעריטאָריאַליסט, און אַ קהלס־מאַן, און אַ קאָכלעפֿל, און אַ גוטער ברודער, און אַ בעל־אַכסניא, און אַ בעל־עצה, און װאָס איר װילט. נאָר אַז מיסטער קלאַמער איז אַ קאַפּיטאַליסט ― דאָס איז פֿאַר אים אַן אומדערװאַרטעטע, כּמעט אומגלײבלעכע נײַעס. מיסטער קלאַמער, פֿון זײַן זײַט, האָט, װײַזט אױס, פֿאַרשטאַנען שװאַלבס געדאַנקען, האָט ער מיטן זעלבן גרױסאַרטיקן שמײכעלע אים אַ זאָג געגעבן:
― עס זאָל אײַך נישט איבערראַשן, װאָס איך גײ אײַן אױף אַזאַ געשעפֿט, װי זאָגט מען: אַ בלינדער אתרוג. איך בין אָבער אױך נישט אַזױ גרין, װי איר מײנט. איך גײ נישט מיט מײַן גאַנצן קאַפּיטאַל. איך לאָז איבער מײַן געשעפֿט פֿאַר מײַן מיסעס. עס האָט זיך מיר שױן לאַנג צוגעגעסן פֿאַרקױפֿן לאָקשן. איטלעכער באַדאַרף װיסן זײַן פּלאַץ, צו װאָס ער איז פֿעיִק, װי זאָגט דער ענגלישמעןEnglishman: ענגלענדער: „עװרי װאָן אין איטס פּלײסeveryone in its place: אַלץ אין זײַן אָרט“… מיסטער שװאַלב, גיט נאָר אַהער אײַער יד, כּל־זמן איך האָב נישט קײן חרטה. בײַ מיר איז אַ פּרינציפּ: מאַך איך עפּעס, זאָל זײַן געמאַכט, אָדער װי זאָגט דער ענגלישמען: „איף יו װאָנט טו דו אַ טהינגIf you want to do a thing: אױב איר װילט עפּעס טאָן“…
יענעם אױפֿדערנאַכט איז בײַם לאָמזשער חזן אין קעלער געװען אַזאַ שׂימחה, אַז די שכנים, װאָס זײַנען שױן געװױנט געװאָרן צו דער שטענדיקער מוזיק און צום שטענדיקן ליאַרעם מיטן געפּילדער פֿון דער דאָזיקער מוזיקאַלישער משפּחה, האָבן זיך צונױפֿגעלאָפֿן אין דרױסן און אַראָפּגעקוקט אַראָפּ אין קעלער אַרײַן דורך די נישט פֿאַרהאַנגענע פֿענצטער און געזען בײַם לאָמזשער חזן אַ מאַסע געסט זיצן און טרינקען, עפּעס אײנער אַ הױכער, אַ גראָבער שטײט מיט אַ גלאָז אין דער האַנט און „ספּיטשטspeech: רעדט“. נאָכדעם האָט זיך דאָס געזינדל געגעבן אַ נעם צו די כּלים, און דער הױכער דער גראָבער האָט אַראָפּגעװאָרפֿן דעם „דזשעקעטjacket: רעקל“ און האָט זיך געלאָזט אַ טענצל מיט אַזאַ היץ און מיט אַזאַ פֿײַער, װי עס קאָן טאַנצן נאָר אַ גליקלעכער פֿאָטער בײַ זײַן ייִנגסטער טאָכטער די מיזינקע אױף דער חתונה.
די ידיעה, אַז דאָס פּאַװיליאָן־טעאַטער װערט געשלאָסן, האָט געטראָפֿן אונדזער האָלצמאַנען װי מיט אַ פּיסטױל אין האַרצן, און ער איז אָנגעפֿאַלן אױף זײַן שותּף, איזאַק שװאַלב, למאַי ער האָט אים אַרײַנגעפֿירט אין אַ בלאָטע, געלאָזט שטײן נישט אַהין, נישט אַהער. ער האָט אַרײַנגעזעצט אין אים אַזױ פֿיל קללות, װיפֿל עס האָט נאָר געקאָנט אין אים אַרײַן.
איזאַק שװאַלב האָט אָבער אַ גוטע טבֿע, אַ גאָלדענעם כאַראַקטער: אַז מע זידלט אים, שװײַגט ער. איר מעגט אים זאָגן װאָס אין דער קאָרט, װעט ער אײַך נישט איבערקערן די צונג. ער קוקט אײַך װי אַ זינדיקער מענטש אין די אױגן אַרײַן און שװײַגט. איצטיקס מאָל אָבער האָט ער שױן נישט געקאָנט אָפּשװײַגן. מע האָט אים אָנגערירט דעם האָנאָר פֿון זײַן ברודער ניסל: האָלצמאַן האָט אים אָנגערופֿן מיט אַ מיאוסן נאָמען ― און פֿאַרן ברודער ניסל װעט ער אײַך גײן ביזן בלוט.
אַ צעקאָכטער פֿון די נישט געראָטענע געשעפֿטן אין לאָנדאָן, אַ צערײצטער פֿון דער טומלדיקער כמאַרנער שטאָט מיט אירע טומאַנען און „פֿאָגעסfogs: נעפּלען“, מיט אירע גרױע פֿינצטערע קאַלטע מױערן, מיט אירע גרױע קאַלטע מענטשן, און איבערהױפּט אַ צעבײזערטער פֿונעם אַלטן הוסט, װאָס האָט אים דאָ, אין לאָנדאָן, דערגאַנגען מער װי אומעטום, האָט אונדזער אָרעמער דירעקטאָר נישט אױפֿגעהערט צו זעגן און צו פֿײַלן זײַן שותּף. ער האָט זיך געקילט דאָס האַרץ כאָטש מיט קללות:
― אײַנגעזונקען װאָלט געמעגט װערן אָט דאָס לאָנדאָן מיט אײַך אין אײנעם, אײדער איך בין אַהער געקומען! בעסער װאָלט איך צעבראָכן אַ פֿוס, אָדער דו בײדע פֿיס מיטן האַלדז און נאַקן! קאַרג געװען אײן שותּף, באַדאַרף איך נאָך האָבן אױף זיך צװײ.
― װאָס װאַרפֿסטו מיר אױס אַלעמאָל צװײ שותּפֿים? ― פֿרעגט אים שװאַלב.
― װאָס דען? ― װי באַלד אַז דאָס טעאַטער איז אױס טעאַטער, איז אונדזער שותּפֿות אױס שותּפֿות. װאָס דאַרף איר אױף זיך אַזעלכע צװײ עסערס, װי דו מיט דײַן אָחי?
― טאַקע באמת? איז אינו מיט די קנישעס! ― זאָגט שװאַלב און שטײט אױף ― מיר פֿאָרן במילא אַװעק קײן אַמעריקע.
― קײן אַמעריקע פֿאָרסטו? ― האָלצמאַן טוט אים אַ קוק אַרײַן אין די אױגן אַרײַן. ― געזונטערהײט! אַפֿילו אין דער ערד אַרײַן.
שװאַלב לאָזט זיך גײן און בלײַבט שטײן. ער דרײט אױס דאָס רױטע פּנים צו זײַן שותּף:
― די שװעסטער פֿאָרט אָבער אױך מיט אונדז…
האָלצמאַן טוט אַ פּליעסקע מיט די הענט, כאַפּט זיך כּלומרשט בײַ דער באַק און מאַכט אַ קרום פּנים.
― או־װאַ! אָט צערײַס איך מיר דעם סטאָן און זעץ מיך אַװעק אין מיטן װײַטשעפּל װײנען אױף דײַנע יאָרן און טעג.
שױן פֿון דער טיר ענטפֿערט אים שװאַלב:
― זאָלסטו טאַקע װיסן, אַז דו װעסט, אם־ירצה־השם, װײנען אױף בײדע אױגן. װאָרעם מיט אונדז פֿאָרט נאָך עמעצער…
דאָ װערט האָלצמאַן שױן אַלערלײ פֿאַרבן. די שפּיציקע אױגן שפּריצן מיט פֿײַער:
― נישט דערלעבן װעט דאָס דײַן ברודער, דער „שור־הבר“!…
דאַכט זיך, װאָס פֿאַר אַ באַלײדיקונג שטעקט אינעם װאָרט „שור־הבר“? רופֿט אים דען נישט האָלצמאַן אַלע טאָג מיטן נאָמען „װיזלטיר“, אָדער „װאַסער־אָקס“? מיט װאָס איז „װיזלטיר“ אָדער „װאַסער־אָקס“ שענער פֿון „שור־הבר“? ― גײט זשע רעדט מיט אַזאַ נפֿש, װי איזאַק שװאַלב. דערהערט דאָס װאָרט „שור־הבר“, האָט זיך אין אים אָנגעצונדן אַ פֿײַער. דאָס שטענדיקע רױטע פּנים איז אים אַזש געװאָרן גרין. מלא־רציחה, איז ער צוגעגאַנגען צו זײַן שותּף גאַנץ נאָענט און אַ זאָג געגעבן אים שטיל, נאָר שאַרף.
― הער נאָר, דו, כאָליערע װאָס דו ביסט! לאָזט אַרױס נאָכאַמאָל אױף מײַן ברודער דאָס דאָזיקע װאָרט, זאָג איך דיר צו, אַז דו גײסט אַרױס פֿון מײַנע הענט אַ מת!
― אַ מת?
― אַ טױטער! אַ בר־מינן!
האָלצמאַן האָט זיך, אַ פּנים, װינציק װאָס איבערגעשראָקן פֿאַר זײַן שותּף שװאַלב. ער האָט זיך צעלאַכט און פֿאַרהוסט בעת־מעשׂה:
― איך? איך פֿון דײַנע הענט אַ בר־מינן? כאַ־כאַ! פּכע־כע־כע! בהמה!… אײדער דו װעסט דיך געבן אײן ריר מיט דײַן בערישן גוף, בין איך דיר מבֿטיח, אַז איך צעפּאַטש דיר דײַנע רױטע פּיסקעס און מאַך פֿון זײ אַ פּרעזשעניצע!
עס איז קײן ספֿק נישט, אַז אַ גרױסער חלק פֿון דעם, װאָס די צװײ האָבן זיך אײנס דאָס אַנדערע מבֿטיח געװען, װאָלט געװיס אױסגעפֿילט געװאָרן, מחמת זײ זײַנען, אײגנטלעך, בײדע דערױף געװען רעכט באַגלײבט. איז אָבער אױסגעװאַקסן די אַלטע שׂרה־ברכה מיט אירע דאַרע, ברײטבײנעריקע פּלײצעס צװישן זײ בײדע און האָט געמאַכט אַ פּשרה: דעם זון האָט זי צוגענומען, דעם שותּף האָט זי אַרױסגעװאָרפֿן און די טיר צוגעשלאָסן.
פֿאַר אונדזער האָלצמאַנען האָט זיך דעמאָלט געעפֿנט דער אמתער גיהנום. טיף אין האַרצן זײַנען אים אַרײַנגעקראָכן דעם שותּפֿס װערטער: „זאָלסטו טאַקע װיסן, אַז דו װעסט, אם־ירצה־השם, װײנען אױף בײדע אױגן, װאָרעם מיט אונדז פֿאָרט נאָך עמעצער“… רײנע װערטער. קלאָרע דיבורים. באַדאַרף מען נאָך האָבן אַ פּירוש צו זײ?
איצט איז אים שױן קלאָר, װאָס דער „יאַט“ גײט אַרום װי אױף אַ פֿרעמדער װעלט… די ברידער שװאַלב האָבן אים אַראָפּגעפֿירט פֿונעם רעכטן װעג. די שװעסטער האָט אים דעם קאָפּ פֿאַרדרײט. ס'איז קלאָר װי דער טאָג. עס קאָן זײַן, אַז דער „יאַט“ איז אפֿשר אַלײן נישט גערן. ער קאָן זיך דעריבער קײן אָרט נישט געפֿינען. מע זעט דאָס דען נישט? אָ! מע זעט דאָס זײער גוט.
― האָצמאַך, פֿאַרברענט זאָלסטו װערן! װוּ זײַנען געװען דײַנע אױגן?
אַזױ זאָגט האָלצמאַן צו זיך אַלײן און זשאַלעװעט זיך נישט קײן קללות. קללות אַלײן אָבער איז גאָר װינציק. ער זאָל קאָנען זיך אױספּאַטשן, אָדער עמעצער אַנדערש זאָל אים װעלן דורכברעכן די בײנער.
― האָצמאַך, ביסט דאָס װערט! ― זאָגט װײַטער צו זיך האָלצמאַן, אַרומשפּאַנענדיק איבערן צימער הין און צוריק, װי אַ צערײצטע חיה, און פֿײַערנדיק מיט די שפּיציקע אױגן. ― אַ מיצװה אױף דיר, האָצמאַך! דער הונט איז װערט דעם שטעקן!
פֿאַר האַרצװײטיק און פֿאַר כּעס אױף זיך אַלײן טוט ער אַ שלײַדער מיטן פֿוס אַ בענקל, װאָס שטײט זיך אומשולדיק בײַ דער װאַנט. אױפֿן קלאַפּ קומט צו לױפֿן פֿון קיך די מאַמע שׂרה־ברכה, נישט טױט, נישט לעבעדיק:
― װאָס איז שױן װײַטער? װאָס האָט דאָס געגעבן אַ קלאַפּ, אַז איך האָב דערהערט אַזש אין „קיטשען“?
שׂרה־ברכה איז נישט אַרײַנגעקומען אַלײן. אין די הענט האָט זי געהאַלטן אַ „טשיקען“. שױן כּמעט אַן אָפּגעפֿליקט עוף. דאָס עוף האָט פֿאַרװאָרפֿן דאָס בלײכע טױטע קעפּל מיטן איבערגעקױלעטן האָלדן אַהינטער און געקוקט מיט די בלײכע פֿאַרצױגענע פֿאַרגליװערטע אײגעלעך, װי עס האָט זיך אױסגעװיזן האָלצמאַנען, גלײַך אױף אים. אַלע אױף אים! אַלע אױף אים!
עס נעמט אים אָן אַזאַ כּעס, אַז ער פֿילט ― אָט װערט אים דאָס האַרץ צעריסן אױף צװײען. און ער פֿאַלט אָן אױף דער אַלטער מיט אָפֿענע קולאַקעס און צעשרײַט זיך נישט מיט זײַן קול:
― אין „קיטשען“ אַרײַן! אין „קיטשען“! אין „קיטשען“!
די אַלטע שׂרה־ברכה שטײט אַ װײַלע, טוט אַ שפּײַ־אױס און לאָזט זיך מיטן כּמעט אָפּגעפֿליקטן עוף צוריק אין קיך אַרײַן.
― אַ מיצװה אױף דיר! ― זאָגט נאָכאַמאָל צו זיך האָלצמאַן. ― דער הונט איז װערט דעם שטעקן!
אַז עס רוקט זיך אָן אױף אים אַ כמאַרע אין דער דאָזיקער פֿאַרשאָלטענער שטאָט פֿון אײביקע טומאַנען און „פֿאָגעס“ ― דאָס האָט האָלצמאַן שױן פֿון לאַנג פֿאָרױסגעפֿילט, נאָך באַלד װי ער איז אַהער אָנגעקומען. ער האָט נאָך נישט געװוּסט, פֿון װאָסער אַ זײַט די קאַטאַסטראָפֿע װעט קומען. אים איז באַלד נישט געפֿעלן די צו נאָענטע מחותּנישאַפֿט פֿון אָט דעם „שור־הבר“ (ניסל שװאַלב) צום „יאַט“ (ראַפֿאַלעסקאָ). װאָס האָט ער אָבער געקאָנט מאַכן? צו אױסגעװאַקסן און צו ערנסט איז געװאָרן דער „יאַט“ ― ס'איז גאָרנישט צו דערקענען. װער װאָלט זיך דאָס ריכטן, אַ שטײגער, אַז אָט דאָס נאַיִװע שעפֿעלע, װאָס דאַכט זיך, ערשט נישט לאַנג האָט עס קײן צװײ נישט געקאָנט צײלן, נישט געװוּסט קײן צורת־מטבע, װי מע זאָגט, װעט װערן מיטאַמאָל אַ גאַנצער יש, מיט אַן אַמביציע, מיט אַן ערנסטער שטעלונג, מיט אַן אײגענעם גאַנג און מיט נײַע השׂגות און שטרעבונגען צו בילדונג, צו קענטעניש, צו לערנען שפּראַכן און נאָך אַזעלכע זאַכן?…
און װער איז שולדיק, אַז נישט ער אַלײן, טאַקע האָלצמאַן? דער רוח האָט אים געטראָגן, ער זאָל אַריבערשלעפּן צו זיך דעמאָלט, אין לעמבערג, בײַם דירעקטאָר געצל בן געצל, אין אײנעם מיט דער פּרימאַדאָנע, אױך די צװײ שלימזלען: „ברײַנדעלע קאָזאַק און דעם סופֿלער, בעני גאָרגל, אָדער װי מע רופֿט אים אונטער די אַקטיאָרן: „אַ מענטש מיט בילדונג“. מילא ברײַנדעלע קאָזאַק, װי באַלד האָלצמאַן האָט נאָר אָנגעשמעקט, אַז זי איז עפּעס קוצעניו־מוצעניו מיטן „יאַט“, האָט מיט אים עפּעס געשעפֿטן מיט סודות, אַזױ האָט ער איר געגעבן דעם װעג און פּטור געװאָרן פֿון אַ שלימזל.
נישט אַזױ איז דאָס אָבער געװען מיטן צװײטן שלימזל, מיטן סופֿלער. „דער מענטש מיט בילדונג“, װאָס איז געװען האָלצמאַנס אײנציקער בעל־סוד, האָט אים אָנגעמאַכט נאָך אַ גרעסערן חורבן, װי ער האָט זיך געקאָנט פֿאָרשטעלן. „דער מענטש מיט בילדונג“ האָט איבערגעגעבן דעם „יאַט“ אינגאַנצן זײַן בילדונג, אינגאַנצן, װאָס ער האָט פֿאַרמאָגט, ― און דאָס האָט אים געקױלעט, געקױלעט אָן אַ מעסער. װאָס פֿאַר אַ פּנים האָט ער, האָלצמאַן, דער דירעקטאָר, אַצינד בײַ זײַן „יאַט“ אין די אױגן, אַז יענער קאָן שױן גאָר שפּראַך, לײענט שױן גאָר ביכער, דעקלאַמירט שעקספּירן אױף אױסװײניק גאַנצע שטיקער און חלומט שױן נאָר פֿון אַ פֿרײַער װעלט, זאָגט ער, מיט נײַע הימלען? גײ טרעף, װאָס פֿאַר אַ װעלט? װאָס פֿאַר אַ הימלען? עפּעס הערט ער מיט אים טערקיש לשון!… פֿון „זעלבשטענדיקײט“ שמועסט ער מיט אים, און פֿון אַ נײַעם רעפֿאָרמירטן טעאַטער מיט אַ נײַעם „רעפּערטואַר“, נײַע פּיעסעס, אַלצדינג נײַ און נײַ און נײַ! נו, און מיטן אַלטן װאָס זאָל מען טאָן? אַרױסװאַרפֿן פֿאַר די הינט? און װער װעט דאָס שאַפֿן, אָט דאָס נײַע?… מאָדנע דיבורים! און דאָס האָט ער אַלץ גענאַשט בײַ אָט דעם „מענטשן מיט בילדונג“ ― אַ כאָליערע זאָל אױף אים קומען הײַנטיקן טאָג, רבונו־של־עולם, מיטן שור־הבר אין אײנעם!
אַזױ לאָזט אױס האָלצמאַן מיט אַ ברכה און פֿאַרטראַכט זיך אַ װײַלע, און זײַנע טרױעריקע גרױ־טונקעלע מחשבֿות כאַפּן אים אױף און טראָגן אים אַריבער פֿונעם „יאַט“ אױף דער שװעסטער, אױף זלאַטקען…
די שװעסטער! די שװעסטער! פֿון איר האָט האָלצמאַן צרות אױפֿן פּוד. זלאַטקע, נעבעך, זעט ער, צאַנקט שטילערהײט, גײט אױס, װי אַ ליכט ― און װער איז שולדיק, אַז נישט ער, טאַקע װידער ער אַלײן? װער האָט זי אױסגעשריבן אַהער מיט דער אַלטער מאַמען, אַז נישט ער? װער האָט זי אָפּגעריסן פֿון דער הײם, פֿון איר אַרבעט, געמאַכט פֿון איר אַן אַקטריסע, זי זאָל זײַן נע־ונד, און געגעבן איר האָפֿענונגען, פֿאַלשע האָפֿענונגען?… אומזיסט געװען זײַן מי, אַרױסגעװאָרפֿן די גאַנצע אַרבעט ― געזען, אַז זײ זאָלן זײַן נאָענט… זי און דער „יאַט“… געמײנט, אַז ס'איז אַ שידוך, צום סוף… װאָס װעט זײַן מיט זײַן שװעסטערל, טאָמער טאַקע הײבט זיך אױף דער „יאַט“ אין אַ שײנעם פֿרימאָרגן און פֿאָרט אַװעק, װי שװאַלב זאָגט, קײן אַמעריקע?…
האָלצמאַן פּײַניקט זיך, טראַכט איבער דאָס ערגסטע, װאָס עס קאָן נאָר זײַן… באַלד אָבער פֿאַרכאַפּט ער זיך: „עט! נאַרישקײטן! װי איז דאָס מעגלעך?… װי קאָן עס זײַן, אַז ראַפֿאַלעסקאָ זאָל זײ אַװעקװאַרפֿן און פֿאָרן אַלײן אָן אים אַזש קײן אַמעריקע? נאַרישקײטן! נאַרישקײטן! צו אַ גוט האַרץ, צו אַ װײכער כאַראַקטער און צו אַן ערלעכע נשמה, ער זאָל אַזעלכעס טאָן… אַז פֿאָרן, װעלן זײ שױן פֿאָרן אַלע אין אײנעם. װי דען?“…
אַזױ טרײסט זיך האָלצמאַן, און באַלד װערן זײַנע מחשבֿות צוריק פֿאַרװאָלקנט: „דער הוסט, אַ כאָליערע זאָל אױף אים קומען מיטן שור־הבר אין אײנעם!“…
יאָ. האָלצמאַנס קראַנקײט האָט זיך דאָ, אין דעם װיסטן לאָנדאָן, די לעצטע צײַט אַזױ פֿאַרשטאַרקט, אַז גאָט װײס, װען ער װעט קאָנען פֿאָרן אַזאַ װײַטע נסיעה. די דאָקטױרים הײסן אים גאָר פֿאָרן צוריק, אױב ס'איז מעגלעך, אין דער שװײץ, זאָגן זײ, אין איטאַליע… רײנע לופֿט, זאָגן זײ, אַ װאַרעמע זון ― כאַ־כאַ־כאַ, אָט נאַראָנים! שוטים! אידיאָטן! אמתע אידיאָטן!… צו װאָס נוצט האָלצמאַנען רײנע לופֿט און אַ װאַרעמע זון, איך בעט אײַך זײער, אָן אַ טעאַטער און אָן אַ בינע, כאַ־כאַ־כאַ?…
פֿאַר גרױסע צרות, אַ פּנים, צעלאַכט זיך עס האָלצמאַן אַזױ געשמאַק און פֿאַרהוסט זיך דערבײַ אַזױ שטאַרק, אַז די אַלטע שׂרה־ברכה קומט װידער אַמאָל צו לױפֿן מיט פֿאַרקאַטשעטע אַרבל פֿון קיך. איצטיקס מאָל ― שױן אָן אַ „טשיקען“, נאָר מיט אַ גרױסן פּאָלאָניק אין די הענט: „שױן װידער אַמאָל דער גוטער הוסט?“…
פֿון שׂרה־ברכהן שמעקט ציבעלע מיט פֿעפֿער, און דאָס שטיקט האָלצמאַנען נאָך מער אױף צו הוסטן. נאָר ער שטאַרקט זיך מיט אַלע כּוחות. ער האַלט אײַן אין זיך דעם הוסט און צעבײזערט זיך אױף דער מאַמען, הײסט איר גײן אין „קיטשען“ אַרײַן, צוריק צו די ציבעלעס, מאַכט זיך װי ער לאַכט, פֿאַרקרימט מאָדנע דאָס מױל, שפּײַט אין טיכל אַרײַן און פֿאַרשטופּט עס װײַט אין קעשענע ― די אַלטע זאָל נישט זען, אַז ער שפּײַט מיט רױטן… בלאָטע! נישט שׂרה־ברכהן נאַרט מען. אַ מאַמע האָט אַן אױג. זי זעט גאַנץ גוט איר אומגליק. און זי פֿאַרברעכט מיט די הענט. „אַ װײטיק איז איר, אַ שלאַק האָט זי געטראָפֿן! אַ מכּה זאָל זײַן דער מאַמען!“ ― און מיט געװאַלד לײגט זי אַרײַן דעם קראַנקן זון אין בעט אַרײַן און שיקט אַװעק זלאַטקען אױף גיך, זי זאָל ברענגען דעם דאָקטאָר.
אַ דערשראָקענע, נאָך מער פֿאַרזאָרגט און געל און בלאַס װי תּמיד, און, דאַכט זיך, מיט פֿאַרװײנטע אונטערגעשװאָלענע אױגן, כאַפּט זלאַטקע אױף זיך דאָס בורנעסל און לאָזט זיך לױפֿן צום דאָקטאָר.
גײענדיק איבער די טומלדיקע רױשנדיקע גאַסן פֿון לאָנדאָן, טראַכט זיך זלאַטקע בײַ זיך אין האַרצן: „דאַכט זיך, אַזאַ גיהנום. אַזױ פֿיל פֿערד, טראַמװײַען, אױטאָמאָבילן לױפֿן אױף און אָפּ ― עמיצער זאָל זיך אױף איר דערבאַרעמען, זי װעלן איבערפֿאָרן! איבערפֿאָרן אױף טױט!“…
אױף די האָלצמאַנס האָט זיך אָנגערוקט אַ כמאַרע. אַ שװאַרצער, אַ געדיכטער װאָלקן הענגט אױף זײערע קעפּ. אַ נאָענטע, און אומפֿאַרמײַדלעכע קאַטאַסטראָפֿע.
װי אַ ריזיקע חיה האָט אױסגעזען פֿונדערװײַטנס די גרױסע װײַסע שיף „אַטלאַנטיק“ אױפֿן ים. מיט אַ מאָדנער עקשנות האָט זיך דאָס דאָזיקע באַשעפֿעניש געטראָגן אױפֿן װאַסער, זיך געשלאָגן מיט אַלע כּוחות, זיך געראַנגלט מיטן װינט, דורכגעשניטן די בײזע כװאַליעס פֿונעם אַטלאַנטישן ים און געשװוּמען אַלץ װײַטער און װײַטער אױפֿן װעג פֿון סױטהעמפּטאָןSouthampton קײן ניו־יאָרק.
די פֿאַרטומלטע פּאַסאַזשירן, װאָס זײַנען די ערשטע צײַט געזעסן העכסט אַנטציקט פֿון דער דאָזיקער גרױסאַרטיקער נסיעה און װאָס האָבן פֿריִער זיך גאָרנישט געקאָנט אָפּרײַסן פֿון דער שײנקײט, פֿון דער געטלעכער נאַטור און גאָר נישט געקאָנט אָפּלױבן זיך פֿון גאָטס װוּנדער װאָס מע זעט זיך אָן אױפֿן ים, האָבן ביסלעכװײַז אָנגעהױבן פֿילן װי אַ טשאַד אין קאָפּ און האָבן אױפֿגעהערט צו קוקן אין דער טיפֿער, ברײטער, הױכער אומענדלעכקײט אַרײַן, װאָס באַשטײט פֿון הימל און װאַסער, װאַסער און הימל ― אָן אַן אָנהײב און אָן אַ סוף.
אײנציקװײַז האָט זיך דער עולם אָנגעהױבן אָפּטראָגן יעדער צו זיך, אין זײַן רו אַרײַן, יעדער צו זיך, אין זײַן קאַבינע, און אַװעקגעלײגט זיך מיט אַ שװערן, װי מיט בלײַ אָנגעגאָסענעם מוח, יעדער בײַ זיך, אױף זײַן בעטל, איבערגעבליבן אַלײן יעדער מיט זײַנע אײגענע אומעטיקע מחשבֿות און געדאַנקען.
װינציק, זײער װינציק זײַנען געװען אַזעלכע, װאָס האָבן זיך נאָך געשטאַרקט, אַרומגעשפּאַצירט נאָך אַלץ הין און צוריק איבערן אײבערדעק, אָדער צונױפֿגעקליבן זיך אין אַ געזעלשאַפֿט, געטרונקען ביר פֿון גרױסן קופֿל און גערײכערט גראָבע ציגאַרן, גערעדט און געלאַכט הױך אױף אַ קול און דערצײלט מעשׂיות, אַנעקדאָטן, נעכטיקע טעג, אױפֿן הימל אַ יריד ― גלײַך װי גאָר נישט זײ מײנט מען.
צװישן די געצײלטע גליקלעכע פּאַסאַזשירן איז געװען אַ פּאָר פֿון אונדזערע באַקאַנטע פֿרײַנד: מיסטער קלאַמער פֿון לאָנדאָן מיט זײַן טעאָדאָר־הערצל־באָרד און זײַן שותּף ניסל שװאַלב, דער געװעזענער אַגענט, הײַנט באַלעבאָס, מענעדזשער, אַנטרעפּרעניער, רעזשיסאָר און קאַסירער פֿון דער נײַער טעאַטער־טרופּע: „קלאַמער, שװאַלב עט קאָמפּ.“
יאָ, פֿרײַנד לײענער, אױס „האָלצמאַן, שװאַלב עט קאָמפּ.“ מע האָט אַרױסגעװאָרפֿן דעם נאָמען האָלצמאַן און אױף זײַן אָרט אַװעקגעשטעלט דעם נאָמען קלאַמער, אַ זאַך װאָס האָט נישט אָנגערירט קײנעם, אױסער האָלצמאַנען. און עס דאַרף אונדז נישט אָנהײבן צו װוּנדערן: די װעלט באַשטײט פֿון אַן אַרמײ, װאָס גײט אױף מלחמה. אַ גאַנצע אַרמײ װעט זיך נישט אָפּשטעלן צוליב דעם, װאָס טאָמער פֿאַלט אַ סאָלדאַט אין מיטן װעג. דער געפֿאַלענער האָט אַ ברירה: װעט אים גאָט געבן כּוח, װעט ער אױפֿשטײן, אַנישט ― װעט מען אױף אים קײן כּבֿוד ניט לײגן. מע װעט שפּאַנען איבער אים מיט די שטיװל און מיט די קאַלאָשן און מע װעט אים טרעטן און צעטרעטן, אַזױ אַז קײן האָן אַפֿילו װעט נישט קרײען. אמת, ס'איז גענוג טרױעריק. נאָר װער איז אים שולדיק, האָלצמאַנען, װאָס האָט פֿאַרלאָזט דעם הוסט אַזױ װײַט, אַז די דאָקטױרים לאָזן אים איצט פֿון בעט נישט אַראָפּ, מעסטן אים די טעמפּעראַטור, צײלן אים דעם פּולס און הײסן נישט רײדן? ― נישט רײדן?! אַ שײנע מעשׂה, נאָר אַ קורצע! אַז נישט רײדן ― הײַנט װאָס איז דער חילוק פֿון אַ מענטשן ביז אַ בהמה? נײן, עס װעט נישט העלפֿן קײן חכמות. מיר װעלן מוזן זיך געזעגענען מיט אונדזער האָלצמאַנען אױף אַ צײַט, אים װינטשן אַ רפֿואה־שלמה און גײן מיט אונדזער נײַער קאָמפּאַניע, װאָס פֿאָרט מיט דער שיף פֿון לאָנדאָן אַהין, אין יענעם לאַנד, װאָס ציט צו זיך די אױגן פֿון דער גאַנצער װעלט, זינט קאָלומבוס האָט עס אַנטדעקט ביז צו הײַנטיקן טאָג, שױן העכער פֿיר הונדערט יאָר.
דאָס אױבן־דערמאָנטע פּאָרל, מיסטער קלאַמער און ניסל שװאַלב, זײַנען זיך געזעסן װי צװײ טײַבעלעך אין צװײען בײַ אײן טישל, געטרונקען ביר, גערײכערט ציגאַרן און גערעדט און גערעדט און גערעדט. דאָס מױל האָט זיך זײ נישט צוגעמאַכט. פֿון װאָס האָט מען דאָס געשמועסט? פֿון גאָרנישט. אַ פּנים, די בײדע האָבן זיך אונטערגעגעבן, װער װעמען עס װעט אַריבעררעדן און װער װעמען עס װעט איבערשטײַגן אין „בלאָף“.
מיסטער קלאַמער האָט דערצײלט אַלטע מעשׂיות פֿון זײַן „קאַפֿע־נאַציאָנאַל“, פֿון די רוסישע שנאָרערס און פֿון די לאָנדאָנער „טשאַרעטיעסcharities: גמילות־חסדים“, װוּ ער, קלאַמער, איז פֿון תּמיד און אײביק אַן ערן־מיטגליד, און גלאַט מעשׂהלעך פֿון דער װעלט, אַנעקדאָטן, צוגעפֿעפֿערט מיט אַ משל און מיט אַ װיץ, „װי זאָגט דער ענגלישמען“.
בײַ ניסל שװאַלב זײַנען אָבער די אַלע מעשׂיות מיט די אַנעקדאָטן גאָר קײן נײַעס נישט. אַדרבא. אױף יעדער אַנעקדאָט, װאָס מיסטער קלאַמער דערצײלט אים, זאָגט שװאַלב, אַז ער װײס דאָס שױן פֿון לאַנג. און נישט נאָר ער װײס עס ― ער איז אַלײן אַפֿילו דערבײַ געװען. אַ סימן ― ס′איז דעמאָלט שיִער נישט אַרױס דערפֿון אַ סקאַנדאַל. אָט װעט איר הערן…
און ניסל שװאַלב דערצײלט, װאָס פֿאַר אַ סקאַנדאַל, מיט היץ, געװײנלעך, און מיט פֿײַער, און לאָזן לאָזט ער אױס מיט אַ שבֿועה: „װי איר זעט אים אַ שװימענדיקן, און ער זאָל אַזױ האָבן אַלעמענס גוטס“… און די כװאַליעס פֿונעם ים, װאָס האָבן געיאָגט װי װילדע חיות פֿון בײדע זײַטן שיף, קלאַפּן צו צום טאַקט, רײַסן זיך אַלעמאָל העכער און העכער, װילן אַריבערשמײַסן אַריבערן דעק, פֿאַרפֿלײצן, איבערקערן, אײַנשלינגען די שיף מיט אַלץ װאָס אױפֿן שיף. נאָר אונדזער פּאָרל מאַכט נישט קײן װעזן דערפֿון. זײ טוען זיך זײערס: טרינקען ביר, רײכערן ציגאַרן און רעדן, רעדן, רעדן, אָן אַ שיעור.
גליקלעכע שיפֿס־פּאַסאַזשירן!
נאָך אײן פּאַרשױן איז געבליבן זיצן אױפֿן אײבערדעק פֿונעם שיף „אַטלאַנטיק“. ער האָט אָבער נישט געטרונקען קײן ביר, נישט גערײכערט קײן ציגאַר, נאָר גלאַט אַזױ געזעסן, אָדער ― ריכטיקער ― געלעגן באַזונדער, אײנער אַלײן, אױף אַ טשערchair (שיפֿסשטול) אײַנגעהילט אין אַ װאַרעמען פּעלץ און איבערגעדעקט מיט אַ רױטער בײַענער קאָלדרע. דאָס איז געװען נאָך גאָר אַ יונגער פּאַסאַזשיר מיט זײער אַ סימפּאַטיש אױסגעבלײכט פּנים. די מוראדיקע כװאַליעס, װאָס האָבן זיך װי װילדע חיות געיאָגט פֿון בײדע זײַטן שיף, זײַנען געװאָרן װאָס װײַטער, װילדער, בײזער און צערײצטער.
עס האָט זיך אױסגעװיזן אַלעמאָל, אַז אױב נישט די כװאַליע, װעט די צװײטע, װאָס טראָגט זיך אָט־אָט פֿון דער װײַטן, געװיס בײַקומען, אַריבערשמײַסן, פֿאַרפֿלײצן, איבערקערן, אײַנשלינגען די שיף מיט אַלץ װאָס אױף דער שיף געפֿינט זיך.
נאָכן בלײכקײט פֿונעם פּנים איז צו דערקענען, אַז אָט דער יונגער פּאַסאַזשיר איז שױן לאַנג אַ פֿאַרטשאַדעטער. מיט האַלב־אָפֿענע אױגן ליגט ער אױסגעצױגן, דעם פֿאַרטשאַדעטן קאָפּ האַלט ער אונטער מיט בײדע הענט און קוקט זיך אײַן אינעם נאָענטן הימל, װאָס איז װי צונױפֿגעגאָסן אין אײנעם מיטן ים אַזױ, אַז ס'איז שװער צו דערקענען װוּ איז הימל און װוּ איז װאַסער. דאַכט זיך, לױטער איז דער הימל. דאַכט זיך, עס לײַכט אַזױ די זון. קײן װאָלקן און קײן װינט. װאָס זשע שטורעמט אַזױ דער ים? װאָס בײזערט זיך אַזױ דער אַלטער? װאָס װאַרפֿט דאָס אַזױ מיט דער שיף אַהער און אַהין, אַרױף און אַראָפּ? צי אפֿשר װײַזט זיך עס אים נאָר אױס אַזױ? פֿאַרװאָס זשע קאָן ער דעם קאָפּ נישט אױפֿהײבן? נישט רירן מיט קײן פֿינגער? פֿאַרװאָס פֿילט ער זיך אַלעמאָל ערגער און ערגער אױף צו חלשן? אױף צו חלשן? ― נײן, אױף צו שטאַרבן, שטאַרבן, שטאַרבן!
און ער שטרענגט אָן זײַן פֿאַרטשאַדעטן קאָפּ, ער װיל זיך דערמאָנען ― דעם װיפֿלסטן טאָג איז מען שױן אָט אַזױ צװישן הימל און װאַסער ― און ער קאָן נישט. ער קאָן זיך נישט דערמאָנען אַפֿילו, פֿון װאַנען און װוּהין ער פֿאָרט. נאָך מער. ער האָט שױן פֿאַרגעסן אַפֿילו, װי אַזױ מע רופֿט אים. אַז מע רופֿט אים ראַפֿאַלעסקאָ ― דאָס װײס ער. נאָר דעם אמתן נאָמען זײַנעם ― כאָטש נעם אים אַראָפּ דעם קאָפּ. אױ, דער קאָפּ! דער קאָפּ!
― פֿילסט זיך נישט גוט? אפֿשר װעסטו גײן זיך צולײגן בײַ זיך אין קאַבינע אַרײַן? קום.
אַזױ זאָגט צו אים ניסל שװאַלב און בײגט זיך אָן איבער אים און קוקט אים מיט געטרײַשאַפֿט אין די אױגן אַרײַן. נאָר ראַפֿאַלעסקאָ קוקט אױף אים מיט אַזעלכע אױגן, גלײַך װי ער האָט אים נישט דערקענט: װער רעדט דאָס? װער שטײט דאָס איבער אים? ער װיל זיך אױפֿזעצן ― קאָן ער נישט. ער שטרענגט אָן אַלע כּוחות פֿון זײַן זכּרון: רבונו־של־עולם! װאָס טוט זיך עס מיט אים? װוּ איז ער דאָס ערגעץ אױף דער װעלט? פֿאַרװאָס קאָן ער זיך נישט דערמאָנען דעם אײגענעם נאָמען זײַנעם? מיט דעם נאָמען האָבן דאָך אים גערופֿן אַמאָל די חבֿרים אין חדר, ברידער און שװעסטער אין דער הײם, און די טאַטע־מאַמע… טאַטע־מאַמע? װוּ זײַנען זײ אַצינד?…
― אַ גלעזעלע קאָניאַק. פֿאָלג מיך, נעם אױף די ליפּן, װעט דיר װערן גרינגער.
ראַפֿאַלעסקאָ הײבט נישט אָן צו פֿאַרשטײן, װער שטײט דאָס איבער אים? װער קוקט דאָס אים אין די אױגן אַרײַן? דאַכט זיך, אַ קענטלעכער פּאַרשױן. קענטלעכע אױגן… װער זשע איז דער פּאַרשױן?… פֿאַרװאָס איז אים אַזױ שװער דער קאָפּ? װער קרעכצט עס אַזױ? ― דאָס קרעכצט די שיף. װער פֿײַפֿט עס אַזױ? ― דאָס פֿײַפֿט דער װינט. און עס יאָגן זיך די כװאַליעס אײנס איבער דאָס אַנדערע. אָט הײבן זײ זיך אױף העכער הײַזער, אָט װערן זײ צעשאָטן אַזױ װי זאַמד אױף קלײנע שפּריצלעך. פּלוצעם קנאַלט אױס אַ דונער, און אַ בליץ פֿליט אים דורך פֿאַרבײַ די אױגן. חלומות! דער דונער איז קײן דונער. דאָס רעדט אַזױ דער ים. דאָס רױשן אַזױ די כװאַליעס, װאָס הײבן זיך אױף און װערן צעפֿאַלן. דער בליץ איז קײן בליץ. דאָס איז אַן אָפּשײַן פֿון דער זון, װאָס האָט געלאָזט אָפּטובֿלען זיך אַ ליכטיקן שטראַל אין די צעפּליעסקעטע װאַסערן פֿונעם צעלאָזטן, צעבײזערטן ים.
― פֿאָלג זשע מיך, זױג אױס אַ שטיקל לימענע, װעסטו דערפֿילן דאָס האַרץ…
אַהאַ! ער װײס שױן, װער דאָס איז. דאָס איז האָלצמאַן? בערנאַרד האָלצמאַן? פֿאַרװאָס זשע איז אים דאָס פּנים אַזױ רױט און פֿעט און פֿריש? אין אײן האַנט האַלט ער אַ פֿלעשעלע קאָניאַק, אין דער אַנדערער אַ לימענע, און בעט זיך בײַ ראַפֿאַלעסקאָן, ער זאָל עפּעס נעמען:
― פֿאָלג זשע מיך, אַ שטיקל לימענע אין מױל אַרײַן. אָדער גיב אַהער אַ האַנט, שפּאַר דיך אָן אין מיר, װעל איך דיך אָפּפֿירן אַראָפּ, צו דיר אין קאַבינע… ע! מיסטער קלאַמער!
אַזױ רופֿט אױס ניסל שװאַלב און דרײט אױס דעם קאָפּ צו זײַן קאָמפּאַניאָן. ― װער? װאָס? אַ נעכטיקער טאָג! מיסטער קלאַמער איז שױן דאָרט, װוּ ניסלס ברודער איזאַק, װוּ די שװעסטער הענריעטאַ, און װוּ דער לאָמזשער חזן מיט זײַן מוזיקאַליש געזינדל. אַלע ליגן זײ, יעדער בײַ זיך, אױף זײַן בעטל, און קרעכצן, און פֿאָכען מיט דער נשמה, און זעען דעם מלאך־המװת פֿאַר די אױגן, און נאָר ער אײנער, ניסל שװאַלב, האַלט זיך אױף די פֿיס. ניסל שװאַלב איז דער אײנציקער פֿון דער גאַנצער קאָמפּאַניע, פֿון דער נײַער נע־ונדנער טרופּע װאָס פֿאָרט קײן אַמעריקע, ― דער אײנציקער לעבעדיקער מענטש, װאָס איז פֿריש און מונטער.
און עס ברומט דער ים. און עס רױשן די כװאַליעס. און עס שנײַדט זיך אױף אַ בורע מיט אַ רעגן מיט אַ שנײ, און דער װינט שמײַסט אין פּנים אַרײַן און צעטרײַבט דעם איבערגעבליבענעם עולם פֿונעם אײבערדעק, אױסער די סטיואַרדןstewards: אינטענדאַנטן מיט די מאַטראָסן, װאָס זײַנען שױן געװױנט געװאָרן צו אַזעלכע זאַכן, און אױסער דעם קאַפּיטאַן, װאָס האָט אַרײַנגעשטעקט אַ ליולקעלע אין מױל אַרײַן און קוקט מיט אַ טרוקן שמײכל אױפֿן צעבײזערטן ים, װי אױף אַ פֿאַרשײַטן קונדס. און עס טראָגט זיך דאָס װײַסע ריזיקע באַשעפֿעניש, װאָס מע רופֿט דאָס אָן „שיף“ און װאָס הײסט מיטן נאָמען „אַטלאַנטיק“, מיט אַ מאָדנער עקשנות אַלץ װײַטער און װײַטער, אין דער טיפֿער, ברײטער, הױכער אומענדלעכקײט אַרײַן, װאָס באַשטײט פֿון הימל און װאַסער, װאַסער און הימל ― אָן אַן אָנהײב און אָן אַ סוף.
ער האָט אָנגעהױבן עטװאָס אױפֿװאַכן פֿון דעם הינערפּלעט, און דער טשאַד האָט אים אָנגעהױבן ביסלעכװײַז אַרױס פֿון קאָפּ, האָט ער מער דערפֿילט װי דערזען, אַז ער געפֿינט זיך אַן אױסגעטאָנענער אױף אַ בעטל, בײַ זיך אין שיפֿסקאַבינע, און עמעצנס האַנט האָט ער דערפֿילט בײַ זיך אױפֿן שטערן, אַן אײדעלע, אַ װאַרעמע פֿרױען־האַנט. נאָר װעמענס האַנט דאָס איז, װער איז די פֿרױ ― דאָס האָט ער נישט געװוּסט.
אַז ער איז אױפֿן װאַסער ― דאָס האָט ער געפֿילט נאָכן שאַרפֿן ריח פֿונעם בײזן ים און נאָכן רױשן פֿון די כװאַליעס, װאָס, שפּילנדיק זיך װי די װילדע חיות אױף דער שײַן פֿון דער ליכטיקער זון, האָבן נאָך אַלץ געבושעװעט, געװאָרפֿן די שיף העכער הײַזער, אָנגעקלאַפּט ראַפֿאַלעסקאָן אין פֿענצטערל אַרײַן ― ער זאָל אױפֿשטײן, אַרױסגײן אױפֿן אײבערדעק, אָנקוקן גאָטס װוּנדער: „גענוג שױן, גענוג שױן צו ליגן“. אַזױ האָט זיך אױסגעדאַכט, רעדן צו אים די כװאַליעס פֿונעם ים, און ער נעמט צונױף זײַן איבעריק ביסל כּוח פֿון זײַן זכּרון, זײַן גאַנץ ביסל געדאַנקען און ער טראַכט: „װי קומט ער אַהער? דאַכט זיך, גאָר נישט לאַנג איז ער געװען אױפֿן אײבערדעק, געזעסן אין אַ טשער אַזױ באַקװעם, באַװוּנדערט די געטלעכע נאַטור, זיך געװאַרעמט אױף דער לאַשטשענדיקער זון, װאָס האָט זיך אָפּגעשפּילט אין דעם שױם פֿון די שפּילנדיקע כװאַליעס, װאָס יאָגן זיך פֿון בײדע זײַטן שיף, און געקוקט אין דער טיפֿער ברײטער הױכער אומענדלעכקײט אַרײַן, װאָס באַשטײט פֿון הימל און װאַסער, װאַסער און הימל ― אָן אַן אָנהײב און אָן אַ סוף… און ער װיל זיך אױפֿזעצן ― האָט ער מורא, עס זאָל זיך אים װידער נישט פֿאַרדרײען אין קאָפּ די שיף מיטן ים מיטן הימל מיט דער גאַנצער װעלט, װי ביז אַהער. און ער לאָזט אַרױס אַ שװערן זיפֿץ: „אױ, דער קאָפּ! דער קאָפּ!“.
― נאָך אַלץ דער קאָפּ?… ― הערט ער אַ קול פֿון אַ פֿרױ, אַ קענטלעך קול, נאָר ער װײס נישט װער דאָס איז. און ער פֿילט אױף זיך אַ האַנט, אַן אײדעלע, אַ װאַרעמע פֿרױען־האַנט גלעט אים דעם שטערן, פֿאַרשאַרט אים די צעװאָרפֿענע האָר אַרױף ― װער זאָל דאָס זײַן?… װעמענס האַנט?… און ער דערמאָנט זיך, אַז מיט אַ צײַט פֿריִער ― ער געדענקט נישט װען ― האָט ער פּונקט אַזױ װי איצט אױך געפֿילט אַ פֿרױען־האַנט, װאָס האָט אים פּונקט אַזױ װי איצט געגלעט דעם שטערן און געשאַרט אים די האָר אַרױף.
האָלצמאַנס שװעסטערל איז דאָס דעמאָלט געװען, זלאַטקע…
דאָס איז געשען אײנמאָל אין אַ פֿאַרנאַכט. ראַפֿאַלעסקאָ איז געלעגן בײַ זיך אין צימער אױף אַ קאַנאַפּע און געחלומט אין דער װאָר זײַנע זיסע גאָלדענע חלומות. יענע זיסע גאָלדענע חלומות, אין װעלכע דעם סאַמע אױבנאָן פֿאַרנעמט בײַ אים שטענדיק דעם חזנס טאָכטער ― רײזל.
קײנער איז דעמאָלט נישט געװען אין שטוב, ― געדענקט ער ― נאָר ער און זלאַטקע. עס איז אים קײנמאָל נישט געװען אַזױ ביטער אױפֿן האַרצן, װי יענעם פֿאַרנאַכט. אַ מאָדנע בענקשאַפֿט ― געדענקט ער ― האָט זיך אַרײַנגעגנבֿעט צו אים דעמאָלט אין דער נשמה און געדריקט אים און געפּרעסט און געצױגן, װי מיט צװאַנגען. עס האָט זיך אים געגלוסט װײנען.
אױב ער האָט געװײנט ― דאָס געדענקט ער נישט. ער געדענקט נאָר, אַז זלאַטקע איז אױסגעװאַקסן נעבן אים ― דאַכט זיך, ער אַלײן האָט זי צוגערופֿן ― און געזעסן נעבן אים און געגלעט אים דעם שטערן, אָט אַזױ װי מע גלעט אים איצט, אין דער מינוט, און געשאַרט אים די צעװאָרפֿענע האָר אַרױף, אָט אַזױ, װי מע שאַרט אים איצט, אין דער מינוט. און אַ מאָדנע װאַרעמקײט האָט זיך אים דעמאָלט צעגאָסן אין אַלע גלידער. ער האָט געפֿילט ― אַזױ געדענקט ער ― אַ װאַרעמע האַנט פֿון אַ געטרײַער שװעסטער, און ער איז איר געװען דאַנקבאַר אָן אַן עק און אָן אַ שיעור. ער האָט זי אַרומגעאָרעמט ― געדענקט ער ― מיט זײַן האַנט, צוגעצױגן זי צו זיך, באַהאַלטן זײַן קאָפּ בײַ איר אױפֿן שױס, געװײנט, לאַנג געװײנט, אױסגעװײנט פֿאַר איר זײַן ביטער האַרץ, אַרײַנגעפֿירט זי צו זיך אין זײַן קדשי־קדשים אַרײַן, אַנטפּלעקט פֿאַר איר זײַן הײליקן־הײליקן סוד. ער האָט איר דערצײלט, אַז ס′איז פֿאַראַן אײנע אַזעלכע אױף דער װעלט, װאָס ער האָט זי ליב מיט זײַן גאַנצן לעבן, װאָס ער איז גרײט פֿאַר איר אין פֿײַער און אין װאַסער, װאָס ער קאָן נישט פֿאַרגעסן אין חלום, נישט אױף דער װאָר… װי אַזױ הײסט זי? און װוּ איז זי? ― האָט אים זלאַטקע דעמאָלט שטיל אַ פֿרעג געגעבן, און דאָס קול ― געדענקט ער ― האָט בײַ איר געציטערט, און אַלײן האָט זי בעת־מעשׂה געציטערט. װי אַזױ זי הײסט ― האָט ער נישט געװאָלט זאָגן. נאָר װוּ זי איז? ע־הע! ער זאָל װיסן, װוּ זי איז! ער זאָל דאָס װיסן, װאָלט ער שױן לאַנג נישט געװען אָט אָ דאָ מיט דער װאַנדער־טרופּע. ער װאָלט שױן אפֿשר לאַנג נישט געװען נע־ונד, װי ער איז, ער װאָלט שױן אַװעקגעפֿלױגן אַהין, צו איר, אַלצדינג אַװעקגעװאָרפֿן און אַװעקגעפֿאָרן צו איר, װאָרעם זײ האָבן זיך דאָס װאָרט געגעבן שױן לאַנג, נאָך קינדװײַז, „אַז װוּ זײ זאָלן נישט זײַן און װאָס מיט זײ זאָל זיך נישט טרעפֿן, זאָלן זײ תּמיד זײַן אין אײנעם, תּמיד און אײביק!“…
נײן. ער װײס נישט, װוּ זי איז. ער װײס נאָר, אַז זי איז באַרימט, אַז זי איז גרױס, אַז זי איז רײַך, איר זינגען שמט אױף דער װעלט. „דעם נאָמען פּאַטטי האָסטו געהערט? איז זי גרעסער פֿון פּאַטטין“. ― „נאָך גרעסער פֿון פּאַטטין?“ ― „גאָר נישט דער ערך!“
אַזױ געדענקט ער ― האָט ער דעמאָלט געלױבט זײַן רײזלען פֿאַר זלאַטקען, אָפּגעלױבט אין טאָג אַרײַן, נישט געזשאַלעװעט קײן העלע פֿאַרבן. אַ מין מלאך, אַ מלאך פֿון גאָט!… און ער האָט זיך מחיה געװען, ― געדענקט ער ― װאָס ער האָט געפֿונען פֿאַר װעמען אָפּצולױבן, זיך באַרימען מיט זײַן געליבטער. װאָרעם װער נאָך װעט אים װעלן אַזױ אױסהערן, װי די דאָזיקע זלאַטקע? ער זעט דען נישט, אַז איטלעכס װאָרט זײַנס איז בײַ איר הײליק, תּורת־משה? ער פֿילט דען נישט, װי עס קלאַפּט איר דאָס הערצל? ער פֿילט דען נישט, װי זי פֿלאַטערט אין זײַנע הענט װי אַ פֿײגעלע?…
װאָס די אָרעמע זלאַטקע האָט בעת־מעשׂה איבערגעלעבט ― װײס נישט ראַפֿאַלעסקאָ. װאָס גײט עס אים אָן? אַבי ער האָט אױסגעגאָסן פֿאַר איר זײַן האַרץ. אַבי ער האָט אַנטפּלעקט פֿאַר איר זײַן סוד, געװאָרן גרינגער אױף דער נשמה.
אױפֿגעדעקט דעמאָלט פֿאַר זלאַטקען זײַן הײליקן סוד, האָט ער איר שױן אין אײנװעגס פֿאַרטרױט אױך דאָס, װאָס ער רעכנט צו טאָן אױף װײַטער. ער האָט איר איבערגעגעבן אַלע זײַנע פֿאַרבאָרגענע פּלענער, װי אַזױ ער װעט זיך מיט זײַן באַרימטער אַמאָל באַגעגענען און סוף־כּל־סוף צונױפֿקומען און שױן קײנמאָל זיך נישט צעשײדן. קײנמאָל נישט. קײנמאָל נישט! און בעת־מעשׂה האָט ער אַרומגענומען זלאַטקען ― געדענקט ער ― מיט בײדע הענט, שטאַרק־שטאַרק צוגעדריקט צום האַרצן און גענומען בײַ איר דאָס װאָרט, אַז ער װעט זיך צונױפֿגײן מיט זײַן רײזלען (ער האָט זיך שױן אַרױסגעכאַפּט מיטן נאָמען אױך ― פֿאַרפֿאַלן!) װעט ער נעמען צו זיך אױך זי, זלאַטקען הײסט עס, װאָרעם ער פֿילט, אַז זלאַטקע איז אים געטרײַ און איבערגעגעבן, װי אַ שװעסטער, װי אַן אײגענע שװעסטער.
― אַיאָ, ביסט מיר געטרײַ װי אַ שװעסטער? ― זאָגט ער צו איר און נעמט זי אַרום װאַרעם, אַ סך װאַרעמער, װי אַ ברודער נעמט אַרום אַ שװעסטער… נאָר זלאַטקע שװײַגט. ראַפֿאַלעסקאָ פֿאַרשטײט נישט, פֿאַרװאָס שװײַגט זלאַטקע? נעמט ער זי אַרום נאָך שטאַרקער און פֿרעגט זי, פֿאַרװאָס זי ענטפֿערט אים נישט? שױן זשע האָט ער אַ טעות? שױן זשע האָט זי אים נישט ליב?
― נישט ליב?!… און זלאַטקע טוט זיך אַ װאָרף צו אים, כאַפּט אים אַרום און קושט אים און האַלדזט אים, און טרערן גיסן זיך פֿון אירע אױגן.
― װאָס זשע װײנסטו, נאַרעלע? װאָס זשע װײנסטו? װאָס זשע װײנסטו?…
פֿון דעמאָלט אָן ― געדענקט ראַפֿאַלעסקאָ ― פֿלעגט ער װעלן אָפֿט בלײַבן אַלײן מיט זלאַטקען, אַ ביסל רעדן מיט איר װעגן רײזלען. און דאָס איז אים געװען גאָר נישט אַזױ שװער. װאָרעם האָלצמאַן ― אַזױ האָט אים אױסגעװיזן ― האָט אָנגעװענדט אַלע מיטלען, אַז זײ זאָלן בלײַבן אָפֿטער אין צװײען מיט זלאַטקען. אַזױ האָט זיך אים אױסגעדאַכט. און אפֿשר האָט ער אַ טעות? נײן. ער האָט נישט קײן טעות. װאָרעם װאָס דען פֿלעגט עפּעס האָלצמאַן פּלוצעם אַװעקגײן, איבערלאָזן אים אַלײן מיט דער שװעסטער, זיך אומקערן צוריק, געבן אַ קוק, אױב זײ זיצן אין אײנעם, און באַלד װידער אַװעקגײן?… אַך, האָלצמאַן, האָלצמאַן! װי שװער ס'איז אים געװען דאָס געזעגענען זיך מיט האָלצמאַנען, װי שװער!…
― שױן צײַט אױפֿצושטײן, טײַערער! מע זעט שױן אַרױס לאַנד… מיר זײַנען שױן באַלד אין אַמעריקע, טײַערער, שײנער, טײַערער!…
אַ קענטלעכע שטימע. אַ פֿרױען־שטימע… װער רעדט דאָס איבער אים?… װער רופֿט דאָס אים „שײנער“, „טײַערער“?… ער האָט נאָך אָבער אַלץ מורא אױפֿצוזעצן זיך ― ער זאָל צוריק נישט פֿאַלן. ער האָט נאָך אַלץ מורא עפֿענען די אױגן ― עס זאָל זיך אים װידער נישט פֿאַרדרײען אין קאָפּ די שיף, מיטן ים, מיטן הימל, מיט דער גאַנצער װעלט, װי ביז אַהער. און ער זינקט אין זײַנע שװערע בלײַענע געדאַנקען. און ער לעבט איבער נאָכאַמאָל די שװערע מינוטן פֿון זײַן געזעגענען זיך מיט האָלצמאַנען. און ער שלאָגט זיך על־חטא.
דאָס איז געװען אַ פֿרימאָרגן, אַ קאַלטער װאָלקנדיקער פֿרימאָרגן פֿון רעגן און פֿון קעלט און פֿון „פֿאָגע“, װי עס גיט זיך אױס אַ פֿרימאָרגן אין דעם קאַלטן פֿאַררױכערטן פֿאַרװײנטן לאָנדאָן.
די זאַכן זײַנען שױן געװען בײַ ראַפֿאַלעסקאָן אײַנגעפּאַקט, און אַלײן איז ער שױן אױך געװען פֿאַרטיק צו דער נסיעה, פֿאַרטיק אַרום און אַרום: אָפּגעגעסן, אָנגעטאָן, פֿאַררײכערט אַ האַװאַנע־ציגאַר, באַשטעלט אַ קעבcab: טאַקסי און אַרײַנגעלאָפֿן נאָך אַ װײַלע ― זיך געזעגענען מיט האָלצמאַנען.
― זײַ געזונט, בערנאַרד!
― פֿאָר געזונט, ― האָט אים האָלצמאַן געענטפֿערט מיט די אױגן, דען דאָס רײדן איז אים פֿאַרבאָטן, שטרענג פֿאַרבאָטן. אַך, װאָלט האָלצמאַן געמעגט רײדן, װאָלט האָלצמאַן אים כאָטש עפּעס קאָנען זאָגן, עפּעס אַזעלכעס אַ שאַרפֿס ― אױסבײזערן זיך, אױסזידלען גוט, װי אים קומט, אױסשטעלן זיך, װי ער קאָן ― װאָלט ראַפֿאַלעסקאָן, דאַכט זיך, געװען אַ סך גרינגער אױפֿן האַרצן. נײן, האָלצמאַן האָט נאָר אַװעקגעשטעלט אױף אים זײַנע שאַרפֿע שפּיציקע אױגן און ― אַך, װיפֿל טרױער, װיפֿל אומענדלעכער טרױער איז געװען אינעם דאָזיקן קוק! האָלצמאַן האָט אים נאָר אױסגעצױגן אַ דאַרע שפּיציקע האַנט, און װי עס האָט זיך אױסגעװיזן ראַפֿאַלעסקאָן, צו אַ װאַרעמע האַנט.
קײנמאָל האָט זיך ראַפֿאַלעסקאָן נישט געװאָלט אַזױ גיך אַװעקגײן פֿון האָלצמאַנען, װי אין דער מינוט. און ער האָט געהאַט די מעגלעכקײט אַװעקצוגײן, זיך אױפֿצוזעצן אױפֿן קעב ― און זײַ געזונט… נאָר אָנשטאָט דעם, ער זאָל זיך נעמען צו דער טיר, האָט ער זיך נאָכן געזעגענען זיך, אַװעקגעזעצט צוריק אױף אַ שטול, נעבן בעטל, װוּ האָלצמאַן איז געלעגן איבערגעדעקט מיט דער באַרימטער טענדע־װערענדע און געפֿיבערט, און אַ שאַרפֿער ריח פֿון רפֿואות האָט זיך געלאָזט הערן, אַ ריח פֿון רפֿואות, פֿון אַפּטײק, פֿון אַ בר־מינן…
פֿון זינט ראַפֿאַלעסקאָ קען זיך מיט האָלצמאַנען האָט ער אים נאָך אַזױ שלעכט נישט געפֿונען, װי איצטיקס מאָל. דער טױט איז אים געלעגן אױף די ליפּן, דורכגעלײגט זיך אין די שפּיציקע אױסגעלאָשענע אױגן, זיך אױסגעצױגן אױף זײַנע שפּיציקע אָפּגעשטאָרבענע אױערן און געשװעבט איבערן גאַנצן חדר. אין דער מינוט האָט זיך ראַפֿאַלעסקאָן פֿאָרגעשטעלט: װי אַזױ זײַן פֿרײַנד האָלצמאַן װעט ליגן אױף דער ערד מיט די פֿיס צו דער טיר, אינגאַנצן איבערגעדעקט מיט דער טענדע־װערענדע. דאָס טױטע פּנים װעט מען נישט זען, נאָר די שפּיצן פֿיס װעלן אַרױסשטעקן. און אַ ליכטל װעט ברענען בײַ אים צוקאָפּנס. און פֿון בײדע זײַטן אױף דער ערד װעלן זיצן איבער אים די מאַמע שׂרה־ברכה מיט דער שװעסטער זלאַטקע, װעלן אים באַװײנען, ברעכן די הענט און לײענען מיט אַ ניגון אַ גאַנץ צעטל מענה־לשון: „האַרציקער זון! טײַערער ברודער, געטרײַער! אױף װעמען לאָזסטו אונדז אי־אי־אי־בער?!… “
ער געדענקט אים, דעם דאָזיקן טרױעריקן ניגון, פֿון האָלענעשטי ― לאה די חזנטע האָט אַמאָל באַװײנט איר אַלטע מאַמע, װאָס איז געשטאָרבן צו עטלעכע און זיבעציק יאָר. און עס דאַכט זיך אים אױס, אַז ער פֿילט דאָ דעם טױט, עס שמעקט מיט רפֿואות, מיט אַפּטײק, מיט בר־מינן ― און עס װילט זיך אים אין דער מינוט נאָר לױפֿן, לױפֿן אין דער װעלט אַרײַן.
נאָר אָנשטאָט דעם, ער זאָל לױפֿן, בלײַבט ער זיצן, בײגט זיך אָן איבער האָלצמאַנען און רעדט צו אים אַזױ װאַרעם, אַזױ פֿרײַנטלעך, און טרײסט אים און זאָגט אים צו, אַז װי נאָר ער קומט קײן אַמעריקע, אַזױ שרײַבט ער אים באַלד אַ בריװ, אַלע טאָג װעט ער אים שרײַבן בריװ. און װי באַלד ער, האָלצמאַן, װעט נאָר אױפֿשטײן פֿון בעט, ― און אױפֿשטײן װעט ער דאָך גאָר אין גיכן ― אַזױ זאָל ער זיך אױפֿזעצן מיט דער שװעסטער און מיט דער מאַמען און פֿאָרן גלײַך צו אים קײן ניו־יאָרק, גלײַך צו אים…
ראַפֿאַלעסקאָ קוקט אַראָפּ צו זיך אױף די שפּיץ שטיװל. ער פֿילט, אַז עס ברענט אױף אים דאָס פּנים, װאָרעם ער זאָגט אַ ליגן, אַ גרױסן ליגן: האָלצמאַן װעט נישט געזונט װערן קײנמאָל. ער װעט קײן אַמעריקע נישט פֿאָרן קײנמאָל. און װען ער װאָלט אַפֿילו זײַן געזונט און קאָנען פֿאָרן, װאָלט אים די נײַע קאָמפּאַניע סײַ װי נישט װעלן מיטנעמען, נישט אים, נישט זײַן שװעסטער ― ס'איז דורכױס ליגן, שקר־וכּזבֿ! נאָר ראַפֿאַלעסקאָ האָט אָנגעהױבן ליגנערן, ליגנערט ער װײַטער, אין אײן אָטעם. „אַװדאי, ― זאָגט ער, ― װאָלט גלײַכער געװען, װען די שװעסטער זאָל פֿאָרן באַלד מיט דער גאַנצער קאָמפּאַניע, קאָן זי אָבער נישט. װי קאָן זי איבערלאָזן דעם ברודער אַלײן אין לאָנדאָן?“…
דאָ כאַפּט אים אָן האָלצמאַן בײַ אַ האַנט און עס צינדן זיך אים אָן די שפּיציקע אױגן און אין האַרצן כריפּעט אים: „אַ יתומה… נעבעך אַ יתומה… “ מער קאָן האָלצמאַן נישט אַרױסרײדן. עס שטיקן אים די טרערן…
― זײַ געזונט, בערנאַרד! ― זאָגט אים ראַפֿאַלעסקאָ נאָכאַמאָל, צום לעצטן מאָל, און איז צופֿרידן, װאָס ער איז שױן אױף יענער זײַט טיר און זעט שױן נישט מער פֿאַר זיך דעם האַלב־טױטן האָלצמאַנען און הערט שױן נישט מער דעם שאַרפֿן ריח פֿון רפֿואות, פֿון אַפּטײק, פֿון בר־מינן… ער קוקט זיך אַרום און דאַנקט גאָט, װאָס ער האָט אין דער מינוט כאָטש נישט באַגעגנט, נישט זלאַטקען, נישט די אַלטע שׂרה־ברכה. װוּ זײַנען זײ?… זאָל ער זײ אָפּװאַרטן? נײן. ער װעט בעסער גײן פֿאָרן. עס גלוסט זיך אים לױפֿן, שפּרינגען, נאָר ער האַלט זיך אײַן, מאַכט לאַנגזאַמע טריט, זעצט זיך אַרױף פּאַװאָלינקע אױפֿן הױכן קעב, װעלכער כאַפּט אים אױף און פֿירט אים געשװינד אָפּ צו דער באַן. דאָרט טרעפֿט ער די גאַנצע קאָמפּאַניע: בײדע ברידער שװאַלב מיט דער שװעסטער די פּרימאַדאָנע און דעם לאָמזשער חזן מיטן מוזיקאַלישן געזינדל… „װאָס אַזױ שפּעט? מיר קאָנען נאָך אָנװערן די שיף“…
ערשט דעמאָלט אָטעמט ער אָפּ אַ ביסל פֿרײַער, אַז ער שטײט שױן אױפֿן אײבערדעק פֿונעם „אַטלאַנטיק“, און די שיף גײט אָפּ פֿון סױטהעמפּטאָן רויִק, מיט גדלות, מיט זעלבסטרעספּעקט, גרױסאַרטיק־שײן. אױך דאָס װעטער איז דאָ שײן. נישטאָ די קאַלטע װאָלקנס מיט דער געדיכטער „פֿאָגע“ פֿונעם קאַלטן לאָנדאָן. פֿרײַנטלעך קוקט אַראָפּ די ליבע זון פֿון רײנעם הימל. שטיל און גלאַט װי שפּיגל־גלאָז איז דער ים. און עס גליטשט זיך די שיף איבערן װאַסער, קױם־קױם װאָס רירט אָן די כװאַליעס, װעלכע הײבן ערשט אָן אַרױסצוטרעטן, בײגן זיך און בוקן זיך, לאָזן זיך זען, גיבן אָפּ אַ גרוס פֿונעם גרױסן ברײטן ים, װאָס באַװעגט זיך און שטײט אױף אַן אָרט פֿון אײביק ביז אײביק. און אַ ליבע װאַרעמקײט צעגיסט זיך בײַ ראַפֿאַלעסקאָן אין אַלע גלידער. ער פֿילט זיך פֿרײַ. ער פֿאָרט אַהין, אַהין צו זײַן געליבטער, צו זײַן אײנציקער געליבטער… נאָר פּלוצעם װאַקסט אױס האַרט נעבן אים הענריעטאַ שװאַלב, אױסגעפּוצט װי תּמיד און אױסגעצירט אין אַלע עכטע און פֿאַלשע בריליאַנטן, װי תּמיד. זי גיט אים איר האַנט, און זײ לאָזן זיך בײדע שפּאַצירן איבערן אײבערדעק. הענריעטאַ האָט זיך אױפֿגעהאַנגען אױף זײַן האַנט; זי פֿאַרקוקט אים אין די אױגן און לאַכט מיט איר הילכיקן קאָקעטישן געלעכטער און באַװײַזט פֿאַר דער גאַנצער װעלט אירע שײנע פּערלדיקע צײנדלעך. און די גאַנצע װעלט קוקט נאָך מיט אױגן דעם דאָזיקן פּאָרל און װיל טרעפֿן, װער איז דאָס: שװעסטער און ברודער? חתן־כּלה? אָדער אפֿשר גאָר מאַן און װײַב?…
אָט אַזױ האָט אונדזער העלד געזעגנט זיך מיט זײַנע פֿרײַנד, מיט זײַנע סאַמע נאָענטסטן פֿרײַנד, מיט האָלצמאַנען, װאָס איז אים געװען געטרײַ װי אַ ברודער, און מיט האָלצמאַנס שװעסטערל, װאָס איז אים געװען איבערגעגעבן װי אַ שװעסטער, מער װי אַ שװעסטער… „זײַ געזונט, בערנאַרד“ ― אָט דאָס איז געװען אינגאַנצן, װאָס ראַפֿאַלעסקאָ האָט געהאַט צו זאָגן צו זײַן פֿרײַנד בערנאַרד האָלצמאַן.
אױב ראַפֿאַלעסקאָ האָט זיך געהאַלטן מיט האָלצמאַנס שװעסטערל װי אַ ברודער, האָט ער זיך מיט דער פּרימאַדאָנע שװאַלב אַלײן נישט געװוּסט, װי אַזױ צו האַלטן. פֿון תּמיד אָן האָט הענריעטאַ געטאַנצט אַרום אים, געקאָקעטירט, געשפּילט מיט אים אָפֿט אין ברוגזלעך. אַלײן בײַ זיך אין האַרצן האָט זי גאַנץ גוט געװוּסט, אַז ער איז צו איר קאַלט װי אײַז, נאָר פֿאַר דער װעלט האָט זי אַרױסבאַװיזן, אַז ער איז אין איר פֿאַרליבט סכּנות און אַז זי איז זײַנע נאָך נישט אַן אָפֿיציעלע כּלה.
פֿון דעם האָבן געװוּסט אַלע. מע האָט שױן אַפֿילו געהאַט געשמועסט װעגן ברעכן טעלער און װעגן שטעלן אַ חופּה. נאָר װי אַזױ מאַכט מען דאָס? פֿאַראַן אַ צרה, װאָס הײסט האָלצמאַן. די ברידער שװאַלב האָבן אַרױסגעזען, אַז כּל־זמן ראַפֿאַלעסקאָ װעט זײַן נאָענט מיט זײַן פֿרײַנד און אימפּרעסאַריאָ, װעט האָלצמאַן נישט דערלאָזן, אַז דער „יאַט“ זאָל אַרײַנפֿאַלן צו זײער שװעסטער אין די הענט אַרײַן. האָבן זײ גענומען זוכן מיטלען, װי אַזױ פּטור צו װערן פֿון אָט דעם „יאַדעשליװן שלימזל“ (האָלצמאַן). און גאָט האָט זײ געהאָלפֿן, עס איז זײ געראָטן אַרום און אַרום, נאָך מער װי זײ האָבן געװאָלט. נישט נאָר האָבן זײ באַדאַרפֿט פּועלן בײַ ראַפֿאַלעסקאָן, ער זאָל מיט זײ מיטפֿאָרן אינעם גאָלדענעם לאַנד; ראַפֿאַלעסקאָ אַלײן, דערהערט, אַז זײ קלײַבן זיך קײן אַמעריקע, האָט ער כּמעט אָנגעשלאָגן זיך צו זײ, אַז ער װיל מיט זײ מיטפֿאָרן. די ברידער שװאַלב זײַנען געװען אױפֿן זיבעטן הימל: „דער יאַט איז טאַקע, אַ פּנים, רעכט פֿאַרקנאַקט אין אונדזער דורבאַטש!“ ― אַזױ האָבן די דאָזיקע ברידער אָפּגעפּסקנט צװישן זיך. שוטים! זײ האָבן נישט געװוּסט, װעמען זײ האָבן דערמיט צו פֿאַרדאַנקען. זײ האָבן נישט געװוּסט, אַז די אײגענע ברײַנדעלע קאָזאַק, װאָס האָט גערופֿן קײן ניו־יאָרק זײער שװעסטער די פּרימאַדאָנע, האָט געצױגן אַהין אױך ראַפֿאַלעסקאָן דערמיט, װאָס דאָרט געפֿינט זיך אַצינד זײַן געליבטע, דעם חזנס טאָכטער פֿון האָלענעשטי. און די ברידער שװאַלב האָבן אָפּגעשמועסט, אַז װי באַלד מע קומט צו פֿאָרן קײן אַמעריקע, אַזױ שטעלט מען אַװעק „פֿיר שטעקנס“ ― און געפּטרט אַן עסק. דערװײַל דאַרף עס נאָך זײַן בסוד־סודות, קײן פֿױגל טאָר דערפֿון נישט װיסן.
פֿאַרשטײט זיך, אַז דער סוד איז נישט פֿאַר אַלעמען. פֿאַר װעמען עס דאַרף זײַן אַ סוד, און פֿאַר װעמען נישט. למשל, פֿאַר מיסטער קלאַמער איז בײַ ניסל שװאַלב, װי מיר װײסן, בכלל נישטאָ קײן סוד. מיסטער קלאַמער איז געװען דער ערשטער, װאָס אים האָט ניסל שװאַלב פֿאַרטרױט דעם דאָזיקן גלענצנדיקן פּלאַן. מיסטער קלאַמער האָט אים אױסגעהערט, װי זײַן שטײגער איז, מיט צוגעמאַכטע אױגן און גלעטנדיק מיט פֿיר פֿינגער זײַן הערצל־באָרד. און אַז יענער האָט געענדיקט האָט אים מיסטער קלאַמער געזאָגט, אַז פֿאַר אים איז דאָס כּלל נישט קײן נײַעס, ער װײס עס פֿון לאַנג, און אַז ער האָט קעגן דעם שידוך גאָרנישט װאָס אױסצוזעצן. בילתּי נאָר אײן זאַך, אַז מע טאָר נישט פֿאַרלאָזן אין דער לאַנגער באַנק, אײנס־צװײ־דרײַ, װי זאָגט דער ענגלישמען: „סלאָװ אַט סטאַרט פֿאַסט אַט ענדslow at start, fast at end: פּאַמעלעך אין אָנהײב, גיך צום סוף“. מע דאַרף זען װאָס גיכער קודם ברעכן טעלער, און טאַקע באַלד, און טאַקע שױן שטעלן אַ חופּה, װעט זײַן אָלל־רײַט. װאָרעם אָט די חבֿרה פֿײַפֿערס (דאָס מײנט ער די אַקטיאָרן) זײַנען אַ פֿאָלק װאָס פֿי־פֿו־פֿאַ!
מיסטער קלאַמער האָט אַרױסגענומען די פֿיר פֿינגער פֿון זײַן הערצל־באָרד און האָט אַ מאַך געטאָן מיט זײ אין די לופֿטן דרײַ מאָל הין און צוריק ― צו באַװײַזן, װאָס די חבֿרה פֿײַפֿערס זײַנען.
די זעלבע מײנונג פֿון שטעלן אַ חופּה איז געװען אױך זײער דריטער קאָמפּאַניאָן, דער לאָמזשער חזן, מיט װעלכן ניסל שװאַלב האָט זיך פֿאַרשלאָסן אונטן אין קעלער באַזונדער אין אַ חדר און בסוד־סודות איבערגעגעבן אים דעם גאָלדענעם פּלאַן. און מחמת דאָס דאָזיקע חדר איז געװען די „קיטשען“, װוּ די לאָמזשער חזנטע האָט סאַמע געקאָכט „דינער“, איז דאָס שױן פֿאַר דער חזנטע אױך געװען אױס געהײמיש, אױס סוד, און דעם חזנס קינדער, דאָס גאַנצע מוזיקאַלישע געזינדל, אַלע האָבן אַרױסגעקוקט, װען װעט מען ברעכן טעלער און װעט מען שטעלן אַ חופּה.
נאָר אײן מענטש האָט פֿון דעם אַלעם נישט אָנגעהױבן צו װיסן. דאָס איז געװען לעאָ ראַפֿאַלעסקאָ. אים איז אַפֿילו אױף די געדאַנקען נישט געקומען, װעגן װאָס דאָ האַנדלט זיך. זײַן קאָפּ און זײַן האַרץ זײַנען געװען דאָרטן, װוּ דעם חזנס טאָכטער, די איצט באַרימטע ראָזע אָדער ראָזאַליאַ ספּיװאַק, צו װעלכער ער שטרעבט מיט אַלע כּוחות, װעלכע ער זעט אין חלום בײַנאַכט און בײַטאָג אױף דער װאָר, צוליב װעלכער ער האָט זיך באַשלאָסן אַװעקװאַרפֿן אױפֿן טױטן־בעט זײַן אַלטן גוטן פֿרײַנד האָלצמאַן, װאָס האָט זיך מפֿקיר געװען צוליב אים, און זײַן שװעסטערל, װאָס איז אײַנגעגאַנגען װי אַ ליכט, נישט געקאָנט זיך אַפֿילו געזעגענען זיך מיט אים… אַך! װאָס פֿאַר אַ מיאוסע מעשׂים ער האָט אָפּגעטאָן אין דער לעצטער צײַט ― ער קאָן זיך עס גאָר נישט מוחל זײַן.
און ליגנדיק איצט בײַ זיך אָט דאָ אײנער אַלײן אױף זײַן װיגבעטל אין שיפֿסקאַבינע, װוּ ער הײבט אָן ביסלעכװײַז קומען צו זיך, טראַכט ער זיך: „װי אַזױ האָט ער געקאָנט אַזױ נידעריק פֿאַלן, אַזױ מיאוס באַגײן זיך מיט די סאַמע נאָענטע גוטע פֿרײַנד, פּראָסטע אומשולדיקע מענטשן?“…
װי אַ טרױעריקער קאַלײדעסקאָפּ, װי אַ פּאַנאָראַמע פֿון אַלערלײ בילדער, אײנס שװאַרצער פֿון אַנדערן, גײט אים דורך פֿאַרבײַ דאָס גאַנצע לעבן זײַנס ביז אַהער, און ער זעט נישט פֿאַר זיך כּמעט קײן אײן לױטערן פּונקט, נישט אײן פּינטעלע אַ ליכטיקס. דורכױס פֿינצטער, דורכױס נידערטרעכטיק, דורכױס פֿאַרברעכן, פֿאַרברעכן: דעם טאַטן באַגנבֿעט… פֿון דער הײם אַנטלאָפֿן… די מאַמע געהרגעט… האָלצמאַנען אָפּגעליגנערט… זלאַטקען אָפּגענאַרט, מיאוס אָפּגענאַרט, זיך פֿאַרשטעלט פֿאַר אַ ברודער, איר צוגעזאָגט ליבע, צעבראָכן אַ יונג אומשולדיק האַרץ… און איצט פֿאָרט ער אין אַ װײַט אומבאַקאַנט לאַנד אױף שטענדיק, אױף אײביק! נײן. ער איז נידעריקער פֿון נידעריק. ער איז װערט, מע זאָל אים פֿײַנט האָבן, און ער האָט זיך פֿײַנט אין דער מינוט, און ער שלאָגט זיך על־חטא, און ער איז זיך אַלײן נימאס, נימאס־ומאָוס! „אױ דער קאָפּ, דער קאָפּ!“
― אַלץ דער קאָפּ?…
אַזױ פֿרעגט אים אַ קענטלעכע שטימע, אַ שטימע, אַ שטימע פֿון אַ פֿרױ, װאָס זיצט איבער זײַן בעטל, האַלט די האַנט אױף זײַן שטערן, גלעט אים און שאַרט אים די צעװאָרפֿענע האָר פֿונעם קאָפּ אַרױף און קוקט אים אין די אױגן אַרײַן אַזױ װאַרעם, אַזױ ליב און אַזױ פֿרײַנטלעך. װער זאָל דאָס זײַן? ער דערפֿילט אַ ריח פֿון פּודער און פּאַרפֿומען, באַקאַנטע פּאַרפֿומען. ער װאָלט געמעגט שװערן, אַז דאָס איז הענריעטאַ שװאַלב. ער עפֿנט אױף אײן אױג, דאָס אַנדערע אױג און דערזעט פֿאַר זיך נאָענט אַ באַקאַנט װײַס־אָפּגעפּודערט פּנים מיט רױטע אָנגעפֿאַרבטע ליפּן. יאָ. דאָס איז הענריעטאַ שװאַלב. דאָס װײַסע אָפּגעפּודערטע שמעקנדיקע פּנים איז נאָענט, גאַנץ נאָענט צו זײַן פּנים. אירע אױגן קוקן אים טיף אין די אױגן אַרײַן. די רױטע שטאַרק אָנגעפֿאַרבטע ליפּן שעפּטשען אים שטיל פֿון דער נאָענט: „טײַערער! שײנער! טײַערער!“…
אין דער מינוט װערט אַלץ פֿאַרגעסן. פֿאַרגעסן, אַז ער האָט זיך נאָר װאָס געשלאָגן על־חטא. פֿאַרגעסן אַפֿילו, װוּהין און צוליב װעמען ער פֿאָרט און װוּ ער איז. און װער ער איז. און ער הערט זיך צו, װי די האַנט גלעט אים, און װי די אױגן קוקן אױף אים, און װי די ליפּן שעפּטשען אים: „שײנער! טײַערער!“ ― נאָך אַ מינוט ― און ער נעמט זי אַרום מיט זײַנע הענט. נאָך אַ מינוט ― און אירע רױטע ליפּן בײגן זיך צו נאָך נענטער און גיסן זיך צונױף מיט זײַנע ליפּן און װערן פֿאַרשלאָסן אין אַ לאַנגן־לאַנגן קוש.
עס איז צו מורא האָבן, אַז דער דאָזיקער קוש װעט אונדזער העלד נישט אָפּלױפֿן גלאַט. דאָס איז געװען אױב נישט קײן אױסבאַרעכנטער קוש, אַ קוש פֿאַר עדות, װאָרעם װאָס דען זײַנען פֿון יענער זײַט טיר גראָד אין דער צײַט אױסגעװאַקסן דרײַ פּאַרשױנען: ניסל שװאַלב, מיסטער קלאַמער און דער לאָמזשער חזן?…
פֿון אַלע פּאַסאַזשירן, װאָס זײַנען אָנגעקומען דעם דאָזיקן טאָג קײן ניו־יאָרק מיט דער שיף „אַטלאַנטיק“, האָט זיך קײנער אַזױ נישט געשטופּט באַצײַטנס צום אַרױסגאַנג, קײנער האָט זיך נישט אַזױ געערגערט, קײנער איז נישט געװען אַזױ אױפֿגערעגט נערװעז, אַזױ אומגליקלעך משוגע, װי אונדזערע אַחינו־בני־ישׂראל. און דאָס איז גאַנץ גרינג צו פֿאַרשטײן: דער גרעסטער טײל פֿון די ייִדישע פּאַסאַזשירן זײַנען דאָך פֿון דעם מין, װאָס מע רופֿט עס „עמיגראַנטן“. דאָס זײַנען דאָך מענטשן, װאָס קומען קײן אַמעריקע צו געפֿינען דאָ אַ נײַע הײם, אָנשטאָט יענע אַלטע הײם, װאָס האָט זײ אַזױ מיאוס באַהאַנדלט און אַזױ אומדערבאַרעמלעך אַרױסגעװאָרפֿן… און זײ קוקן אַרױס אױפֿן לאַנד, װי אױף משיחן. און זײ שלאָגן זיך צונױף אַלע װי די שאָף. דאָס האַרץ קלאַפּט. דער פּולס שלאָגט הונדערט צװאַנציק. „רבונו־של־עולם, ליבער גאָט! װאָס דערװאַרט זײ דאָ, אינעם דאָזיקן געבענטשטן לאַנד???“…
זעלטן־זעלטן װער פֿון זײ עס האָט נישט אין ניו־יאָרק אַ זון אָדער אַ טאָכטער, אַ מאַן אָדער אַ װײַב, אַ גואל, אַ פֿרײַנט, אַ באַקאַנטן, װאָס װאַרט אױף זײ בײַם ברעג און איז גרײט „אַראָפּצונעמען“ זײ פֿון שיף, אום צו פֿאַרגרינגערן זײ די פּײַן, װאָס מע האָט אױסצושטײן אױף דער ערשטער סטאַנציע, װאָס מע רופֿט עס דאָרט מיט אַ שײנעם נאָמען: „טרערן־אינדזל“.
פֿאַר ייִדישע עמיגראַנטן איז דאָס אַ מין אָפּקומעניש, אַ חיבוט־הקבֿר, אַ שטיקל פֿאָר־גיהנום, װוּ זינדיקע מענטשן מוזן דורכלײַטערן זײערע נשמות, בכדי זײ זאָלן קאָנען נאָכדעם אַרײַנקומען אין גן־עדן. אַמאָל האָט דאָס דאָזיקע פֿאָר־גיהנום געהײסן „קעסל־גאַרדעןCastle Garden“. הײַנט הײסט עס „עליס־אײַלאַנדEllis Island“. דער נאָמען האָט זיך געביטן, אָבער די צרות מיט די לײַדן, די זיפֿצן מיט די טרערן, די בזיונות מיט די שפֿיכת־דמים זײַנען געבליבן די זעלבע און װעלן מסתּמא בלײַבן מיטן אײבערשטנס הילף אױף װײַטער אױך די זעלבע. כּל־זמן מענטשן געװעלטיקן אױף מענטשן, כּל־זמן מענטשן װעלן אַרױסבאַװײַזן פֿון צײַט צו צײַט, אַז אין זײ געפֿינען זיך נאָך סימנים פֿון חיות…
צװישן אַלע איבעריקע פּאַסאַזשירן, װאָס זײַנען אַרױס אױפֿן אײבערדעק אָנקוקן דאָס גאָלדענע לאַנד דערװײַל פֿונדערװײַטנס, זײַנען געװען אױך די בלאָנדזשענדיקע אַרטיסטן פֿון אונדזער נע־ונדנער טרופּע „קלאַמער, שװאַלב עט קאָמפּ.“. אַ פֿאַרגעניגן געװען אָנצוקוקן די דאָזיקע טרופּע פֿרײלעכע עמיגראַנטן, װאָס האָבן זיך אױסגעפּוצט יעדער נאָך זײַן גוסט און נאָר זײַן שטאַנד, צוגעגרײט זיך מקבל־פּנים זײַן „די גאָלדענע מדינה פֿון קאָלומבוסן“, װי עס געהער צו זײַן, פֿײַערלעך, יום־טובֿדיק.
די ברידער שװאַלב האָבן זיך אָנגעטאָן אין זײערע שענסטע יום־טובֿדיקע קלײדער, פֿריִער זיך גוט „אַרומגעשײװטshave: זיך גאָלן“, נישט איבערלאָזנדיק קײן סימן פֿון געװיקס אױפֿן פּנים ― װער מיר באָרד? װאָס מיר װאָנצעס? גלאַט און רײן, װי אַ טעלער. און דאָך האָבן בײדע ברידער געהאַט פֿאַרשײדענע פּנימער. אײנער (ניסל) האָט אױסגעזען װי אַ דײַטש אַ קאָלבאַסניק אינעם הײליקן זונטיק, און דער אַנדערער (איזאַק) איז מער געװען ענלעך צו אַ רוסישן קאַפּראַל, װאָס איז נאָר װאָס אַרױס פֿון דער דינסט און געגעבן זיך דאָס װאָרט נישט טרינקען מער קײן בראָנפֿן, נאָר ביר.
דערפֿאַר האָט אָבער מיסטער קלאַמער אַריבערגעשטײַגט זײ בײדע. ער האָט דאָס אַ ביסל צעקעמט זײַן הערצל־באָרד רעכט און לינקס, עפּעס גאָר מעשׂה סקאָבעליעװМихаил Дмитриевич Скобелев 1843-1882. דאָס שנײ־װײַסע העמד מיטן װײַסן שניפּס אונטערן שטאַרק אױסגעשניטענעם סמאָקינג האָבן אים באַדאַרפֿט צוגעבן חן פֿון אַן אמתן דזשענטלמען, װען ער זאָל נאָר נישט געװען כאַפּן דעם אָנבליק פֿון אַן אײבער־קעלנער אין אַ גרױסאַרטיקן האָטעל. דורכגײענדיק אין שפּיגלדיקן „דײַנינגרוםdining room: עסצימער“, האָט ער געכאַפּט אַ קוק אױף זיך אין שפּיגל, געבליבן שטײן אַ װײַלע, װײַזט אױס, גאַנץ צופֿרידן. ער איז געװען איבערצײַגט, אַז אױפֿן גאַנצן שיף איז ער אױב נישט דער שענסטער מאַנספּאַרשױן. און פֿאַרקערט, לאָמיר זען, װאָס װעט זאָגן ניו־יאָרק? אפֿשר איז אין אַמעריקע דאָ שענערע פֿון אים, און אפֿשר נײן?… מיסטער קלאַמער האָט זיך נישט געקאָנט אײַנהאַלטן, ער זאָל נישט אַ זאָג טאָן צו זיך אַלײן מיט זײער אַ באַשײדן שמײכעלע:
― מיסטער קלאַמער! איר זענט אָלל־רײַט…
גאַנץ אַנדערש איז דאָס געװען מיטן פֿערטן שותּף פֿון דער דאָזיקער קאָמפּאַניע. מיר רײדן דאָ פֿונעם לאָמזשער חזן. דער לאָמזשער חזן, כאָטש ער איז שױן לאַנג פֿון פּױלן און כאָטש ס'איז נישטאָ בײַ אים קײן זכר פֿון פּאות, און אױב איר װעט מיר צוזאָגן, אַז צװישן אונדז װעט עס בלײַבן, װעל איך אײַך דערצײלן אַ סוד, אַז ס'איז אַ סבֿרה, אַז אַפֿילו דאָרט, װוּ עס הײבט זיך אָן בײַ אים באָרד… נאָר למאַי זאָלן מיר רעדן לשון־הרע? קורץ, ער האָט אַרױסבאַקומען זײַן אַלטע חזנישע שבתדיקע קאַפּאָטע מיטן זײַדענעם בײַגאַרטל. די װעסט האָט ער פֿאַרשפּיליעט ביז אַרױף און אַ פּנים האָט ער אָנגעצױגן אױף זיך אַזאַ פֿרומס, אַז בײדע שװאַלבס מיטן מיסטער קלאַמער האָבן זיך נישט געקאָנט אײַנהאַלטן און האָבן אַלע דרײַ אױסגעשאָסן:
― װאָס איז דאָס?
― אַמעריקע! ― האָט זײ אָפּגעענטפֿערט דער לאָמזשער חזן מער נישט אַז מיט אײן װאָרט און געגעבן זײ צו פֿאַרשטײן דעם שׂכל: ― אַמעריקע, פֿאַרשטײט איר מיך, איז נישט יוראָפּ, און ניו־יאָרק איז נישט לאָנדאָן. אַמעריקע איז אַ לאַנד מיט אַ ממה־נפֿשך: ביסטו אַן אַרטיסט ― ביסטו אַן אַרטיסט. ביסטו אַ חזן ― ביסטו אַ חזן. האָט איר עס צעקײַט?
אױב זײ האָבן עס צעקײַט אָדער נישט ― דאָס װײס מען נישט. נאָר דער לאָמזשער חזן איז געגאַנגען מיט אַ פּראַקטישן דרך: ביז װאַנען זײַנע קינדער װעלן אַמאָל אָנהײבן פֿאַרדינען געלט אין אַמעריקע, ביז װאַנען די חבֿרה אַרטיסטן װעלן אַמאָל אָנהײבן שאַרן גאָלד אין דער גאָלדענער מדינה, װעט ער דערװײַל כאַפּן אַ דאַװן בײַם עמוד (עס גײט צו ימים־נוראָים) טאַקע פֿאַר זײַנע לאַנדסלײַט, די לאָמזשער ייִדן, װאָס האָבן אים אַרױסגערופֿן אַהער מיט זײַן מוזיקאַליש געזינדל. דאַנקען גאָט, ער פֿילט זיך נאָך אין כּוח. ער האָט אױפֿן ים ניט פֿאַרלױרן גאָרנישט פֿון זײַנע כּלים. פֿאַרקערט, די נסיעה אױף דער שיף, פֿילט ער, האָט אים, אַדרבא, נאָך דורכגעלײַטערט אַ ביסל די שטימע, און עס קיצלט אים שױן אין האַלדז, און עס גאָרגלט זיך אים, און עס זינגט זיך אים דעם גאַנצן פֿרימאָרגן, פֿון זינט מע האָט אָנגעהױבן אַרױסצוזען פֿונדערװײַטנס דאָס לאַנד. מיט אײן װאָרט, דער לאָמזשער חזן האָט דערפֿילט דעם חזן, האָט ער זיך אָנגעטאָן װי אַ חזן, און אַרױפֿגעצױגן אױף זיך דאָס חזנישע פּנים, װי עס פּאַסט פֿאַר אַ חזן צו די ימים־נוראָים.
אױך די חזנטע האָט זיך אָנגעטאָן יום־טובֿדיק. אױבן, אױפֿן געלן פּאַרוק, אַ זײַדענע פֿאַטשײלע, פֿאַרבונדן מיט צװײ שפּיצן, נאָר בײדע אױערן אַרױסגעשטעלט, מע זאָל זען, ערשטנס, די זילבערנע פֿאַרגאָלדעטע אױעררינגלעך, װאָס באָמבלען זיך בײַ איר פֿון נאָך דער חתונה אָן, און, צװײטנס, פֿאַרװאָס זאָלן נישט אַרױסשטעקן כאָטש אַ ביסל אירע אײגענע בלאָנדע האָר? זי װײס דען, װאָס פֿאַר אַ לאַנד אַמעריקע איז? װער װײס װאָס גײט דאָרט מען אָן: צי צנועות, צי חצופֿות? אפֿשר דאַרף מען דאָרט בײדע זאַכן? אַ קשיא אױף אַמעריקע?…
דערפֿאַר זײַנען אָבער זײערע קינדער, דאָס מוזיקאַלישע געזינדל, געװען אױסגעקלײדט גאַנץ אײראָפּעיִש. אַלע, פֿונעם גרעסטן ביזן קלענסטן, זײַנען זײ געגאַנגען אָנגעטאָן קינדעריש: האַלבע הײַזלעך, גראָבע פּאָלקעס, קורצע װײטיקלעך און קלײנע קאַפּעליושלעך אױף די לאַנגע האָר. קורצע הײַזלעך און לאַנגע האָר האָבן געטראָגן אַלע באַרימטע „װוּנדערקינדער“: הובערמאַןBronisław Huberman 1882-1947 און פֿידעלמאַןAlexander Fiedemann 1878-1940 און גרישע סטעלמאַך. אַזױ לאַנג ביז ס'איז נאָר געװען מעגלעך צו באַהאַלטן די באָרד און װאָנצעס, װאָס צו אַ געװיסער צײַט הײבן זײ אָן, װי ס'איז באַװוּסט, צו שפּראָצן און צו װאַקסן מיט רוחות, כאָטש גאָלט זײ, כאָטש שנײַדט זײ, כאָטש טוט זײ װאָס איר װילט!
װער־װער ― נאָר דאָס מוזיקאַלישע געזינדל איז געװען צופֿרידן מיט דער דאָזיקער נסיעה מער פֿון אַלעמען. זײ האָט דערװאַרט אין דער גאָלדענער מדינה דאָס, װאָס קײנעם נישט. אַז מע האָט זײ אָנגעזאָגט די גוטע בשׂורה, אַז מע זעט שױן אַרױס דאָס לאַנד, זײַנען זײ אַרױס אַלע אױפֿן אײבערדעק, זיך אַרומגענומען אַלע, פֿאַרלײגט אַ האַנט אױף אַ האַנט, און אַלע אין אײנעם האָבן זײ, גלײַך װי ס'איז בײַ זײ געװען אָפּגעשמועסט פֿון פֿריִער, אױסגעצױגן אַן אַמעריקאַניש לידל צום טאַקט פֿון די כװאַליעס, װאָס האָבן שױן איצט געקלאַפּט מיט װינציקער צאָרן, נאָר מיט מער ריטעם:
אַמע־רי־קאַ! אַמע־רי־קאַ!…
רויִק איז געװען דער ים בײַ די ברעגן פֿון אַמעריקע, בעת די שיף איז שױן געװען נישט װײַט פֿון ניו־יאָרק. נישט שטיל, נאָר רויִק.
דער צעבײזערטער ים, אַז ער באַרויִקט זיך, אָטעמט ער אָפּ, װי אַן אײַנגעמאַטערטע ריזיקע חיה. גרױס איז דער ים, װען ער צעשפּילט זיך און צעפּליעסקעט זיך מיט אַלע זײַנע כװאַליעס. שײן איז דער ים, װען ער באַרויִקט זיך. מאַיעסטעטיש שײן, נאַטירלעך שײן.
אַ שלל פֿון פֿאַרבן, אַלערלײ פֿאַרבן, װעלכע עס פֿאַרמאָגט נאָר די מילדע נאַטור, האָבן זיך אין אים איצט אָפּגעשפּיגלט צו דערפֿרײען דאָס אױג פֿון די אױפֿגעלעבטע פּאַסאַזשירן, צו באַלױנען זײ פֿאַר זײערע אַנגסטן, װאָס ער האָט זײ פֿאַרשאַפֿן אין די עטלעכע שװערע טעג פֿון דער שװערער נסיעה. און פֿול זײַנען געװאָרן אַלעמענס הערצער מיט דאַנקבאַרקײט צו דער געטלעכער נאַטור און מיט באַגײַסטערונג צו דער אײביקער מעכטיקײט, װאָס האָט באַשאַפֿן אַזאַ גרױסע, אַזאַ שײנע, אַזאַ ליבע, זיסע װעלט. זײ האָבן מוחל געװען דעם ים, מוחל געװען מיטן גאַנצן האַרצן, און האָבן אױסגעשאָטן אַלע װידער אַמאָל אױפֿן אײבערדעק פֿון שיף, װידער אַמאָל גענומען באַטראַכטן און באַװוּנדערן גאָטס װערק, װידער אַמאָל געװען קאָנטענט, אױפֿגעלײגט און צופֿרידן, גלײַך װי גאָרנישט געװען.
נאָר אױב די אַלע פּאַרשױנען, װאָס אױפֿן שיף, זײַנען מיט זײער צוקומען נאָענט צו די ברעגעס פֿון ניו־יאָרק געװען צופֿרידן, דאַרפֿן מיר זאָגן אױף דעם יונגן פּאָרל, װאָס איז געשטאַנען אױפֿן אײבערדעק געאָרעמט, האַרט אײנס נעבן דאָס אַנדערע, אַז דאָס איז געװען אַ גליקלעך פּאָרפֿאָלק, אױב נישט דאָס גליקלעכסטע פּאָרפֿאָלק אױפֿן שיף. יעדן פֿאַלס אַזױ האָט דאָס אױסגעזען. און שײן איז געװען דאָס פּאָרל, שײן און יונג און פֿריש און געזונט און גליקלעך. אַ סך אױגן האָבן געקוקט אױף זײ און מקנא געװען. אַ גליקלעך, גליקלעך פּאָרל!
װער איז געװען דאָס יונגע פּאָר? פֿאַרשטײט זיך, אַז נישט קײן אַנדערע, נאָר די פּרימאַדאָנע שװאַלב מיט איר געליבטן לעאָ ראַפֿאַלעסקאָ. צי איז ראַפֿאַלעסקאָ געװען גליקלעך ― װײסן מיר נישט, נאָר אַז הענריעטאַ איז געװען אױפֿן זיבעטן הימל ― דאָס איז געװיס.
גליקלעכע, גליקלעכע הענריעטאַ ― זי האָט זיך עס דערלעבט! אַזאַ צײַט געװען אױפֿן װעג, זיך נאָכגעיאָגט נאָך דעם דאָזיקן שײנעם בחור פֿון דעם ערשטן טאָג אָן, װאָס זי האָט אים דערקענט אין לעמבערג, ביז דער סאַמע לעצטער צײַט אין לאָנדאָן. און ערשט דאָ, אױפֿן שיף, איז איר געראָטן, זי האָט אים געפּאַקט ― ער איז אירער, ער איז אירער!…
װאָס פֿאַר אַ נצחון דאָס איז ― דאָס װײס נאָר זי אַלײן, און װײַטער קײנער נישט. אין אירע אױגן האָט אָפּגעשטראַלט דער דאָזיקער נצחון. איר פּנים האָט געשײַנט פֿון גליק, פֿון העכסטן גרעסטן גליק. אַלע אירע גלידער האָבן געשריגן אין אײן קול: „זעט איר אָט דעם שײנעם בחור מיט די גוטע מילדע אױגן, מיט די בלאָנדע שײנע לאָקן ― גיט אים נאָר נישט קײן עין־הרע ― ער איז מײַנער! מײַנער! מײַנער!“…
און זי לענט אָן אױף זײַן האַנט נאָך שטאַרקער, און טוליעט זיך צו אים נאָך נענטער, און פֿאַרקוקט אים פֿון אונטן אַרױף טיף־טיף אין די אױגן אַרײַן, װיל אױסטײַטשן דאָס פֿײַערל, װאָס ברענט אין זײ, װיל װיסן, פֿון װעמען ער טראַכט אַצינד. פֿון װעמען? כאַ־כאַ ― פֿון איר מסתּמא, פֿון װעמען דען? אַנו, זײַט זיך אָקאָרשט מטריח, שפּאַצירט זיך דורך פֿון אײן עק שיף ביזן אַנדערן, גײט דורך אַלע קלאַסן און געפֿינט נאָך אַזאַ שײן מײדל, װי הענריעטאַ שװאַלב, מיט אַזאַ װײַס פּנים, מיט אַזעלכע קאַרשן־ליפּן, מיט אַזױנע שיסנדיקע אױגן װאָס קוקן כּלומרשט קורצזיכטיק, מיט אַזױנע פּערלדיקע צײנדלעך, װאָס אַז זי לאַכט, זײַנען דאָך אַלע מאַנצבילן נאָך איר די כּפּרה! אַנו, געפֿינט נאָך אײנע דאָ, אױפֿן שיף, װאָס ס'זאָל ליגן אַזױ עלעגאַנט אױף איר דאָס קלײד, װאָס אירע האָר זאָלן זײַן אַזױ גרױסאַרטיק פֿאַרקעמט, װאָס דאָס היטעלע זאָל זײַן אַזױ צוגעפּאַסט צו די האָר, װאָס דאָס קעלנערל זאָל אַזױ אַרומנעמען דאָס העלדזל, װאָס דאָס הענטשקעלע זאָל אַזױ אַרומנעמען דאָס הענטל? הײַנט װער פֿאַרמאָגט איר שמוק? אירע שטײנער?
אַך, עס קאָן זײַן, אַז דאָ פֿאָרן אױפֿן שיף דאַמען, װאָס פֿאַרמאָגן אפֿשר בעסערע שטײנער, למשל אָט־אָ יענע הױכע דאַרע טרוקענע ענגלענדערין מיט די גאָלדענע צײן טראָגט אױף זיך שמוק ― הענריעטאַ מעג זיך עס װינטשן פֿאַרמאָגן כאָטש האַלב: אױפֿן האַלדז ― פּערל, אין די אױערן ― שמאַראַגדן, אַ מעדאַליאָן ― פֿון שמאַראַגדן, אױף אַלע פֿינגער ― בריליאַנטן, סאַפֿירן, רובינען און שמאַראַגדן, שמאַראַגדן, שמאַראַגדן! נאָר װאָס פֿאַר אַ פּנים האָט די דאַמע אַלײן? מישטײנס געזאָגט! װי זעט עס אױס אױף איר? װאָס פֿאַר אַ חן דאָס האָט? װען זי, הענריעטאַ, אַ שטײגער, טוט אָן אױף זיך אָט די שמאַראַגדן. אָ! זי װעט שױן אָבער האָבן שמאַראַגדן. זי װעט שױן האָבן. לאָזן זײ שױן נאָר קומען אין דעם אַמעריקע. לאָזן זײ זיך נאָר אַרומקוקן, װוּ זײ זײַנען אין דער װעלט. לאָז נאָר ראַפֿאַלעסקאָ זיך באַװײַזן אױף דער סצענע… לאָז ער אָקאָרשט אָפּשפּילן עטלעכע פֿײַנע גאַסטראָלן, לאָז נאָר דאָס פּובליקום דערזען, װאָס פֿאַר אַן אוצר דאָס איז, ― װעט שױן דעמאָלט זײַן בריליאַנטן מיט סאַפֿירן, מיט רובינען, מיט שמאַראַגדן…
― געפֿעלט דיר אַ ביסל שמאַראַגדן?
הענריעטאַ טוליעט זיך צו ראַפֿאַלעסקאָן און לאָזט נישט אַראָפּ פֿון דער ענגלענדערין אירע כּלומרשט־קורצזיכטיקע אױגן.
― װאָסערע שמאַראַגדן? ― פֿרעגט ראַפֿאַלעסקאָ.
― בלינדער יאָץ! כאַ־כאַ, דו זעסט נישט?
נײן. ער זעט נישט. נישט קײן ענגלענדערין, נישט קײן שמאַראַגדן. ער קוקט גאָר נישט אַפֿילו אַהין, װוּ זי װײַזט אים אָן. אַ פֿאַרטראָגענער מלאך דאָס איז, כאַ־כאַ!
הענריעטאַ צעלאַכט זיך, נישט װײַל ס'איז דאָ װאָס צו לאַכן, נאָר צוליב דעם, זי זאָל באַװײַזן אַן איבעריקן מאָל אירע פּערלדיקע צײנדלעך. און זי קוקט אױף ראַפֿאַלעסקאָן מיט איר נײַעם קוק, װאָס זי האָט נישט לאַנג אײַנגעשטודירט אַקעגן שפּיגל.
דעם דאָזיקן קוק האָט זי גענאַשט אין לאָנדאָן גאָר אין דער לעצטער צײַט פֿון אַ קורצזיכטיקער דאַמע מיט אַ לאָרנעט. יענע דאַמע האָט איר אױסגעזען רײצנד, בעת זי האָט שטאַרק קורצזיכטיק געקוקט דורכן לאָרנעט, האַלב צונױפֿגעמאַכט די אױגן און אינגאַנצן צונױפֿגעצױגן די ברעמען. הענריעטאַ האָט באַלד איבערגענומען די דאָזיקע פּאָזע. זי האָט זיך אַװעקגעשטעלט אַקעגן שפּיגל, האַלב צונױפֿגעמאַכט די אױגן און אינגאַנצן צונױפֿגעצױגן די ברעמען ― און פֿון דעמאָלט אָן איז אַװעק אַ גאַנג.
― יענטל, װאָס איז מיט דיר? ― האָט זי דער ברודער איזאַק אײנמאָל אַ כאַפּ געגעבן אױג אױף אױג.
― װאָס איז דען, איציק?
― װאָס קאַטשעבורעסטוкочебуриться: צעקנאָדערן עס עפּעס פּלוצעם מיט די אױגן, אַז דו קוקסט?
הענריעטאַ איז רױט געװאָרן, אָפּגעשיקט דעם ברודער אין דער ערד אַרײַן און האָט שױן אָבער אַנדערש נישט געקאָנט קוקן, נאָר װי יענע קורצזיכטיקע דאַמע מיטן לאָרנעט.
עס איז געװען אַ צײַט ― און גאָר נישט לאַנג איז דאָס געװען ― װאָס ראַפֿאַלעסקאָ איז נאָך נישט געװען אירער, װײַט נישט אירער. עס איז איר געשטאַנען אױפֿן װעג זלאַטקע. אָט דאָס קײַ־און־שפּײַענדיקע מײדל מיטן שפּיצעכיקן נעזל. הענריעטאַ אַלײן האָט נישט אַרױסגעזען גאָרנישט, נאָר דער ברודער איזאַק און דער ברודער ניסל האָבן איר געעפֿנט די אױגן… צו שטאַרק ברענען בײַ איר די אױגן, אַז זי דערזעט אים. צו רױט װערן בײַ איר די בעקלעך, אַז ראַפֿאַלעסקאָ קוקט אױף איר, און צו אָפֿט בלײַבן זײ איבער אַלײן אין צװײען… דערױף האָט איר אױפֿמערקזאַם געמאַכט איר ברודער איזאַק. אײנמאָל האָט ער איר געזאָגט: „קום דורבאַטש, װעל איך דיר עפּעס װײַזן“… און ער האָט אָנגענומען הענריעטען פֿאַר אַ האַנט און האָט זי צוגעפֿירט צו דער טיר און געהײסן איר אַרײַנקוקן דורכן לעכל פֿונעם שליסל. נאָר דאָס װאָס הענריעטאַ האָט דערזען, איז געװען פּונקט דער היפּוך פֿון דעם, װאָס איר ברודער האָט געמײנט. זי האָט געזען ראַפֿאַלעסקאָן אַרומגײן מיט אַן אַראָפּגעבױגענעם קאָפּ הין און צוריק, מיט גרױסע שפּאַנען איבערן צימער, די הענט פֿאַרשטעקט אין די קעשענעס, און דאָס קײַ־און־שפּײַענדיקע מײדל מיטן שפּיצעכיקן נעזל איז געזעסן אױף אַ שטול און האָט געװײנט… „איר ברודער ― האָט ער נאָכדעם געזאָגט פֿאַר זײ ― איז מסוכּן קראַנק. דער דאָקטער זאָגט, אַז האָלצמאַן איז געפֿערלעך“… „אַ תּירוץ פֿאַר די בענטשליכט, ― האָט געדרונגען איזאַק שװאַלב, װאָס האָט נאָכגעקוקט נאָך זײ, װי אַ רעכטער שפּיאָן. ― אַז דער ברודער איז געפֿערלעך, דעריבער דאַרף די שװעסטער זיצן בײַ אַ פֿרעמדן בחור אױפֿן שױס און װײנען מיט טרערן?“… „דו ליגנערסט, װי אַ הונט!“ ― האָט אים הענריעטאַ אַ װאָרף געטאָן אין פּנים אַרײַן און אַ קלאַפּ געגעבן מיט דער טיר. און פֿונדעסטװעגן איז איר דער װאָרעם אַרײַן טיף אין האַרצן און געטאָטשעט־געטאָטשעט שטילערהײט. און אַ פֿײַערל האָט געברענט אין האַרצן, אױ, געברענט־געברענט!… דאַנקען גאָט, אַרױס פֿון דעם גיהנום. איצט איז זי מיט אים אַלײן. איצט איז נישטאָ מער קײנער אױפֿן װעג, קײנער, קײנער!…
דאָס ערשטע װאָס װעט זײַן, אַז זײ װעלן קומען קײן ניו־יאָרק, ― אַזױ האָט אָפּגעפּסקנט בײַ זיך הענריעטאַ ― איז אָפּגעפֿאָטאָגראַפֿירט זיך מיט אים אין צװײען אין פֿאַרשײדענע פּאָזעס. פּאָזע נומער אײנס: זײ גײען בײדע אױפֿן שפּאַציר, פֿעסט געאָרעמט. ער ― אין זײַן עלעגאַנטן גרױען אײבערראָק. זי ― מיט אַ באָאַ אױפֿן האַלדז, דאָס היטעלע אױף אַ זײַט… פּאָזע נומער צװײ: זײ זיצן אײנס אַקעגן דאָס אַנדערע בײַ אַ קײַלעכיק טישל. ער האַלט איר הענטל אין זײַן האַנט און קוקט אױף אַנפֿאַס, און זי האַלט האַלב־צונױפֿגעמאַכט די אױגן, אינגאַנצן צונױפֿגעצױגן די ברעמען, פּונקט װי יענע קורצזיכטיקע דאַמע מיטן לאָרנעט. פּאָזע נומער דרײַ: אױף אַ ליכטיקן פֿאָן צװײ קעפּלעך, ― זײַן קאָפּ און איר קאָפּ.― צוגעטוליעט פֿעסט אײנס צום אַנדערן. דאָ דאַרפֿן שױן אירע אױגן זײַן אינגאַנצן אָפֿן און קוקן אַרױף, װי די הײליקע מאַדאָנע… פּאָזע נומער פֿיר… נאָר װי דערלעבט מען שױן, װי דערלעבט מען שױן קומען קײן אַמעריקע!
― נאָך עפּעס װײַט צו אַמעריקע?
ער הערט נישט. ראַפֿאַלעסקאָ הערט נישט, װאָס הענריעטאַ שװאַלב רעדט צו אים, און זי קערט זיך אום צוריק צו אירע מחשבֿות װעגן פֿאָטאָגראַפֿירן זיך, באַלד װי זײ װעלן קומען קײן ניו־יאָרק. איר ברודער ניסל זאָגט אַפֿילו, אַז דאָס ערשטע, װאָס װעט זײַן אין ניו־יאָרק, איז ― שטעלן אַ חופּה. ער זאָל זיך, זאָגט ער, נישט שעמען, װאָלט ער נאָך דאָ, אױפֿן שיף, געשטעלט אַ חופּה ― „ער זאָל אַזױ האָבן אַלעמענס גוטס“… הענריעטאַ אָבער מײנט נישט אַזױ. הענריעטען װילט זיך זײַן פֿריִער אַ כּלה, כאָטש עטלעכע װאָכן אַ כּלה. װאָס האָט זי קײן צײַט נישט? האָט אַזױ לאַנג דערױף אַרױסגעקוקט. פֿאַרװאָס זאָל זי זיך נישט צוטײלן אָט דאָס פֿאַרגעניגן?…
― נאָך עפּעס װײַט צו אַמעריקע? ― פֿרעגט זי בײַ אים נאָכאַמאָל. נאָר ער הערט זי נישט. ער איז, אַ פּנים, גאָר אױף אַן אַנדער װעלט? יאָ, אױף אַן אַנדער װעלט. אָט באַלד, אָקאָרשט װי מע זעט נישט, איז ער דאָרטן, װוּהין ער שטרעבט אַזױ לאַנג, כּמעט דאָס גאַנצע לעבן זײַנס. אָט באַלד, אָקאָרשט װי מע זעט נישט, װעט ער זען די, װעלכע ער האָט נאָך נישט פֿאַרגעסן אױף קײן מינוט אַפֿילו. װי אַזױ װעט זײַן זײער ערשטע באַגעגעניש אינעם דאָזיקן לאַנד נאָך אַזױ פֿיל יאָרן? װעט זי אים דערקענען? ער זי װעט שױן יאָ דערקענען. ער האָט איר בילד, װאָס די מאַדאַם טשערניאַק האָט אים דאָ נישט לאַנג צוגעשיקט. עס ליגט בײַ אים אָט דאָ אין בוזעם־קעשענע… און ער דריקט מיט דער האַנט אױף דער בוזעם־קעשענע, און הענריעטאַ איז איבערצײַגט, אַז דאָס מײנט מען זי. װעמען דען, אַז נישט זי?… און זי לײגט זיך אָן אױף אים נאָך נענטער, גאָר נאָענט, און פֿאַרקוקט אים אין די אױגן, און לאַשטשעט זיך צו אים, װי אַ קעצעלע:
― באַלד װעלן מיר זײַן אין אַמעריקע, װי מײנסטו? ― פֿרעגט זי בײַ אים אַ דריט מאָל און דערלאַנגט אים מיטן פֿינגער איבער דער נאָז און צעלאַכט זיך: כאַ־כאַ־כאַ!
ראַפֿאַלעסקאָ שטעלט אַװעק אױף איר די אױגן. ער װײס נישט, װאָס זי לאַכט. מע האָט אים איבערגעשלאָגן סאַמע די בעסטע געדאַנקען… אין דער מינוט האָט ער שױן גאָר געהאַט פֿאַרגעסן אין דער, װאָס שטײט אָנגעלענט אױף זײַן האַנט. האָט זי אים דערמאָנט, און ער באַטראַכט זי פֿון אױבן אַראָפּ און קלערט בעת־מעשׂה: „צו װאָס אָט דער פֿלירט?… װאָס עפּעס אַזױ שפּעט פֿאַרליבט זיך אין דער דאָזיקער?… פֿון אײן צרה אַרױס, אין דער אַנדערער אַרײַן“…
און גאָר נישט װילנדיק קומט אים אױפֿן זינען װידער אַמאָל זלאַטקע מיט איר שטענדיק מעלאַנכאָליש אױסזען, מיט אירע פֿאַרשװאָלענע אױגן פֿאַר געװײן. און נישט װילנדיק דערמאָנט ער זיך אין האָלצמאַנס לעצטע קױם אױסגעכריפּעטע און פֿאַרשטיקטע װערטער בײַם געזעגענען זיך. „אַ יתומה… נעבעך אַ יתומה“… ער װאָלט װעלן פֿאַרגעסן, קאָן ער נישט. ער װאָלט אַ בעלן געװען, אַז זײַן גאַנצע פֿאַרגאַנגענהײט, אַז דאָס ביסל יאָרן פֿון זינט ער איז נע־ונד אױף דער װעלט זאָל בלײַבן אױף יענער זײַט ים, אין דער אַלטער װעלט, אַזױ אַז ער זאָל קומען אין דעם דאָזיקן נײַעם לאַנד אַרײַן אַ פֿריש־געבױרענער, אַ לױטערער, אַ רײנער, אַן אומשולדיקער, װי ער איז געװען אַ מאָל, אַמאָל, אין זײַנע ערשטע לױטערע רײנע קינדער־יאָרן… נאָר װי אױף צו להכעיס פֿאַרגעסט זיך נישט, און עס קריכן אין קאָפּ אַרײַן דװקא די ערגסטע געדאַנקען, דװקא די טרױעריקסטע.
און כּדי אָפּצוטרײַבן פֿון זיך די דאָזיקע געדאַנקען און בילדער, קוקט ער אין ים אַרײַן. שױן װידער קאָן ער פֿון אים די אױגן נישט אָפּרײַסן. אַלע פּאַסאַזשירן זײַנען װידער אױפֿן אײבערדעק. װידער שפּיגלען זײ זיך שױן אין ים. זײ קאָנען זיך שױן װידער זאַט נישט אָנקוקן אין זײַן פּראַכט און גלאַנץ. נישטאָ קײן ערך צו זײַן גרױסקײט, װען ער בײזערט זיך. נישטאָ קײן פֿאַרגלײַכן צו זײַן שײנקײט, װען ער באַרויִקט זיך.
רויִק איז ער געװען דער ים בײַ די ברעגן פֿון ניו־יאָרק. נישט שטיל, נאָר רויִק.
װי באַװוּסט איז דער אַרײַנטריט אין גן־עדן אַרײַן נישט אַזױ גרינג: מע מוז פֿריִער געלײַטערט װערן, דורכגײן אַלע שיבֿעה־מדורי־גיהנום.
װי, להבֿדיל, דאָרט, אין גן־עדן־העליון, אױף יענער װעלט, אַזױ איז אױך דאָ, אינעם גן־עדן־התּחתּון, װאָס מע רופֿט עס אַמעריקע. נישט פֿאַר יעדן זײַנען אָפֿן די טױערן און נישט אַלעמען קומט אָן דאָס אַרײַנגײן גלײַך.
די, װאָס װײסן פֿון דעם סוד, ― און זעלטן װער עס װײס דאָס נישט ― נעמען אָן אַלע מיטלען באַצײַטנס, נאָך אײדער זײ פֿאָרן אַרױס פֿון דער הײם, און באַװאָרענען זיך און באַשירעמען זיך מיט אַלעם, װאָס נײטיק איז. און דאָך קלאַפּט זײ דאָס האַרץ נאָך מיט װיפֿל מײַל פֿאַר ניו־יאָרק. און עס װאַרפֿט זײ אין היץ און אין קעלט. און עס קלאַפּט זײ אַ צאָן אױף אַ צאָן. און מע גענעצט פֿיבעריש, און מע ציט זיך, און מע פּוצט זיך, און מע באַקוקט זיך אײנס דאָס אַנדערע, און מע בעט גאָט, מע זאָל חלילה נישט געשטרױכלט װערן און נישט האָבן קײן טראָבל בײַם פֿאַרהער, מע זאָל גיך און געשװינד געלײַטערט װערן, דורכגײן די שיבֿעה־מדורי־גיהנום פֿון „טרערן־אינדזל“ און אַרײַנטרעטן בשלום אין די טױערן פֿון גן־עדן, דאָס מײנט מען ― אינעם גאָלדענעם לאַנד.
אונדזערע בלאָנדזשענדיקע אַרטיסטן פֿון דער נע־ונדנער טרופּע „קלאַמער, שװאַלב עט קאָמפּ.“ האָבן זיך אױסגעלאַכט פֿון דער גאַנצער צערעמאָניע. אַ טײַערע מציאה אַמעריקע! זײ װאָלטן אײַך געקאָנט ― זאָגן זײ ― דרײַ מאָל אַרײַן און אַרױס און װידער אַמאָל אַרײַן. „נאַראָנים, ― זאָגן זײ, ― האָבן אױסגעטראַכט שװעריקײטן, קײן שום שװעריקײטן. אַבי מען איז געזונט און יונג און פֿריש און פֿרײלעך און מע גײט אָנגעטאָן װי אַ מענטש, און מע האָט צו באַװײַזן אַ פּאָר טאָלער, און מע קאָן אָנרופֿן בײַם נאָמען אַ פּאָר באַקאַנטע ― בלאָטע־שבבלאָטע!“
װאָס הערט, למשל, אַמעריקע אַזאַ דזשענטלמען, װי מיסטער קלאַמער, װאָס טראָגט אַזאַ עלעגאַנטן סמאָקינג און װאָס ענגליש איז זײַן מוטער־שפּראַך? אָדער אַזאַ ריז, װי ניסל שװאַלב, װאָס האָט ער מורא צו האָבן? אָדער איזאַק שװאַלב? אױף אַלע עמיגראַנטן געזאָגט געװאָרן!
פֿון דעם אַרטיסטישן פּאָרפֿאָלק, ראַפֿאַלעסקאָ און הענריעטאַ, שמועסט מען נישט. פֿאַר אַזעלכע יונגע שײנע געזונטע עלעגאַנט־געקלײדטע פּאַרשױנען זײַנען דאָך אָפֿן אַלע טירן מיט אַלע טױערן. נישט מער דער לאָמזשער חזן מיט זײַן מוזיקאַליש געזינדל.
באַשערט אַ מענטשן יסורים! דאָס הײסט, עס װאָלט דאָ אױך אָפּגעגאַנגען גלאַט. זײ זײַנען, דאַנקען גאָט, אַלע געזונט און שטאַרק אױף אַלע אבֿרים און האָבן, ברוך־השם, אַן אַפּעטיטל צום עסן ― הלװאַי װאָלטן זײ נאָר אַזױ געהאַט אַלעמאָל װאָס צו עסן. האָט זיך אָבער געטראָפֿן מיטן חזן אַן אומגליק ― און ער איז אַלײן שולדיק אינעם אומגליק: ער האָט באַדאַרפֿט צו װיסן פֿריִער, אַז אַזאַ מטופּל מיט קינדער, קײן עין־הרע, װי ער, האָט באַדאַרפֿט זיך אױפֿצורעדן מיט זײַנע קאָמפּאַניאָנען באַצײַטנס, זײ זאָלן אים באַװאָרענען מיט די עטלעכע טאָלערס, ער זאָל האָבן, װאָס צו װײַזן, טאָמער טוט מען אים אַ פֿרעג…
ער פֿאַרענטפֿערט זיך, באשר ער האָט נישט געװוּסט. ער האָט געמײנט, זאָגט ער, אַז אַמעריקע איז אַמעריקע. צום סוף איז דאָס גאָר, גאָט זאָל נישט שטראָפֿן פֿאַר די רײד, ערגער װי לאָמזשע. װיפֿל אָרעמעלײַט, למשל, קומען אָן קײן לאָמזשע ― מע זאָל זײ דאָס עמעצער פֿרעגן, צי זײ האָבן געלט, צי זײ האָבן נישט קײן געלט? אַ שײנע זאַך!
דער לאָמזשער חזן האָט נעבעך גוט געשװיצט, אַ סך מער װי, להבֿדיל, בײַם עמוד. שטעלט אײַך פֿאָר, מע נעמט אַ ייִדן און מע טוט אים פּלוצעם אין מיטן דרינען, פֿון דער העלער הױט, אַ כאַפּ, ער זאָל װײַזן „מאָניmoney: געלט“. װאָס פֿאַראַ „מאָני“? טאָלערס מײנען זײ, אַמעריקאַנער דאָלאַרן. ענגלישע פֿונטן מאַכט אױך נישט אױס. און אַפֿילו רוסישע רובלס, זאָגן זײ, איז אױך אַ מטבע. אַבי די מטבע זאָל זײַן. אַזױ האָט מען אים אױפֿגעקלערט שױן נאָכדעם, שױן שפּעטער. ער באַדאַרף באַװײַזן ― האָט מען אים געגעבן צו פֿאַרשטײן ― מזומנע גראָשנס, אַז ער האָט, הײסט עס, מיט װאָס אױסצוקומען די ערשטע צײַט און נישט פֿאַלן צו לאַסט אױף פֿרעמדע… „אױף פֿרעמדע? חלילה!“ ― האָט זיך נעבעך דער חזן גענומען פֿאַרענטפֿערן, װי װײַט ער האָט געקאָנט, האַלב ענגליש, חצי דײַטש. ער האָט געגעבן צו פֿאַרשטײן מיט בײדע הענט, אַז ער איז חלילה נישט אײנער, אַז ער איז, קײן עין־הרע, מיט אַ גאַנצע כאַליאַסטרע… אױב אַזױ, האָט מען אים געגעבן צו װיסן, זאָל ער מוחל זײַן באַװײַזן, מיט װאָס ער װעט אױסהאַלטן די דאָזיקע כאַליאַסטרע?
הקיצור, װאָס װײַטער איז אונדזער חזן געקראָכן אַלץ טיפֿער. עס האָט שױן געהאַלטן דערבײַ, אַז מע זאָל אים אָפּפֿירן צו יענע, װאָס האַלטן בײַם פּסוק „השיבֿנו נאַזאַדназад: צוריק“…
אומזיסט איז געװען נעבעך זײַן שטאַמלען, האַלב ענגליש, חצי דײַטש. אומזיסט איז געװען זײַן מאַכן מיט די הענט, זײַן װינקען מיט די ברעמען און זײַן אַפּעלירן צו זײַן שותּף מיסטער קלאַמער, װעלכער קען רײדן ענגליש.
מיסטער קלאַמער האָט זיך געמאַכט, װי ער זעט נישט, מיסטער קלאַמער איז אַ בריה אױף געבן עצות דאָרט, אין װײַטשעפּל, בײַ זיך אין „קאַפֿע־נאַציאָנאַל“, אָבער נישט דאָ, בײַם אַראָפּגײן פֿון שיף, אױפֿן אַמעריקאַנישן באָדן, װוּ ס'איז אַזאַ טומל מיט אַזאַ געפּילדער פֿון די „פֿאַרשאָלטענע רוסישע שנאָרערס“, אַז מע קאָן משוגע װערן! אונדזער מיסטער קלאַמער האָט זיך פּאַװאָליע אױסגעדרײט, אױסגעגלעט דעם סמאָקינג, צענומען זײַן הערצל־באָרד אױף צװײען, אַהער און אַהין, מעשׂה סקאָבעליעװ, און האָט זיך אָפּגעטראָגן ― װי זאָגט דער ענגלישמען: „אַי דיסאַװאַו איט, בעג ענד בעגעדזשI disown it, bag and baggage: איך פֿאַרלײקן עס, דורך און דורך“. אױף אונדזער גױיִש לשון װעט עס הײסן אַזױ גרױס, װי: „מאָיאַ כאַטאַ ס'קראַיוМоя хата с краю: מײַן כאַטע איז בײַם ראַנד (ס'איז נישט מײַן עסק)“…
אַ גליק, װאָס אױפֿן שיף האָט זיך נאָך געפֿונען אַ צװײטער שותּף, ניסל שװאַלב, אַ מענטש מיט קאָמבינאַציעס. דערשמעקט פֿון דער װײַטן, אַז דער חזן איז אין טראָבל, האָט אונדזער געניאַלער קאָמבינאַטאָר באַלד פֿאַרשטאַנען, װאָס דאָ טוט זיך. האָט ער אָפּגערופֿן די חזנטע אױף אַ זײַט, זיך געסודעט מיט איר אַ װײַלע, שאַרף געװוּנקען מיט די אױגן און עפּעס געפּאָרעט זיך בײַ איר אין בוזעם. דערנאָך האָט ער אַ װוּנק געגעבן צו איר און צו אירע קינדער: „קומט!“
אין אַן אַנדער צײַט און בײַ אַנדערע אומשטענדן, מאָלט אײַך, װאָלט אונדזער קאָמבינאַטאָר געכאַפּט פֿון דער חזנטע גאָר אַ מיאוסן פּסק. די האַלב־צנועהדיקע און האַלב־חוצפּהדיקע לאָמזשער חזנטע פֿאָרט טאַקע, װעלן מיר זאָגן, מיט אַ קאָמפּאַניע אַרטיסטן אין אַ לאַנד, װאָס הײסט אַמעריקע. ס'איז אמת. מע דאַרף אָבער נישט פֿאַרגעסן, אַז דערװײַל איז זי אים חלילה נישט קײן כאָריסטקע, נישט קײן טענצערין און נישט קײן זינגערין און אַפֿילו נישט קײן פּרימאַדאָנע (דאָס מײנט זי זײַן שװעסטער הענריעטאַ), װאָס קושט זיך מיט אַ פֿרעמדן בחור (דאָס מײנט זי ראַפֿאַלעסקאָן), װאָס מע װײס נאָך נישט, צי איז ער איר אַ חתן, צי אַ נעכטיקער טאָג?… דערװײַל איז זי נאָך דעם לאָמזשער חזנס אַ װײַב מיט אַ חופּה־וקידושין, און אַזאַ חבֿרה־מאַן, װי ניסל שװאַלב, דאַרף װיסן דרך־ארץ… נאָר איצט, בשעת בהלה, און דערצו נאָך דערהערט, אַז איר מאַן איז אין טראָבל, האָט זי גאָר קײן צײַט נישט געהאַט זיך אַרומצוקוקן אַפֿילו. און דאָ האָט זי אָט דער הבֿרה־מאַן שװאַלב געגעבן אַ נעם בײַ דער האַנט, זי צוגעפֿירט גלײַך צום טישל און װי אַ מענטש װאָס רעדט גוט ענגליש, איז ער אַרױסגעטראָטן אַלס מליץ־יושר פֿאַרן חזן מיט דער חזנטע מיט זײער גאַנצן מוזיקאַלישן געזינדל, אַזױ צו זאָגן (מיר זעצן איבער זײַן רעדע אױף אונדזער ייִדישן לשון):
― מײַנע הערן! איך בין באַפֿולמעכטיקט אײַך פֿאָרצושטעלן די פֿרױ פֿונעם דאָזיקן הער, זײ קאָנען נישט רײדן קײן ענגליש אַ װאָרט אַפֿילו. זעט איר די כאַליאַסטרע (ער האָט אַ װײַז געגעבן מיט אײן האַנט אױפֿן גאַנצן געזינדל)? דאָס איז מיט גאָטס הילף אַ משפּחה פֿון לױטער מוזיקאַנטן, באַגאַבטע טאַלאַנטן. זײ אַלע, װי איר קוקט זײ אָן, פֿונעם פֿאָטער ביזן קלענסטן קינד, פֿאַרדינען זיך זײער שטיקל ברױט, מע קאָן זאָגן, שטיקער גאָלד. נאָר אײנע, אָט די דאָזיקע (ער האָט אָנגעװיזן אױף דער חזנטע), זי איז די אײנציקע, װאָס פֿאַרדינט גאָרנישט. זי איז נאָר אַ געטרײַע פֿרױ צום מאַן, אַ מוטער צו די קינדער, אַ באַלעבאָסטע אין שטוב און אַ קאַסירערין פֿון געלט. די גאַנצע קאַסע געפֿינט זיך שטענדיק בײַ איר אין אַ גוטן אָרט… בײַ דער פֿרױ אַרױסבאַקומען אַ סענט, הערט איר, איז כּקריעת־ים־סוף!…
דאָס זײַנען געװען די װערטער, װאָס ער האָט געזאָגט צום די אַדונים אױף ענגליש. און צו דער חזנטע האָט ער אַ זאָג געגעבן שױן אױף פּשוט ייִדיש:
― ייִדענע! שפּיליעט אױף, זײַט מוחל, דעם בוזעם און אַרױס מיט די פּאַרעס!…
שױן אַז מע האָט געשטעלט אַ פֿוס אױף דער טרוקעניש, אױפֿן אַמעריקאַנישן באָדן, האָט ערשט דעמאָלט דער לאָמזשער חזן אַרױסגעזען, אין װאָס פֿאַר אַ סכּנה ער איז געשטאַנען און פֿון װאָסער אַ צרה ער איז אױסגעלײזט געװאָרן. האָט ער אַרומגעכאַפּט זײַן באַשיצער און זײַן אױסלײזער אױף װיפֿל ס'איז נאָר מעגלעך געװען אַרומצוכאַפּן אַזאַ פּאַרשױן, װי ניסל שװאַלב, גענומען אים קושן און האַלדזן און שטיקן און דאַנקען אים מיט טרערן:
― טאַטעניו! האַרצעניו! פֿאָטערל! איר זענט דאָך עפּעס אַ ייִד אַ חכם! אַ שלמה המלך! אַ מלאך פֿון גאָט!… אַ… אַ… איך װײס אַלײן נישט װאָס! ― און ער האָט װידער אַמאָל געװאָלט כאַפּן קושן.
― אָבער גענוג! גענוג! ― האָט זיך ניסל שװאַלב געריסן פֿונעם חזנס הענט. ― װאָס װיל פֿון מיר דער ייִד? ער װעט מיך באַלד דערשטיקן, אָט דער ייִד, אױפֿן אַמעריקאַנישן באָדן, איך זאָל אַזױ האָבן אַלעמענס גוטס!
אין דעם רירנדן מאָמענט, װען דער לאָמזשער חזן האָט אַרומגעכאַפּט זײַן באַשיצער און זײַן אױסלײזער צו האַלדזן און צו קושן, און יענער האָט זיך אָפּגעשלאָגן פֿון אים מיט בײדע הענט, האָט ניסל שװאַלב דערזען עפּעס אַ באַשעפֿעניש אין געשטאַלט פֿון אַ נקבֿה, מיט אַ רױטער ראָטאָנדע, מיט אַ ברײט פּנים װי די לבֿנה אין אָנהײב חודש, מיט אַ פֿעטן שמײכל און מיט אַ סך װײַסע צײן.
דאָס באַשעפֿעניש ― האָט ער געזען ― האָט זיך פֿריִער אַרױפֿגעװאָרפֿן אױף זײַן שװעסטער הענריעטאַ. דערנאָך האָט זי זיך געשמאַק צעקושט אױך מיט זײַן ברודער איזאַק. און צום סוף איז זי אַרױפֿגעפֿאַלן אױף ראַפֿאַלעסקאָן, האָט אים אַרומגעכאַפּט מיט אירע גראָבע קורצע הענט און גענומען אים קושן און האַלדזן, װי אַ שװעסטער, װי אַ מאַמע, װי אַ געטרײַע מאַמע.
― װער איז די חיה? ― האָט זיך ניסל שװאַלב געװענדט פֿריִער צום חזן, דערנאָך צו דער חזנטע. נאָר דער חזן מיט דער חזנטע זײַנען אַלײן אױך געװען אין די הענט פֿון אַ בינטל פּאַרשױנען, לאָמזשער ייִדן און װײַבער. זײ האָבן זיך אַרױפֿגעװאָרפֿן פֿריִער אױפֿן חזן, דערנאָך אױף דער חזנטע, דערנאָך אױף דער כאַליאַסטרע, געהאַלדזט און געקושט און צוגעקװעטשט שטאַרק־שטאַרק צום האַרצן.
צװישן די דאָזיקע ייִדן זײַנען געװען אַלערלײ מינים טיפּן: אַזעלכע, װאָס האָבן זיך שױן לאַנג אױסגעגרינט אין אַמעריקע, און אַזעלכע, װאָס זײַנען נאָך געװען גאַנץ גרין, נישט אָנגעװױרן קײן טראָפּן פֿונעם צלם־אלוקים, אַפֿילו די רױטע פֿאַטשײלע פֿונעם האַלדז נאָך נישט אַראָפּגענומען.
אױך די װײַבער זײַנען געװען פֿון אַלערלײ מינים: גאַנצע און האַלבע יענקיכעסYankees: אַמעריקאַנער, װאָס רופֿן זיך שױן „מיסעס“ און „לײדי“, טראָגן גרױסע „העטסhats: היט“ אױפֿן קאָפּ און גאָלדענע צײן אין מױל; און אַזױנע, װאָס קאָנען זיך נישט צעשײדן מיטן שײַטל, װעלכעס גײט מיט אַ װײַסן שרונט אין מיטן קאָפּ, פּונקט אַזױ װי מע טראָגט בײַ זײ אין לאָמזשע ― אמתע „יענטע־מירלס“…
אַלע די דאָזיקע אױסגערעכנטע טיפּן, סײַ די גרינע, סײַ די אױסגעגרינטע, סײַ די מיסעסן, סײַ די „יענטע־מירלס“, ― אַלע האָבן זיך מחיה געװען מיט זײערע לאַנדסלײַט ― מיט דעם לאָמזשער חזן און זײַן משפּחה. און אַלע האָבן געשריגן, געליאַרעמט און געפּילדערט, געװאָרפֿן זיך און געמאַכט מיט די הענט ― פּונקט װי דאָס װאָלט געװען נישט אין ניו־יאָרק, נאָר טאַקע אין מיטן לאָמזשע אױף דער ייִדישער גאַס.
די לאָמזשער ייִדן און װײַבער האָבן פּשוט באַפֿאַלן זײער לאַנדסלײַט, דעם לאָמזשער חזן מיט דער מוזיקאַלישער משפּחה, געמאַכט אױף זײ אַ מין פּאָגראָם, געשלעפּט יעדער צו זיך, דער אױף „ברעקפֿעסט“, דער אױף „דינער“, דער אױף „סאַפּערsupper: װעטשערע“. למען־השם, צו מיר! נײן, צו מיר! גאָר אָן אַ שום תּירוץ!
דער לאָמזשער חזן מיט זײַן געזינדל זײַנען געװען װי פֿאַרכּישופֿט. װי אַ חלום איז זײ פֿאָרגעקומען דאָס אַלץ, װאָרעם פֿון זינט זײ זײַנען אַװעק פֿון לאָמזשע, פֿון זינט זײ זײַנען נע־ונד אױף דער װעלט, און װיפֿל צײַט זײ האָבן זיך געװאַלגערט אין לאָנדאָנער װײַטשעפּל, האָבן זײ נאָך אין ערגעץ אַזאַ מין קבלת־פּנים מיט אַזאַ מין ברוך־הבא מיט אַזאַ מין אױפֿנעם נישט געהאַט, װי דאָ, אױף דעם אַמעריקאַנישן באָדן, און אַפֿילו נישט געזען אין חלום. נאָך מער: אין לאָמזשע אַלײן זײַנען זײ קײנמאָל בײַ קײנעם נישט געװען אַזעלכע אָנגעלײגטע געסט, װי אָט דאָ, אין דעם גליקלעכן פֿרײַען לאַנד, אין דער גאָלדענער מדינה פֿון קאָלומבוסן. אַדרבא, דאָרט אין דער הײם, צװישן אײגענע, צװישן ייִדן, זײַנען זײ געװען גרױס בײַ איטלעכן אין די אױגן. אױך אין װעג האָט מען זײ אָפֿט געגעבן אַ קאַפּוליער אָנצוהערעניש, אַז זײ זײַנען צו אַ גרױסע משפּחה. אַפֿילו מיסטער קלאַמער, װאָס איז שױן כּלומרשט אַן אײגענער מענטש, אַ שותּף קאָן מען זאָגן, האָט זײ אױך אַ פּאָר מאָל אױפֿן שיף אַ זאָג געגעבן, אַפֿילו מיט אַ זיס שמײכעלע, למאַי זײ האָבן פֿאַרנומען דעם גאַנצן „סקאַרב“ פֿון דער הײם, נישט איבערגעלאָזט אַ ביסל קינדער אין לאָמזשע לזכּרון?… און דאָ ― נאַט אײַך פּלוצעם אַזעלכע געהױבענע געסט, אַזױ טײַער, אַז מע צערײַסט זיך שיִער, מע שלאָגט זיך אַזש פֿאַר זײ! ― געבענטשט זאָל זײַן דאָס לאַנד! געבענטשט זאָל זײַן דאָס לאַנד!
און דער חזן מיט דער חזנטע קוקן אײנס אױפֿס אַנדערע און לאָזן אַ טרער. און דאָס מוזיקאַלישע געזינדל װערט ברײטער װי לענגער. עס טראָגט זײ אין די לופֿטן. זײ װײסן נישט, װעמען זײ זאָלן ענטפֿערן פֿריִער. זײ װעלן, אם־ירצה־השם, זײַן אומעטום, װאָס דען? אַ שאלה אַ ביסל! זײ װעלן, אם־ירצה־השם, זײַן בײַ אַלעמען. בײַ דעם אױף „ברעקפֿעסט“, בײַ דעם אױף „דינער“, בײַ יענעם אױף „סאַפּער“. אײן מענטש אַלײן קאָן זיך טאַקע נישט צערײַסן. ס'איז אמת. אָבער אַזאַ געזינדל, קײן עין־הרע, כאַ־כאַ, נישקשה, עס װעט אם־ירצה־השם, זײַן רעכט! עס װעט זײַן רעכט!
ניסל שװאַלב שטײט און באַטראַכט די דאָזיקע סצענע, און עס פֿרײט זיך אים דאָס האַרץ. װער נאָך װײס, אַזױ װי ער, װי אָרעם און עלנט אָט דאָס געזינדל איז געװען אין לאָנדאָן? פּלוצעם האָבן זיך באַװיזן בײַ זײ אַזױ פֿיל פֿרײַנד, און גוטע־פֿרײַנד! װאָס זשע? ער האָט דען נישט געװוּסט פֿריִער, אַז עס װעט אַזױ זײַן? געװוּסט, ער זאָל אַזױ האָבן אַלעמענס גוטס, װי ער האָט געװוּסט. דערױף איז דאָס אַמעריקע. געבענטשט זאָל זײַן דאָס לאַנד! אַ שאָד נאָר, װאָס ער האָט קײן צײַט נישט צו גײן צו די דאָזיקע גאַסטפֿרײַנדלעכע לײַט, זײ אָפּדאַנקען פֿאַרן לאָמזשער חזן און אין אײנװעגס טאַקע זיך מיט זײ אַ ביסל נענטער באַקענען און מאַכן מיט זײ אַ שמועס װעגן אַמעריטשקע, יענקי דאָדעלYankee Doodle: (אַן אַמעריקאַנער ליד), קאָלומבוסעס מדינה… אַן עבֿירה! ניסל שװאַלבס קאָפּ איז פֿאַרנומען אין דער מינוט דער שװאַרץ־יאָר װײס מיט װאָס, מיט עפּעס אַ שלאַק, אַ רױטע ראָטאָנדע, װאָס איז אַרױפֿגעפֿאַלן אױף זײַן שװעסטער, דערנאָך אױף זײַן ברודער און איצט אױף ראַפֿאַלעסקאָן ― און קושט אים, און קושט אים, און קושט אים, פֿריִער אין אײן באַק, דערנאָך אין דער אַנדערער באַק, דערנאָך אין די ליפּן. און װידער אַמאָל אין אײן באַק, אין דער אַנדערער באַק, דערנאָך אין די ליפּן, אַ מעשׂה אָן אַן עק!
נײן. ניסל שװאַלב קאָן דאָס שױן מער נישט איבערטראָגן. גײט ער צו צו דער רױטער ראָטאָנדע, נעמט זי אַװעק פֿון ראַפֿאַלעסקאָן:
― װער איז די חיה?
עס װײַזט אױס, אַז ראַפֿאַלעסקאָ אַלײן האָט זיך מחיה געװען, װאָס מען האָט אים אױסגעלײזט פֿון אַן אָנשיקעניש. ער האָט זיך צורעכט געמאַכט די צעװאָרפֿענע האָר מיטן צעקנײטשטן היטעלע און שטעלט זײ פֿאָר אײנס פֿאַר דאָס אַנדערע:
― מײַן פֿרײַנד שװאַלב… מײַן אַלטע באַקאַנטע ברײַ… מאַדאַם טשערניאַק.
שיִער־שיִער האָט זיך ראַפֿאַלעסקאָ נישט אַרױסגעכאַפּט מיט איר אמתן נאָמען: „ברײַנדעלע קאָזאַק“.
דאָס איז געװען זי.
די צײַט, װאָס אונדזער נע־ונדנע אַרטיסטיש־מוזיקאַלישע קאָמונע „קלאַמער, שװאַלב עט קאָמפּ.“ האָט אױסגעקליבן צו קומען קײן אַמעריקע, איז געװען די סאַמע בעסטע, די סאַמע הײסטע צײַט, איך װאָלט געזאָגט ― די אמתע שניטצײַט אינעם ייִדישן קװאַרטאַל פֿונעם פֿאַרטומלטן, פֿאַרטאַרעראַמטן, פֿאַרהאַװעטן, פֿאַרביזיטןbusy: פֿאַרנומען און פֿאַרביזנעסטןbusiness: געשעפֿט ניו־יאָרק.
דאָס איז געװען אין דעם חודש, װען דאָס ייִדישע לעבן אין יונײַטעד סטײטסUnited States: פֿאַראײניקטע שטאַטן פֿון אַמעריקע הײבט אָן נאָך די לאַנגע שלעפֿעריקע װאָכן פֿון זומער װאַקײשאָןvacation: װאַקאַציע אױפֿצוּװאַכן פֿונעם שלאָף. װען דער ייִדישער דפֿק אין די גרױסע שטעט הײבט אָן צו קלאַפּן שטאַרקער װי אַלעמאָל. װען די ייִדישע גאַס װערט נאָך מער ייִדישלעך װי אַלעמאָל. װען די אַרױסגעבערס פֿון די ייִדישע בלעטער װערן שיִער נישט צעזעצט פֿון די שרײַענדיקע אַנאָנסן און מוראדיקע רעקלאַמעס. דאָס זײַנען מערסטנטײל אַנאָנסן װאָס רופֿן אײַך אין שול אַרײַן, װאָס רײדן װעגן חזנים, מנינים, שופֿרות, לולבֿים, אתרוגים, לשנה־טובֿה־קאָרטן און נאָך אַזעלכע הײליקע זאַכן, װאָס זײַנען שײך צו גאָט. מיט אײן װאָרט ― דאָס איז געװען יום־טובֿ־צײַט, ערבֿ־ראָש־השנה, אַ צײַט, װאָס מע קאָן זי באַטיטלען מיט דרײַ װערטער: בחצוצרות וקול שופֿר.
פּונקט װי בײַ אונדז אין דער אַלטער װעלט, אַזױ אױך דאָ, פֿון דער זײַט ים, אין דער נײַער װעלט, זײַנען די דאָזיקע טעג, די איבערגאַנגס־צײַט פֿונעם אַלטן ייִדישן יאָר צום נײַעם יאָר, פֿונעם זומער צום װינטער, אַ צײַט פֿון ליקװידירן אַלץ װאָס אַלט און אָפּגענוצט. פֿון אױפֿפּוצן אַלץ װאָס אָפּגעריבן און אָפּגעװעלקט. פֿון איבערבײַטן מענטשן און דינערשאַפֿט. פֿון איבערניצעװען מלבושים און שוכװאַרג. פֿון באַשטעלן מלמדים און חדרים. פֿון איבערציִען זיך און איבערקלײַבן זיך, אָדער, װי מע רופֿט עס דאָרט, „מופֿעןmove: זיך איבערציִען“ פֿון אײן דירה אין דער אַנדערער. מיט אײן װאָרט ― די װעלט איז אומעטום אײן װעלט.
„סעזאָן“ װערן אָנגערופֿן דאָרטן די דאָזיקע טעג.
„סעזאָן“ איז אַ גוט װאָרט, אַ טײַער װאָרט, דאָס סאַמע ליבע זיסע װאָרט אין דעם דאָזיקן לאַנד פֿון אַרבעט פֿאַר יעדן אײנציקן גלײַך: פֿאַר דעם, װאָס גיט הענט, װי פֿאַר דעם, װאָס זוכט הענט. פֿאַר דעם װאָס שװיצט, װי פֿאַר דעם, װאָס מאַכט שװיצן. פֿאַר דעם, װאָס אַ „ניקלnickel: פֿינף־צענט מטבע“ איז אַ מטבע, װי פֿאַר דעם, װאָס אַ דאָלאַר איז אַ ממזר. פֿאַר דעם, װאָס זוכט אַ שטיקל ברױט, װי פֿאַר דעם, װאָס זוכט פֿאַרגעניגן. פֿאַר דעם, װאָס שמאַכט מיט אַ װײַב און קינדער ערגעץ אױבן גאַנץ הױך, אױפֿן „טאַפּ־פֿלאָרtop floor: אײבערשטער שטאָק“, אָדער אונטן, אין „בײסמענטbasement: קעלער“, אָן לופֿט און אָן ליכט, װי פֿאַר דעם, װאָס האָט פֿאַרבראַכט דעם גאַנצן זומער אױף דאַטשעס, דאָרט הײסט דאָס ― אין די „קעטסקילסCatskills: בערג אין שטאַט ניו־יאָרק“, געשפּילט גאַנצע טעג מיט גאַנצע נעכט אין „פּאָוקערpoker: אַ קאָרטן־שפּיל“, אָדער אין „פּינאָקלpinochle: אַ קאָרטן־שפּיל“, װאָס איז כּמעט אַזױ שׂכלדיק װי אונדזער „אָקע“ מיט אונדזער „סטוקלקע“, אָדער גאָר אַזאַ שפּיל, װאָס מע רופֿט עס בײַ אונדז „פֿלירט“, בײַ זײ „פֿלױרט“, און װאָס באַשטײט פֿון אָפּרײדן יענעמס װײַב בשתּיקה, אָדער געביטן זיך מיט די װײַבער בפֿרהסיא, מײַנס דײַנס און שותּפֿותדיקס, הפֿקר פּעטרישקע…
„סעזאָן“ איז אױך די איבערגאַנגס־צײַט, די צײַט פֿון באַנײַונג, פֿון אָפּפֿרישונג און אױפֿלעבונג פֿון טעאַטער בכלל און אױך פֿונעם ייִדישן טעאַטער, װאָס פֿאַרנעמט נאָך דער פּרעסע אַ בכּבֿודן פּלאַץ אינעם ייִדישן קװאַרטאַל פֿון ניו־יאָרק. די ייִדישע „פּרעססpress: פּרעסע“ װערט דעמאָלט ביזיbusy: פֿאַרנומען, די ייִדישע צײַטונגען האָבן דעמאָלט װאָס צו טאָן.
קודם באַװײַזן זיך פֿאַרבײַלױפֿנדיקע אַרטיקלען מיטן נאָמען: „נײַעס פֿון דער ייִדישער טעאַטער־װעלט“. דאָס זײַנען, מערסטנטײל, פֿליִענדיקע נאַכריכטן, אונטערגעכאַפּטע ידיעות, אומשולדיקע ליגנס פֿון די קוליסן און אױסגעטראַכטע פּליאָטקעס, װאָס נישט געשטױגן, נישט געפֿלױגן. למשל: אַז דער און דער טעאַטער־מענעדזשער קומט נעקסטע װאָך פֿון „יוראָפּ“ מיט די גרעסטע זינגערינס פֿון דער פּאַריזער אָפּערע. אַז דער און דער מענעדזשער האָט אױסגעדונגען יענעמס און יענעמס טעאַטער. אַז יענער און יענער מענעדזשער האָט געמאַכט אַריבערמופֿן צו זיך, אָפּגערעדט הײסט עס, יענעם און יענעם „סטאַר“. אַז די און די באַרימטע פּרימאַדאָנע פֿאַרלאָזט די ייִדישע בינע און גײט אַריבער צו דער אַמעריקאַנער. אַז יענער און יענער באַרימטער אױטאָר, װאָס האָט זיך געמאַכט אומשטערבלעך מיט זײַנע מוזיקאַליש־רעאַליסטיש־דראַמאַטישע װערק האָט אָנגעשריבן צום סעזאָן דרײַ רעאַליסטיש־מוזיקאַליש־פּאַטריאָטיש־מעלאָדראַמאַטישע פּיעסעס, װאָס האָבן איבערגעטראָפֿן אַלץ, װאָס מען האָט װען געזען אין דעם לאַנד. דערבײַ װערט געגעבן אַ קיצל אין זײַט אַרײַן דעם און דעם „סטאַר“. אַ קניפּ אין בעקל דער און דער פּרימאַדאָנע, אַ שמיר איבער די ליפּן דעם און דעם טעאַטער־מענעדזשער און אַ שמײכל יענעם און יענעם אױטאָר. מיט אײן װאָרט ― דאָס זײַנען דערװײַל נישט מער װי נאָר פּלאַפּלערײַען, װאָס די „פּרעסס“ דערלױבן זיך ערבֿ סעזאָן, בעת דער זומער האַלט ערשט בײַם אונטערגײן.
גאַנץ אַנדערש זעט עס אױס מיט דער פּרעסע, בעת דער טעאַטער־סעזאָן איז שױן אַרײַנגעטראָטן און האַלט שױן אין פֿולן גאַנג. דעמאָלט, אַז איר עפֿנט אױף אַ ייִדיש בלאַט, טוט אײַך אַ בליאַסק אין די אױגן אַ גאַנצע רײ פֿון שרײַענדיקע אַרטיקלען מיט מוראדיקע קעפּלעך און פֿאַרשײדענע נעמען. עס שעמערירן פֿאַר אײַך גאַנצע זײַטן, דאָרט הײסט עס „פּײדזשעסpages: זײַטן“, פֿון אױבן ביז אַראָפּ מיט קידוש־לבֿנה־אותיות, שײנע גלאַטע װערטער, הױכע קלינגענדיקע פֿראַזן, װאָס גיסן זיך װי בױמל און לײענען זיך גרינג, װי אַ װאַסער, און רײדן צו אײַך װעגן הימלשן פֿאַרגעניגן, װאָס דער און דער מענעדזשער האָט אָנגעגרײט פֿון אײַערט װעגן, און פֿון אַן אמתן גן־עדן־גענוס, װאָס איר װעט האָבן אין יענעם טעאַטער. די דאָזיקע שײנע גלאַט בױמלדיקע אַרטיקלען זײַנען אַזױ בריהש צונױפֿגעשטעלט, אַזױ ממזריש אױסגעשטאַט, אַז דער פּשוטער נאַיִװער לײענער עפֿנט אױף מױל און אױגן. ער װײס נישט, צי איז דאָס אַ לײט־אַרטיקל, אָדער, װי מע רופֿט עס דאָרט אַן „עדיטאָריעלeditorial“, פֿונעם רעדאַקטאָר אַלײן? צי איז דאָס אַזאַ מיט קריטיק, אַ הללויה, אַ לױבגעזאַנג פֿונעם צופֿרידענעם אַנטציקטן טעאַטער־רעצענזענט? קײנמאָל אין דער װעלט װעט אים נישט אײַנפֿאַלן אין קאָפּ אַ מחשבֿה, אַז דאָס איז חלילה אַ גוט באַצאָלטער אַנאָנס, דאָרט הײסט עס „אַדװערטײזמענטadvertisement: רעקלאַמע“, פֿאַר געלט, אַן אָפּגעדונגענער „פּײדזש“, װאָס דער טעאַטער־מענעדזשער קאָן דאָרט אָנשרײַבן, װאָס זײַן האַרץ גלוסט. און ער קלאַפּט דאָרט װעגן זײַן טעאַטער, קלינגט און פֿײַפֿט און טרומײטערט בחצוצרות וקול שופֿר.
„װילט איר זען עטװאָס ערהאַבענעסerhaben: פּראַכטפֿול , עטװאָס אַזעלכעס, װאָס איר האָט נאָך קײנמאָל נישט געזען? ― צעגיסט זיך אײנער אין אַ צײַטונג און זינגט װי אַ סאָלאָװײ: ― װילט איר פֿאַרברענגען כאָטש אַ שטונדע אַ גוטע, אַ רויִקע, אין פּאַראַדיזparadise: גן־עדן? װילט איר װיסן, װאָס הײסט אַ הימל־גענוס? װילט איר הערן דעם װידערקול פֿון עכט־ייִדישן געזאַנג? װילט איר יאָמערלעך װײנען מיט עכט־ייִדישע טרערן, װי אין די „געבראָכענע הערצער“? װילט איר הערצלעך לאַכן פֿון נאַטירלעכן הומאָר און רײנעם ייִדישן װיץ װי אין די „אָלרײַטניקעס?“ װילט איר זעטיקן אײַער אױג מיט מאָדערנע רײַכע סינעריסsceneries: דעקאָראַציע און פּאַטריאָטישע דעקאָראַציאָנען און אױסשטאַטונג, װי אין „פּינטעלע ייִד“? װילט איר זען װוּנדערבאַרע טענצערינס, װי נאָך נימאַלסniemals: קײן מאָל ניט דאָ געװעזן? ― קומט זען יעדן אָװנט און מאַטינע דעם גאַנצן יום־טובֿ די „פֿיר שטעקנס“ ― די שענסטע און רײַכסטע ייִדישע טראַגי־קאָמישע מעלאָדראַמאַטיש־פּאַטריאָטישע אָפּערעטע, װאָס איז אַמאָל געזען געװאָרן אױף אַ ייִדישער בינע“.
„צװישן אַלע פּיעסן אין אַלע ייִדישע טעאַטערע אױף ריזן יום־טובֿ שײַנט אַרױס די „מנורה“ מיט אַזאַ העלן ליכט, אַז אַלע אַנדערע פּיעסן, װאָס זײַנען װען אױפֿגעפֿירט געװאָרן, װערן פֿאַרטונקלט און גײען גענצלעך פֿאַרלױרן“. ― אַזױ זינגט גאַנץ באַשײדן אַ צװײטער מענעדזשער פֿון אַ צװײטן טעאַטער. „די „מנורה“, ― זאָגט ער װײַטער מיט זעלטענעם אַפּלאָמב, ― שטײט צװישן זײ, װי אַ ריז צװישן קאַרליקעס. מע האָט שױן געזען טרערן אין ריזן לאַנד. טרערן פֿון פֿאַרלאָזענע „אַלמנות“ און פֿון אומגליקלעכע „יתומות“. טרערן פֿון פֿאַרלױרענע קינדער און פֿון אומגעבראַכטע עופֿעלעך אױף דער בינע. מע האָט שױן געזען בלוט פֿון פֿאַראומגליקטע ייִדישע טעכטער און געשענדטע פֿרױען אין די בעסטיאַלישע פּאָגראָמען. מע האָט שױן געהערט געלעכטערן אױפֿן סטײדזשstage: בינע פֿון אונדזערע טעאַטערע, נאַטירלעכע געלעכטערן פֿון האַרצלעכן הומאָר און ייִדישן װיץ. מע האָט שױן געהערט געזענגעgesänge: לידער און זיסע מעלאָדיען פֿון באַרימטע פּרימאַדאָנעס. מע האָט שױן געזען טענץ פֿון די שענסטע טענצערינס פֿון דער װעלט ― זאָso: אַזױ עטװאָס איבערראַשנד־ערהאַבענס און הימל־הײליקעס האָט מען נאָך אין ניו־יאָרק ניניע: קײן מאָל געהערט און ני געזען!“.
אַ דריטער מענעדזשער פֿון אַ דריטן טעאַטער צעלײגט זיך װי אַ שטאָט־באַלעבאָס אין זײַן „פּײפּער“ און דערצײלט זיך גלאַט אַ מעשׂה: װי אַזױ ער האָט דיזןdiesen: דעם דאָזיקן זומער גלענצנד פֿאַרבראַכט זײַן װאַקײשאָן אין „יוראָפּ“, אױסגעפֿאָרן אַלע גרױסע שטעט, באַזוכט אַלע טעאַטערס, זיך צוגעקוקט און צוגעהערט, װי אַ בין גענאַשט פֿון אומעטום צו ביסלעך האָניק, און דאָס האָט אים געבראַכט אױף דער אידעע, ער זאָל צונױפֿשטעלן פֿאַרן ניו־יאָרקער ייִדישן פּובליקום אַזאַ יום־טובֿ־פּיעסע, װאָס זאָל צו גלײַכן צײַט באַצױבערן דעם צוהערער מיט נאָך ני דאָ געװעזענע נאַציאָנאַלע קאָסטיומען און אָנפֿילן דאָס האַרץ מיט עכט־ייִדישן שטאָלץ און פּאַטריאָטיזם. אַ פּיעסע װאָס װעט פֿאָרשטעלן די פֿײַנסטע הערלעכסטע ייִדישע טיפּן פֿונעם אַלטן פֿאַרגאַנגענעם ייִדנטום מיט די מאָדערנסטע באַנדיטן פֿונעם צװאַנציקסטן יאָרהונדערט. אַ פּיעסע, װאָס זאָל אַנטהאַלטן עכט־ביבלישע מאָטיװן, העכסטע ייִדישע נאַציאָנאַל־מעלאָדיען און פּאַטריאָטישע לידער מיט די סאַמע נײַסטע טענץ פֿון פּאַריזער באַלעט. דאָס אַלץ צונױפֿשטעלן ― שרײַבט דער דאָזיקער מענעדזשער־דראַמאַטורג ― האָט אים געקאָסט גענוג מי און גענוג געלט. און אַז ער איז נאָך פֿילערvieler: אַ סך מי און אומדערמידלעכער אַרבעט מיט אומגעהױערע גרױסע קאָסטן פֿאַרטיק געװאָרן מיט דער פּיעסע, איז ער ערשט דעמאָלט געװען אין דער גרעסטער פֿאַרלעגנהײט ― איבערן נאָמען. ער האָט נישט געהאַט דעם פּאַסנדן נאָמען. שטעלט אײַך פֿאָר, אַז דאָס סאַמע שװערסטע אין אַ מוזיקאַליש־דראַמאַטישן װערק איז נישט די מוזיק, נישט די דראַמאַטישע האַנדלונג, נישט די טיפּן, נישט די בילדער און נישט די אױסשטאַטונג, נאָר דער נאָמען. אַ מוזיקאַלישע דראַמע דאַרף האָבן אַ נאָמען, װאָס זאָל קלינגען װי אַ גלאָק, װאָס זאָל שפּילן װי אַ פֿידל, װאָס זאָל זינגען װי אַ פּרימאַדאָנע. און ― דאַנקען גאָט ― ער האָט געפֿונען, אַז דער ריכטיקסטער נאָמען פֿון אַזאַ ריזיקער מוזיקאַליש־דראַמאַטישער און נאַציאָנאַל־פּאַטריאָטישער טראַגי־קאַמעדיע דאַרף זײַן נישט קײן אַנדערע, נאָר „משה“.
דער נאָמען „משה“ איז זײער פּאָפּולער אין דער ייִדישער טעאַטערװעלט אין אַמעריקע.
„משה“ אין גענדזנפֿיסלעך װערט דאָרט אָנגערופֿן כּמעט דאָס גאַנצע ייִדישע טעאַטער־פּובליקום.
„משה“ ― דאָס איז אַ סימבאָל פֿון נאַיִװיטעט, פּראָסטקײט און גראָבקײט.
„משה“ ― דאָס איז אַ טיפּ פֿון אַ פּשוטן חי־וקים, װאָס מע דאַרף זיך מיט אים נישט צערעמאָניען. מע מעג אים געבן קײַען הײ און שטרױ. נישקשה, „משה“ האָט אַ גוטן מאָגן, װאָס קאָן אַלצדינג פֿאַרטראָגן.
מע רעכנט, און דאָס איז אַזױ גוט װי זיכער ― אַז דער פֿאַרפֿאַסער פֿונעם װאָרט „משה“ זאָל זײַן, לאָז ער מיר מוחל זײַן, דער אַזױ־גערופֿענער פֿאָטער פֿון דעם ייִדישן טעאַטער, דער גאָטזעליקער גאָלדפֿאַדען.
איך זאָג: „לאָז ער מיר מוחל זײַן“ ― דערפֿאַר, װײַל דאָס װאָרט „משה“ װערט באַגלײט מיט נאָך אַ װאָרט, װאָס דרוקן לאָזט זיך עס נישט און װאָס דער גרעסטער ייִדיש־אַמעריקאַנישער פּאָעט זשענירט זיך נישט צו גראַמען עס מיטן װאָרט „קדחת“…
אמת, עס האָבן זיך געפֿונען דאָרט אַזעלכע, װאָס זײַנען מיטן װאָרט נישט צופֿרידן. אײנער האָט זיך זאָגאַרsogar: אַפֿילו אָפּגערופֿן און האָט פּלוצעם אין אַ שײנעם טאָג אַרױסגעטראָטן מיט אַ פֿײַערדיקן פּראָטעסט אין דער „פּרעסס“ קעגן אַזאַ מגושמדיקער געטאָ־לעסטערונג און פֿאַרשװעכונג פֿון דעם סאַמע הײליקסטן היסטאָרישן נאָמען, װעלכן מיר פֿאַרמאָגן. עס האָט אָבער דאָס אױך נישט געהאָלפֿן. דעם פּראָטעסט האָט מען דורכגעלײענט, זיך גוט אָנגעלאַכט דערבײַ, און דער נאָמען „משה“ איז פֿאַרבליבן עד־היום נישט נאָר דאָרט, אין קאָלומבוסעס מדינה, ער האָט זיך אַריבערגעקײַקלט אױך אַהער צו אונדז, אין דער אַלטער הײם, אין אײנעם מיט זײַן באַגלײטונגס־װאָרט, אַזױ אַז װען עמעצער פֿון אונדזערע ייִדישע אַקטיאָרן זאָגן „משה“, װײסט מען שױן װאָס װײַטער גײט…
מיט אײן װאָרט ― דער פֿאַרפֿאַסער פֿון דער נאַציאָנאַל־יום־טובֿדיקער מוזיקאַליש־דראַמאַטישער און פּאַטריאָטישער פּיעסע האָט מיטן נאָמען „משה“ גוט געצילט און נאָך בעסער געטראָפֿן. פֿאַר דער פּרימאַדאָנע געפֿינט זיך דאָרט אַ פּאַטריאָטיש ליד, װאָס עקט זיך מיט דעם די װעלט. די פּרימאַדאָנע זינגט דאָס ליד אַזױ חנעװדיק־זיס, מיט אַזאַ מחיהדיק־זיסער מעלאָדיע, אַז עס צעגײט זיך פּשוט אין יעדן אבֿר און רופֿט אַרױס דעם גרעסטן אַפּלױזapplause: אַפּלאָדיסמענט. דאָס ליד װערט געזונגען נישט נאָר פֿון דער פּרימאַדאָנע אַלײן. דאָס גאַנצע טעאַטער מיט אַלע אַרטיסטן מיטן כאָר מיטן װערטן פּובליקום העלפֿן איר מיט.
„משה“ הײסט דאָס לידל, און געזונגען װערט דאָס אָט װי אַזױ:
עס דערשײַנט די פּרימאַדאָנע, דװקא אַ בילד־שײנע נקבֿה, און דװקא אין אָפֿיצירסקער אוניפֿאָרם, און צעגיסט זיך אין אַ זײער אָנגענעמער מעצאָ־סאָפּראַנע שטימע:
דאָ װערן געװאָרפֿן אױגן פֿון דער פּרימאַדאָנע צום געערטן פּובליקום אױף אַלע זײַטן ― אין פּאַרטער, אין די באַקסעסboxes: לאָזשע, אױף דער גאַלעריע.
רופֿט זיך אָפּ אַ קול פֿון געערטן פּובליקום, פֿון פּאַרטער, פֿון די באַקסעס אָדער פֿון דער גאַלעריע:
― איך הײס משה!
ענטפֿערט אים די פּרימאַדאָנע מיט זעלטענעם חן:
„נײן! ביסט נישט מײַן משה!“
רופֿט זיך אָפּ נאָך עמעצער פֿון פּאַרטער, פֿון די באַקסעס אָדער פֿון דער גאַלעריע:
― איך הײס משה.
דעמאָלט ענדיקט די פּרימאַדאָנע, און דער כאָר מיטן געערטן פּובליקום העלפֿט איר אונטער: „משה דאָ און משה דאָרט ― משה איז אױף יעדן אָרט“.
נאָך די ערשטע צװײ־דרײַ פֿאָרשטעלונגען איז דאָס ליד „משה“ אָנגענומען געװאָרן און צעטראָגן געװאָרן איבער דעם נײַנטן דיסטריקט פֿון ניו־יאָרק און געזונגען געװאָרן אין שטוב און אין גאַס, אין קיטשען און אין שאָפּshop: אַרבעט־צימער, אין אַלע ייִדישע רעסטאָראַנען, אין די סטאָרסstores: קלײטן און אין די פֿעקטאָריסfactories: פֿאַבריקן ― אומעטום האָט מען געהערט זינגען נאָר „משה“, „משה“ און „משה“. קײן גרעסערן סוקסעס האָט מען נישט געקאָנט דערװאַרטן. װאָרעם פֿון אַ נאַציאָנאַל־מוזיקאַליש־דראַמאַטיש־פּאַטריאָטישער פּיעסע, אַז עס בלײַבט איבער אַ לידל בײַם געערטן פּובליקום, איז דאָס דער בעסטער סימן פֿון דערפֿאָלג פֿאַר דער גאַנצער פּיעסע, אַז זי װעט, אם־ירצה־השם, מאַריך־ימים זײַן. דער מענעדזשער פֿון יענעם טעאַטער האָט שױן געקאָנט זײַן זיכער, אַז זײַן „משה“ װעט נישט אַראָפּגענומען װערן פֿון רעפּערטואַר אַזױ לאַנג, װי „משהן“ װעט נישט נימאס װערן זינגען „משה“… לאָזן זיך די קריטיקערס קריטיקירן, װיפֿל זײער האַרץ גלוסט. לאָזן פֿעליעטאָניסטן זיך װיצלען איבער די יום־טובֿ־פּיעסעס, זײ אָנרופֿן מיטן שענדלעכן נאָמען „די נאַרישע װאָך“. די מענעדזשערס פֿון די ייִדישע טעאַטערס זאָגן, אַז זײ װײסן בעסער, װאָס „משה“ האָט ליב און װאָס מע דאַרף „משהן“ געבן. און אױב, זאָגן זײ, עס גײט אין דעם, װער פֿאַרדאַרבט אַממערסטן דעם געשמאַק פֿון געערטן פּובליקום, צי דאָס טעאַטער, צי די „פּרעסס“ ― לאָז מען אָקאָרשט אַ בלעטער טאָן, זאָגן זײ, די ייִדישע צײַטונגען פֿון אַמעריקע און זען, װאָס פֿאַר אַ שונדראָמאַנען זײ דרוקן דאָרט לכּבֿוד „משהן“… און עס גײט אַװעק אַ הײסע פּאָלעמיק אױף די בלעטער. און עס פֿאַרפֿירט זיך אַ בלוטיקער קאַמף צװישן די פֿאָרשטײערס פֿון די צװײ גרױסע מאַכטן אין דער גרעסטער ייִדישער קהילה פֿון דער װעלט, צװישן דער ייִדישער „פּרעסס“ און צװישן ייִדישן טעאַטער ― און אַלץ צוליב „משהן“. און „משה“ לײענט דאָס, װאָס מע שרײַבט װעגן אים אױף די בלעטער און מאַכט זיך ניט דערפֿון. װוּ האָט ער צײַט אינעם לאַנד פֿון „האַרריאָפּhurry up: מאַכט גיך“ און פֿון „העלפּ יור סעלףhelp yourself: העלף זיך אַלײן“ זיך אָפּשטעלן און פֿאַרנעמען זיך מיט אַזעלכע נאַרישקײטן, מיט פֿילאָזאָפֿיע? דאָס פֿאַרהאַװעטע, פֿאַרטאַרעראַמטע און פֿאַרטומלטע, פֿאַרביזיטע און פֿאַרביזנעסטע פּובליקום, אױסגעהאָרעװעט און אױסגעמאַטערט פֿונעם טאָג, קױם דערלעבט דעם אױפֿדערנאַכט, לאָזט זיך אַװעק אױף דער ייִדישער גאַס און מע פֿאַרזאָרגט זיך מיט טיקעטסtickets: בילעטן, און מע פֿילט אָן די גאַלעריע מיטן פּאַרטער מיט די באַקסעס, און מע שלינגט דאָס זיסע פּאַטריאָטיש־חנעװדיקע ליד „משה“, װאָס די באַרימטע פּרימאַדאָנע זינגט מיט אַזױ פֿיל חן און זוכט מיט די אױגן אין פּובליקום:
און דאָס װערטע פּובליקום העלפֿט איר מיט:
דער יום־טובֿ האָט שױן געהאַלטן בײַם ענדיקן זיך. „די נאַרישע װאָך“ מיט אירע װילדע אומגעלומפּערטע יום־טובֿ־פּיעסעס האָט שױן געהאַלטן בײַם אונטערגײן. די ייִדישע טעאַטערס פֿון ניו־יאָרק האָבן שױן געהאַלטן בײַ נעמען זיך צום ערגסטן רעפּערטואַר פֿון לױטער ליטעראַרישע פּיעסעס. אױף די גרױסע אַפֿישן אין סטריט און אױף דער צװײטער פּײדזש פֿון די ייִדישע צײַטונגען האָבן זיך באַװיזן די גוט־באַקאַנטע נעמען פֿון דער ייִדיש־אַמעריקאַנישער טעאַטער־װעלט. די „פּרעסס“ האָט געשמועסט פֿון נײַע דראַמעס, אָנגערופֿן נײַע נעמען פֿון אַלטע זאַכן, װאָס זײַנען פֿאַרטראָגן געװאָרן איבערן ים פֿון דער אַלטער װעלט, קונציק איבערגעניצעװעט אױף דער לינקער זײַט און בריהש איבערגעאַרבעט אױפֿן אַמעריקאַנישן שטײגער, צוגעפֿיקסטfixed: צו רעכט געמאַכט און אױסגעייִדישט אַזױ, אַז מע זאָל מכּות דערקענען, פֿון װאַנען דאָס שטאַמט. מיט אײן װאָרט ― ס'איז געװען „אָלל־רײַט“.
גאַנץ ערנסט האָבן די קריטיקערס גערעדט פֿון די דאָזיקע נײַע פּלײסplays: פּיעסעס, געװידמעט זײ גאַנצע פּײדזשעס און באַשענקט די אױטאָרן מיט די שענסטע גלענצנדיקע נעמען. אײנעם האָבן זײ אָנגערופֿן זודערמאַןHermann Sudermann 1857-1928. דעם אַנדערן ― הױפּטמאַןGerhart Johann Robert Hauptmann 1862-1946. דעם דריטן האָט מען געבענטשט מיטן נאָמען איבסעןHenrik Johan Ibsen 1828-1906. דעם פֿערטן געקרױנט מיטן נאָמען שעקספּיר ― דער ייִדישער שעקספּיר, נאָך גרעסער פֿון שעקספּירן!…
זעלבסטפֿאַרשטענדלעך, אַז נישט אַלע רעצענזענטן זײַנען אײַנפֿאַרשטאַנען און נישט אַלע רעצענזיעס זײַנען געװען גלײַך. װי עס פֿירט זיך דאָרט פֿון קדמונים, האָבן זיך די מײנונגען צעטײלט. שאַרף צעטײלט. דאָס שטיק, װאָס אײן קריטיקער האָט אין אײן צײַטונג אָפּגעלױבט אין טאָג אַרײַן, אױפֿגעהױבן ביזן הימל און דעם אױטאָר פֿאַרגעטערט, האָט דער אַנדערער קריטיקער אין אַ צװײטער צײַטונג אומברחמנות אַרונטערגעריסן, די פּיעסע געטראָטן מיט די פֿיס, פֿונעם אױטאָר געמאַכט אַש, באַװיזן מיט אותות־ומופֿתים, אַז זינט קאָלומבוס האָט אַנטדעקט אַמעריקע, איז גאָר אַזאַ שונד־שבשונד נישט באַשאַפֿן געװאָרן. מיט אײן װאָרט ― דער „סעזאָן“ איז געװען אין רעכטן גלאַנץ, און „משה“ האָט נאָך אַלץ געװעלטיקט אױף דער ייִדישער גאַס. דער מענעדזשער פֿון יענעם טעאַטער, װוּ ס'איז געשפּילט געװאָרן „משה“, האָט געהאַלטן די הענט אין די קעשענעס און זיך באַקלאָגט, אַז ס'איז נישט גוט, זײער נישט גוט: זײַן טעאַטער איז צו קלײן אױף אַרײַנצונעמען דאָס גאַנצע פּובליקום, װאָס װיל קומען אַלע נאַכט זען און הערן זײַן „משהן“. דערבײַ האָט ער געמאַכט אַ קרום פּנים פֿון אַן אומגליקלעכן ראָקעפֿעלערJohn Davison Rockefeller 1839-1937, װאָס װײס נישט, װאָס צו טאָן מיט די שװערע מיליאַרדן, װאָס פֿאַלן אױף אים װי שטײנער פֿונעם הימל.
מע קאָן זיך פֿאָרשטעלן, װי די מענעדזשערס פֿון די איבעריקע טעאַטערס האָבן אים מקנא געװען. אומזיסט געװען זײער װאַרפֿן זיך אױף אַלע זײַטן. אומזיסט געװען זײער אַרױסציִען פֿון קאַסטן די בעסטע סחורה פֿון די בעסטע דראַמאַטורגן פֿון דער װעלט. אומזיסט געװען זײער שרײַבן אױף זיך, אַז נאָר בײַ זײ איז „די אמתע הײם פֿון דער ייִדישער דראַמע“. „משה“ האָט זײ אַלעמען פֿאַרטומלט, דעם קאָפּ פּריטשמעליעט, באַזיגט. די אָרעמע טעאַטער־באַלעבאַטים זײַנען נעבעך געװען אין דער גרעסטער פֿאַרצװײפֿלונג, װען ס'האָט זיך באַװיזן פֿאַר זײ פּלוצעם אין אַ שײנעם טאָג אַ קװאַל פֿון נײַע האָפֿענונגען אױף אױפֿלעבונג. אַ קװאַל, װאָס האָט זײ געעפֿנט די אױגן, ממש דערקװיקט, כּמעט פֿון טױט לעבעדיק געמאַכט.
דער דאָזיקער קװאַל איז געװען אונדזער געװיסע קאָמונע „קלאַמער, שװאַלב עט קאָמפּ“.
די בלאָנדזשענדיקע קאָמפּאַניע האָט די ערשטע צײַט נאָך איר פֿאַרבלאָנדזשען קײן ניו־יאָרק נאָך נישט געטאָן גאָרנישט, נאָך געשטאַנען פֿון דער װײַטן און נאָר צוגעקוקט און נאָר באַװוּנדערט, װאָס קומט פֿאָר אין ייִדישן טעאַטער פֿון קאָלומבוסעס מדינה. אַ נײַער מענטש, אַז ער שטעלט אַװעק אַ פֿוס אין אַ נײַ אָרט אין אַ פֿרעמד לאַנד, איז װי אַ שװימער אין אַן אומבאַקאַנטן װאַסער. מע באַדאַרף קודם זיך אַרומקוקן, װוּ מען איז אין דער װעלט, זיך צוקוקן צו די זיטן, זיך צוהערן צו דער שפּראַך, אַקלימאַטיזירן זיך.
לאַנג זיצן אַזױ איז אָבער אױך נישט קײן פּלאַן. אונדזערע אַרטיסטן פֿון דער נע־ונדנער טרופּע „קלאַמער, שװאַלב עט קאָמפּ.“ האָבן געקאָנט אַזױ אױפֿעסן דאָס גאַנצע ביסל מזומנים, װאָס מיסטער קלאַמער האָט מיטגעבראַכט מיט זיך פֿון לאָנדאָן. בײַ יעדן פֿונט שטערלינג, װאָס מיסטער קלאַמער האָט באַדאַרפֿט אױסבײַטן אױף אַמעריקאַנער דאָלאַרס, האָט ער נעבעך גוט געקרעכצט, אונטערגעטריבן זײַנע שותּפֿים, פֿאַרװאָס זײ נעמען זיך נישט צו דער אַרבעט אַ ביסל געשמאַקער, געגעבן אָנצוהערעניש, געװײנטלעך מיט גוטן, אַז עס טאָגט שױן בײַ אים אין פּאַקעטpocket: קעשענע, און אַז אָט־אָט, אָקאָרשט װי מע זעט נישט, װעט זײַן ― װי זאָגט דער ענגלישמען: „נאָ פּײ ― נאָ שאָוNo pay ― no show: ניט באַצאָלט, ניט גענאָסן“. אױף אונדזער לשון װעט עס הײסן אַזױ גוט װי: „ניעמאַ פּאַפּאַнема попи: ניט קײן לאַ־לאַ, גײ ליו־לי“…
זעלבסטפֿאַרשטענדלעך, אַז די איבעריקע קאָמפּאַניאָנען זײַנען אַזעלכע קאַפּוליער אָנצוהערענישן געװען נישט אַזױ זיס צו הערן, און מער פֿון אַלעמען איז דאָס געװען נישט אָנגענעם פֿאַרן קאָפּ און פֿירער פֿון דער קאָמפּאַניע, פֿאַר ניסל שװאַלב. אַלע אױגן זײַנען געװען געװענדט צום געניאַלן קאָמבינאַטאָר, װאָס װעט ער אױפֿטאָן, װאָס פֿאַר אַ קאָמבינאַציע װעט בײַ אים געבױרן װערן? און ניסל שװאַלב איז פֿאַר זײַנע שותּפֿים נישט פֿאַרשעמט געװאָרן און האָט זײַן רעפּוטאַציע חלילה נישט פֿאַרשװעכט. ער האָט בײַ זײ געבעטן מער נישט װי געדולד און באַװײַזן זײ, װי צװײ מאָל צװײ, אַז זײ װעלן דאָ אָנשאַרן גאָלד, מאַכן אַ פֿאַרמעגן, איבערשטײַגן דזשײקאָב שיףJacob Henry Schiff 1847-1920, פֿאַרשטעקן אין גאַרטל דרײַ ראָקפֿעלערס, ער זאָל אַזױ האָבן אַלעמענס גוטס. נישט מער, ניסל שװאַלב האָט מיט זײַן געניט אױג אַרױסגעזען, אַז אינעם דאָזיקן לאַנד, װאָס הײסט אַמעריקע, זײַנען די געזעצן פֿון דער אַלטער װעלט נישט געשריבן געװאָרן. אַז דאָס, װאָס פֿאַר „יוראָפּ“ איז גוט, איז עס פֿאַר אַמעריקע אַ שחיטה. ער האָט מיט זײַן קאָמבינאַטאָרישן מוח אױסגערעכנט, אַז מיט דער גאַנצער פֿאַראײניקטער טרופּע אַרױסצוטרעטן, װי ער האָט גערעכנט פֿריִער, קאָן ער דאָ האָבן אַ געװאַלדיקן דורכפֿאַל און ברעכן רוק און לענד. אַ סך געזונטער װעט זײַן פֿאַר דער קאָמפּאַניע, אַז זי װעט זיך דאָ אַרױסװײַזן ביסלעכװײַז, אײנציקװײַז. דאָס הײסט, די קאָמפּאַניע מעג זיך טאַקע בלײַבן אַ קאָמונע, װי געװען, נאָר זי דאַרף צעטײלט װערן, די קרעפֿטן דאַרפֿן געברעקלט װערן אױף שטיקלעך, אַזױ אַז יעדער אײנציקער פֿון זײ זאָל זיך לאָזן הערן, אַרױסרופֿן באַװוּנדערונג און מאַכן אַ „סענסײשאָן“. דערבײַ האָט ניסל שװאַלב אַרױסבאַװיזן, אַז נישט נאָר ער איז אַ געניאַלער קאָמבינאַטאָר ― ער איז אױך אַ פּראַקטישער סוחר, אָדער, װי עס הײסט אין אַמעריקע, אַ גוטער ביזנעסמאַן. ער איז געגאַנגען, װי רש″י מאַכט, „כּדרך התּגרים“ ― דאָס הײסט, אױפֿן סוחרישן װעג. אַ פּראַקטישער סוחר, אַז ער באַװײַזט זײַן סחורה, באַװײַזט ער פֿריִער דאָס ערגסטע, װאָס ער פֿאַרמאָגט, און נאָכדעם שױן ― דאָס בעסטע. קודם האָט ניסל שװאַלב געזען צו באַשטאַטן די שװעסטער הענריעטאַ די פּרימאַדאָנע מיטן ברודער איזאַק דעם טראַגיקער.
װאָס אָנבאַלאַנגט דעם ברודער איזאַק, דאַרף מען זאָגן, אַז דאָס איז אים געגאַנגען נישט אַזױ גוט. אַחוץ דעם, װאָס איזאַק שװאַלב איז נישט אָנערקענט געװאָרן אין דער ניו־יאָרקער טעאַטער־װעלט אַלס טראַגיקער, אַחוץ דעם, װאָס מבֿינים האָבן אױף אים געזאָגט, אַז אים װאָלט בעסער געפּאַסט צו זײַן אַ בוטשערbutcher: קצבֿ, אײדער אַ שױשפּילער, אַז אים װאָלט בעסער געפּאַסט זײַן אַ מילכמאַןmilkman: מילך־פֿירער, אָדער אַרומטראָגן אַ „באַררעלbarrel: פֿעסל אײַזקרעם“ אױפֿן קאָפּ, אײדער צו זײַן אַן „עקטערactor: אַקטיאָר“ און שפּילן טראַגישע ראָלן אין טעאַטער, ― אַחוץ די אַלע מעלות איז גלאַט אַן אומגליק מיט די „יוניאָנס“ אין דער „יענקישער מדינה“. קײן פֿרעמדן אַקטיאָר לאָזט מען נישט צו צום פּסוק, כאָטש שרײַ חי־וקים. איזאַק שװאַלב האָט קײן אַנדער ברירה נישט געהאַט װי אָננעמען דערװײַל אַן אַנדער שטעלע, אַן אַנדער דזשאַב. אין װאָס איז באַשטאַנען דער דאָזיקער „דזשאַב“, װעלן מיר זען װײַטער. דערװײַל האַלטן מיר בײַ זײַן שװעסטער הענריעטאַ, בײַ דער באַרימטער פּרימאַדאָנע פֿון בוענאָס־אײַרעס.
ברײַנדעלע קאָזאַק האָט נישט מגזם געװען אין אירע בריװ צו הענריעטאַ דערמיט, װאָס זי האָט געשריבן צו איר, אַז מע װעט זי אין אַמעריקע נישט נאָר פֿאַרצוקערן, נאָר אַז די מענעדזשערס פֿון די ייִדישע טעאַטערס װעלן זיך אַלע שלאָגן פֿאַר איר, װי פֿאַר אַן אבֿן־טובֿ. עס איז געװען גענוג, אַז ניסל שװאַלב זאָל זיך באַװײַזן מיט זײַן שװעסטער הענריעטאַ פֿריִער אין אײן טעאַטער, דערנאָך אינעם אַנדערן, זײ זאָלן ציִען אױף זיך די אױגן פֿונעם גאַנצן פּאַרטער־פּובליקום. הענריעטאַ איז אין יענער צײַט געװען, קאָן מען זאָגן, אין רעכטן בליִען און אין רעכטן גלאַנץ פֿון איר שײנקײט. דערצו איז זי געװען אַזױ עלעגאַנט געקלײדט, און איר הוט איז געװען אַזױ שרײַענדיק־מאָדערן, און אירע שטײנער, צװישן װעלכע עס זײַנען געװען מער פֿאַלשע װי עכטע, האָבן איר צוגעגעבן אַזױ פֿיל חן, אַז װען דער ברודער האָט זי אַרײַנגעפֿירט הינטער די קוליסן און פֿאָרגעשטעלט פֿאַר די אַקטיאָרן און אַקטריסעס, האָט מען שױן אין פּאַרטער געװוּסט, אַז דאָס איז אַ באַרימטע פּרימאַדאָנע, אַ נײַער אױפֿגײענדיקער שטערן אױפֿן הימל פֿון דער ייִדישער בינע. װער זי איז און פֿון װאַנען זי איז ― האָט נאָך דערװײַל נישט געװוּסט קײנער. דאָס איז מען געװױר געװאָרן ערשט שפּעטער, אַז אין די צײַטונגען האָבן זיך באַװיזן פֿריִער אַרטיקלען, דערנאָך ― בחצוצרות־וקול־שופֿרדיקע אַנאָנסן מיט קידוש־לבֿנה־אותיות, אַז אין דעם און דעם טעאַטער טרעט אױף אַ נײַער שטערן פֿון בוענאָס־אײַרעס מיטן נאָמען הענריעטאַ שװאַלב, װאָס מיט איר סימפּאַטיש אױסזען און שלאַנקער פֿיגור װעט זי פֿאַרשעמען אַלע שײנהײטן, װעלכע האָבן װען עס איז באַטראָטן נישט נאָר די ייִדישע בינע, נאָר אַלע בינעס פֿון דעם לאַנד און פֿון דער גאַנצער װעלט. און װײַל דער מענעדזשער האָט געהאַלטן בײַ רײדן פֿון שײנהײטן, האָט ער זיך שױן דערלױבט צולײגן נאָך עטלעכע װערטער, אַז אױף דער אױסשטעלונג פֿון שײנהײט אין פּאַריז האָט הענריעטאַ שװאַלב באַקומען דעם ערשטן פּריז.
גענוג. אַנדערע מעלות האָט מען שױן פֿאַרשפּאָרט אױסרעכענען. דאָס טעאַטער האָט זיך שױן סײַ װי געבראָכן פֿונעם פּובליקום, װאָס איז געקומען מקבל־פּנים זײַן דעם שטערן פֿון בוענאָס־אײַרעס, די באַרימטע שײנהײט, װעלכע האָט באַקומען דעם ערשטן פּריז. און ס'איז נײטיק צוצוגעבן, אַז דאָס געערטע פּובליקום, װאָס איז אַ ביסל געװױנט געװאָרן, מע זאָל עס אַמאָל אָפּבלאָפֿן, דאָס הײסט, דערצײלן, אַז אױפֿן הימל איז אַ יריד, איז איצטיקס מאָל געװען באַפֿרידיקט אױפֿן בעסטן אַרט און האָט אױפֿגענומען דעם שטערן פֿון בוענאָס־אײַרעס מיט אַזאַ מין דונערדיקן אַפּלױז, װאָס נאָר אין אַ ייִדיש טעאַטער אין ניו־יאָרק קאָן אַזעלכעס געמאָלט זײַן.
עס איז גרינג זיך פֿאָרצושטעלן, מיט װאָס פֿאַר אַ טאָן ניסל שװאַלב האָט גערעדט מיטן מענעדזשער פֿון טעאַטער, אַז ער איז געקומען צו דער צװײטער פֿאָרשטעלונג שמועסן װעגן באַדינגונגען און דערזען אַן אָנשלאָג בײַ דער קאַסע: „קײנע טיקעטס מער“. ניסל שװאַלב האָט גאָר פֿאַרגעסן, אַז די מעשׂה מיטן ערשטן פּריז אין פּאַריז האָט אױסגעטראַכט דער מענעדזשער פֿון זײַן אײגענער פֿאַנטאַזיע, און ער האָט גענומען דערצײלן מיט היץ, מיט פֿײַער, װי זײַן שטײגער איז, נסים־ונפֿלאָות, װי אַזױ זײַן שװעסטער האָט באַקומען דעם דאָזיקן פּריז. װי אַזױ די אַלע איבעריקע בילד־שײנע פֿרױען האָבן איר מקנא געװען, נישט פֿאַרגונען. װי אַזױ די דירעקציע אַלײן איז געװען אױפֿגערעגט, אַז מען איז געװױר געװאָרן, אַז זי איז אַ ייִדישע טאָכטער. װי אַזױ מע האָט שיִער־שיִער נישט צוגענומען בײַ איר דעם ערשטן פּריז. אַ גליק, װאָס ער, ניסל שװאַלב, האָט זיך אַרױסגעשטעלט, געװאָלט מאַכן זײ אַלעמען אַ סקאַנדאַל. און נישט נאָר געװאָלט, נאָר טאַקע געמאַכט זײ אַ סקאַנדאַל. ער האָט זײ געזאָגט דאָס און דאָס, אַזױ און אַזױ…
ניסל שװאַלב האָט געמוזט איבערהאַקן אינמיטן, װײַל סאַמע דאָ האָט ער דערפֿילט, װי עמעצער האָט אים אָנגעטראָטן אױפֿן פֿוס, נאָר אַזױ שטאַרק, װי דאָס װאָלט געװען אַ פֿוס פֿון אַ סאָלדאַט פֿון דער גװאַרדיע. צום סוף איז דאָס גאָר געװען ברײַנדעלע קאָזאַקס פֿוס. דאָס האָט זי אים אָנגעטראָטן, ער זאָל זיך אַ ביסל אײַנהאַלטן. װי קומט אַהער ברײַנדעלע קאָזאַק? ― סטײַטש, דאָס איז זי דאָך געװען די העכסטע מעקלערין פֿון דער פּרימאַדאָנע שװאַלב. דאָס האָט זי דאָך אַראָפּגעבראַכט פֿון לאָנדאָן דעם „שטערן פֿון בוענאָס־אײַרעס“. הײַנט װי איז דאָס מעגלעך, מע זאָל רײדן פֿון באַדינגונגען ― און זי זאָל נישט זײַן דערבײַ? ניסל שװאַלב האָט זיך נאָכדעם נישט געװוּנדערט דערױף, װאָס ער איז מיט זײַנע מעשׂיות פֿאַרקראָכן אַ ביסל צו װײַט. ער האָט זיך נאָר געװוּנדערט, װי קומט צו אַ נקבֿה אַזאַ שװערער פֿוס?
גליקלעכע הענריעטאַ! זינט זי איז אױף דער בינע, זינט זי איז אַ פּרימאַדאָנע, האָט זי נאָך אַזאַ אױפֿנעם נישט געהאַט אין ערגעץ, װי דאָ אין ניו־יאָרק. אַזעלכע דונערנדיקע אַפּלאָדיסמענטן האָט זי נאָך נישט געהערט, זינט זי לעבט אױף דער װעלט. נײן, דאָס זײַנען נישט געװען אַפּלאָדיסמענטן פֿון מענטשלעכע הענט. אַ מענטשלעכע האַנט איז דען אימשטאַנד אַרױסצולאָזן אַזעלכע הילכיקע קולות? אַזױ הילכיק דונערט עס נאָר, װען מע פּאַטשט קישנס, װען מע שלאָגט אױס בעטגעװאַנט, װען מען רײניקט דורך רױכװאַרג זומער אױף דער זון מיט גוטע שטעקנס, אָדער, װײניקסטנס, װען מע גיט אײנעם אין די הענט אַרײַן צװײ ברעטלעך און מען זאָגט אים „קלאַפּ! שנײַד! בראָק אױף װאָס די װעלט שטײט!“…
מיר מוזן זיך מודה זײַן צום סוף און אױסזאָגן פֿונעם סוד, אַז גאַנץ אױבן אױף דער גאַלעריע זײַנען געװען אַזעלכע מענטשן מיט אַזעלכע „כּלים“ אין די הענט, װאָס האָבן אַרױסגערופֿן דעם דאָזיקן שטורעם אַלעמאָל, װען דער שטערן פֿון בוענאָס־אײַרעס האָט זיך באַװיזן אױף דער בינע, אָדער באַדאַרפֿט פֿאַרלאָזן די בינע. דאָס טעאַטער איז שיִער נישט צעפֿאַלן געװאָרן פֿון אַזאַ דונערן מיט אַזאַ שטורעמען. דאָס אונטערשטע פּובליקום האָט מיט שרעק געקוקט אַרױף, געװאָלט זען, פֿון װאַנען גײט דער קראַך, און האָט אַלײן אױך געהאָלפֿן דונערן און שטורעמען. דאָס ליגט שױן אין דער טבֿע פֿון אַ פּובליקום, װאָס דאַרף נאָר האָבן דעם ערשטן סיגנאַל. װער איז דאָס מחויבֿ צו װיסן, פֿון װאַנען עס גײט דער סיגנאַל? װעמען װעט דאָס אַ שטײגער אײַנפֿאַלן אין קאָפּ, אַז דאָרט ערגעץ זיצן מענטשן מיט „כּלים“ אין די הענט, אָנגעגרײט אױף צו מאַכן אַ דערפֿאָלג דער פּרימאַדאָנע, און אַז צװישן די דאָזיקע „קלאַפּערס“ געפֿינט זיך טאַקע איר אײגענער ברודער?
יאָ. דער ערשטער צװישן די „קלאַפּערס“ איז געװען נישט קײן אַנדערער, װי אונדזער באַקאַנטער טראַגיקער איזאַק שװאַלב ― און דאָס איז טאַקע געװען זײַן „דזשאַב“, װאָס זײַן ברודער ניסל האָט אים אַװעקגעגעבן דערװײַל אױף דער ערשטער צײַט אין אַמעריקע.
סיק טראַנזיט גלאָריאַ מונדיsic transit gloria mundi: אַזױ גײט אַװעק די גלאָריע פֿון דער װעלט ― זאָגט אַ לאַטײַניש שפּריכװאָרט. אױף אונדזער ייִדיש, אַז מיר זאָלן עס װעלן איבערזעצן אַ ביסל פֿרײַער, װעט דאָס הײסן: אָט אַזױ װערט אַמאָל פֿון אַ טראַגיקער אַ קלאַפּער.
אונדזער קאָמונע „קלאַמער שװאַלב עט קאָמפּ.“ איז געגאַנגען אין אַמעריקע, קאָן מען זאָגן, דורך טיר און דורך טױער. אין דער זעלבער צײַט, װאָס דער „שטערן פֿון בוענאָס־אײַרעס“ איז אױפֿגעגאַנגען אױפֿן הימל פֿון דער ייִדישער בינע, האָט זיך געלאָזט הערן אין דער ייִדישער „פּרעסס“ אַ קול־נגינה פֿון אַ „לאָמזשער סאָלאָװײ“, װאָס די בלעטער האָבן אױפֿגעכאַפּט און צעפּױקט איבער גאַנץ אַמעריקע.
הכּל תּלױ במזל ― ס'איז אַ גליק־זאַך. אין לאָנדאָן איז דער דאָזיקער חזן געלעגן פֿאַרשטעקט אין אַ װינקל, זיך געװאַלגערט אין אַ קעלער, געשטאָרבן, נישט הײַנט געדאַכט, מיט דער גאַנצער משפּחה דרײַ מאָל אָ טאָג פֿון הונגער, געמוזט אָנקומען צו די טובֿות פֿון די לאָנדאָנער „טשאַרעטיעסcharities: גמילות־חסדים“ און צו די עצות פֿון אַזעלכע גוטע מענטשן װי מיסטער קלאַמער. און דאָ, אין ניו־יאָרק, איז ער מיטאַמאָל מפֿורסם געװאָרן, אױסגעװאַקסן מיט דרײַ קעפּ העכער און באַקומען אַ נאָמען, װאָס קלינגט פֿון אײן עק שטאָט ביזן אַנדערן.
אין אַלע בלעטער און אױף אַלע בלאָקס אױף די אַפֿישן האָט איר געקאָנט יענעם סעזאָן לײענען יעדן טאָג די דאָזיקע שרײַענדיקע בחצוצרות־וקול־שופֿרדיקע אַנאָנסן:
„קומט הײַנט אין אונדזער טעאַטער הערן דעם לאָמזשער סאָלאָװײ זינגען כּל־נדרי מיט זײַן קאַפּעליע, װאָס דער קעניג געאָרגGeorge Frederick Ernest Albert 1865-1936 האָט באַװוּנדערט!“
װי אַרום איז דאָס אױסגעװאַקסן דער לאָמזשער חזן אין טעאַטער? און פֿון װאַנען האָט זיך עס גענומען אַהער דער גאָט די נשמה שולדיקער קעניג געאָרג? ― אונדזער פֿרײַנד לעזער דאַרף אַזעלכע קשיות נישט פֿרעגן. ער דאַרף זיך נאָר דערמאָנען, אַז מיר זײַנען מיט אונדזער קאָמונע נישט אין יעהופּעץ, נאָר אין דער גאָלדענער מדינה פֿון קאָלומבוסן, אינעם פֿרײַען גוטן גליקלעכן לאַנד, װאָס הײסט אַמעריקע.
װאָס מע װיל, קאָן מען זאָגן אױף אונדזערע ברידער אין דער גאָלדענער מדינה: למשל, אַז זײ זײַנען אַ ביסל צו להוט נאָך די ביזנעס, אַז זײ װאַרפֿן זיך אַרױף אױפֿן אַמעריקאַנער לעבן מיט אַן אומגעהײַערער זשעדנעקײט, װערן גיך אַמעריקאַניזירט, װילן אױסזען מער אַמעריקאַניש, װי די אַמעריקאַנער אַלײן, און נאָך אַזעלכע זאַכן, װאָס בײַ אײנעם איז עס אַ חסרון, בײַם אַנדערן ― אַ מעלה, ― אײן שבֿח מוז מען אױף זײ נאָכדערצײלן, אַז דעם אַלטן פּסוק פֿון אונדזער אַלטן חומש: „ואַהבֿתּם את הגר“ ― איר זאָלט ליב האָבן דעם פֿרעמדן, װײַל איר זענט אַלײן געװען פֿרעמדע ― דעם דאָזיקן פּסוק פֿאַרגעסן זײ קײנמאָל נישט און װעלן נישט פֿאַרגעסן, אַפֿילו װען זײ זאָלן װערן אױסגעגרינט אױפֿן געלסטן אױפֿן. איך זאָל װיסן, אַז מע װעט מיך נישט באַשולדיקן אַז איך בין מגזם, װאָלט איך זאָגן, אַז אין דער מיצװה פֿון הכנסת־אורחים איז דאָרט יעדער ייִד כּמעט אַן אַבֿרהם־אָבֿינו. אַן אורח, נישט נאָר אַ קרובֿ, נאָר גלאַט אַ לאַנדסמאַן איז בײַ זײ אַ גאַנצער אַנטיק. יעדער אַמעריקאַנער ייִד, װאָס איז אַלײן אַמאָל געװען אַ געפּלאָגטער און פֿאַרזוכט דעם טעם פֿון עמיגראַנט, קױם האָט ער זיך אַרױפֿגעאַרבעט אױף אַ שטיקל מעמד, װעט ער זיך נישט באַרויִקן, ביז ער װעט נישט אַראָפּברענגען אײנציקװײַז די איבעריקע משפּחה פֿון דער אַלטער הײם. ער זאָל נאָר קאָנען, װאָלט ער, דאַכט זיך, אַ בעלן געװען אַז דאָס גאַנצע שטעטל זײַנס מיטן רבֿ און מיטן שוחט און מיטן חזן זאָלן זיך אַריבערפּעקלען צו אים אין זײַן נײַער געבענטשטער הײם. לאָזן אַלע זען, װאָס פֿאַר אַ לעבן ער מאַכט אין דער גאָלדענער מדינה פֿון קאָלומבוסן, און לאָזן זײ אױך מאַכן אַ לעבן.
מע דאַרף נישט מײנען, פֿונדעסטװעגן, אַז מיר זײַנען גענײגט צו זינגען אַ דיפֿיראַמב, אַ לױבליד צו אונדזערע אַמעריקאַנער ברידער און אַרױסשטעלן זײ אַלע פֿאַר צדיקים־גמורים. מענטשן זײַנען אַלעמאָל און אומעטום נאָר מענטשן. קומט אַראָפּ אַ לאַנדסמאַן, נעמט מען אים אױף מיט דער גרעסטער גאַסטפֿרײַנדלעכקײט. מע װײסט נישט די ערשטע צײַט, װוּ מע זאָל אים אַװעקזעצן. מע איז זיך מיט אים משׂמח. מע שטאָלצירט מיט אים. מע גיט אים די בעסטע עצות. מע װײַזט אים דעם ריכטיקסטן װעג. מע שטיצט אים אָפֿטמאָל אונטער מיט אַ מזומנעם דאָלאַר, אַזױ װײַט װי מע קאָן. דאָס אַלצדינג איז אָבער נאָר אױף דער הײסער שעה. די צײַט שטײט נישט. פֿאַראַן אַ פּסוק בײַ זײ, אַ האַרטער פּסוק: „טײַם איז מאָניtime is money ― צײַט איז געלט“. אַװעק די הײסע שעה, זאָגט מען צו אים: אַצינד, מיסטער, צו דער אַרבעט! דאָס לאַנד איז פֿאַר דיר אָפֿן, גײ, ברודערל, מאַך אַ לעבן“…
און דער פֿרישער אורח, אױסגערוט און אַרומגעקוקט זיך, גײט אַרױס אױף דער קאָכנדיקער גאַס און בלײַבט אַ פֿאַרטומלטער.
װאָס איז די מעשׂה?
אינעם דאָזיקן פֿאַרהאַװעטן, פֿאַרטאַרעראַמטן לאַנד פֿון „האַרריאָפּ“, װוּ קײנער האָט קײן צײַט נישט און אַלע זײַנען פֿאַרביזיט פֿון גאַנץ פֿרי אָן ביז שפּעט אין דער נאַכט, אַז עס קומט צו פֿאָרן אַן אורח, אַרײַנרוקן אַ שלום־עליכם, מכבד זײַן מיט אַ שמעק־טאַבאַק און פֿרעגן: דאַרף ער נישט װאַרטן, ביז עמעצער װעט אים אָפּשטעלן אין גאַס, „מה שמכם?“ ― ער װעט דאַרפֿן דערױף לאַנג װאַרטן. נײן. דאָס איז אַ לאַנד פֿון זעלבשטענדיקײט. אַ לאַנד, װוּ יעדער איז אַ באַלעבאָס אױף זיך אַלײן. אַ לאַנד, װאָס האָט אױסגעאַרבעט אַן אײַזערנעם פּרינציפּ: „העלפּ יור סעלף“ ― העלף זיך אַלײן. אױף אונדזער לשון װעט דאָס הײסן אַזױ פֿיל, װי: „פֿעטער, שטײט מיר נישט אױפֿן װעג!“ „פֿעטער אַקערט מיט דער נאָז, אַרבעט מיט די זײַטן!“ אָדער: „פֿעטער, איר קאָנט גײן שטאַרבן, אױב איר האָט נישט װאָס צו עסן“. נײן. אין אַזאַ לאַנד דאַרפֿט איר נישט װאַרטן אױף כּיבוד און אַרױסקוקן אױף נסים. איר באַדאַרפֿט אַלײן זיך מטריח זײַן אָפּשטעלן יעדן אײנציקן און אַרױס מיט לשון: „סער, איך בין דער און דער און קאָן דאָס און דאָס ― אפֿשר דאַרפֿט איר הענט?“… הענט ― דאָס איז דער עיקר. נישטאָ קײן מענטשן, נאָר הענט, װאָס לײגן פֿאָר. הענט, װאָס רײדן. הענט, װאָס שרײַען: „הענט! הענט!“ ― און װאָס העכער איר װעט שרײַען „הענט“ ― איז אַלץ בעסער פֿאַר אײַך.
נאָר איר דאַרפֿט נישט זײַן נאַיִװ און מײנען, אַז ס'איז נײטיק, אַז איר אַלײן דאַרפֿט אַרומגײן איבער דער סטריט און שרײַען: „הענט! הענט!“ נײן. דערױף איז געגעבן געװאָרן אַ „פּרעסס“. דערױף זײַנען באַשאַפֿן געװאָרן צײַטונגען, װאָס באַדינען דאָס ברײטע פּובליקום און װאָס זײַנען באַזעצט און פֿאַרזײט, דורכגעשפּיקעװעט און אָנגעניזשעט מיט לעבעדיקע אַדװערטײזמענטס און שרײַענדיקע אַנאָנסן פֿון אױבן ביז אַראָפּ, װאָס רײדן װעגן זיך, קלינגען, פֿײַפֿן און טרומײטערן בחצוצרות וקול שופֿר! און װער נאָך עס װיל אין דעם לאַנד מאַכן אַ לעבן, און װער נאָר עס װיל זײַן באַװאָרנט, אַז ער זאָל אין דעם פֿרײַען גאָלדענעם אַמעריקע נישט אױסגײן שטילערהײט פֿון הונגער, ― דער מוז אָנקומען צו דער הילף פֿון דער „פּרעסס“. דער מוז ― צי ער װיל צי ער װיל נישט ― אַדװערטײַזן זיך אין אַלע בלעטער, אָפּלױבן זיך אַלײן און זײַן סחורה אין טאָג אַרײַן, קלינגען אין אַלע גלעקער, פֿײַערן און טרומײטערן בחצוצרות וקול שופֿר!
די דאָזיקע לאַגע האָט באַלד פֿאַרשטאַנען אונדזער פֿירער פֿון דער קאָמונע. ער האָט אָנגעשמעקט מיט זײַן נאָז און געכאַפּט מיט זײַן אױג, אַז מע טאָר נישט מאַכן לאַנגע שהיות, אַז מע באַדאַרף נעמען די לײצעס אין אײן האַנט, די בײַטש אין דער אַנדערער האַנט ― און מאַרש! דערצו האָט אים מיטן לאָמזשער חזן צוגעשפּילט אַ ביסל די צײַט און אַ ביסל די הצלחה. די צײַט איז געװען, װי מיר װײסן שױן, ימים־טובֿים-צײַט, װען חזנים זײַנען אין אַמעריקע אַ גאַנגבאַרער אַרטיקל. און די הצלחה איז געװען, װאָס אַקוראַט צו זײער אָנקומען קײן ניו־יאָרק איז אַ געװיסע „סאָסײַעטיsociety: מסיבה“ געבליבן אָן אַ חזן. און כאָטש די סחורה איז אין אַמעריקע דאָ איבערגענוג, אַזױ, אַז אױף דעם ערשטן אַנאָנס: „עס װערט געזוכט אַ חזן אױף ימים־נוראָים“ ― האָבן זיך אַ שאָט געגעבן חזנים פֿון דער װעלט, און אונדזער לאָמזשער חזן איז אױסגעקומען אױסצושטײן אַ געװאַלדיקן קאָנקורס, האָבן זיך אָבער אַרײַנגעמישט זײַנע לאָמזשער לאַנדסלײַט און אונדזער לאָמזשער חזן איז געװאָרן „אָלל־רײַט“.
דאָס איז אָבער געװען נישט מער װי אַן אינטערמעצאָ, אַן הקדמה צו דער קאַריערע פֿונעם לאָמזשער סאָלאָװײ. אַן אַמעריקאַנער סאָסײַעטי דאַרף אַ חזן נאָר אױף ימים־נוראָים, און פֿון ימים־נוראָים אַלײן קאָן מען קײן לעבן נישט מאַכן. דאָ האָט זיך אַרױסבאַװיזן אונדזער קאָמבינאַטאָר ניסל שװאַלב מיט זײַן אונטערנעמונגס־טאַלאַנט. ער האָט אָפּגעדונגען אַ האָלhall: זאַל און געלאָזט אָפּדרוקן אין אַלע בלעטער אַזאַ מין אַנאָנס:
„אַ מענטש אַ סאָלאָװײ. אַ האַלדז אַ קלאַרנעט. אַ קול אַ פֿידל. דאָס איז דער װעלט־באַרימטער לאָמזשער חזן מיט זײַן אײגענעם כאָר. ער װעט זינגען כּל־נדרי אין דעם און דעם מוזיק־האָל מיט באַגלײטונג פֿון זײַן אײגענער קאַפּעליע אױף אַלערלײ אינסטרומענטן, װאָס האָבן געשפּילט פֿאַרן קעניג געאָרג“.
דער ערשטער קאָנצערט איז געװען אױך דער לעצטער קאָנצערט, װײַל אױף מאָרגן אינדערפֿרי איז אונדזער ניסל שװאַלב און זײַן געלט־שותּף מיסטער קלאַמער געזעסן בײַ אַ גלאָז ביר און אַ האַװאַנאַ־סיגאַר מיט אַ מענעדזשער פֿון אַ ייִדיש טעאַטער און אונטערגעשריבן אַן אַגרימענטagreement: אָפּמאַך אױף דרײַסיק ספּעקטאַקלען, אין װעלכן דער „לאָמזשער סאָלאָװײ“ מיט זײַן קאַפּעליע דאַרף זינגען אַלע נאַכט כּל־נדרי אין דער באַרימטער אָפּערעטע, װאָס הײסט טאַקע מיטן נאָמען „כּל־נדרי“.
נאָכדעם װי דער אַגרימענט איז געװען אונטערגעשריבן, און דער מענעדזשער האָט אים אַרײַנגעלײגט אין זײַט־קעשענע, אַזױ האָט מיסטער קלאַמער באַלד חרטה געקריגן אױפֿן געשעפֿט און גענומען עסן דעם קאָמפּאַניאָן, ניסל שװאַלב, למאַי ער האָט זיך אַזױ געאײַלט פֿאַרהאַנדלען אַזאַ סחורה בחצי־חינם. אַ סימן ― נאָך די ערשטע עטלעכע ספּעקטאַקלען האָט דער זעלבער טעאַטער־מענעדזשער אונטערגעשריבן מיט זײ אַ נײַעם אַגרימענט אױף נאָך דרײַסיק ספּעקטאַקלען פֿאַר אַ פּרײַז פּונקט דרײַ מאָל אַזױ פֿיל. דאָס האָט געבראַכט דערצו, אַז די צװײ שותּפֿים, מיסטער קלאַמער און ניסל שװאַלב, זאָלן זיך דעם ערשטן מאָל אױפֿן אַמעריקאַנישן באָדן צעאַמפּערן, צעװערטלען זיך, אָנרופֿן אײנס דאָס אַנדערע מיט פֿאַרשײדענע נעמען, װאָס מיר קאָנען בשום אופֿן זײ נישט ברענגען, װײַל זײ פּאַסן זיך נישט פֿאַר אַזעלכע דזשענטללײַט, װי די דאָזיקע צװײ. אַזאַ װערטלען זיך האָט געקאָנט געשלאָסן װערן מיט אָ מיאוסן סקאַנדאַל, װאָרעם אײנער פֿון זײ (ניסל שװאַלב) האָט שױן געהאַט אָנגעבאָטן מזומנע פּעטש פֿאַר זײַן קאָמפּאַניאָן (מיסטער קלאַמער). אַ גליק, װאָס דער חזן מיט דער חזנטע האָבן זיך אַרײַנגעמישט און באַצײַטנס צענומען די צעאַמפּערטע קאָמפּאַניאָנען, זײ דערמאָנט, אַז זײ שטײט פֿאָר זײער אַ װיכטיקע אַרבעט, אױב נישט די װיכטיקסטע: באַשטאַטן ראַפֿאַלעסקאָן. דערװײַל האָט די חזנטע געמאַכט זײער אַ שײנעם סאַפּער פֿאַר דער גאַנצער קאָמונע, אײַנגעלאַדן די מאַדאַם טשערניאַק (ברײַנדעלע קאָזאַק) און אַ פּאָר לאָמזשער לאַנדסלײַט, װאָס האָבן צוגעזאָגט קומען מיט זײערע „מיסעסן“ פֿאַרברענגען מיט זײער לאַנדסמאַן, דעם לאָמזשער סאָלאָװײ, אַן אָװנט, באַקענען זיך מיט זײַנע קאָמפּאַניאָנען און געבן אַ לעב אונטער, װי גאָט האָט געבאָטן.
„באַשטאַטן“ ראַפֿאַלעסקאָן איז געװען נישט אַזױ לײַכט, װי אונדזערע שותּפֿים פֿון דער „קאָמונע“ האָבן זיך געקאָנט פֿאָרשטעלן. ערשטנס האָט מען ראַפֿאַלעסקאָן כּמעט נישט אָנגעקוקט אין די אױגן, פֿון זינט מען איז געקומען קײן אַמעריקע. גאַנצע טעג פֿירט ער זיך אַרום מיט דער מאַדאַם טשערניאַק ― „טאָמער װײסט איר, װאָס פֿאַר עסקים בײַ אים מיט אָט דער חיה?“ ― און קומט אױף דער נאַכט, זעט מען אים נישט. ער איז אױסן אומעטום אױף אַלע קאָנצערטן, אין אַלע טעאַטערס אינעם אַריסטאָקראַטישן גױיִשן ניו־יאָרק, װאָס מע רופֿט עס „אַפּטאַון“, גלײַך װי ער װאָלט געקומען אַהער צו די גױים, נישט צו די ייִדן. גלײַך װי נישט דאָס ייִדיש טעאַטער האָט פֿאַר אים אַן אינטערעס. גלײַך װי ער װאָלט נישט זײַן קײן ייִדישער אַרטיסט, קײן בלאָנדזשענדיקער שטערן פֿון דעם ייִדישן נע־ונדנעם טעאַטער, קײן קינד פֿונעם ייִדישן געטאָ.
די ערשטע צײַט האָבן אונדזערע „קאָמונע“־מענטשן דערױף זיך נישט אַזױ שטאַרק אַרומגעקוקט. אַ יונגערמאַן ― האָבן זײ זיך געטראַכט ― דאָס ערשטע מאָל אין אַ פֿרעמד לאַנד, לאָז ער זיך אַ ביסל אַרומזען. װײַטער־װײַטער אָבער האָבן זײ אָנגעהױבן קוקן אױף אים קרום, נאָכפֿרעגן זיך, װוּהין ער גײט און װאָס ער טוט, און גענומען זאָגן מוסר, למאַי ער קוקט זיך נישט צו צו דעם, װאָס ער באַדאַרף? למאַי ער שטודירט בעסער נישט די ייִדישע בינע אינעם ייִדישן ניו־יאָרק, װאָס הײסט „דאַון־טאַוןdowntown“, און למאַי ער זעט נישט עפּעס נאַשן פֿון די באַרימטע אַמעריקאַנער ייִדישע „סטאַרס“?
דערױף האָט זײ ראַפֿאַלעסקאָ אָפּגעענטפֿערט, אַז די ייִדישע בינע פֿאַרשפּאָרט ער צו שטודירן, ער קען זי שױן דורך און דורך, און אױב עס קאָן זײַן אַ רעדע פֿון „נאַשן“, קאָן עס נאָר מעגלעך זײַן בײַ די אומות־העולם, אין די אַמעריקאַנער גרױסע טעאַטערן.
דאָס איז אָבער געװען מער נישט אַז אַ תּירוץ פֿאַר די בענטשליכט. ראַפֿאַלעסקאָ איז געװען פֿאַרנומען אין ניו־יאָרק מיט זײַנע אײגענע ביזנעס, װי מיר װעלן אין גיכן געװױר װערן. די קאָמונע־מענטשן האָבן אָבער דערמיט נישט געקאָנט זײַן צופֿרידן. זײ האָבן געװאָלט דורכױס, אַז זײער שפּיגל ראַפֿאַלעסקאָ זאָל װאָס גיכער אױפֿטרעטן פֿאַרן ניו־יאָרקער ייִדישן פּובליקום, באַװײַזן װער ער איז און װאָס ער איז.
נאַטירלעך האָט ניסל שװאַלב געטאָן װאָס ער האָט געקאָנט. ער האָט קודם באַקאַנט געמאַכט אַלע רעפּאָרטערס פֿון די ייִדישע צײַטונגען מיט דער ביאָגראַפֿיע פֿון לעאָ ראַפֿאַלעסקאָ אין קורצן. ער האָט זײ איבערגעגעבן, יעדן באַזונדער בסוד, אַז ראַפֿאַלעסקאָ שטאַמט פֿון דער אָנגעזעענסטער ייִדישער פֿאַמיליע אין בוקאַרעשט. אַז זײַן פֿאָטער ― סעמיואיל ראַפֿאַלעסקאָ ― איז אײנער פֿון די רײַכסטע באַנקירן אין רומעניע, װאָס האָט באַקומען בירגער־רעכט פֿונעם קעניג אַלײן. נאָר עס האָט אים אָפּגעקאָסט אַ מענגע! נאָך קינדװײַז האָט דער קלײנער לעאָ אַרױסבאַװיזן געװאַלדיקע אַרטיסטישע פֿעיִקײטן און געחלומט שטודירן „קונסט“, האָבן די פֿאַנאַטישע עלטערן נישט געװאָלט נישט הערן, נישט זען. איז זיך מישבֿ דער יונגער לעאָ און שטעלט זיך פֿאָר אײנמאָל פֿאַר דער רומענישער קעניגין, די באַװוּסטע דראַמאַטישע שריפֿטשטעלערין קאַרמען סילװאַPauline Elisabeth Ottilie Luise 1843-1916…
― קאַרמען סילװאַ איז אַ שריפֿטשטעלערין פֿון נאָװעלן, ― רײַסט אים איבער דער רעפּאָרטער. נאָר ניסל שװאַלב פֿאַלט נישט אַראָפּ בײַ זיך. ער דערצײלט װײַטער:
― אָבער אַ מבֿינטע אױף דראַמע איז זי שױן? נו, אַלזאָ האָט זיך אונדזער לעאָ ראַפֿאַלעסקאָ פֿאָרגעשטעלט פֿאַר איר און פֿאָרגעלײענט אַ פּאָר מאָנאָלאָגן, איז די קעניגין אַזױ אַרױס פֿון די כּלים, אַז זי האָט אים אױף איר רעכענונג געגעבן שטודירן אין גרעסטן רומענישן טעאַטער. דער יונגער ראַפֿאַלעסקאָ אָבער האָט תּמיד געשטרעבט צו דער ייִדישער בינע. „איך בין, זאָגט ער, אַ קינד פֿון ייִדישן פֿאָלק, און איך דאַרף, זאָגט ער, דינען מײַן פֿאָלק, מײַן שפּראַך, נישט קײן פֿרעמדע“. און אײנמאָל אין אַ שײנעם פֿרימאָרגן האָט ער זיך אַװעקגעלאָזט מיט אַ ייִדישער װאַנדער־טרופּע, װאָס האָט אַרומגעבלאָנדזשעט אין יענער צײַט איבער רומעניע פֿון שטאָט צו שטאָט. דער דירעקטאָר פֿון יענער טרופּע איז געװען אײנער אַ געװיסער אַרטיסט און הױך־געלערנטער דראַמאַטורג האָלצמאַן, בערנאַרד האָלצמאַן, דער באַרימטער פֿאַרפֿאַסער פֿון דעם באַרימטן װערק „אוריאל אַקאָסטאַ“…
דאָ האָט אים דער רעפּאָרטער געמוזט אונטערברעכן:
― עסקיוז מיExcuse me: זײַט מיר מוחל, מיסטער שװאַלב, דער פֿאַרפֿאַסער פֿון „אוריאל אַקאָסטאַ“ איז נישט האָלצמאַן, נאָר קאַרל גוצקאָװKarl Ferdinand Gutzkow 1811-1878.
ניסל שװאַלב איז אָבער נישט פֿון די, װאָס פֿאַרלירן זיך. ער פֿאַרענטפֿערט זיך:
― איך װײס, אַז דער פֿאַרפֿאַסער איז קאַרל גוצקאָװ. איך מײן דעם איבערזעצער אױף ייִדיש.
― אַי בעג יור פּאַרדעןI beg your pardon: זײַט מוחל! ― שלאָגט אים איבער נאָכאַמאָל דער פֿאַרעקשנטער רעפּאָרטער. ― דער איבערזעצער פֿון „אוריאל אַקאָסטאַ“ איז נישט האָלצמאַן, נאָר יוסף לערנערOsip Mikhailovich Lerner 1847-1907.
ניסל שװאַלב האַקט װײַטער:
― איך װײס, אַז לערנער. לערנער איז געװען דער ערשטער איבערזעצער. איז אָבער האָלצמאַן נישט געװען צופֿרידן מיט דער איבערזעצונג, האָט ער אײנמאָל אין אַ שײנעם פֿרימאָרגן זיך אַװעקגעזעצט אױף אַ גאַנצער נאַכט און האָט איבערגעזעצט דאָס גאַנצע װערק איבער אַ נײַס, ספּעציעל פֿון ראַפֿאַלעסקאָס װעגן, און ס'איז אים זײער געלונגען. קײנער האָט נאָך נישט איבערגעזעצט „אוריאל אַקאָסטאַ“, װי האָלצמאַן, און קײנער האָט נאָך אַזױ נישט געשפּילט די ראָלע, װי ראַפֿאַלעסקאָ. איר קאָנט פֿאַרשטײן פֿון דעם פֿאַקט אַלײן, אַז אין װין האָט אײנמאָל זאָנענטאַל, דער גרױסער זאָנענטאַל, געזען ראַפֿאַלעסקאָן אין דער ראָלע פֿון אוריאל אַקאָסטאַ, האָט ער זיך צעװײנט, װי אַ קלײן קינד, און געזאָגט אײנמאָל פֿאַר אַלעמאָל, אַן עק ― מער שפּילט ער שױן נישט די ראָלע! און װאָס מײנט איר? ער האָט געהאַלטן װאָרט: ער האָט זי טאַקע נישט געשפּילט ביזן טױט אַרײַן ― איך זאָל אַזױ האָבן אַלעמענס גוטס…
די אַמעריקאַנער רעפּאָרטערס זײַנען נישט קײן שרעקעדיקע קינדער. זײ װײסן, װאָס הײסט בלאָף. האָבן זײ מער נישט װי צוגעפֿיקסט אַ ביסל דאָס אַלץ װאָס זײ האָבן זיך אָנגעהערט פֿון ניסל שװאַלב. דאָס הײסט, אַ ביסל האָבן זײ אַרױסגעװאָרפֿן, אַ ביסל צוגעלײגט ― און עס איז אַרױס אַ װוּנדערלעכע ביאָגראַפֿיע.
אױפֿן אַנדערן טאָג, אַז ראַפֿאַלעסקאָ האָט געעפֿנט דאָס בלאַט, האָט ער איבערגעלײענט זײַן אײגענע ביאָגראַפֿיע, באַטיטלט מיט אַ כּפֿול־שמונהדיק קעפּל מיט גרױסע אותיות:
אױף אונדזער יונגן העלד איז אָנגעפֿאַלן אַזאַ געלעכטער, אַז מע האָט אים קױם אָפּגעראַטעװעט.
„קיבעץ“ ― דאָס איז אַ ייִדיש־אַמעריקאַניש װאָרט, געבױרן געװאָרן אױפֿן אַמעריקאַנישן באָדן, אין די ספֿערן פֿון דער ייִדישער פּרעסע און ייִדישן טעאַטער.
איבערזעצן דאָס װאָרט אױף אונדזער לשון ― מוז איך אָנקומען צו אַ גאַנצער רײ פֿון װערטער און באַגריפֿן און פּרוּװן זאָגן אַזױ:
זיך קיבעצן הײסט: איבערװאַרפֿן זיך מיט שטעכװערטער, פֿירן רכילות אױפֿן אָרט, רײדן לשון־הרע אין די אױגן, אײַנעסן זיך אין די בײנער, אַרײַנקריכן יענעם אין די גרגרת, דערלאַנגען ביז דער זיבעטער ריפּ, דרעלעװען אין אױער, טרעפֿן אין שװאַרצאַפּל, זאַלצן אױף די װוּנדן, טרײבערן די קישקעס, רײַסן די הױט, טרענען די אָדערן, דערגײן די יאָרן, מאַכן די עקטיקע, באַגראָבן נײַן אײלן, מיט גוטן שלאָגן כּפּרות, קושנדיק אַרױסנעמען די נשמה ― אָ! אונדזער ייִדיש לשון איז, ברוך־השם גענוג רײַך. איז אָבער דער חסרון, װאָס די אַלע באַגריפֿן צוזאַמען גענומען, קומען נישט צו דעם אײן און אײנציקן װאָרט „קיבעץ“, װאָס נאָר אױפֿן שטאַרקן אײגנאַרטיקן אַמעריקאַנישן באָדן האָט געקאָנט אַזעלכעס אױפֿבליִען און אױסװאַקסן. און װי באַלד אַזױ, האָב איך מורא, אַז עס װעט מיר זײַן שװער איבערצוגעבן אײַך, װאָס איז דאָס אַזעלכעס „קיבעצאַרניע“.
די קיבעצאַרניע ― דאָס איז אַ מין קלוב, אָדער אַ קאַפֿע אַזעלכע אינעם נײַנטן דיסטריקט פֿון ניו־יאָרק, װוּ עס קומען זיך צונױף אַ געװיסער קלאַס אינטעליגענטן, װאָס האָבן אַ שײַכות צו ליטעראַטור, טעאַטער און פּאָליטיק.
דאָס זײַנען דאָס רובֿ מענטשן פֿון פֿאַרשײדענע לאַגערן און אַלערלײ פּאַרטײען, מערסטנטײל ― קעגנערס, אָפֿטמאָל ― קאָנקורענטן, און כּמעט אָן אױסנאַם ― פֿאַרביטערטע שׂונאים אױפֿן לעבן, װאָס האָבן זיך פֿײַנט, קאָנען זיך נישט אָנקוקן דעם פּרצוף, נישט הערן אײנס דעם אַנדערנס נאָמען. נײן, דאָס זײַנען אַזעלכע פֿאַרברענטע שׂונאים, װאָס אַז אײנער פֿון זײ, למשל, זאָל חלילה, צומאַכן אַן אױג, װאָלט דער אַנדערער געגאַנגען טאַנצן אַ פֿרײלעכס בײַ אים אױפֿן קבֿר.
אין אַ געװיסער צײַט קומען זיך צונױף אין דער קיבעצאַרניע די דאָזיקע פּאַרשױנען, באַזעצן זיך אױף זײערע געװיסע ערטער, יעדער בײַ זײַן טישל, אַרומגערינגלט מיט זײַנע פּאַרטײ־מענטשן און מיט זײַנע פּאַטריאָטן. מע הײסט זיך דערלאַנגען עפּעס נעמען אין מױל אַרײַן, מע פֿאַררױכערט ציגאַרן ― און עס הײבט זיך אָן אַ קיבעצערײַ, דאָס הײסט, כּלומרשט גאָר אין גוטן מוט הײבט מען אָן איבערװאַרפֿן זיך אײן טישל איבערן אַנדערן מיט קאָמפּלימענטן, שטעכװערטער און לצנות, װיצן און פּליאָטקעס, חכמות און פּלױדערײַען, איבערװאַשן אײנס דאָס אַנדערע דאָס קױטיקע גרעט דורך אַ ביסל צו שאַרפֿע און צו איבערגעטריבענע קריטיק און הומאָריסטישע גוזמאָות, אָנטרעטן פֿאַרבײַגײענדיק יענעם סאַמע דאָרט, װוּ עס טוט װײ, זען מיט פֿאַרגעניגן, װי יענער מיניעט זיך, צאַפּלט, באַקומט שיִער די אַפּאָפּלעקציע ― און דאָס אַלץ דװקא אין בעסטן אױפֿן, אױף קאַטאָװעסלעך, מיט אַ ליבלעך שמײכעלע, אָדער מיט אַ הילכיקן געלעכטער.
די קיבעצאַרניע ― דאָס איז אַ מין פֿרײַער גיהנום, װוּ מענטשן בראָטן און פּרעגלען זיך אױפֿן פֿײַער, אַ מין שװיצבאָד, װוּ מען בעזעמט זיך אײנס דאָס אַנדערע. דאָ אין דער קיבעצאַרניע, װערן באַשאַפֿן עקסטרעמען, פֿאַבריצירט מײנונגען און רעפּוטאַציעס, באַשטימט קאַריערעס פֿון שרײַבערס, אַרטיסטן און קינסטלערס. די קיבעצאַרניע זאָגט אַרױס איר ערשטע מײנונג קורץ און שאַרף צו גוטן אָדער צו בײזן. די קיבעצאַרניע טראָגט אַרױס איר װערדיקט ― טױט אָדער רױט. די קיבעצאַרניע לײגט איר שטעמפּל: „אָלל־רײַט“ אָדער „לעזאָזל“.
אַצינד, אַז איר װײסט שױן, װאָס עס איז אַזעלכעס „קיבעצאַרניע“, װעלן מיר אײַך בעטן אױף אַ װײַלע אַהין מיט אונדז אַרײַנצוטרעטן.
דאָס איז געװען אין אַן אָסיענדיקן נעפּל־טאָג, אײנער פֿון די טעג, װען די אומזיכטיקע הימלען פֿון ניו־יאָרק, פֿאַרשטעלט מיט די הױכע אומגעלומפּערטע מױערן, װאָס מע רופֿט זײ דאָרטן „װאָלקן־קראַצערס“, און מיט די אײַזערנע הימל־באַנען, װאָס הײסן דאָרט „עלעװײטעדelevated: דערהױבענע“, זײַנען פֿאַרװײנט און פֿאַררױכערט און כאַפּן דעם אָנבליק פֿון לאָנדאָנער הימל.
און געװען איז עס פֿאַרמיטאָג־צײַט, די שעה, װען די צװײטע שטאָט פֿון דער װעלט האַלט סאַמע אין דעם רעכטן טאַרעראַם: אַלץ איז ביזי ― דאָס הײסט, אַלץ רױשט, אַלץ אַרבעט, אַלץ לױפֿט, אַלץ קױפֿט, אַלץ האַנדלט, אַלץ װאַנדלט. מיט אײן װאָרט ― ס′איז אַ קעסל און עס קאָכט.
נישט קוקנדיק װאָס דאָס איז געװען די סאַמע ביזי־צײַט, איז די „קיבעצאַרניע“ געװען פֿול געפּאַקט. אַלע טישלעך זײַנען געװען באַזעצט. אַ שפּילקע נישט דורכצוּװאַרפֿן. אַ בלױער רױך איז געשטאַנען ― כאָטש מיט אַ מעסער דורכצושנײַדן. אַלץ האָט גערעדט, געפּלױדערט און געגראַגערט. הכּלל, דער עולם האָט געהאַלטן אין רעכטן קיבעצן.
בײַ אײנעם פֿון די טישלעך זײַנען געזעסן דרײַ פּאַרשױנען, געטרונקען ביר און געװען פֿאַרטיפֿט אין אַ שמועס, אַז זײ האָבן גאָרנישט געהערט, אַז פּונקט אין דער מינוט זײַנען זײ בײַ אַלעמען אין די מײַלער, װערן געקיבעצט פֿונעם עולם אױפֿן שאַרפֿסטן אַרט. די דרײַ פּאַרשױנען האָבן געהאַלטן אין אײן רײדן אײנס איבערן אַנדערן, אין אײן דערצײלן גרױסקײט, באַרימען זיך און האַקן שקרים אױף װאָס די װעלט שטײט. פֿון די דאָזיקע דרײַ פּאַרשױנען, װאָס האָבן זיך פֿאַרהערט אין ליגן, זײַנען צװײ פֿון זײ אונדז גאַנץ גוט באַקאַנט נאָך פֿון דער אַלטער װעלט, פֿון לאָנדאָן. דאָס זײַנען געװען זײ, אונדזערע בעסטע פֿרײַנד, מיסטער קלאַמער און ניסל שװאַלב. איצט בלײַבט אונדז נאָך צו באַקענען זיך מיטן דריטן פּאַרשױן, װאָס איז שױן נישט קײן לאָנדאָנער, נאָר אַן עכטער אַמעריקאַנער. אַן אַמעריקאַנער װעט איר דערקענען פֿאַר אַ מײַל. אַן אַנדער אױסזען, מיט אַן אַנדער שפּראַך, מיט אַן אַנדער האַלטן זיך, מיט אַן אַנדער באַנעמען זיך. בעת דער ענגלענדער איז אַ פֿאַרזאָרגטער, פֿאַרציטערט מעלאַנכאָליקער, איז דער אַמעריקאַנער אַ לעבעדיקער, אַ פֿרײלעכער יענקי מיט קלוגע שאַרפֿע אױגן, מיט פֿרײַע אָנגענעמע מאַניערן, מיט פֿרעמדע, נאָר גאָלדענע צײן.
דער פּאַרשױן, װאָס מיר גײען באַשרײַבן, איז אַ ייִדיש־אַמעריקאַנער טעאַטער־מענעדזשער, און זײַן נאָמען איז ניקעל.
ניקעל איז אײנער פֿון די פּאָפּולערסטע פּערזענלעכקײטן אינעם ייִדישן ניו־יאָרק. אײנער פֿון יענע גוטע ליבע מענטשלעך, װאָס אין אַמעריקע רופֿט מען עס אָן „אַ גוד באָיa good boy: אַ װױלער יונג“. אױף אונדזער לשון װעט עס הײסן אַזױ גרױס װי „אַ גוט ברודערל“, אָדער אַ גוטער ברודער ביז גאָר! אַ מזג־טובֿ! דאָס העמד פֿונעם לײַב. שטענדיק װעט איר טרעפֿן בײַ אים אַ פֿרײַנטלעך שמײכעלע אױפֿן תּמיד יונגן אָפֿענעם פֿרײלעכן פּנים. אַלעמאָל האָט ער פֿאַר אײַך אַ גוט װאָרט. אָפֿטמאָל אױך אַ גמילות־חסד ― אַבי ער האָט נאָר. נישט אַלעמאָל אָבער האָט ער. גאַנץ אָפֿט טרעפֿט עס, אַז ניקעל אַלײן זוכט אַ גמילות־חסד. תּמיד איז ער אַ ניצרך. װײַל זײַן „מיסעס“ גײט בײַ אים אין ספּאָדיק. זי איז דער מאַנצביל. אַלע װײסן עס. זײַנע שׂונאים די קאָנקורענטן נוצן עס אױס אין דער קיבעצאַרניע װי װײַט מעגלעך. מאָלט אײַך, זײ לײגן צו נאָך דרײַ מאָל אַזױ פֿיל. נאָר ער לאַכט פֿון זײער באָבע. ניקעל זאָל װעלן פֿון אַלצדינג זיך נעמען צום האַרצן ― װוּ װאָלט ער שױן איצט אָנגעשפּאַרט!
ניקעל װײס, אַז מע האַלט אים פֿאַרן גרעסטן בלאָפֿער אין גרױסן ניו־יאָרק.
ניקעל װײס, אַז אײנער דערצײלט אין דער קיבעצאַרניע אַ גוזמא, טוט אים דער אַנדערער אַ פֿרעג: „װער זאָגט עס ― ניקעל?“.
ניקעל װײס, אַז די קיבעצאַרניע טראַכט אױס אױף אים זאַכן, װאָס נישט געשטױגן, נישט געפֿלױגן.
למשל, מע דערצײלט אַז ער, ניקעל יאַקבי האָט זיך באַרימט, װי אַזױ ער איז אַמאָל איבערגעפֿאָרן מיט אַן אױטאָמאָביל דעם ניאַגאַראַ־פֿאַל איבערן אײַז, אין מיטן תּמוז אין אַ ברענענדיקן פֿראָסט.
נאָר מילא, װאָס די קיבעצאַרניע קאָן אױסטראַכטן! פּלאַפּלערס! לײדיק־גײערס! שׂונאים! קאָנקורענטן! װאָס איז דער חידוש? אַנו, לאָז פּרוּװן נאָך עמעצער פֿון די טעאַטער־מענעדזשערס זיך באַרימען מיט אַזאַ סוקסעס, װי ער, ניקעל? אַנו, לאָז נאָר עמעצער פּרוּװן, אַזױ װי ער, ניקעל, אַ פֿאָר טאָן מיט דער טרופּע איבער דער קאָונטריcountry: לאַנד, אין אײן װאָך געבן צװעלף פֿאָרשטעלונגען אין אַכט שטעט, צװײ מאָל אין פֿילאַדעלפֿיע ביז שיקאַגאָ און צוריק!
אַזױ האָט זיך באַרימט אונדזער נײַער באַקאַנטער, מיסטער ניקעל, פֿאַר אונדזערע צװײ אַלטע באַקאַנטע, ניסל שװאַלב און מיסטער קלאַמער, װאָס האָבן אים אָפּגעענטפֿערט יעדער מיט זײַן אײגענער געשיכטע, נישט פֿאַרשעמט געװאָרן חלילה פֿאַר ניקעלס פֿאָר איבער דער קאָונטרי אין אײן װאָך איבער אַכט שטעט, צװײ מאָל פֿון פֿילאַדעלפֿיע ביז שיקאַגאָ און צוריק.
מע קאָן זאָגן, אַז די דרײַ האָבן זיך פֿאַרהערט אין בלאָף און אין הומבוגhumbug: שקר־וכּזבֿ, װער װעמען עס װעט איבערבלאָפֿן.
„בלאָף“ און „הומבוג“ ― דאָס זײַנען אױך עכט־אַמעריקאַנישע װערטער און באַגריפֿן, װאָס לאָזן זיך נישט אַזױ לײַכט איבערזעצן אין קײן אַנדער שפּראַך. בלאָפֿן הײסט ― נישט גלאַט אָפּזאָגן אַ גראָבן ליגן, האַקן שקרים אין דער װעלט אַרײַן, אױסטראַכטן אױפֿן הימל אַ יריד, דערצײלן אַ זאַך, װאָס נישט געשטױגן, נישט געפֿלױגן, אָן אַ שום צװעק, גלאַט לשם ליגן, ― פֿע, דאָס האָט אַמעריקע פֿײַנט. דאָרט װערט דאָס אָנגערופֿן אױף זײער לשון: „האַקן אַ טשײַניק“ ― אַ מיאוס, אַ נאַריש פֿאַרברעכן.
נײן. דער אַמעריקאַנער איז דערױף צו קלוג, צופֿיל ביזנעסמען. דער אַמעריקאַנער, אַז ער פֿאַררוקט דאָס קאַפּעליושל אױף אַ זײַט, פֿאַרלײגט בײדע גראָבע פֿינגער אונטער דער װעסטן און טאָקט אײַך אָפּ אַ ליגן, איז עס קײַלעכיק־גלאַט און קונציק־אומשולדיק, און דער עיקר ― עס געהער זיך אָן צום עסק, צו די „ביזנעס“.
אָט די אַלע אױבנדערמאָנטע פּאַרשױנען, זיצן אין „קיבעצאַרניע“ און קיבעצן זיך, זײַנען דאָס חלילה נישט קײן לײדיק־גײערס, װי בײַ אונדז, למשל, די געװיסע „חכמי הלעזשאַנקע“ און בית־המדרש, װאָס האָבן נישט װאָס צו טאָן, דעריבער זיצט מען און מע שמועסט. נײן, קיבעצן ― דאָס אַלײן איז אַן עובֿדה, אַ באַשעפֿטיקונג, אָדער, װי מע רופֿט עס דאָרטן, אַ „ביזנעס“.
ניסל שװאַלב, מיסטער קלאַמער און ניקעל, װאָס זײַנען געזעסן יענעם פֿרימאָרגן אין דער קיבעצאַרניע, האָבן געשמועסט פֿון נײטיקע ביזנעס, און טאַקע צוליב די ביזנעס האָבן זײ געבלאָפֿט. אונדזערע צװײ אַלט־באַקאַנטע בלאָפֿערס פֿון דער אַלטער װעלט האָבן אָבער געמוזט יעדער בײַ זיך אין האַרצן צוגעבן, אַז אין דעם ענין פֿון בלאָף מעגן זײ הײצן די הרובע בײַ זײער נײַעם באַקאַנטן. ניקעל האָט זײ מיט זײַנע מעשׂיות און באַרימערײַען אַזױ פֿאַררעדט די צײן, אַזױ פֿאַרקלאַפּט דעם קאָפּ און פֿאַרטומלט דעם מוח, אַז זײ זײַנען געבליבן כּמעט אָפּהענטיק און געמוזט סוף־כּל־סוף צושװײַגן. עס האָט זיך דאָ געהאַנדלט װעגן אַ װיכטיקן ענין: ניקעל האָט נאָר װאָס אַנגאַזשירט צו זיך אין טעאַטער דעם באַרימטן יונגן סטאַר פֿון בוקאַרעשט, װאָס די קעניגין פֿון רומעניע האָט אים געקרױנט אַלס גרעסטן טראַגיקער פֿון דער װעלט.
ניסל שװאַלב און מיסטער קלאַמער האָבן בײדע, אײנער איבערן אַנדערן, געהאַלטן אין אײן דערצײלן גרױסקײט און נסים ונפֿלאָות פֿונעם יונגן קינסטלער. אין דער צײַט, װאָס מיסטער קלאַמער האָט דערצײלט, װי אַזױ ראַפֿאַלעסקאָ האָט איבערראַשט דאָס לאָנדאָנער פּובליקום, באַצױבערט אַפֿילו אַזאַ מאַן, װי ער, מיסטער קלאַמער, װאָס איז קײנמאָל נישט געגאַנגען הערן די ציגײַנערישע אַקטיאָרשטשיקעס פֿון לאָנדאָנער פּאַװילאָן־טעאַטער, האָט אים ניסל שװאַלב איבערגעשלאָגן אַלעמאָל: „װאָס דאַרפֿט איר מער? אמתע ענגלענדער, קריסטן, האָבן נישט געקאָנט זיך גענױ אָפּלױבן. אירװינג, האָבן זײ געזאָגט, איז אַ הונט אַקעגן אים, איך זאָל אַזױ האָבן אַלעמענס גוטס!“
ניקעל האָט זײ אָבער בײדע נישט געהערט. אין דער זעלבער צײַט װען יענע צװײ האָבן געבלאָפֿט, האָט ער געשמײכלט, באַװיזן די גאָלדענע צײן און בעת־מעשׂה צוגעטראַכט נײַע מעשׂיות און נײַע גרױסקײטן פֿון זיך און פֿון זײַן טרופּע, װאָס האָט פֿאַרנומען דעם ערשטן פּלאַץ אין די „יונײַטעד סטײטס אָװ אַמעריקאַ“. אַנו, ― האָט ער געזאָגט, ― לאָז אַ ייִדיש טעאַטער אין אַמעריקע אָקאָרשט פּרוּװן באַרימען זיך, אַז מע האָט געזען באַ זיך דעם פּרעזידענט פֿון די יונײַטעד סטײטס זיצן אין באַקס און קלאַטשען בראַװאָ! אַזאַ זאַך קאָן זיך טרעפֿן נאָר באַ אים. נאָר ער, ניקעל, האָט זוכה געװען זיך פֿאָרשטעלן פֿאַר רוּזװעלטן, װאָס האָט אים געדריקט די האַנט פֿאַרן גאַנצן טעאַטער אין די אױגן און געפּאַטשט אין פּלײצע: „ניקעל, דו ביסט אָלל־רײַט!“ און פֿאַר אַלעמען אין די אױגן האָט טעדי אָפּגעטשעפּעט פֿון זיך דעם גאָלדענעם װאַטש ענד טשײן און האָט אים אונטערגעטראָגן אַ פּרעזענט צום אָנדענקען… באַ די װערטער כאַפּט ניקעל אַרױס אַן אָפּגעבאַרעטן שטאָלענעם זײגער און פֿאַרענטפֿערט זיך, ― אַז דעם גאָלדענעם זײגער מיט דער קײט, װאָס דער פּרעזידענט האָט אים געשענקט, טראָגט ער נישט מיט זיך אין דער װאָכן. נעװער!
אַזױ לאָזט אױס ניקעל און זעט נישט, װאָס הינטן טוט זיך. הינטן זיצן חבֿרה לצים און מע קיבעצט דעם דירעקטאָר ניקעל מיט זײַן קאָמפּאַניע. מע מאַכט חוזק פֿון זײַן בוקאַרעשטער פֿױגל און מע זאָגט מבֿינות אַף אים, נאָך אײדער מע האָט אים געזען שפּילן. דאָ, אין דער קיבע־צאַרניע, האָט מען אונדזער לעאָ ראַפֿאַלעסקאָן שױן געקרױנט מיט אַלערלײ נעמען, װי למשל: „גרינהאָרן“, „פֿעכפֿױגל“, „הײם־יאַנקל“, „רומעניש פּאַסטעכל“, „טשעקאַװע בחורל“ און נאָך אַזעלכע צונעמענישן, װאָס האָבן אַרױסבאַװיזן, אַז נישט אַנדערש װי די לײַט דאַרפֿן האָבן אַן אײגענעם אינטערעס דערבײַ.
דאָס זײַנען געװען אָדער פּאַטריאָטן פֿון אַנדערע טעאַטערן, װאָס זײ איז נישט געראָטן איבערצוכאַפּן צו זיך דעם יונגן „סטאַר“ פֿון בוקאַרעשט, אָדער פֿאָרשטײער פֿון דער „פּרעסס“ פֿונעם צװײטן לאַגער, װאָס האָבן נישט געקאָנט לײַדן, למאַי דער „צד שכּנגדו“ האָט פֿאַרכאַפּט פֿריִער און אָפּגעלױבט דעם אױפֿגײענדיקן שטערן אין טאָג אַרײַן. און אפֿשר זײַנען דאָס געװען יונגע אַקטיאָרן־קאָנקורענטן, װאָס זיצן יאָרנלאַנג אין ניו־יאָרק און װאַרטן, ביז די „יוניאָן“ װעט זיך אַמאָל דערבאַרעמען און זײ אַרײַננעמען אין דער קאָמפּאַניע ― און דאָ קומט אַ שנעק, אַ ייִנגל, עפּעס אײנער אַ ראַפֿאַלעסקאָ, און װערט אױפֿגעכאַפּט, װי אַן אבֿן־טובֿ, באַקומט דעם בעסטן אַנגאַזשמענט, װערט אױפֿגעהױבן פֿון דער „פּרעסס“ ביזן הימל אַרײַן, ― נו, קאָן נישט צעפּיקט װערן די גאַל? זאָל מען אים נישט קיבעצן אַף װאָס די װעלט־שטײן?
נײן, קיבעצן אַלײן איז װינציק, מע דאַרף זען מאַכן אַ קאָמפּלאָט קעגן אַזאַ אומרעכט. מע באַדאַרף זען, אַז דער „גרינהאָרן“ זאָל האָבן אַ בכּבֿודן דורכפֿאַל, ער זאָל באַם ערשטן אױפֿטריט װערן אױסגעפֿײַפֿט אַפֿן שענסטן אַרט. מיט אײן װאָרט ― ער זאָל האָבן המנס מפּלה און זאָל באַקומען חשק אַװעקצופֿאָרן פֿון קאָלומבוסעס מדינה צוריק קײן בוקאַרעשט און װאָס פֿריִער.
אָ! אַמעריקע איז אַ געבענטשט לאַנד, װאָס קאָן אַלצדינג. דאָ קאָן מען אַ מענטשן אױפֿהײבן אַף שטעקנס און אַרױפֿזעצן גלײַך אין הימל אַרײַן, אָדער אַז נישט ― איז גלײַך אין דער שאול־תּחתּיה אַרײַן. אַ מיטל־פֿונקט, אָ גאָלדענער װעג ― דאָס איז נישטאָ.
אָרעמער ראַפֿאַלעסקאָ! ער האָט גאָרנישט געװוּסט, װאָס פֿאַר אַ סיור־פּריז עס דערװאַרט אים אינעם גאָלדענעם לאַנד. נאָר װאָס האָט זײ געהערט ראַפֿאַלעסקאָ, אַז זײַן קאָפּ איז גאָר געװען װײס איך װוּ, דאָרט אין דעם סאַמע אַריסטאָקראַטישן טײל ניו־יאָרק, אין דער פֿינפֿטער עװעניו?
דאָרט האָט געװױנט און געקלונגען איבער גאַנץ אַמעריקע די באַרימטע זינגערן פֿון דער פּאַריזער גראַנד־אָפּערע מיטן נאָמען מיסס ר אָ ז אַ ל י אַ ס פּ י װ אַ ק. קאַפּיטל פֿיר און דרײַסיק
אַ ביסל װעגן דער העלדן פֿונעם ראָמאַן
אונדזער העלדן, װאָס האָט אין די יונגע יאָרן, נאָך כּמעט קינדװײַז, אַרומגעבלאָנדזשעט מיט דער נע־ונדנער טרופּע פֿון אַלבערט שטשו־פּאַק און משׂמח געװען דאָס ייִדישע פּובליקום מיט „שבת־מאַכן“, מיט „אױ־אױ־אױ, חוה“, מיט „פֿראַטיק אַף דער נאַכט“ און מיט נאָך אַזעלכע שײנע לידלעך, האָט זיך געװיס נישט געריכט, אַז איר נאָמען װעט אַמאָל פֿאַרנעמען דעם אױבנאָן צװישן די ערשטע באַרימטע אין דער װעלט. עס האָט זיך איר, מײנען מיר, אַפֿילו נישט געחלומט, אַז עס װעט קומען אַ צײַט, װען זי װעט פֿאַרנעמען אַ גאַנצן אַפּאַרטאַמענט אין אײנעם פֿון די רײַכסטע האָטעלן אַף אײנער פֿון די רײַכסטע גאַסן ― די פֿינפֿטע עװעניו ― דער גרױסער רײַכסטער װעלט־שטאָט ניו־יאָרק. אָדער אַז זי װעט אַרױספֿאָרן אין אַן אײגענעם אױטאָמאָביל מיט אַ בלעק דרײ־װער אין פֿראָנט. אָדער אַז רעפּאָרטערס פֿון די גרעסטע װעלט־צײַטונגען װעלן זי טוצנװײַז באַלאַגערן און שעהענלאַנג זי אָפּװאַרטן מיט פֿאָטאָגראַפֿישע אַפּאַראַטן, האָבן אַ זכיה מיט איר צו רײדן כאָטש צװײ־דרײַ מינוט.
װי װערט מען אַזױ דערהױבן? ― אַזאַ מין פֿאַרענדערונג קומט נישט פֿון צװישן יאָ און נײן. אַ באַרימטקײט װערט נישט געבױרן אין אײן נאַכט. דאָס לעבן פֿון יעדן אײנציקן, װאָס האָט זיך באַרימט געמאַכט אין דער װעלט, זאָל עס זײַן אַ שפּילער, אַ זינגער, אַ קינסטלער, אַ מאָלער, אַ שריפֿטשטעלער, אָדער אַ פֿילפֿאַכער מיליאָנער, שטעלט זיך אונדז פֿאָר, װי אַ מין אַרט שטײַגן באַרג אַרױף שטופֿנװײַז. דער װעג איז אַ גאַנץ לאַנגער, אַ װײַטער און אַ שװערער, און נישט אַלעמאָל איז ער אױסגעלײגט מיט בלומען, ― מערסטנטײל מיט דערנער. מע זאָל קאָנען איבערװעגן די צרות מיט די עגמת־נפֿש, װאָס אונדזער יונגע העלדן, למשל, איז אױסגעשטאַנען, מיט די שטילע טרערן, װאָס זי האָט פֿאַרגאָסן באַ זיך אַפֿן געלעגער בסוד־סודות, אַז קײנער זאָל נישט װיסן, קאָן זײַן, אַז זײ װאָלטן אַ סך מאָל איבערגעװױגן דעם גלאַנץ פֿון איר איצטיקן דערפֿאָלג מיט די הילכיקע אַפּלאָדיסמענטן, װאָס דאָס גרױסאַרטיקע פּובליקום שענקט איר אַצינד אַזױ גערן, מיט די שמעקנדיקע בלומען, װאָס מע באַװאַרפֿט זי אומעטום פֿון קאָפּ ביז פֿיס, מיט די פֿילע רײַכע מתּנות, װאָס מען טראָגט איר איצט אונטער אין דער גרױסער אַריסטאָקראַטישער װעלט… דאָס װאָס מיר גײען געבן דאָ איז אַרױסגענומען געװאָרן פֿון עטלעכע אַמעריקאַנער צײַטונגען, ענגלישע און ייִדישע. דער לײענער װעט אַלײן דערקענען, װעלכעס איז אמת און װעלכעס איז אַ ביסל צוגע־בלאָפֿט לכּבֿוד רעקלאַמע:
„געבױרן געװאָרן אין אַ קלײן שטעטעלע אין בעסאַראַביע באַ אָרעמע פֿאַנאַטישע עלטערן (דער פֿאָטער איז אַ רבֿ און אַ חזן), איז מיסס ראָזאַליאַ ספּיװאַק קינדװײַז געװען געקידנעפּט דורך אַ טרופּע װאַנדער־אַקטיאָרן, ייִדישע ציגײַנערס, װאָס בלאָנדזשען אַרום אין יענעם לאַנד פֿון שטאָט צו שטאָט און באַשעפֿטיקן זיך דערמיט, װאָס זײ גנבֿענען יונגע מײדלעך און מאַכן זײ פֿאַר אַקטריסעס. מע זאָל זײ נישט כאַפּן, זײַנען זײ מיט איר אַריבערגעגאַנגען די גרענעץ און געצװוּנגען, זי זאָל זינגען גאַסן־לידלעך, פֿריִער אַף דער גאַס, נאָכדעם אין אַלע קאַבאַרעטן קאַפֿע־שאַנטאַנען און מוזיק־האָלס. מעגלעך, אַז איר קאַריערע װאָלט מיסס ספּיװאַק געענדיקט מיט אַ טרױעריקן עפּילאָג, װי אַלע גאַסן־זינגערנס, װען נישט אַ גליקלעכער צופֿאַל װאָלט זי געבראַכט פֿאַר דער װעלט־באַרימטער זינגערן מאַרטשעלאַ עמבריך, װאָס האָט זיך פֿאַראינטערעסירט מיט אירע רײצנדע ציגײַנער־לידער, װי אױך מיט אירע ברענענדיקע ציגײַנער־אױגן. די דאָזיקע זעלטענע זינגערן האָט נאָכדעם אַרױסגערופֿן מיט איר רײצנדע שטימע גרױס ענטוזיאַזם אין עסטרײַכישן הױף, אַזױ אַז זי איז פֿון פֿראַנץ־יאָזעפֿן אַלײן באַערט געװאָרן מיט אַ סטיפּענדיע אַף צו שטודירן מוזיק. גלענצנד דורכגעמאַכט אין אַ קורצער צײַט דאָס װינער קאָנסערװאַטאָריום, איז זי אַף דער רעכענונג פֿון אַן אונגאַרישן מאַגנאַט אָפּגעשיקט געװאָרן קײן בערלין און פֿון דאָרטן ― קײן פּאַריז אַף צװײ יאָר, װוּ זי האָט זיך באַקענט מיט אַ געװיסן פֿראַנצױזישן מעצענאַט, זשאַק רעשאָק, װעלכער האָט זי אַרײַנגעפֿירט אין דער פּאַריזער גראַנד־אָפּערע, װוּ זי איז צום ערשטן מאָל אױפֿגעטראָטן אין דער נײַער אָפּערע „עלעקטראַ“, אונטער דער אױפֿפֿירונג פֿון ריכאַרד שטרױס, מיט אַזאַ גרױסן דערפֿאָלג, אַז זי איז באַלד אַנגאַזשירט געװאָרן אין דער אָפּערע אַף דרײַ מאָנאַטן מיט אַ פּרײַז פֿון אַ האַלבן מיליאָן פֿראַנק. שפּעטער מיט אַ קורצער צײַט זעען מיר זי אין װין און אין בודאַפּעשט, װוּ זי קריגט שױן צען טױזנט קראָן אַ נאַכט. אַ ביסל שפּעטער װערט זי אַנגאַזשירט אין לאָנדאָן מיט צװײ הונדערט פֿונט אַ נאַכט און איצט אין ניו־יאָרק מיט צװײ טױזנט דאָלאַר פֿאַר יעדן אַרױסטריט ― אַ פּרײַז, צו װעלכן עס האָט דערגרײכט נאָר די גרעסטע זינגערין פֿון דער װעלט, די באַרימטע מעלבאַ“.
אַצינד װעלן מיר ברענגען אַ פּאָר בריװלעך פֿון פֿאַרשײדענע פּאַרשױנען, געשריבן אין פֿאַרשײדענע צײַטן. מיר האָפֿן, אַז די דאָזיקע בריװלעך, װאָס האָבן אַ נאָענטן שײַכות צום אינערלעכן לעבן פֿון אונדזער העלדן, װעלן אונדז זאָגן אַ סך מער פֿון אַלע ביאָגראַפֿיעס און צײַטונגס־אַרטיקלען.
קאַפּיטל פֿינף און דרײַסיק
פֿון ראָזאַ ספּיװאַק צו מאַרטשעלאַ עמבריך
טײַערע מוטערכען מאַרטשעלאַ!
איך בין שױן די דריטע װאָך אין מײַן געבורטשטאָט און האָב אײַך נאָך קײן אײנציקן בריװ געשריבן. עס איז פֿון מיר אַן אומרעכט און פֿאַרדין באַשטראָפֿט צו װערן. מײַן שטראָף װעט זײַן: אַ גרױסער בריװ. איך װעל אײַך אױסשרײַבן, ליבע מוטערכען, אַלצדינג. און דעם רײנעם, דעם הײליקן אמת. מײַן מוטערכען װײסט, אַז פֿאַר איר איז נישטאָ באַ מיר קײן סוד, װי ס'איז נישטאָ קײן סוד פֿאַר זיך אַלײן. איך הײב אָן פֿון סאַמע אָנהײב ― פֿון מײַן הײם.
איך האָב מײַן הײם געטראָפֿן, װי איך האָב זי איבערגעלאָזט. דאָס אײגענע קלײנינקע אָרעמענקע שטעטעלע. און דאָך האָט מיר דאָס האַרץ געקלאַפּט, שטאַרק געקלאַפּט, בעת די אױגן האָבן דערזען דאָס אַלטע באַקאַנטע ליבע שטעטעלע. דער פּולס האָט געשלאָגן גוטע הונדערט צװאַנציק, בעת דאָס אױער האָט דערהערט דעם ליבן זיסן נאָמען „האָ־לענעשטי“.
האָ―לע―נעש―טי!… איר װעט מיר גלײבן, מוטערכען? איך בין גרײט געװען צו פֿאַלן און קושן די שװאַרצע ערד, דעם גרױען שטױב פֿון די נישט געפֿלאַסטערטע, נישט גערײניקטע גאַסן. און איך װאָלט דאָס געװיס, געװיס געטאָן, װען איך בין אַלײן, אָן דער כאַליאַסטרע, אָן מײַן מאַעסטראָ סאַלפֿאָניני און אָן מײַנע חבֿרטעס. אַך, צו װאָס האָב איך זײ מיטגענומען? צו װאָס האָט מיר גענוצט דער טאַרעראַם? למאַי בין איך בעסער נישט געפֿאָרן אַלײן? איך בין מיך מודה פֿאַר אײַך מוטערכען, װי העסלעך דאָס זאָל נישט זײַן, אַז עס האָט מיר געפֿלאַמט דאָס פּנים פֿאַר זײ, בעת מײַן פֿאָטער און מוטער האָבן מיך אַרומגעכאַפּט קושן און האַלדזן. מײַן מאַמע האָט געװײנט און געלאַכט און געשאָטן מיט רײד ― זי האָט ליב רעדן ― און מײַן טאַטע איז געװען בלאַס, װי דער טױט, און די הענט האָבן אים געציטערט. איך װײס נישט, װאָס מיט מיר איז געװען, נאָר איך האָב מיר קײן אָרט נישט געקאָנט געפֿינען. צי װײַל זײ גײען אָנגעטאָן אַלט־פֿרענקיש, װי אַלע אין אונדזערע קלײנע שטעטלעך? צי װײַל זײ פֿאַרשטײען נישט קײן אַנדער שפּראַך, אױסער ייִדיש? נאָר דאָס איז אַ פֿאַקט, ליבע מוטערכען! איך װײס װי װײַט געמײן דאָס איז, נאָר אַזױ איז דאָס געװען: איך האָב מיך ג ע ש ע מ ט. געשעמט מיט מײַנע ליבע געטרײַע עלטערן, װאָס האָבן פֿון מיר איבערגעטראָגן אַזױ פֿיל חרפּות־ובושות אַזױפֿיל צרות, בזיונות, יסורים און האַרצװײטיק. אמת, איך בין איצט אַ בעל־תּשובֿהטע. מיט אַלע כּוחות װיל איך יוצא זײַן קעגן זײ. נאָר װאָס פֿאַר אַ װערט האָט דאָס? דער נחת מיט דעם ביסעלע פֿאַרגעניגן, װאָס איך קאָן זײ איצט צוטײלן, איז נישט אימשטאַנד צו דעקן אַפֿילו אַ צענטחלק פֿון דעם גרױסן שמערץ װאָס איך האָב זײ פֿאַרשאַפֿן מיט מײַן אַנטרינען װערן דעמאָלט מיט דער ייִדישער נע־ונד־נער טרופּע. דעם דאָזיקן פֿאַרברעכן װעל איך קײנמאָל פֿאַרגלעטן, װען איך זאָל אַפֿילו זײַן צו זײ צען מאָל אַזױ גוט און ליב און מילד, װי איך בין צו זײ. יעדער הונדערטער, יעדער טױזנטער, װאָס איך גיב אױס אַף זײ, הער איך, שרײַט צו מיר: „צו שפּעט! צו שפּעט!“… און איך קוק אַף מײַן אָרעמען קראַנקן פֿאָטער, װעלכן איך האָב אַמאָל אַזױ ליב געהאַט, און עס דאַכט זיך מיר, אַז זײַנע גרױסע שװאַרצע אױגן פֿרעגן מיך: װוּ ביסטו געװען, טאָכטער, דעמאָלט אין די לאַנגע פֿינצטערע נעכט, װען איך האָב קײן אױג נישט געקאָנט צומאַכן און גאָט געבעטן אַפֿן טױט?… אײן בריװעלע פֿון דיר, אײן שורה דײַנע, אײן װאָרט אַ גוטס װאָלט דאָך מיר דעמאָלט געגעבן די װעלט צו זען!“… און איך דערמאָן מיך, ליבע מוטערכען, װי איך האָב אַמאָל געװאָלט פֿאַרלײקענען פֿאַר אײַך, אַז איך האָב עלטערן, און װי איר האָט מיך נאָכדעם דערפֿאַר מכבד געװען, ― פֿלאַמט מיר נאָך איצט דאָס פּנים פֿאַר זיך אַלײן, און איך געפֿין, אַז ס'איז נישטאָ די צװײטע אַף דער װעלט, װאָס זאָל זײַן אַזאַ שװערע זינדיקע, װי איך. עס מאָלט זיך מיר אױס, אַז ס'איז נישטאָ דער קרבן אַף דער װעלט, װאָס איך בין נישט גרײט אַף אים צוליב מײַנע באַלײדיקטע עלטערן. איך האָב געװאָלט זײ אַריבערנעמען צו זיך ― איז נישט מעגלעך. דער טאַטע איז קראַנק, און די מאַמע װעט אים נישט איבערלאָזן אַלײן אַף אַ טאָג אַפֿילו, װען מע זאָל איר אָנשיטן, זאָגט זי, „אָט די שטוב מיט גאָלד און געבן איר, זאָגט זי, די קרױן פֿון דער ענגלישער מלכּה אַ צוגאָב“. נו ― האָב איך מיר געזאָגט ― װעל איך זײ באַװאָרענען אַף דער עלטער. איך װעל זײ קױפֿן אַ הױז, פֿאַרזאָרגן מיט אַ „נחלה“. דאָ שטרעבט יעדער באַלעבאָס, װי אָרעם ער זאָל נישט זײַן, צו האָבן אַן אײגנטום, אַ „נחלה“. און אױך דאָ בין איך מיך באַגאַנגען מיט מײַנע עלטערן נישט אינגאַנצן, װי עס געהער צו זײַן. איך האָב עס געטאָן מער צוליב זיך, װי צוליב זײ ― פּונקט װי דער גאַנצער אױפֿטו פֿון מײַן קומען צו פֿאָרן אַהײם איז געװען מער צוליב זיך, װי צוליב זײ, װאָרעם מיך האָט געצױגן אַהער נאָר אײן זאַך, נאָר אײן מענטש…
מײַן מוטערכען מאַרטשעלאַ װײס, װעמען איך מײן… נישט נאָר האָב איך אים דאָ נישט געפֿונען, איך האָב נישט געקאָנט געװױר װערן אַפֿילו, װוּהין זײַן געבײן איז אַהינגעקומען. קײן זכר פֿון אים איז דאָ נישטאָ און קײן סימן נישט. פֿון דער גאַנצער משפּחה איז געװאָרן אַ תּל. די מוטער געשטאָרבן. דער פֿאָטער פֿון זינען אַראָפּ. ברידער־שװעס־טערס זײַנען זיך צעקראָכן. געבליבן נאָר דער הױף. דער הױף, װעלכער האָט אױסגעװיזן אַמאָל באַ מיר אין די אױגן אַזױ גרױס און אַזױ שײן, און דאָס הױז, װאָס האָט אַמאָל אױסגעזען באַ מיר אַזױ רײַך און אַזױ ליכטיק און אַזױ יום־טובֿדיק. דאָס הױז װוּהין איך בין אַמאָל אַרײַנגעטראָטן, װי אין אַ נישט דערגרײַכלעכן גן־עדן. דאָס הױז, װאָס האָט אַמאָל אַזױ געלעבט, געקאָכט, געלאַכט און געפֿרײט זיך. קלײן און נידעריק און אָרעם און װאָכעדיק און אומעטיק האָט דאָס איצט אױסגעזען באַ מיר אין די אױגן. פֿונעם גאַנצן טאַרעראַם, װאָס דאָרט איז אַמאָל געװען, איז פֿאַרבליבן מער נישט אַן אַלטע באָבע, װאָס איז שױן עובֿר־בטל, אַ שװאָגער אַן אידיאָט און אַ הונט אַ זקן בלינד אַף אַן אױג, װאָס מע רופֿט אים „טערקוש“.
דעם דאָזיקן הױף, האָב איך געזאָגט, מוז איך אַװעקקױפֿן פֿאַר מײַנע עלטערן, און געמײנט האָב איך זיך אַלײן. נישט װײַל מיר איז אַזױ געפֿעלן דער הױף ― אַף װעלכע גוטע יאָר דאַרף איך אים? װען װעל איך דאָ זײַן? נײן. דאָס איז געװען נאָר אַ קאַפּריז. אַ קאַפּריז פֿון אַזאַ ציגײַנערן, װי איך בין…
נאָך דעמאָלט, װען איך בין דעם ערשטן מאָל מיט צעריסענע שיך אַריבערגעטראָטן די שװעל, האָב איך זײ מקנא געװען מיט סכּנות־נפֿשות און נישט פֿאַרגינען זײ די ליכטיקײט מיט דער פֿרײלעכקײט מיט דער רײַכקײט. פֿאַרװאָס קומט זײ, די נגידים, אַזױפֿיל, און אונדז, אָרעמע לײַט, גאָרנישט? ― אַזױ האָב איך מיר דעמאָלט געטראַכט טיף אין האַרצן און זיך דאָס װאָרט געגעבן, אַז גאָט װעט מיר אַמאָל העלפֿן, מוז אָט די שטוב מיט דעם הױף זײַן מײַנע, מײַנע, מײַנע!… און אפֿשר איז מיר אָט דאָס הױז טײַער, װײַל דאָ איז געבױרן געװאָרן, אױפֿגעצױגן און אױסגעװאַקסן דער, װעלכער האָט צום ערשטן מאָל אָנגעצונדן דאָס הײליקע פֿײַערל אין מײַן האַרצן?… דער, װעלכן איך קאָן נישט, בין נישט אימשטאַנד צו פֿאַרגעסן?…
װי די מעשׂה איז ― איך האָב מיך לאַנג נישט געדונגען און אַװעקגעקױפֿט דעם הױף, נישט געקוקט דערױף, װאָס מײַן מאַמע האָט שטאַרק פּראָטעסטירט קעגן דעם. „צו װאָס טױג מיר אַזאַ ספּאָדעק? ― האָט זי געטענהט. ― צו װאָס דאַרף איך אַזאַ גרױסן האַרמידער?“ פֿאַרשטײט זיך, אַז אױסגעפֿירט האָב איך. דער הױף איז מײַנער. מײַנער! אַזױ האָב איך געזאָגט און האָב שױן כּמעט גאָר פֿאַרגעסן, אַז איך האָב אים געקױפֿט צוליב די עלטערן, אַ „נחלה“, אַ באַװאָרעניש אַף דער עלטער. און איך האָב אַװעקגעשטעלט בעל־מלאָכות רעמאָנטירן דאָס הױז, רײניקן דעם הױף, איבערפֿלאַנצן דעם גאָרטן, מאַכן „פּיתום מיט רעמסס“. איצט האָב איך שױן כּמעט װי חרטה אַפֿן גאַנצן עסק. מײַן מאַמע איז דען נישט גערעכט געװען: „צו װאָס אַזאַ האַרמידער?“ איך װײס אַלײן נישט, צו װאָס אַזאַ האַרמידער. נישט אומזיסט רופֿט מיך די מוטערכען מאַרטשעלאַ מיטן נאָמען ציגײַנערן. איך ברענג אױס געלט, װי אַ צי־גײַנערן. איך האָב ליב שמאַטעס, װי אַ ציגײַנערן. איך זיץ נישט אײַן אַף אַן אָרט, װי אַ ציגײַנערן. און בין פֿול מיט ציגײַנערישע פֿאַנטאַזיעס. אױך די צײַט פֿאַרברענג איך דאָ, װי אַ ציגײַנערן. דאָס גאַנצע שטעטל (און מײַן פֿאָטער און מוטער בתּוכם) קוקן אַף מיר, װי אַף אַ משוגענער. גאַנצע טעג פֿליִען מיר אַרום, איך און מײַנע חבֿרטעס און מײַן מאַעסטראָ, אַף אַן אױטאָמאָביל. מיר מאַכן אָפֿטע פּיקניקן, אין נאָענטן װעלדל. מיר זינגען ציגײַנערישע לידער. מיר טאַנצן ציגײַנערישע טענץ. מיר טוען אױף אַזעלכע זאַכן, אַז די היגע פּאָליצײ האָט שױן אַף אונדז אַן אױג. נאָר װער הערט פּאָליצײ? באַטאָג מיטן אױטאָמאָביל, באַנאַכט מיט אַ שיפֿל. אַך, אונדזערע זומערדיקע נעכט אין בעסאַראַביע ― װאָס איז צו זײ גלײַך? אײנציקװײַז, װי ליכטלעך, צינדן זיך אָן די שטערן אין ברײטן הימל־דעק. פֿון יענער זײַט װאַלד קוקט אַרױס די לבֿנה און באַזילבערט דאָס טײַכל מיטן אָטשערעט מיטן גאַנצן שטעטל, װאָס שלאָפֿט אַזױ רויִק, אַזױ אומשולדיק, װי עס קאָנען שלאָפֿן נאָר אַזעלכע אָרעמע, עלנטע נפֿשות, װאָס דאַרפֿן נישט קײן סך, װאָס זײַנען צופֿרידן מיט אַ װילדן מאכל, װאָס מע רופֿט דאָס „מאַמעליגע“… און נאָר מיר באַשיבוזוקן פֿון דער גרױסער װעלט, ציגײַנער פֿון יענער זײט גרענעץ, אָנגעגעסענע, אָנגעטרונקענע און איבערגעזעטיקטע מיט אַלערלײ פֿאַרגעניגנס און לוקסוס, שטערן די הײליקע שטילקײט פֿון דער כּישופֿדיקער נאַכט דורך דעם פּליעסקען פֿון די װעסלעס, װאָס זײער װידערקול לאָזט זיך הערן פֿון נאָענטן װעלדל אַרױס. דעמאָלט איז אַ צײַט פֿון שטילשװײַגן. דעמאָלט איז אַ צײַט פֿון קוקן אין הימל אַרײַן און זוכן באַקאַנטע און אומבאַקאַנטע שטערנדלעך, װאָס בלאָנדזשען אַרום אָן אַ סדר און אָן אַ װעג… דעמאָלט איז אַ צײַט פֿון בענקען נאָך דעם, װאָס באַװײַזט זיך נאָך אײן מאָל אין לעבן… דעמאָלט איז אַ צײַט פֿאַר מײַן מאַעסטראָ סעניאָר סאַלפֿאָניני, ער זאָל זיך דערקלערן מיר אין ליבע, װיפֿל זײַן האַרץ גלוסט. אַך! דאָס איז, איך האָב מורא, אױב נישט דער אײן און צװאַנציקסטער ליבע־קרבן! איך װיל אָבער האָפֿן, אַז אױך אים, װי מײַנע ערשטע צװאַנציק קרבנות, װעט מען חלילה אַ דערטרונקענעם אין טײַך נישט געפֿינען, און אַז מײַן צװײ און צװאַנציקסטער װעט נישט זײַן מיט מער מזל.
אָט אַזױ לעבט מען זיך אין דער שטילער צנועהדיקער, אָרעמער הײם. װײַט פֿון דער גרױסער, רײַכער, פֿאַרשײַטער װעלט.
איך קוש מײַן טײַערע מוטערכען מאַרטשעלאַ שטאַרק־שטאַרק!
אײַער איבערגעגעבענע פֿרײַנדן ציגײַנערן ראָזאַ“.
קאַפּיטל זעקס און דרײַסיק
פֿון מאיר סטעלמאַך צו זײַנעם אַ גוטן פֿרײַנט
מײַן טײַערער פֿרײַנט!
איר קאָנט דען אײַך פֿאָרשטעלן דעם פֿאַרגעניגן און די פֿרײד, װאָס איך האָב געהאַט, אַז איך האָב באַקומען אײַער ליבן בריװ? ערשטנס, װאָס איך זע, אַז איר לעבט, דאַנקען גאָט, און איך האָב דאָך פֿון אײַך אַזאַ צײַט נישט געהערט. זינט איך בין אין לאָנדאָן, האָב איך פֿון אײַך קײן אײַנגעטונקטע פּען. והשנית, איז באַ מיר לײענען אײַער בריװ גלאַט אַ תּענוג. עס מאָלט זיך מיר אױס, אַז קײנער שרײַבט נישט אַזױ זיס, אַזױ קײַלעכיק, אַזױ קלוג און אַזױ האַרציק, װי איר. עס גלוסט זיך אױסקושן איטלעכס װאָרט. איר װײסט דאָך, אַז איך בין פֿון תּמיד אָן אַ ליוביטעל פֿון זשאַרגאָן, ובפֿרט נאָך פֿון אַ גוטן פֿרײַנט װי איר, װאָס מיר האָבן אינאײנעם, זאָגט ער, געבידעװעט, אינאײנעם פֿאַרשװאַרצט געװאָרן אין עושר און אין כּבֿוד, אינאײנעם געגעסן אַ הערינג מיט ברױט, פֿון אײן גלאָז געטרונקען, אין אײן בעט געשלאָפֿן. אױ, יאָרן! יאָרן! געדענקט איר כאָטש? איך געדענק זײער גוט און דערמאָן עס צו יעדער צײַט און באַ יעדער געלעגנהײט. איך האָב פֿײַנט, װי אַנדערע פֿאַרלײקענען, װער איך בין און װאָס איך בין ― אָט אַזױ בין איך און אַן עק. אַ פּראָסטער חי־וקים. קײן חכמות װײס איך נישט און שקרים האָב איך פֿײַנט. איך דערצײל מײַן יחוס אַלעמען. אַז מע קומט צו מיר קאָרעספּאָנדענטן פֿון די גאַזעטן, מיך אױספֿרעגן, אױסטאַפּן, װער איז גרישאַ און װאָס איז גרישאַ און װי אַזױ איז גרישאַ, זאָג איך זײ: ברידערלעך, גרישאַ איז נישט גרישאַ, גרישאַ ― דאָס בין איך. װען נישט איך, װאָלט נישט געװען קײן גרישאַ אַף דער װעלט. דאָס הײסט ס'װאָלט געװען אַ הערשל, אָדער אַ יאַנקל, אָדער אַ יאָסל, אָדער אַ מאָטל. נאָר נישט קײן גרישאַ סטעלמאַך, װאָס זאָל אַזױ קלינגען, אַזױ מרעיש עולם זײַן, אַז די קרױן אַלײן (אַזױ הײסט דאָ די קעניגן) זאָל אים אײַנלאַדן צו זיך אַף קאָנצערט, אים דריקן די האַנט און אױספֿרעגן באַ אים איטלעכס ברעקעלע: צי האָט ער טאַקע טאַטע־מאַמע, שװעס־טערס און ברידער, און נאָך אַזעלכע זאַכן. יאָ איך מעג מיך באַרימען, אַז טאַקע נאָר איך מיט מײַן פּראָסטן פֿאַרשטאַנד און מיט דעם כּוח װאָס גאָט האָט מיר אײַנגעגעבן, און מיט דעם שטיקעלע הצלחה, װאָס ער האָט מיר געשענקט, האָב איך געקאָנט ברענגען אַזױ װײַט, אַז שטעט און לענדער זאָלן זיך שלאָגן פֿאַר מײַן זון, אַלע אין אײן קול: גרישאַ סטעלמאַך און גרישאַ סטעלמאַך! װי איז דאָס געהערט געװאָרן, אַז אין אײן װאָך זאָל מען קריגן אײַנלאַדונגען פֿון אַכט שטעט פֿון אַלע אַרבע כּנפֿות האַרץ: פֿון פּאַריז און פֿון מאַנטשעסטער, פֿון װין און פֿון פּעטערבורג, פֿון אַנטװערפּן און פֿון ניו־יאָרק, פֿון לײפּציק און פֿון טשיקאַגאָ ― מע װײס נישט, װעמען מע זאָל פֿריִער ענטפֿערן, כאָטש צערײַס זיך אַף צען שטיקער! און װי אַף צו להכעיס, בין איך איצט געבליבן אײן מענטש אַלײן. איך האָב מײַן שותּף, דעם פֿריִערדיקן מע־נעדזשער, װאָס כ'האָב אײַך אַמאָל געשריבן, דאַנקען גאָט, שױן געגעבן דעם װעג. עס זײַנען אים אױסגעגאַנגען די יאָרן. ער האָט אַפֿילו זײער חשק געהאַט צו מאַכן אַ קאָנטראַקט נאָך אַף פֿינף יאָר. האָב איך געזאָגט: אַזאַס! גענוג אָנגעזױגט זיך מיט מײַן בלוט. עס װעט זיך אים, מאָלט אײַך, מער אַזאַ חלום נישט חלומען װײַל ער װעט לעבן, װאָרעם ס'איז דאָ נאָר אײן גרישאַ סטעלמאַך אַף דער װעלט. איצטער בין איך מיר אַלײן באַלעבאָס. מײַן חתונה, מײַנע קלעזמערס. װאָס איך טו איז געטאָן, און װאָס איך זאָג איז געזאָגט. אַזױ האָב איך עס אַװעקגעשטעלט, פֿאַרשטײט איר מיך, פֿון דער לכתּחילה, אַז אַ טאַטע איז אַ טאַטע און אַ קינד איז אַ קינד. װאָרעם װאָס איך האָב איבערגעטראָגן אַף מײַנע פּלײצעס און װאָס איך האָב זיך אָנגעסטראַדאַיעט, ביז גרישאַ איז געװאָרן אָט דער גרישאַ סטעלמאַך, װאָס ער איז הײַנט, װײס איך נישט, צי ס'איז פֿאַראַן גאָר דער צװײטער אַף דער װעלט. אַן אַנדערער אַף מײַן אָרט װאָלט שױן לאַנג אָנגעשפּאַרט העט־העט. אַ באַרג װאָלט פֿון אים געװאָרן. גראָז װאָלט אַף אים געװאַקסן. נאָר דאָס אַלצדינג װײס קײנער נישט און װיל נישט װיסן. די װעלט מײנט, אַז אָט אַזױ גרינג װאַקסט אױס אַזאַ שטערן, װי גרישאַ סטעלמאַך, און מען איז דאָס מיר אַ ביסל מקנא. פּשוט, מע פֿאַרגינט מיר נישט. מע טײַט אַף מיר מיט די פֿינגער: „זע נאָר, װי דער סטעלמאַך שאַרט גאָלד מיט לאָפּעטעס!“ פֿאַראַן אַזעלכע, כּלומרשט גוטע פֿרײַנט, װאָס קומען צו גײן מיט עצות, מיט גוטע רײד, זאָרגן זיך פֿאַר מײַן זון, למאַי איך גיב אים נישט שטודירן, און נאָך אַזעלכע זאַכן. גוטע פֿרײַנט, װוּ זענט איר געװען פֿריִער, אַז מײַן סעמײסטװע איז, נישט הײַנט געדאַכט, געשװאָלן דרײַ מאָל אַ טאָג פֿון הונגער און אַלײן בין איך פֿאַרלאָפֿן מיט בלוט, װאָס מײַן גרישאַ האָט נישט קײן פּאָר גאַנצע שטיװעלעך? פֿאַרװאָס האָט איר דעמאָלט נישט געזאָרגט פֿאַר מײַן קינד, אַז איך האָב מיך אַרומגעטראָגן אַ הונגעריקער, אַ דערשלאָגענער אַף דער ייִדישער גאַס מיט אַ בריליאַנט, געשריגן: „אַני שלמה! ייִדן, איך פֿאַרמאָג אַ מיליאָן!“ ― װער האָט מיך דעמאָלט געהערט? אױ, איך קען אַ ייִדן! איך מעג מיך באַרימען, אַז איך ביז שױן אױסגעפֿאָרן אַ װעלט ― נישטאָ, הערט איר, נישטאָ די צװײטע אומה אַף דער װעלט, װי אונדזערע ייִדן, זאָלן געזונט זײַן! גאָט זאָל מיך נישט שטראָפֿן פֿאַר די רײד ― אַזױפֿיל נגידים באַ אונדז, גבֿירים אַדירים, װאָס װאַרפֿן געלט אין דער בלאָטע, ברענגען אום טױזנטער, הונדערטער טױזנטער אַף דער רוח װײסט װאָס, אַף נאָכשטופּן די קאַרעטע, אַף נאָכטאַנצן די גױיִם ― און קײן אײנציקער נישטאָ באַ אונדז, װער ס'זאָל זיך אָפּרופֿן, אַז סע שלאָגט אָן צו אים אַ טאַלאַנט. ער מעג זײַן משה רבינו, נאָר אױב צעריסענע שטיװל ― איז ער אַף צרות. פֿאַרשטײט זיך, אַז הײַנט זײַנען שױן פֿאַר אונדז אָפֿן אַלע טירן, שױן אַ גאַנצער כּבֿוד באַ זײ און אַ פֿרײד, אַז מײַן זון באַערט זײ מיט אַ קוק. דער גרעסטער מאַגנאַט װאָלט זיך איצט געשעצט גליקלעך, װען מײַן זון זאָל זאָגן, אַז ער װיל נעמען זײַן טאָכטער. אָפּגעגילט װאָלט מען אים פֿון קאָפּ ביז פֿיס. און אױך מיר װאָלט מען אָנגעשאָטן אַ פֿולע היטל מיט גאָלד, איך זאָל נאָר געבן אַ װוּנק. איז אָבער דאָ אַ גאָט אַף דער װעלט, װעט איר הערן אַ שײנס. איך װעל עס אײַך טאַקע דערצײלן, אױסגיסן אַ ביסל דאָס האַרץ פֿאַר אַ גוטן פֿרײַנט. ס'איז אַ גאַנצע געשיכטע.
געדענקט איר, איך האָב אײַך אַמאָל געהאַט דערצײלט פֿון אַ מײדל אַ קראַסאַװיצע, אַן אַקטריסע פֿון ייִדישן טעאַטער, מיטן נאָמען ראָזע ספּיװאַק? באַ שטשופּאַקן האָב איך מיר מיט איר באַקאַנט. ער האָט זיך באַרימט, אַז זי איז זײַנע אַ פּלימעניטשקע פֿון װאַרשע. איך װײס? ער זאָגט אַ פּלימעניטשקע פֿון װאַרשע ― לאָז זײַן אַ פּלימעניטשקע פֿון װאַרשע. ס'איז מיר אַ נפֿקא־מינה! איז מיר אָבער דאָס דאָזיקע מײדל געפֿעלן געװאָרן פֿון דער ערשטער מינוט. װאָס זאָל איך אײַך זאָגן ― שטאַרק געפֿעלן געװאָרן! ערשטנס, טאַקע אַ שײן מײדל, אַ קראַסאַװיצע, מיט ברענענדיקע אױגן. אַ שװאַרצע אַפֿילו, שװאַרץ, װי אַ ציגײַנערין. נאָר מלא חן! און נישט קײן נאַריש מײדל, מע קאָן זאָגן ― אַ בר דעת, אַ לעבעדיקע, אַ ברען ― פֿלאַם־פֿײַער. הײַנט איר שטימע, איר זינגען! איר קענט דאָך מיך, אַז איך בין אַ ליוביטעל פֿון נגינה און פֿון ייִדיש טעאַטער, און זינט איך בין אין דעם ברױט, האָב איך מיך שױן אָנגעהערט מסתּמא אַף מײַן לעבן זינגערס מיט זינגערנס גענוג, עס קריכט שױן פֿונעם האַלדז. נאָר אַזױ זינגען װי די ראָזע ספּי־װאַק, האָב איך נישט געהערט און װעל נישט הערן. זי זינגט צו אײַך גלײַך אין דער נשמה אַרײַן! װאָס זאָל איך אײַך זאָגן, דאָס מײדל האָט מיך גענומען, נאָך איר רײדן האָב איך באַלד אַרױסגעזען, אַז דאָס דאַרף זײַן נישט קײן געבױרענע אַקטריסע, נישט שטשופּאַקס אַ פּלימעניטשקע, נאָר אַ טאַטנס אַ קינד, כּך הוה, עס לאָזט זיך אױס, אַז די גאַנצע מעשׂה איז שקר וכּזבֿ. דאָס מײדל איז נישט שטשופּאַקס אַ פּלימעניטשקע, נאָר אַ װילד־פֿרעמדע. און נישט פֿון װאַרשע, נאָר פֿון אַ קלײן שטעטל ערגעץ פֿון בעסאַראַביע, אַ חזנס אַ טאָכטער. אַזױ בין איך געװױר געװאָרן שפּעטער שױן. אַז שטשופּאַק איז געװען דאָרט מיט זײַן טרופּע און זי געהערט זינגען, איז אים געפֿעלן געװאָרן איר שטימע, האָט ער זי אַרױסגענאַרט פֿון דער הײם, איר צוגעזאָגט גאָלדענע בערג, אַז אין אױסלאַנד װעט ער זי געבן שטודירן מוזיק און נאָך אַזעלכע זאַכן. לסוף, אַז ער איז נאָר אַריבער מיט איר די גרענעץ, האָט ער אַלײן גענומען שטודירן מוזיק, אױסגעלערנט זי זינגען פֿאַר אַ פּובליקום „חוה“, „שבת־מאַכן“, „פֿראַטיק אַף דער נאַכט“ און נאָך אַזעלכע שײנע לידער. און דערצו נאָך כאַפּן אַ טענצל אױך… גאָט װײס, װאָס פֿון איר װאָלט געװאָרן, װען איך צערעד מיך נישט מיט איר און איך באַקען זי נישט מיט דער באַרימטער זינגערין מאַרטשעלאַ עמבריך, װאָס האָט געגעבן קאָנצערטן אינאײנעם מיט מײַן גרישען. באַשערט אַ מײדל אַ גליק, דאַרף זי זיך מיט מיר צערעדן און בעטן, איך זאָל זי באַקאַנט מאַכן מיט דער עמבריך. און די עמבריך, אַז זי האָט נאָר דערהערט דאָס דאָזיקע מײדל זינגען, איז זי צוגעזאָטן געװאָרן צו איר און גאָר נישט געװאָלט אָפּלאָזן שױן. דאָס ערשטע האָט זי די עמבריך אַרױסגעריסן פֿון שטשופּאַקס הענט און צוגענומען צו זיך, געגעבן שטודירן אין דער װינער קאָנסערװאַטאָריע, איר געדונגען די בעסטע פּראָפֿעסאָרן און געמאַכט פֿון איר אײנע פֿון די ערשטע זינגערנס אַף דער װעלט. אַ סבֿרה, אַז זי װעט שױן הײַנט פֿאַרשטעקן אין גאַרטל די עמבריך מיט נאָך דרײַ עמבריכס. װאָס דאַרף איך אײַך דערצײלן אַ סך מעשׂיות ― איר קאָנט פֿאַרשטײן, אַז זי טרעט שױן אַרױס מיט מײַן גרישען אַף קאָנצערטן און באַקומט שױן כּמעט אַזױפֿיל, װיפֿל מײַן גרישאַ. און מע שלאָגט זיך פֿאַר איר, װי מע שלאָגט זיך פֿאַר מײַן גרישען ― און דאָס האָט זי אַלץ צו פֿאַרדאַנקען מיר. און אפֿשר מײנט איר, אַז זי דאַנקט מיר נישט אָפּ? נאָך אַ מין אָפּדאַנקען! אָט װעט איר הערן. ס'איז אַ מעשׂה מיט אַ „ליובאָװ“, אַ שײנע מעשׂה. נאָר אײדער איך װעל אײַך דערצײלן די מעשׂה מיט אַ „ליובאָװ“, דאַרף איך אײַך זאָגן קודם אַ פּאָר װערטער װעגן מײַן זון.
איך האָב פֿון מײַן גרישען, דאַכט מיר, נאָך גאָרנישט געשריבן, װאָס פֿאַר אַ פֿױגל דאָס איז? שױן אײנמאָל אַ פֿױגל װי גרױס ער איז, אַזױ קלײן און פּראָסט איז ער באַ זיך. קלײן און פּראָסט און שטיל. ער װײס נאָר פֿידל און קאָנצערט, קאָנצערט און פֿידל. װײַטער געהער זיך מיט אים נישט אָן קײן זאַך. פֿרעגט אים בחרם ― װיפֿל האָט אַרײַנגעטראָגן זײַן קאָנצערט? װיפֿל איז געפֿאַלן הוצאָות? װיפֿל איז געבליבן ריװח? ס'איז נישט זײַן עסק. ער װײס נאָר פֿידל ― און װײַטער גאָרנישט. אפֿשר מײנט איר, חלילה, אַ פּלאַטשיק קינד? לאָמיר האָבן אַזאַ יאָר, װאָס פֿאַר אַ חכם ער איז. נאָר גאָרנישט. צו די זאַכן איז ער נישט שײך. און װאָבשטשע איז ער מיט דער װעלט, װי זאָגט דער ליטװאַק, אַ „קנאַפּער מחותּן“. װאָס דאַרף ער? פֿאַר די געשעפֿטן, אָדער פֿאַר די „ביזנעס“, װי מע רופֿט עס דאָ, איז פֿאַראַן װער ס'זאָל זאָרגן. דערױף איז דאָ אַ טאַטע. און אַף די איבעריקע זאַכן איז דאָ אַ מאַמע באַ דער זײַט. און דער עיקר איז דאָך די פֿידל, הײַנט װאָס איז שײך? גײ זײַ אַ נבֿיא, אַז ס'װעט זיך אַרײַנמישן אַ חזנס אַ מײדל, אַ ראָזע ספּיװאַק, אַ שלאַק, אַ ליובאָװ!…
איך, אַז איך בין געװױר געװאָרן פֿון דער מעשׂה ― און געװױר געװאָרן בין איך טאַקע פֿון אירס אַ בריװל, װאָס איז אַרײַנגעפֿאַלן על־פּי־נס צו מיר אין די הענט אַרײַן, דאָס הײסט, איך האָב עס איבערגענומען באַם בריװטרעגער, ― האָט דאָס מיך פֿאַרברענט אַף איר און פֿאַרבראָטן טאַקע ממש אָנגעצונדן. סטײַטש! איך פֿיר דיך אַרײַן צו דער עמבריך, איך שלאָג דיר דורך, װי זאָגט מען, אַ טיר אין דער גרױסער װעלט אַרײַן, און אין מײַן זכות װערסטו אַזױ געהױכט און געקרױנט, נעמסטו און טוסט מיר אָפּ אַזאַ שפּיצל און פֿאַרפֿירסט מיט מײַן זון עסקים, נעכטיקע טעג, ליובאָװ?!… און איך פֿױל מיך נישט און איך זעץ מיך אַװעק און שרײַב איך אַװעקעט אַ בריװ, און דװקא פּראָסט, אַף זשאַרגאָן, כּך וכּך, אַזױ און אַזױ, און סטײַטש, און נאָכאַמאָל סטײַטש, און צען מאָל סטײַטש, װוּ איז יושר און װוּ איז גאָט! ― אַזױ גוט־גוט! אױסגעמוסרט, װאָס אַפֿן האַרצן! איך בין נישט קײן שרײַבער, נאָר אַ טאַטע, אַז עס טוט אים װײ, איז אַ כּפּרה אַכצן שרײַבערס. טרעפֿט זשע, װאָס ענטפֿערט מיר אַזאַ בחורטע? אַז איר װעט זײַן מיט אַכצן קעפּ װעט איר אױך נישט טרעפֿן! קודם גיט זי מיר אַװעק אַ פּאָרציע פֿאַר איר בריװ, װאָס איז אַרײַנגעפֿאַלן צו מיר על־פּי־נס. דער בריװ, זאָגט זי, איז אַדרעסירט געװען צו אַן אַנדערן. זי זאָל געװען װעלן, זאָגט זי, שרײַבן צו מיר, װײס זי מײַן אַדרעס. והשנית, זאָגט זי, װער האָט מיך געמאַכט צו דענקען ― איר הערט אַ שפּראַך? ― „װער האָט מיך געמאַכט צו דענקען, זאָגט זי, אַז איך האָב אױסזיכטן אַף אײַער זון? אַלע אײַערע געדאַנקען, זאָגט זי, דרײען זיך שטענדיק אַרום אײן פּינטעלע, װאָס הײסט מיטן נאָמען גרישאַ סטעלמאַך, און איר האָט אַ גרױסן טעות, זאָגט זי, אױב איר מײנט, אַז דאָס פּינטעלע, װאָס הײסט גרישאַ סטעלמאַך, איז דער מיטלפּונקט פֿון דער גאַנצער װעלט, אַרום װעלכן עס דרײט זיך אַרום אַלץ, װאָס לעבט און װאָס דענקט. פֿאַראַן, זאָגט זי, אַזעלכע מענטשן ― און זײער צאָל איז אַ מענגע ― װאָס האָבן אים פֿאַר די אױגן אַזױ לאַנג, װי ער שטײט אַף דער עסטראַדע און די פֿידל רעדט באַ אים אין זײַנע הענט אַף אַזאַ לשון, װאָס נישט פֿיל קאָנען רעדן אַזױ, װי ער. פֿון דער מינוט, זאָגט זי, װאָס ער לײגט אַװעק די פֿידל און גײט אַראָפּ פֿון דער בינע, איז ער פֿאַר דער װעלט נישט מער און אפֿשר װינציקער, װי אַ גוטער חלום“… געפֿעלט אײַך אַביסל אַ לשון? און װײַטער שרײַבט זי מיר: פֿון װאַנען װײס איך, אַז איר בריװ צו מײַן זון איז נישט קײן ענטפֿער אַף זײַן בריװ צו איר? און אפֿשר איז דאָס נישט דער ערשטער און נישט דער אײנציקער בריװ? דער אונטערשײד איז נאָר דער, זאָגט זי, װאָס אַלע בריװ פֿון מײַן זון צו איר קומען אָן גלײַך צו איר אין די הענט אַרײַן, בעת אירע בריװ צו אים מוזן, אַפּנים, דורכגײן דורך אַ געװיסער צענזור… אױב אַזױ, זאָגט זי, קאָן זי מיר פֿאַרזיכערן, אַז זי װעט אָנװענדן אַלע אירע קרעפֿטן און װעט טאָן אַלץ מעגלעכעס, אַז פֿון הײַנט אָן און װײַטער זאָלן אירע בריװ דערגרײכן זײער צװעק און קײן נסים זאָלן זיך מער נישט טרעפֿן… „איך װעל עס טאָן, זאָגט זי, נישט אַזױ צוליב דעם, װאָס עס גײט מיר אין לעבן, איך זאָל מיך איבערשרײַבן מיט אײַער זון, װי צוליב דעם, איך זאָל אײַך באַװײַזן, אַז כאָטש איך בין, װי איר זאָגט, אַ בעסאַראַבער מײדל, דאָך װעל איך אײַך װײַזן, אַז אײער פֿאָטערלעכער דעספּאָטיזם, װאָס שטאַמט פֿון אײַער צופֿיל געטרײַשאַפֿט, איז נישט אַזױ געפֿערלעך, װי איר מײנט, און אַז אַלצדינג אַף דער װעלט האָט אַ גרענעץ“. נו, װאָס זאָגט איר אַף אַזאַ עזות־פּנימניצע? נײן, הערט, װאָס זי שרײַבט מיר װײַטער! „איך פֿאַרזיכער אײַך, זאָגט זי, אַז װען איך זאָל פֿילן צו אײַער זון דאָס, װאָס ער פֿילט צו מיר, אין דער זעלבער מאָס, װאָלטן מיר אײַך שױן באַװיזן, אַז מיר בײדע װאָלטן נישט געהאַט מער קײן דאגות און װאָלטן בײדע געװען אָלל־רײַט“. װאָס זאָגט איר דערױף? רעדט זי שױן מיט מיר גאָר אַף „אײנגעלש“!
איך װיל אײַך נישט מאריך זײַן, ליבער פֿרײַנט. איך האָב אָפּגעענטפֿערט אַף איר בריװ, און זי האָט מיר אָפּגעענטפֿערט אַף מײַן בריװ, און אַזױ איז אַװעק צװישן אונדז אַן איבערשרײַבעניש, איך איר און זי מיר, און דער סוף איז געװען, אַז מיר זײַנען מיט איר געװאָרן חבֿר. אָבער װאָס חבֿר הײסט. דהײַנו, װי אַזױ מײנט איר? אַז זי איז געקומען קײן לאָנדאָן אַף אַ קאָנצערט ― און דער קאָנצערט איז געװען טאַקע אינאײנעם מיט מײַן זון ― האָבן מיר אױסגעשלאָגן פֿאַר איר אַ קניה ערד, איך און מײַן װײַב זאָל לעבן, אײדער מיר האָבן באַ איר געפּועלט, אַז זי זאָל אונדז באַערן מיט אַ װיזיט. װאָס טוען נישט טאַטע־מאַמע צוליב אַ קינד? און אַז מיר װעלן זיך שטעלן אַקעגן צען מאָל ― װעט זײַן בעסער? אַז מע שמועסט ליוּבאָװ ― איז דאָך נישט שײך… פֿון דעמאָלט אָן, װאָס זאָל איך אײַך זאָגן, איז דאָס מײדל געװאָרן באַ אונדז אַזױ הײמיש, אַזױ ליב און אײַנגעבאַקן אַלעמען אין האַרצן! אַז מיר װאָלטן שױן געװען גליקלעך, דער שידוך זאָל זײַן אַ שידוך ― אַן עק זאָל דאָס האָבן. איז אָבער נײן. נישט זי, נישט ער. הײַנטיקע קינדער! אַז רײדן מיט זײ פּראָסטע דיבורים קאָן מען נישט. עס איז דאָך עפּעס נישט גלאַט אַ בחור מיט אַ בתולה. דאָס זײַנען דאָך טאַקע צװײ שטערנס אַף דער װעלט. קײן סך אַזעלכע זײַנען נישט פֿאַראַן. אַ שמועס טאָן מיט זײ װעגן חתונה ― זאָל גאָט היטן! װאָס דאַרפֿט איר מער ― אַז דער נאָמען „חתן־כּלה“ טאָר גאָרנישט דערמאָנט װערן ― האָט איר עפּעס צו זײ? דאַרף מען אַ ביסל צוּװאַרטן ― װאָס זאָל מען טאָן? טענהט אָבער מײַן װײַב זאָל געזונט זײַן: זי װאָלט שױן געװאָלט, זאָגט זי דערלעבן אַ שטיקל נחת… זאָג איך איר: „האָב צײַט, װעסט נישט פֿאַרשפּעטיקן“… און אַלײן פֿיל איך, אַז דאָס חיות גײט מיר אױס. איך װאָלט שױן אַלײן אױך געװאָלט, נישט אַזױ דעם נחת, איך בין דאָך נישט קײן ייִדענע, דאָס הײסט, אַ נחת ― מהיכא־תּיתי, פֿאַרװאָס נישט? מיך פּיקט אַן אַנדער זאַך. איך װײס נישט, צי װעל איך אײַך קאָנען אַרױסגעבן: מײַן זון, פֿאַרשטײט איר מיך, איז אַן אַרטיסט, און אַ גרױסער אַרטיסט, און דערצו איז ער נאָך גאָר אַ קינד, אַ כּשר לעמעלע, און זײַן ליובאָװ איז מיט סכּנות־נפֿשות! און זי איז אַ מײדל שױן צו אַ שײנע און צו אַ קלוגע און צו אַ ספּריטנע ― װאָס „צו“, זאָגט מען איז איבעריק… איצטער פֿליִען זײ אַרום בײדע איבער לאָנדאָן. חלילה נישט צופֿוס, נאָר אין אַ מאָטאָרקאַר, אַן אױטאָמאָביל הײסט עס, און מע קױפֿט און מע קױפֿט און מע קױפֿט! ― װאָס פֿאַר אַ װערט האָט באַ זײ געלט, אַ שטײגער? אַ שטיקל גליק כאָטש, װאָס איך בין דאָ באַ דער זײַט און לאָז נישט. װײַטער װאָלט מען פֿאַרברענט טױזנטער! דאָס גרײט מען זיך אין װעג אַרײַן. עס קאָן זײַן, אַז מיר פֿאָרן, אם־ירצה־השם, אַלע אינגיכן קײן אַמעריקע. זײ זײַנען דאָרט בײדע אַנגאַזשירט אַף אָ גאַנצן סעזאָן, און דאַנקען גאָט, אַף אַזעלכע קאָנדיציעס, אַז מען מעג עס װינטשן אַלע אונדזערע ליבע, גאָט זאָל זײ נאָר נעבן געזונט און הצלחה, װי ביז אַהער, און יאָרן אַ סך בײדן, און מיר זאָלן עס זען און קלײַבן נחת, װאָרעם הײַנט זײַנען זײ בײדע פֿאַררעכנט באַ אונדז גלײַך, גאָר קײן חילוק נישט. זי איז באַ אונדז, מעגט איר מיר גלײבן, טײַער, װי מײַן אײגן קינד. נאָך אפֿשר טײַערער. כאָטש דעם אמת זאָגנדיק, איז זי מיט מיר נאָך איצט אױך נישט שוה בשוה. אַפּנים, פֿון מײַן ערשטן בריװ נאָך… איך בין, װי זאָגט ער, מיט איר אַדרבא ואַדרבא, און זי איז מיט מיר קידער־װידער. זי קאָן נישט לײַדן, למאַי איך רעד פֿון געלט. זי האַלט מיך פֿאַר אַ קמצן. קינדער זײַנען נאַראָנים. זײ פֿאַרשטײען נישט, אַז אַלצדינג איז פֿון זײערטװעגן. למשל, איר מאָלט זיך אױס, אַז טײַערער װי געלט איז באַ מיר גאָרנישט פֿאַראַן. זי אַלײן זאָגט דאָס מיר. געװײנטלעך פֿאַרשטעלט. זי מײנט, אַז זי קען מיך שױן… װערטלען מיר זיך אָפֿט. איך לאַך, נאָר מײַן זון סטראַדאַיעט דערפֿון. איז דאָס מיר נישט אָנגענעם… נאָר מסתּמא װעט זיך עס מיט דער צײַט אױסגלעטן. אַלע קינדער זײַנען אַזױ. זײ מײנען, אַז ערגער פֿון עלטערן איז שױן נישטאָ אַף דער װעלט. װאָס קאָן נאָך זײַן ערגערס פֿון עלטערן?… נאָר מיר דאַכט, אַז איך האָב מיך שױן אַ ביסל צופֿיל צעשריבן. שױן באַלד נישטאָ קײן פּאַפּיר. אַ ביסל אױסגערעדט זיך, געװאָרן גרינגער אַף דער נשמה. קײן אַנדערן, פֿאַרשטײט זיך, װאָלט איך אַזױפֿיל נישט פֿאַרטרױעט. נאָר אײַך איז אַנדערש. איר זענט אַ בעל־סוד. צװישן אונדז װעט דאָס בלײַבן.
זײַט מיר געזונט און שטאַרק, און מאַכט גוטע ביזנעס, און שרײַבט מיר אָפֿטע גוטע בריװ, אַזױ װי נאָר איר אַלײן קאָנט. פֿון מיר אײַער אַלטער פֿרײַנט מאיר סטעלמאַך.
ע י ק ר ש כ ח תּ י. מײן װײַב בעט מיך, איך זאָל אײַך לאָזן גרוסן. און מײן זון פֿרעגט זיך נאָך, אױב איר האַלט נאָך אַמאָל אַ פֿידל אין האַנט? מאיר סטעלמאַך.
קאַפּיטל זיבן און דרײַסיק
פֿון שלום־מאיר מוראַװטשיק צו ראָזע ספּיװאַק
צו מײַן ליבע און געערטע פֿרײַנדן ראָזע ספּיװאַק לעבט װאָהל װאָס איז די מאַנסע װאָס איר זענט צו מיר געװאָרן אַזױ פֿרעמד אַז איר װילט מיר אַפֿילו נישט ענטפֿערן אַף אַלע מײַנע בריװ מיט װאָס האָב עך כײטע בײגל געװען מיר דאַכט אַדרבא װאָס עך בין פֿאַר אײַך אױסגעשטאַנען קומט מיר נישט איר זאָלט מיר אַזױ אָפּדאַנקען װאָרעם װען נישט עך װאָלט איר נאָך איצטערט אױך געװען באַ שטשופּאַקן דער קאַדיק זאָל אים נעמען ער האָט דאָך מיר נישט געװאָלט באַצאָלן װאָס מיר קומט איבער אײַך װאָרעם ער זאָגט אַז אינגאַנצן דער כאַיעװ בין עך װאָרעם װען נישט עך זאָגט ער װאָלט איר נישט געװוּסט פֿון קײן עמבריך און ער װאָלט נישט געבליבן זאָגט ער אָן אַ סמיטשיק ער שװערט אַז ער איז דורך אײַך בעדילאַראַם געװאָרן אַזױ שרײַבט ער מיר און װײנט אַף בײדע אױגן איר װײסט דאָך אַז עך גלױב אים װי דעם הונט נאָר אַז יענער כאַפּט די ערד װײס אים דער ריך אפֿשר איז ער גערעכט עך װײס נאָר אַז ער האָט שױן איצט קאַדאָכעס נישט קײן מעדאַליאָן און אַ פּאָר בריליאַנטענע פֿינגערלאַך האָבן שױן אױך געפֿעלט און דעם גאָלדענעם זײגער האָט ער שײַנט מיר אױך ערגעץ פֿאַרטאַכטאָרעט און אַלץ צוליב אײַך װאָרעם דער ייִד האָט זעך גענײט אַ בײַטל גאָר אַ גרױסן אַכיץ װאָס ער האָט זיך אײַנגעבראָמבלט אַ מאַכשאָװע אָט דער אידעיאָט אַז גאָט װעט אים אױפֿ־רעכטן ער װעט לױז װערן מירטשעם פֿון זײַנע װײַבער װעט ער אײַך מיט זײַנע בריליאַנטן פֿאַרשאַלאַמאָנעװען דעם קאָפּ און סװעט זײַן גימל צום סאָף נאַט אײַך אַזאַ מאַפּאָלע און נאָר עך זאָגט ער בין שולדיק נישט קײנער דערװײַל בין עך געבליבן װי אַפֿן װאַסער דאָס ביסל פֿאָדעם װאָס עך האָב פֿון אײַך די ערשטע צײַט באַקומען האָט מיר געקלעקט אַף אײן צאָן און האָב געהאַט אַף זעך אַ צאָרע אַן אָרעמע שװעסטער איבערגעפּעקלט קײן אַמעריקע און אַלײן בין עך אױך געװען קראַנק אַ שטיק צײַט זעך שיר נישט געזען מיטן מאַלכאַמאָװעס װען נישט איר מיט אײַער קלײנער שטיצע װאָלט עך שױן איצטערט אָנגעשפּאַרט דאָרט װוּ עס װאַקסט נישט קײן כרײן דאַנק עך אײַך זײער אָבער פֿאַרװאָס זאָלט אין מיר נישט טאָן אַ טױװע און אָפּענטפֿערן מיר אַמאָל כאָטש מיט עטלעכע װערטער דאַכט מיר עך האָב עס באַ אײַך נישט פֿאַרדינט עך זאָל אײַך נאָכלױפֿן װי אַ הונט פֿון פּאַריז קײן לאָנדאָן פֿון לאָנדאָן קײן פּאַריז און פֿון דאָרטן קײן אַנטװערפּן און איר זאָלט אַפֿילו נישט װעלן מעך אױפֿנעמען אײן גאָט װײס דעם אמת אַז עך בין אײַך טאָמעד געשטאַנען אין אײַערע נױטן אַז איר האָט מיר געזאָגט מוראַװטשיק גײ בין עך געגאַנגען מוראַװטשיק לױף בין עך געלאָפֿן פֿון דער ערשטער צײַט רעד עך שױן נישט גאָר אַפֿילו דערמאָלט װען איר זענט אַרױס פֿון שטשופּאַקס רעשוס און געקליבן זעך קײן נאַטאַליע געדענקט איר האָב עך נישט געזשאַלעװעט מײַן טערכע קײן מאָל און אַז מע האָט באַדאַרפֿט דעמאָלט אַרױסצוּװאַרפֿן דעם שלעמאַזל װאָס האָט זעך געװאָלט שיסן װער האָט זעך מאַפֿקער געװען אַז נישט מוראַװטשיק און הײַנט האָט איר גאָר פֿאַרגעסן װער איז דער מוראַװטשיק װיפֿל מאָל עך האָב מעך געקױבערט צו אײַך קאָן עך מעך נישט דערקױבערן מע לאָזט נישט צו עך בין אײנמאָל אָפּגעזעסן באַ אײַך אין סאַלאָן דרײַ זײגער שאָ געהערט אײַך רעדן מיט עפּעס אַ פֿראַנצױז צום סאָף קומט מען אַרױס און מע זאָגט מיר אַז איר זענט נישטאָ אין דער הײם איז מיר פֿינצטער געװאָרן אין מײנע אױגן און האָב קױם געטראָפֿן צו דער קליאַמקע אַז אָך און װײ איז שאָלע מײער צו דײַן קאַפּעליוש אַף װאָס דו ביסט איבערגעקומען האָב עך געזאָגט צו מיר אַלײן און אַז סע מאַכט זעך אַ מענטש װערט באַגליקט דאַרף ער זעך שױן אַזױ איבערנעמען װוּ זײַנען אײַערע װערטער װאָס איר האָט מיר צוגעזאָגט אַז איר װעט מעך קײנמאָל נישט פֿאַרלאָזן און צום סאָף אַז עך בין אײַך נאָכגעלאָפֿן אין לאָנדאָן אַף דער דאַטשע האָב עך אײַך געזען דאורכפֿליִען אין אַנאַװטעמעביל מיט סטעל־מאכס באָכעריל האָב עך אַראָפּגעכאַפּט דאָס היטל האָט איר זעך געמאַכט אַז איר זעט מעך נישט האָב עך אײַך געשריבן אײנמאָל און צװײ מאָל און דרײַ מאָל ענטפֿערט איר מיר נישט פֿאַר װאָס װײס עך נישט אַצינדערט אָבער האָף עך אַז איר װעט מיר שױן יאָ ענטפֿערן װײַל איך האָב צו אײַך אַ שטיקל געשעפֿט דעהײנע עס געפֿינט זיך באַ אײנעם אַ מענטשן אײַערס אַ פּעקל מיט בריװ װאָס דער מענטש האָט דאָס מיר געברענגט צו טראָגן אָנגעמאָסט זעך אַ היטל געהײסן זעך גוט באַצאָלן אָבער טאַקע אַ גראָבס ער װײס זאָגט ער אַז איר זענט הײַנט אין די פֿעדערן און אַזױ װי דאָרט געפֿינען זיך זאָגט ער אַלערלײ װעט איר מינעסטאַמע נישט דערלאָזן זאָגט ער מע זאָל זעך מיט אײַערע בריװ אַרומטראָגן האָב עך אים געזאָגט װײסט איר װאָס פֿעטער אָט שרײַב עך אַװעק צו איר אַ בריװל זאָגט ער הערסט װאָס דען דול עך אײַך אַ באַקדײזשע עך מײן נישט זאָג עך די אַגאָדע עך מײן די קנײדלעך אַל קײן בײט עך אײַך מײַן ליבע געשעצטע פֿרײַנדין ראָזע איר זאָלט מיר באַלד שרײַבן אַ בריװ אױב איר װילט צוריק אײַערע פּאַפּירן און אױב איר דאַרפֿט זײ שרײַבט מיר װעל עך מעך זײען מיטן דאָזיקן מענטשן עך האָף אַז עך װעל אים מיט גאָטס הילף אײַנבײַסן און שרײַבט מיר אַף מײַן נאָמען צום דרעקטער פֿון פּאַריזער ייִדישן טיאַטער װאַקסמאַן װיפֿל זאָל עך אים אָנבאָטן װײַל דער מענטש װײס אַלײן נישט װיפֿל ער זאָל זעך הײסן געבן געבן זאָל אים גאָט אַ קרענק פֿון מיר אײַער איבערגעגעבנסטער דינער װאָס װינטשט אײַך פֿיל גליק און אַצלאָכע מיט אַכטענקפֿאָל שאָלעם מײער מוראַװטשיק. קאַפּיטל אַכט און דרײַסיק
פֿון ראָזע ספֿיװאַק צו מאַרטשעלאַ עמבריך
טײַערע געערטע מוטערכען מאַרטשעלאַ!
איצטיקס מאָל װעל איך באַ אײַך צונעמען אַ ביסל מער צײַט װי אַלעמאָל, װײַל איך האָב אײַך שױן לאַנג נישט געשריבן, און באַ מיר האָט זיך צונױפֿגעקליבן אַזױפֿיל נײַעס, אַז איך װײס נישט פֿון װאַנען אָנצוהײבן. ערשטנס, בין איך שױן, װי איר זעט, נישט אין פּאַריז. אױס פּאַריז. אױס גראַנד־אָפּערע. װידער אַ פֿרײַ פֿײגעלע. װידער אַ ציגײַנערן װידער נע־ונד איבער דער גרױסער פֿרײַער װעלט, און, װי איר זעט פֿון די בײַגעלײגטע צײַטונגס־אױסשניטלעך, גאַסטראָליר איך מיטן גרעסטן דערפֿאָלג, און נישט אַלײן, נאָר אינצװײען, מיט אונדזער אַמאָל זײער באַרימטן „װוּנדערקינד“, איצט נאָך מער באַרימטן װירטואָז גרישאַ סטעלמאַך, מיט װעלכן איך האָב זיך צום ערשטן מאָל באַקענט טאַקע אַף אײַער קאָנצערט. אַף יענעם אומפֿאַרגעסלעכן קאָנצערט, װאָס האָט געמאַכט אַן איבערקערעניש אין מײַן גאַנצן לעבן. אַך! דאָס איז אַ גאַנצער ראָמאַן! איך װעל אײַך אים באַשרײַבן װי װײַט מעגלעך אין קורצן, װײַל ערשטנס, װיל איך באַ אײַך נישט צונעמען קײן סך צײַט, און צװײטנס, שרײַב איך דעם בריװ אַפֿן שיף װאָס טראָגט מיך קײן אַמעריקע. איבערמאָרגן זײַנען מיר שױן אין ניו־יאָרק.
„מיר“ ― דאָס מײנט, אַז איך פֿאָר נישט אַלײן, נאָר אינצװײען… אַזױ װי איך האָב געװאָלט, אַזױ װי איך האָב געשטרעבט דערצו שױן לאַנג. אין דעם באַשטײט מײַן נצחון, מײַן טריומף. אַך! װי װאָלט איך װעלן אײַך אַצינד אַרומנעמען, צודריקן צום האַרצן און אױסקושן אײַך, טײַערע, טײַערע מוטערכען! נאָר איר רעכנט געװיס, אַז איך בין פֿאַרשיכּורט? יאָ, איך בין פֿאַרשיכּורט, מוטערכען, פֿאַרשיכּורט, נאָר נישט פֿון ליבע, נײן. רופֿט מיך אָן ציגײַנערן, רופֿט מיך פֿאַנטאַזירערן, רופֿט מיך אַװאַנטוריסטן, רופֿט מיך אָן װי איר װילט, נאָר הערט מיך אױס, אפֿשר װעט איר מיך פֿאַרשטײן. איר, נאָר איר װעט מיך פֿאַרשטײן. דאָס, װאָס איך גײ אײַך דערצײלן אַצינד, איז אַן עפּיזאָד פֿון מײַן לעבן, מיט װעלכן איך האָב אײַך נאָך ביז אַהער נישט באַקאַנט געמאַכט, װײַל אין דעם עפּיזאָד שפּילט איר די הױפּטראָלע. און געטראָפֿן האָט זיך עס אין יענעם זעלטענעם פֿרימאָרגן פֿון אײַער מאַטינע קאָנצערט, װאָס איך װעל אים אײביק און אײביק נישט פֿאַרגעסן. דאָס איז געװען דער גליקלעכסטער פֿרימאָרגן פֿון מײַן לעבן, דער אָנהײב פֿון מײַן קאַריערע.
אַ צעטומלטע, אַ צעהיצטע, אַ פֿאַרלױרענע, אַ פֿאַרכּישופֿטע פֿון אײַער זינגען און פֿון זײַן שפּילן, בין איך דעמאָלט מיטן שטראָם פֿון מענטשנקעפּ כּמעט אַרױסגעטראָגן געװאָרן פֿון זאַל און מיט אַ גרױסן טײל פֿון פּובליקום געבליבן שטײן באַ דער טיר, אָפּװאַרטן די צװײ העלדן פֿון יענער שעה, די באַרימטע מאַרטשעלאַ עמבריך מיטן באַרימטן גרישאַ סטעלמאַך.
װיפֿל דאָס אָפּװאַרטן האָט גענומען, ― אַ מינוט, אַ שעה, אַ טאָג ― דאָס געדענק איך נישט, װײַל מײן נשמה איז געװען דעמאָלט אין אַן אַנדער װעלט, אין אַ װעלט פֿון הימלשן געזאַנג און נישט־ערדישע טענער. פּלוצעם האָבן זיך געלאָזט הערן הילכיקע אַפּלאָדיסמענטן, און דער שטראָם פֿון מענטשנקעפּ האָט זיך אַ װיג געגעבן. איך האָב אױפֿגעהױבן די אױגן און דערזען צופֿאָרן אַ גלענצנדן פּרעכטיקן אױטאָמאָביל. װי אַ בליץ האָט איר בײדע דורכגעגלאַנצט פֿאַר מײַנע אױגן, פֿריִער איר, דערנאָך ער, אַרײַנגעזעצט זיך מיט נאָך אײנעם אַ דריטן ― און װי אַ שײנער חלום זענט איר אונטערן רױשן פֿון אַפּלאָדיסמענטן מיט טריומף פֿאַרשװוּנדן געװאָרן.
אָבער אין מײַן געדעכעניש איז דער מאָמענט געבליבן פֿעסט. איך האָב נאָר באַדאַרפֿט צומאַכן די אױגן אַף אײן אױגנבליק, איז שױן אױסגעװאַקסן פֿאַר מיר דער דאָזיקער זעלטענער חלום, אין װעלכן איר זענט די קעניגן און ער איז דער פּרינץ, און איך און אַלע איבעריקע מענטשן, װאָס דרײען זיך אַרום אַף דער ערד, זײַנען אײַערע אונטערטעניקע, אײַערע קנעכט, און איר בײדע געװעלטיקט איבער אונדז.
דאָס פּובליקום האָט זיך שױן לאַנג צעגאַנגען װי אַ רױך נאָכן אָפּגעלאָפֿענעם אױטאָמאָביל. געבליבן זײַנען נאָר געצײלטע הײמישע מענטשן. און איך בין נאָך אַלץ געשטאַנען אַ פֿאַרכּישופֿטע, אַ פֿאַרחלומטע, פֿול מיט פֿאַנטאַזיעס, װאָס האָבן מיך אױפֿגעכאַפּט אַף זײערע פֿליגלען און האָבן מיך אַװעקגעזעצט אַף אײַער אָרט, מײַן פּרעכטיקע קעניגן, אינאײנעם מיטן דאָזיקן יונגן שײנעם פּרינץ, און איך, די קלײנע, עלנטע, אָרעמע ראָזע, האָב דערזען פּלוצעם מײַן אײגענעם טריומף און דערהערט מײַן אײגענעם נאָמען מיטן נאָמען גרישאַ סטעלמאַך, און איך בין פֿאַרציטערט געװאָרן. עס האָט זיך אױפֿגעהױבן אַ שטורעם אין מײַן קאָפּ און אַ פֿײַער אין מײַן האַרצן, און איך האָב מיך געזאָגט: „ד ע ר ח ל ו ם מ ו ז מ ק ו י ם װ ע ר ן!“… ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―
דער חלום, װי איר זעט, איז מקױם געװאָרן. ער האָט זיך פֿאַרװירקלעכט אַפֿן בעסטן אױפֿן. נישט נאָר האָב איך זוכה געװען צו אַזאַ נישט פֿאַרדינטן טריומף, איך האָב דערלעבט עטװאָס מערערעס: דער יונגער פּרינץ איז אױסגעװאַקסן. פֿון אַ „װוּנדערקינד“ איז ער געװאָרן אַ גרױסער קינסטלער, און דער דאָזיקער גרױסער קינסטלער איז איצט מײַנער, אינגאַנצן מײַנער! ― ― ―
איצטער װילט איר װיסן, אױב איך בין גליקלעך? אױב איך בין צופֿרידן? אַך, טײַערע, טײַערע, פֿרעגט מיך נישט! איך בין נישט װערט די ליבע, װאָס מענטשן שענקען מיר אַװעק. איך בין נישט װערט קײן הונדערט חלק פֿון דעם, װאָס איר, מוטערכען, האָט מיר אַװעקגעגעבן. איך טראָג אין זיך אַ בײז האַרץ. איך באַזיץ אַ שלעכטן גײַסט. איך האָב קײנעם, קײנעם נישט ליב! איך טו נאָר דאָס, װאָס עס געפֿעלט מיר אין דער מינוט, נאָר דאָס װאָס עס דיקטירט מיר מײַן קאַפּריז. פֿרעמדע צרות זײַנען באַ מיר אַ שפּאַס. יענעמס טראַגעדיע איז באַ מיר אַ שפּיל. אַ רוח האָט זיך פֿאַרקליבן צו מיר אין האַרצן. אַ שד, אַ נישטגוטער האָט זיך באַזעצט באַ מיר אין דער נשמה. קײן זאַך שטעלט מיך נישט צופֿרידן. װאָס מער דאָס לעבן גיט מיר, מער פֿאָדער איך. װאָס מער עס גליקט מיר, מער װער איך קאַפּריזנע. מינוטן, מער נישט אַז מינוטן, זײַנען פֿאַראַן אין מײַן לעבן. הױכע, געהױבענע מינוטן. דאָס זײַנען די מינוטן, װען מײַן פּרינץ און מײַן כּישופֿמאַכער געפֿינט זיך אַף דער עסטראַדע. אַך, װי גרױס, װי הױך, װי שײן ער איז דעמאָלט! הימל־שײן. געטלעך־שײן. נישטאָ צו אים קײן גלײַכן, סײַדן… אַך! פֿאַרװאָס איז ער נישט יענער, דער װאָס איר װײסט?!… ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―
זאָגט מיר, מוטערכען, װאָס זאָל איך טאָן, איך זאָל זײַן צופֿרידן? לערנט מיך אױס, װוּ זאָל איך זוכן מײַן גליק? און צי װעל איך געפֿינען מײַן גליק אין דער נײַער װעלט, װוּהין איך פֿאָר אַצינד? און צי ס'איז בכלל דאָ גליק אַף דער װעלט? און צי בין איך נישט גערעכט, אַז איך זאָג אײַך אַף מיר אַלײן, אַז איך בין אַ בײז װעזן, אַ פֿאַרדאָרבענע נשמה? איך בין געװען און װעל בלײַבן אײַער פֿאַרדאָרבענע, צעלאָזענע, קאַפּריזנע ציגײַנערן ראָזאַ.
קאַפּיטל נײַן און דרײַסיק
פֿון מאיר סטעלטאַך צו זײַן גוטן פֿרײַנט
טײַערער בעסטער פֿרײַנט!
איך האָב מיך נישט געקאָנט דערװאַרטן אַף אײַער ענטפֿער און איך שרײַב אײַך שױן װידער. איר װעט מיר גלײַכן צי נײן, איך פֿיל עפּעס אַ מין באַדערפֿעניש איז דעם, עפּעס אַ מין מאַגנעט ציט מיך, איר זאָל פֿאַר אײַך אױסגיסן מײַן האַרץ. װײַל ערשטנס, זענט איר כּמעט דער אײנציקער אַף דער װעלט, װאָס פֿאַרשטײט מיך, װי עס געהער צו זײַן. איר האָט מיר אַנומלטן געהאַט געזאָגט, אַז װיבאַלד איך האָב געקאָנט מגדל זײַן אַזאַ זון, איז אַ סימן, אַז איך בין אַלײן אױך נישט קײן פּראָסטער מענטש, װי די װעלט מײנט. די דאָזיקע װערטער זײַנען מיר גוט אַרײַן אין נאָז אַרײַן. הערן אַזעלכע װערטער פֿון אַזאַ קענער, װי איר, איז זײער אײַנגענעם. דאָס פֿאַרשטײט איר אַלײן והשנית, האָב איך גלאַט ליב מיט אײַך צו שמועסן, װײל מיט אײַך קאָן איך רײדן „אָטקראָװענא“ און אַרױסשרײַבן אײַך אַלצדינג, װאָס באַ מיר טוט זיך, װי פֿאַר אַן אײגענעם ברודער. איך האַלט אײַך, װי איך האָב אײַך שױן געזאָגט, פֿאַרן גרעסטן בעל־סוד אין דער װעלט. איך װײס, אַז איר זענט אַן אײַזערנער קאַסטן, און איך בין באַװאָרנט, אַז מײַנע בריװ, װאָס איך שרײַב צו אײַך, װעט אַחוץ אײַך, קײן בן־אָדם נישט זען און קײן פֿױגל נישט װיסן…
אַצינד טרעפֿט, פֿון װאַנען איך שרײַב אײַך דעם דאָזיקן בריװ? פֿון שיף, מײַן ליבער פֿרײַנט, פֿון שיף שרײַב איך אײַך. מיר פֿאָרן קײן אַמעריקע. מיר ― הײסט דאָס: איך און גרישאַ און ראָזע און דער מענע־דזשער, אַן אַמעריקאַנער פֿױגל, װאָס האָט זיך אונטערגענומען פֿאַר אַ געװיסן מינימום און אַף זײַנע הוצאָות, געװײנטלעך ערשטע קלאַס, מאַכן מיט אונדז אַ טורנע איבער גאַנץ אַמעריקע. דער מינימום ― דאָס איז גאַראַנטירט. װינציקער פֿון דער סומע, הײסט עס, טאָר שױן נישט זײַן, און װאָס ס'װעט זײַן מער ― איז אחדו. האָט איר צעקײַעט? אַף פּשוט ייִדיש גערעדט, װעלן מיר זאָגן, אַז ער האָט אונדז אָפּגעדונגען, אָדער לאָמיר זאָגן דעם גאַנצן אמת ― אָפּגעקױפֿט אַף אַ געװיסער צײַט און אַן עק… געהערן צו יענעם, ליבער פֿרײַנט, זײַן פֿאַרקױפֿט איז אַפֿילו נישט אַזאַ געשמאַקער ביסן, ובפֿרט ― איך בין שױן אַ געשלאָגענער הונט, אָנגעלערנט פֿון מײַן דײַטש, ימח שמו זאָל ער װערן! נאָר װאָס זאָל מען טאָן? דער מינימום איז אַזאַ שײנער מינימום און דער יצר־הרע פֿון געלט איז אַזױ גרױס, צו אַלדי שװאַרצע יאָר! תּחילת האָב איך גאָר נישט געװאָלט האָרכן פֿון קײן מינימום־שמינימום. װאָס הײסט ― יענער װעט מיך אַרומפֿירן? און װוּ בין איך? איך קאָן אַלײן נישט די מלאָכה? האָט זיך אָבער אָט דער אַמעריקאַנער פֿױגל אָנגעזעצט אַף מיר, װי אַ קלעק, אײנמאָל פֿאַר אַלעמאָל, װיפֿל װיל איך מאַכן רײנעם פּראָפֿיט, פֿאַרדינסט הײסט עס, און װיפֿל איז מײַן מינימום, דאָס סאַמע מינדעסטע, לױט מײַן השׂגה נאָך? װאָס זאָגט מען אים, אַזאַ פֿױגל? דערזען, אַז איך קװענקל מיך, מאַכט ער צו מיר: ס'איז נישט נײטיק צו זאָגן באַלד. איך האָב, זאָגט ער, צײַט 24 שעה צו געבן אַ תּשובֿה. געפֿעלט אײַך אַ מעשׂה? ער האָט מיר פֿאַרגעבן, הײסט עס, אַן אױפֿגאַבע װי זאָגט איר, אַף פֿיר און צװאַנציק שעה! געװײנטלעך, בין איך שױן יענע נאַכט נישט געשלאָפֿן. גערעכנט אַהער, גערעכנט אַהין, זיך געעצהט מיטן װײַב, איבערגערעדט מיט די קינדער. נאָר װאָס װײסן קינדער? אַז מײַנער איז, װי איך האָב אײַך שױן געשריבן, צו די זאַכן גאָר נישט שײך. דאָס הײסט, איר מײנט, אַז ער װײס נישט חלילה קײן צורת מטבע? ער װײס גאַנץ גוט, אַז װאָס מער איז בעסער, נאָר ער מישט זיך נישט. ער פֿאַרלאָזט זיך שױן אַפֿן טאַטן. ער װײס, פֿאַרשטײט איר מיך, אַז דער טאַטע װעט זיך נישט לאָזן שפּײַען אין דער קאַשע. דערפֿאַר איז זי שױן, ראָזע מײן איך, אַ סך פּראַקטישער פֿון מײַן זון. דאָס הײסט, געלט איז אַפֿילו באַ איר אױך שמעלט, און אַף אױסברענגען, טרענצלען, פֿלעכטן קערבלעך װעט זי זיך אױסגלײַכן מיט מײַן זון, און נאָך פֿאַרשטעקן אים אין גאַרטל. נאָר זי פֿאַרשטײט אַן עסק. האָט אַן אַפּעטיט, קײן עין־הרע, צו געלט און קאָן זאָגן אַ פּרײַז, אַז יענעם זאָל פֿינצטער װערן אין די אױגן! פֿאַרקערט, איך האַלט מיט איר. יעדער מענטש דאַרף װיסן זײַן װערדע. איך װוּנדער מיך נאָר, פֿון װאַנען האָט זיך עס צו איר גענומען? און רעדט מיט איר, זאָגט זי, אַז איך האָב ליב געלט!…
הכּלל, ס'איז אױסגעגאַנגען די 24 שעה ― מײַן אַמעריקאַנער פֿױגל איז דאָ. אַן אָפּגעגאָלטער, אַן אַקוראַטנער, אַ פֿאַרשפּיליעטער אַף אַלע קנעפּ, װאַרט ער, איך זאָל אים זאָגן תּשובֿה. האָב איך אים געגעבן אַ זאָג אַ מינימום־פּרײַז, אַז װען איך רוף אײַך אָן די סומע, װעט איר זיכער מײנען, אַז איך זאָג אײַך אַ ליגן. מײנט איר זשע, אַז ער האָט זיך איבערגעשראָקן? איך װײס נישט, אױב עס האָט געדױערט אַ האַלבע מינוט, מײַן חבֿרהמאַן ציט מיר אױס אַ יד און מאַכט צו מיר „אָללרײַט“. אַף אונדזער לשון װעט דאָס הײסן: „מיט מזל־ברכה“. װאָס זאָלט איר קלערן ― ס′איז מיר געװאָרן גוט קאַלעמוטנע. דער נפֿש האָט מיר דעם קאָפּ אַראָפּגענומען. נעכײבי װאָלט ער װײניקסטנס באַװיזן אַ מינע, אַז ער װיל אָפּרײַסן כאָטש װיפֿל ס'נישט איז. גאָר נישט געדונגען זיך און שױן צושלאָגן? פֿאַל איך מסתּמא אַף אַ שׂכל און טו אים אַ זאָג, אַז איך װיל, אַז דער מינימום זאָל זײַן גאַראַנטירט, דאָס הײסט, אַז ער דאַרף משלשל זײַן טאַקע מעות מזומנים אין באַנק, הײסט עס, אַף מײַן נאָמען. מײנט איר דאָך, אַז ער װערט נתפּעל? עס הײבט זיך גאָרנישט אָן. „אָלל־רײַט!“ ― זאָגט ער װידער אַמאָל און שטײט שױן אױף און גײט „קײבלען“, טעלעגראַפֿירן, הײסט עס, קײן ניו־יאָרק, מע זאָל אים אַרױסשיקן געלט ― און אָט אַזױ איז געשלאָסן געװאָרן אַ געשעפֿט.
אַװדאי האָט זיך ראָזע מיט מיר נאָכדעם גערײַצט, למאַי איך האָב אים אַזױ װינציק געזאָגט. איר הערט װערטער? איך האָב, זאָגט זי, קלײנע השׂגות. מ י ר פֿ ע ל ט, זאָגט זי, ד ע ר ק נ אַ ק. װאָס זאָגט איר אַף אַזאַ עזות־פּנים? גענוג עס ברענט מיר אַפֿן אַמעריקאַנער בחור פֿאַרן מינימום, זאַלצט זי מיר נאָך אַף די װוּנדן! האָב איך איר אַפֿילו געװאָלט אָפּענטפֿערן, פֿון װאַנען זאָל זיך נעמען צו מיר דער ק נ אַ ק? איך בין דען דורכגעגאַנגען אַלבערט שטשופּאַקס שקאָלע?… נאָר איך האָב מיך מײשבֿ געװען ― לאָז מײַנס איבערגײן. איך װיל נישט, אַז מײַן זון זאָל װיסן פֿון אַ שטשופּאַק און פֿון נאָך אַזעלכע זאַכן, װאָס אַמאָל איז געװען. און באמת, װאָס איז זי שולדיק, אַז שטשופּאַק האָט זי אַמאָל אַרומגעפֿירט, װי אַ ציגײַנער פֿירט אַרום אַ בער, געמאַכט פֿון איר געלט? און אַז מע װיל צוריק ― װאָס איז דאָ דער בזיון? אָרעם, װי זאָגט איר, איז קײן שאַנד נישט. און אַז איך אַלײן, נישט הײַנט געדאַכט, בין געװען נע־ונד, אַרומגעבלאָנקעט אָן שטיװל מיט מײַן גרישען איבער שטעט און שטעטלעך צװישן ייִדן, פֿאַר אַ דרײַערל געשפּילט זײ זעקס ניגונים און אײנעם אַ צוגאָב און אױסגעהערט נאָך אַ מבֿינות, אַז באַ זײ איז דאָ אַ קלעזמער, הײסט ער משה־נח, שפּילט ער אַ װאָלאך ― לאָזט זיך אױס די װעלט! נײן, מײַן ליבער פֿרײַנט, איך שעם מיך נישט מיט דעם, װאָס איז געװען אַמאָל. אַדרבא, אַז גאָט האָט מיר געהאָלפֿן, איך קאָן עס דערצײלן אין פֿרײדן, איז דאָס באַ מיר אַ כּבֿוד. איך האָב ליב, אַז מיר נעמען זיך צונױף אַלע די גאַנצע סעמײסטװע און איך דערצײל זײ מעשׂיות פֿון אַמאָל, נישט הײַנט געדאַכט, װי אַזױ מע האָט געשמײכלט צו אַ פֿראַנזעל, און אַ גלעזל טײ מיט צוקער איז געװען אַ יום־טובֿ, און אַ פֿערטל עוף האָט מען געזען אין חלום, און פֿאַר אַן עפּל אָדער צװײ פֿלאָמען האָט אײַך גרישאַ געקאָנט אָפּשפּילן דעם שענסטן ניגון!
מער פֿון אַלע האָט ליב צו הערן די דאָזיקע מעשׂיות ראָזע. עס צינדן זיך איר אָן דעמאָלט די אױגן און זי װערט נאָך שענער, װי זי איז, און זי הײבט אַלײן אױך אָן צו דערצײלן מעשׂיות פֿון אַמאָל. און זי האָט ליב צו דערצײלן מיט אַלע פּיטשעװקעס. פֿון איר שטעטל, פֿון האָלע־נעשטי, דערצײלט זי אײַך אַזעלכע זאַכן, אַז מע קאָן שטאַרבן. זי מאַכט נאָך די ייִדענע פֿון מאַרק, אָדער פֿאַרשטעלט זיך פֿאַר אַ הײזעריקן חזן און זינגט שטיקלעך, זאָג איך אײַך, ליבער פֿרײַנט, אַז מע דאַרף נישט קײן טעאַטער. די געלעכטערן קאָן מען הערן אין דער דריטער גאַס. דער חסרון איז נאָר, װאָס נישט אַלעמאָל איז זי אױפֿגעלײגט דערצו. איך האָב אײַך שױן, דאַכט מיר, געשריבן, אַז זי איז אַ קאַפּריזנע מײדל. װי עס קומט איר אױס. אַמאָל זאָל זי אײַך װערן לעבעדיק און פֿרײלעך, זינגען און טאַנצן, אָבער אַזױ, אַז די גאַנצע שטוב זאָל מיט איר מיטטאַנצן. און אַמאָל זאָל זיך אָנרוקן אַף איר אַ כמאַרע, פֿאַרשפּאַרט זי זיך אין חדר אײנע אַלײן אַף אַ גאַנצן טאָג. אָדער זי קאָן אַװעקזעצן זיך שרײַבן בריװ, זאָל זי אײַך שרײַבן און שרײַבן ― פֿרעגט זי, װעמען האָט זי אַזױפֿיל צו שרײַבן? אָדער אַז נישט זאָל זי גאָר צופֿאַלן צו גרישען פּלוצעם, ער זאָל איר שפּילן אַפֿן פֿידל, כאָטש יענער איז גאָרנישט דערבײַ. נאָר אַז ראָזע װיל, איז עפּעס אַ תּירוץ? און אַז זי זאָל אױפֿשמײן, למשל, אין מיטן נאַכט און אים בעטן שפּילן? אַז מע שמועסט „ליובאָװ“ ― איז דאָך נישט שײך! נעמט ער די פֿידל, און זי זעצט זיך אַװעק אַקעגן, שפּאַרט זיך אָן אַף בײדע הענט, לאָזט נישט אַראָפּ קײן אױג פֿון אים. זי אָנקוקן בעת־מעשׂה, זאָג איך אײַך, ― אַ מלאך! אַ קאַרטינע! און פּרוּװט, אַ שטײגער, בעט זי זינגען, װעט זי אײַך קײנמאָל נישט טאָן צוליב. אַדרבא, װאָס מער איר װעט זי בעטן, װעט זי אײַך אַלץ מער נישט זינגען. נאָר אַז עס קומט איר אָן ― זאָל זי זיך אײַך צעזינגען טאַקע נאָר װי אַ סאָלאָװײ. איר מײנט אַװדאי ― אַריעס? קאָנצערט? חלילה! דװקא ציגײַנער־לידער, דװקא װאָלאך, אָדער גאָר ייִדישע לידלעך. איר זאָלט זי הערן זינגען אַ חסידיש לידעלע, װאָלט איר, זאָג איך אײַך, געקומען אַהער צופֿוס. איך װײס, אַז איר זענט אַ ליוביטעל פֿון ייִדישע לידלעך, גיב איך אײַך דאָ איבער אײנס, אַ חסידיש, װאָס זי זינגט עס מיט אַ פֿרײלעכן ניגון. אַן עבֿירה, װאָס איך קאָן נישט קײן נאָטן, מוז איך אײַך איבערגעבן נאָר די װערטער אַלײן. אָט דאָס זײַנען די װערטער:
פֿון כאַסלאַװיטש ביז ליובאַװיטש ― אַי, װאָס הער איך אײַך? פֿון ליובאַװיטש ביז כאַסלאַװיטש ― אַי, איך לאַך פֿון אײַך! כ'נעם דאָס פּעקל מיטן שטעקל ― אַי, װאָס הער איך אײַך? און דעם טלית־תּפֿילין־זעקל ― אַי, װאָס דאַרף איך אײַך? פֿון כאַסלאַװיטש ביז ליובאַװיטש אא„װ. איך פֿאָר צום רבין קײן ליובאַװיטש ― אַי, װאָס הער איך אײַך? איך פֿאָר צום רבין פֿון כאַסלאַװיטש ― אַי, איך לאַך פֿון אײַך! פֿון כאַסלאַװיטש ביז ליובאַװיטש אא„װ. כ'האָב אַ װײַב מיט זיבן קינדער ― אַי, װאָס הער איך אײַך? כ'האָב אַ ציג פֿאַר זיבן גילדן ― אַי, װאָס דאַרף איך אײַך? פֿון כאַסלאַװיטש ביז ליובאַװיטש אא„װ. כ'האָב אַ שטיבל אָן אַ דאַך ― אַי, װאָס הער איך אײַך? כ'האָב אַ סוכּה מיט גרינעם סכך ― אַי, װאָס דאַרף איך אײַך? פֿון כאַסלאַװיטש ביז ליובאַװיטש אא„װ. און אין פֿענצטער שמײַסט דער רעגן ― אַי, װאָס הער איך אײַך? און אין קױמען פֿײַפֿט דער דלות ― אַי, איך לאַך פֿון אײַך! פֿון כאַסלאַװיטש ביז ליובאַװיטש אא„װ. אַפֿן האַרצן איז קאַלעמוטנע ― אַי, װאָס הער איך אײַך? כ'פֿאָר צום רבין, אױ, צום רבין ― אױ, װאָס דאַרף איך אײַך? פֿון כאַסלאַװיטש ביז ליובאַװיטש ― אַי, װאָס הער איך אײַך? פֿון ליובאַװיטש ביז כאַסלאַװיטש ― אַי, איך לאַך פֿון אײַך!
אַז איך זאָג אײַך, ליבער פֿרײַנט, אַ כּפּרה זיבעצן קאָנצערטן מיט אַכצן סימפֿאָניעס פֿאַר איר אײן ייִדיש לידל! אָדער למשל, זי רעדן זאָגן שטיקלעך פֿון אַלע באַרימטע חזנים פֿון דער װעלט, װי ניסי בעלזער, פֿון ירוחם הקטן, פֿון פּיניע מינקאָװסקי, פֿון ראַזומנע, פֿון קװאַר־טין, פֿון קאַרמיאָל, פֿון סיראָטאַ ― און פֿון װעמען נישט? זי קאָן זיך אַװעקשטעלן און געבן אַ לײג אַװעק אַ „ומפּני חטאינולע“, אָדער אַן „אַתּה זוכרל“ מיט אַלע דרײדלעך און אַלע אָפּשניצלעך און מיט אַלע „ונאמרס“, און אַזױ זיס, אַז מע קאָן, זאָג איך אײַך, אױסגײן אונטער אירע הענט. אַ רעכטער לץ! און צו דעם אַלעם זאָלט איר הערן, װי דאָס רעדט דײַטש, װי דאָס רעדט פֿראַנצױזיש! און אפֿשר װילט איר ענגליש רעדט דאָס אױך ענגליש. אַז מע שמועסט אַ געראָטענע ― איז דאָך נישט שײך. נו, גײ האָב פֿײַנט אַזעלכעס. אײן חסרון נאָר ― זי איז אַ ביסל אַ שלאַק. אױ, אַ שלאַק! מע דאַרף זיך היטן פֿאַר איר מיט אַ װאָרט, מיט אַ קוק, װאָרעם טאָמער עפּעס נישט אַזױ ― איז חיות נישט זיכער. אַ שװעבעלע!… היטן מיר זיך. מיר גיבן איר נאָך. און אַלץ צוליב אים, צוליבן זון הײסט עס… דאַנקען גאָט, װאָס ער האָט אונדז באַשערט זײַן גלײַכן. כאָטש אַז מע זאָל װעלן שמועסן צוריק, װאָלט ער געקאָנט דאָסטיגאַיען איך װײס אַלײן נישט װאָס. מאַגנאַטן װאָלטן זיך געשעצט גליקלעך. מיט גאָלד װאָלט מען מיך אָפּגעשאָטן! נאָר פֿאַרפֿאַלן. מסתּמא איז דאָס אַ באַשערטע זאַך, װי זאָגט איר, אַ זיװג. לאָז גאָט געבן, ס'זאָל שױן זײַן װאָס צו זען, װאָס צו הערן. דערװײַל איז נאָך גאָרנישט. גאָלע גאָרנישט. מער נישט אַז ליובאָװ… אַן עבֿירה, ליבער פֿרײַנט, װאָס איר זענט נישט דאָ. איך זאָל אײַך האָבן באַ דער זײַט, װאָלטן מיר געהאַט װאָס צו רײדן. טעג מיט נעכט װאָלטן מיר אַװעקגעזעצט, און איך װאָלט אײַך דערצײלט און דערצײלט און דערצײלט פֿונעם דאָזיקן פּאָרל. ס'איז אַ װעלט, זאָג איך אײַך, מיט װעלטעלעך! איך מוז אײַך אָבער ענדיקן דעם בריװ, װאָרעם מע קלינגט שױן אין די טאַצן. מע רופֿט דעם עולם עסן און עסן עסט זיך שױן אַפֿן שיף, דאַרפֿט איר װיסן, זײער געשמאַק. און אַן אַפּעטיטל איז באַם עולם קײן עין־הרע, אַזאַ, אַז ביז מע דערלעבט הערן דעם גוטן קלונג, מוז מען פֿריִער צװײ מאָל עפּעס נעמען אין מױל אַרײַן. אַן עבֿירה, װאָס איר זענט דאָ נישט מיט אונדז אַפֿן שיף! איך זאָג אײַך צו, אם־ירצה־השם, פֿון ניו־יאָרק שרײַבן נאָך אַ גרעסערן בריװ. לאָז גאָט געבן, מע זאָל נאָך קומען בשלום. דערװײַל זײַט מיר געזונט און שרײַבט. שרײַבט מיר אַף מײַן ניו־יאָרקער אַדרעס, װאָס איך גיב אײַך אױף, אָפֿטע און גוטע בריװ.
פֿון מיר אײַער בעסטער פֿרײַנט מאיר סטעלמאַך.
ע י ק ר ש כ ח תּ י: אַ פּונקט האָט דער אַמעריקאַנער פֿױגל אַרײַנגעשטעלט אין קאָנטראַקט, װאָס איבער אים איז שיר נישט בטל געװאָרן דער גאַנצער עסק. דהײַנו ― אָט װעט איר הערן, װאָס אַן אַמעריקאַנער קאָן! ― אַז סײַ מײַן זון, סײַ ראָזע טאָרן אינעם לאַנד קײן מגע־משׂא נישט האָבן מיט קײנעם־נישט אָן זײַן װיסן. דאָס הײסט, טאָמער װיל זײ עמעצער אױפֿנעמען ― דאַרף ער װיסן װעמען. טאָמער װילן זײ ערגעץ גײן ― דאַרף ער װיסן װוּהין. און אַפֿילו בריװ טאָמער װעט מען צו זײ שרײַבן ― דאַרף ער װיסן פֿון װאַנען די בריװ גײען. געפֿעלט אײַך אַ השׂגה? פֿאַרשטײט זיך, אַז איך האָב מיך אַ ביסל געקנײטשט און סוף־כּל־סוף אונטערגעשריבן דעם קאָנטראַקט מיט אַלע פּונקטן. נאָר דעם דאָזיקן פּונקט האָב איך פֿאַר די קינדער פֿאַרלײקנט, װאָרעם ראָזע זאָל חלילה װיסן אַזאַ מעשׂה, װאָלט געװען נו־נו!… איך בעט אײַך, דאָס זאָל זײַן בסוד. קײן אַנדערן װאָלט איך עס נישט פֿאַרטרױט, נאָר אײַך.― װאָס איז שײך? מאיר סטעלמאַך. קאַפּיטל פֿערציק
פֿון שלום־מאיר מוראַװטשיק צו זײַן פֿרײַנט אַלבערט שטשופּאַק
ליבער פֿרײַנט אַלבערט עך שרײַב דיר אַ בריװ און קום דיר צו מעלדן אָן עך בין אין לאָנדאָן באָרעכאַשעם שױן דאָס צװײטע מאָל און דו ביסט אין אַדעס שרײַב עך דיר קײן אַדעס אַ בריװ אַז דו זאָלסט װיסן אַלבערט אַז ס'איז נישט גוט שלים שלים מאַזל װי זאָגט ער מיט דער פּוטער אַראָפּ עס גײט נישט כאָטש צערײַס זעך עך האָב כאַראָטע װי הינט עסן מעך אַלעמײַ עך בין נישט געפֿאָרן דעמאָלט מיט דיר צוריק אַהײם איצט איז שױן פֿאַרפֿאַלן שולדיק געװען דעם ריך אַ גאַנג און באַשערט געװען צאָרעס בין עך געבליבן שטעקן פֿריִער אין װין דערנאָך אין פּאַריז איצטערט אין לאָנדאָן אַלץ צוליב אונדזער יעפֿײפֿיע געמײנט עך װעל כאַפּן דעם טאָטער צום סאָף האָב עך געכאַפּט אַ פֿאַרקילעכץ און אַ פֿײַג אונטער דער נאָז אַז יענע זינט זי איז געקומען פֿון איטאַליע איז זי געװאָרן אַזױ גרױס גאָר ניע פּריסטופּי אַ װערטעלע ראָזע ספּיװאַק דו מײנסט עפֿשער אונדזערע אידעלאַך פֿע קריסטן סראָרעס עך זאָל אַזױ האָבן גליק און אַצלאָכע עך האָב שיִער שיִער די אַפּאָפּלעקציע באַקומען אַז עך האָב זי דערהערט זינגען און זינגען זינגט זי אַלבערט אַז נישט דו נישט דײַן באָבע און נישט דײַן באָבעס באָבע האָבן אַזעלכעס נישט געהאָרכט אין כאָלעם אַפֿילע הײַנט דער קאָװעד װאָס זי האָט הײַנט די באַרעליאַנטן װאָס זי טראָגט הײַנט איר אַרױספֿאָרן זאָלסט זען װאָלסטו זעך דרײַ מאָל באַגראָבן װער איז דיר שולדיק אַז דו ביסט זעך באַגאַנגען מיט איר װי אַ אידעיאָט און איבער דיר בין עך געבליבן װי אַפֿן װאַסער שיִער געפּײגערט פֿון הונגער אַ גליק װאָס אין פּאַריז איז דאָ אַ ידיש טיאַטער װאַקסמאַן איז דער דרעקטער אַ ביטערער יונג און אַ טרופּע האָט ער אַף אים אַזאַ מאַזל קױם צונױפֿגעשלאָגן אַ ביסל קלײן געלט און האָלאַך מײשע מאָרדכע נאָך אַמאָל קײן לאָנדאָן לאָזט זעך אױס אַף מאָרגן מיט אַן אײ זי איז שױן גאָר אין אַנטװערפּן און אין בריסל מוז מען פֿאָרן קײן אַנטװערפּן און קײן בריסל און קײן פֿאָדעם איז נישטאָ װאָס טוט מען גײ עך און פֿאַרזעץ מײַן רענצל אין לאָנדאָן באַ אײנעם אַ כאַיע מיטן נאָמען קלאַמער ער האַלט אַ קאַפֿע איצט קום עך נאָכן רענצל לאָזט זיך אױס אַז דער קלאַמער איז נישטאָ דער ריך האָט אים שױן אַװעקגעטראָגן קײן אַמעריקע און זי ראָזע הײסט עס איז נאָך פֿריִער אַװעק קײן אַמעריקע װײסטו מיט װעמען טאַקע מיט אונדזער סטעלמאַכס באָכערל גרישאַ סטעלמאַך זי זינקט און ער שפּילט און געלט נעמען זײ זאָגט מען אַזױפֿיל אַז מיר בײדע מעגן זעך עס װינטשן פֿאַרדינען אין דרײַ כאַדאָשים װאָס זײ פֿאַלט אַרײַן אין אײן נאַכט און פֿאַר מיר איז דאָס אַ גרױסער עזעק װאָרעם אין רענצל געפֿינען זיך באַ מיר פּאַפּירן טאַקע אירע פּאַפּירן זײער נײטיקע געלײענט האָב עך זײ נישט נאָר עך פֿאַרשטײ אַז עס דאַרף זײַן נײטיקע פּאַפּירן װאָרעם זי שרײַבט מיר אין אַ בריװ ראָזע הײסט עס עך זאָל אומגעזאַמט איר צושטעלן די פּאַפּירן אין געלט איז קײן מעניע נישט דאַרף זיך טרעפֿן אַף מײַן מאַזל אַז איר בריװ װאַלגערט זעך אָפּעט פֿריִער דרײַ כאַדאָשים באַ װאַקסמאַנען קומען זאָל אַף אים אַ גוטע כאָליערע עך האָב אים געװאָלט צעפּאַטשן די פּיסקעס האָב איך מײרע געהאַט טאָמער װעט ער מיר נישט באַצאָלן װאָס מיר קומט נו װאָס זאָגסטע אַף מײַן אַצלאָכע דאַרף עך קומען קײן לאָנדאָן אַקוראַט װען זײ אַלע האָבן זיך צעגאַנגען אַזױ װי זאַלץ אין װאַסער איצט פֿרעגט זעך אַ קאַשע װאָס טוט מען און װוּהין זאָל עך מעך קערן און װענדן אַז נישט צו דיר מײַן ליבער אַלבערט זאָלסט מעך דערהאַלטן באַ מײַן קאָװעד און אַרױסשיקן מיר לעמאַן אַשעם באַלד אַ אינדערטער טאַקע אַהער קײן לאָנדאָן דאָ האָסטע מײַן אַדרעס ביכדײ עך זאָל האָבן מיט װאָס צו דערשלעפּן זעך ביז אַמעריקע דאָרט האָב עך שױן קײן דאַגע נישט לאָם עך מעך דערקײבערן צו אָט דער שמינדער בקעץ און אָפּנעמען מײַן רענצל מיט די פּאַפּירן דו װײסט אַז עך האָב באַ דיר קאָשער פֿאַרדינט מער װי אײן אינדערטער געדענק זשע אַלבערט זאָלסט נישט זײַן דאָס װאָס סע קװיטשעט און מיר זען אַרױסשיקן לעמאַן אַשעם װאָס פֿריִער די עטלעכע גראָשנס. עך האָב דיר ביז אַהער נישט דאַקוטשעט װײַל כאָב נישט באַדאַרפֿט איצט שטײ עך אין אַ נױט און האַלט באַ אָפּפֿאָרן קײן אַמעריקע מײַן שװעסטער איז שױן לאַנג דאָרטן עך האָב פֿון איר אַ בריװ שרײַבט זי מיר אַז אַלע זײַנען הײַנט אין אַמעריקע אַפֿילע ברײַנדעלע קאָזאַק איז אױך דאָרטן און קאָנסט מיר זיכער גלײבן אַז עך װעל דיר דײַן געלט מירטשעם אָפּשיקן און נאָך מיט גרױס דאַנק גאָט זאָל מיר אַזױ געבן גליק און אַצלאָכע עך דאַרף כאָלי־לע דײַנס נישט האָבן און אַז דו װעסט מיר שרײַבן אַ בריװ זאָלסטע מיר שױן אַרױסשרײַבן אַלצדינג פּאָדראָבנע װי אַזױ עס גײט דיר דאָרט אין פּאַרנאָסע און צי האָסטע עפּעס אַ רעכטע טרופּע און װאָס פֿאַר אַ שטיק שפּילט מען באַ אײַך אין אַדעס און װי אַזױ איז באַ אײַך הײַנט מיט ראַז־רעשעניעס און װאָס מאַכן עפּעס אונדזערע איבעריקע כעװרעלײַט האָצמאַכן געדענקסטע איז אַ סװאָרע אַז ער איז דאָ אין לאָנדאָן מיט אַן אײגענע טרופּע װאָס זאָגסטע אַף זײַן טאַטן ער ליגט זאָגט מען קראַנק עך האָבן פֿײַנט אָט דעם אידן אַזױ װי כאַזער נאָר כאַפּט אים דער װאַטע־מאַכער מע דאַרף אים מעװאַקערכױלע זײַן און זײַ געזונט מיט אַכטעקנס־פֿאָל שאָלעם מײער מוראַװטשיק. קאַפּיטל אײן און פֿערציק
פֿון אַלבערט שטשופּאַק צו שלום־מאיר מוראַװטשיק
אָכגישעצטער פֿרײַנט שאָלעם מײער װאָס סהאָט זעך מיר געכאָלעמט יענע נאַכט און די נאַכט ביסט מעשיגע צו כאָסערדײע װאָס אײסט איך װעל לײגן דאָס לעבעדיקע אַפֿן טױטן דיר שיקן אינדערטערס איך אָב דיך קױם דערלעבט צי דו ביסט באַ מיר אַ בעניאָכעט צי עס װאַקסט אַ מיר אַפֿן גאָרטן איך זאָל דיר אַזױ אָבן פֿאַר אַ טאַטן װי איך אָב אינדערטערס װאָרעם װער נאָר עס אָט גאָט אין אַרצן דער שלעפּט באַ מיר געלט מע רײַסט מע בײַסט מע ציפּט מע סיפּעט פֿון אַלע זײַטן מע צעטראָקט מײ די בײנער נאָך נישט פּאָטער געװאָרן פֿון די פֿריִערדיקע שלעק אַלע מאָל אַ נײַע צאָרע נאָר אַף קײנעם ברענט מעך נישט אַזױ װי אַף דײַן כאַזנס מײדל װאָס דו אָסט מיך אַרײַנגעשלעפּט אין אַ בלאָטע װאָרעם אַכיץ דעם װאָס זי אָט מיך בעדילאַדאַל געשטעלט מיך אָפּגעקאָסט אַזאַ פֿאַרמעגן אָט זי מיך נאָך באַלײדיקט דעמאָלט פֿאַר מײַן פֿרײַנט סטעלמאַך אין די אױגן מיך אָנגערופֿן בעלפֿער זי זאָל מיר געװען זאָגן גאַנעף און גאַזלען באַנדיט און רעצײעך און װאָס אין דער קאָרט װאָלט מיך נישט אַזױ געאַרט װי בעלפֿער איך װעל דאָס איר קײנמאָל נישט פֿאַרגעסן אַפֿילע דעמאָלט װען איך װעל ליגן מיט די פֿיס צו דער טיר און װאָס דו װילסט פֿאָרן צו איר קײן אַמעריקע איז מיר דער פּלאַן געפֿעלן און איך קען דיר געבן צושטײַער אַף עצאָװעס נאָר נישט קײן גאַנצן אינדערטער װאָרעם איך אָבֿ נישט נאָר מיט אַ טנײַ איך שיק דיר אירע קװיטלעך װאָס זײַנען באַ מיר פֿאַרבליבן עפֿשער װעסטע קענען אַרױס־טרײַבערן באַ איר װאָס מיר קומט װאָרעם אױב זי פֿאַרדינט יאָ אַזױפֿיל געלט װי דו זאָגסט פֿאַר װאָס זשע זאָל זי מיר נישט אומקערן דעם עזעק װאָס איך אָבֿ געאַט דורך איר פּליצליכן אַװעקגײן פֿון מיר אַנעק איך בין איר שױן מײכל דאָס פּראָצענט און בין איר שױן מײכל דאָס װאָס זי אָט מיר געזאָגט בעלפֿער אױך איך בין נישט אַזאַ מענטש כאַס־װעשאָלעם װאָס איך זאָל טראָגן סינע אין אַרצן און דיר לאָז גאָט העלפֿן זאָלסט דאָרט מאַצליאַך זײַן דו װײסט דאָך אַז איך בין דיר כאַסװעשאָלעם נישט קײן סײנע דאָרט איז אַ לאַנד זאָגט מען פֿון גאָלד זע נאָר זאָלסט אַרײַנשרײַבן אַמאָל אַ בריװל נישט װי ביז אַהער געשװיגן װי אַ יורקע און פּלוצים טיץ טאָבי דורין װאָיוּװע אָמאָן מאַכט ראַשע טשאָרט יעװאָ פּריניאָס לעמאַי אָסטע נישט געשריבן פֿריִער מאַמזער געװאַרט ביזן סאָף עס קאָן זײַן אַז פֿריִער אַ ביסל װאָלט איך דיר עפֿשער געקאָנט אַרױסשיקן אַ גאַנצן אינדערטער איצט קאָן איך נישט גאָט איז מײַן אײדעס מער װי אַ פֿיפֿציקער קאָן איך דיר נישט שיקן װאָרעם די קאָנקורענץ איז גרױס און די עצאָװעס זײַנען נאָך גרעסער און אַלע מאָל זוכט זעך אָפּ אַן אַנדער צאָרע מיט אַנאַנדער שװאַרץ יאָר און אַז גאָט װעט דיר עלפֿן װעסטע מיר מינעסטאַמע אָפּגעבן סיז באַ מיר נישט קײן גרינגע קערבלעך גאָט װײס דעם עמעס װי מע האָריװעט ביז מע פֿאַרדינט אַ פֿיפֿציקער און אַז דו װעסט זעך זען מיט דער דאָסיקער זאָלסטע איר דערמאָנען די יאַיכלעך מיט די קאָנפֿעקטן מיט די טשאָקאָלאַדן מיט די באַזונדערע קופּעס אין װאַגאָן צװײטע קלאַס און מיט די קלײדלאַך אַלע מאָל נײַע זי האָט דאָך מיך ביזן עמד אױס געטין אַ גליק װאָס איך אָב מיך דערשלאָגן אַהער קײן האַדעס דאָ איז מײַן אַלטע אײם איך אָב דאָ אַמאָל געמאַכט גוטע געשעפֿטן דאָס אײסט איך קען מיך נישט באַקלאָגן אײַנט אױך װען נישט די קאָנקורענץ דרײַ טיאַטערע אין אײן שטאָט נאָר מײַן טיאַטער איז דאָס בעסטע װאָרעם איך אָב מיר מײַן כײדער מיט מײנע קלאָפּערס אַלע אַף זשאַלאָװאַניע אײן כעסאָרן נאָר װאָס מיר זײַנען דאָ דרײַ טרופּעס און די צײַט איז שלעכט ביזן העק און די כאָליערע איז שטאַרק און די טזשומאַ איז אַ פֿאַרבײַסעכץ און אַ פּריץ אָבן מיר דאָ אין האַדעס אַן אָמען ערגער פֿון דער כאָליערע מיט דער טזשומאַ אינאײנעם פֿון דעסטװעגן מאַך איך דאָ די בעסטע סבאָרן דאָס פּ י נ ט ע ל ע באָכאַשעם גײט נישט אַראָפּ פֿון דער בינע און כ י נ ק ע פּ י נ ק ע איז אַ סכײרע און װ ע ל װ ל ע ס ט ק אָ מ פּ אָ ט איז אַ מײכל און ראַזרעשעניעס װיפֿל איך װיל און אָב דאַנק גאָט אַ שײנעם נאָמען אין האַדעס פֿאַרעכנט פֿאַר אַ באַלעבאָס אױסגעקױפֿט צוריק דאָס ביסל באַרעליאַנטן און אָב אַן אײגענע סײפֿערטױרע סאָל אַ ריך אין דער װעלטס טאַטן אַרײַן און װאָלט שױן געקאָנט אָבן אַן אײגן אײַזל אױך װען נישט די שלעק װאָס איך אָב אַלע מאָל אַז קײן מאָל איז מען נישט זיכער מיטן לעבן און סאָנעם זײַנען דאָ אַ סאַך קומט מען צו מײַן װײַב צו דער איצטיקער און מע דערצײלט איר אַ כימיגע קורע אַז איך אָב אין אױסלאַנד אַ ליובאָװניצע אַ כאַזנס אַ מײדל װאָס קאָסט מיך אָפּ אַ פֿאַרמעגן און גײ פֿאַרענטפֿער זעך אַ כאָליערע אַף זײ נאַדיר אַ ליובאָװניצע טאָמער איז קאַרג מער נישטאָ קײן נײַס דיר צו שרײַבן זײַ געזונט און שרײַב מיר באַלד פֿון די פֿיפֿציק ראָך װאָס איך שיק דיר און ענטפֿער מיר װי אַריבער קומען צו דיר די פּאַפּירן זי אָט זײ טאַקע פֿאַרלױרן ראָזע צי דו אָסט זײ געפֿינען זיך באַ מיר אין טישקעסטל אונטערן שלאָס װאָרעם דו ביסט דאָך געװען באַ איר אַ גאַנצער מודערפֿעצער אַ מין סעקריטאַר דו מײנסט איך געדענק נישט װי דו פֿלעקסט זעך מיט איר שושקען אונטער מײַנע פּלײצעס פֿון דעסטװעגן זאָלסטע איר לאָזן גריסן און ברײַנדעלע קאָזאַק פֿאַרכאַפּט זאָל זי װערן געב אױך איבער אַ געריס און טאָמער װעסטע זען אָצמאַכן זאָג אים סאָל אַ ריך אין זײַן טאַטן מיט אָכאַכטונג דירעקטאָר אַלברעט שטשופּאַק.
קאַפּיטל צװײ און פֿערציק
פֿון לאה די חזנטע צו איר טאָכטער ראָזע ספּיװאַק
לבתּי היקרה החשובֿה חחכמה מרת רײזל שתּחי'.
ערשטנס קום איך דיר מעלדן, אַז איך בין ברוך־השם געזונט, גיב גאָט דאָס נעמלעכע אין גוטן מיט פֿיל נחת און פֿרײדן פֿון דיר צו הערן, אָמן.
והשנית זײַ װיסן, מײַן ליבע טײַערע טאָכטער, אַז איך האָב דיר נישט געװאָלט מצער זײַן מיט דער שלעכטער בשׂורה פֿונעם אומגליק, װאָס מיך האָט געטראָפֿן, װי אַ קױל פֿון אַ ביקס, אָדער װי אַ דונער פֿונעם הימל, גאָט איז מײַן עדות, אַז איך װאָלט דיר איצט אױך נישט געשריבן, װאָרעם כּל־זמן דו ביסט אין דעם ברױט, דאַרף מען דיר נישט שטערן. איך װײס אַלײן גאַנץ גוט, אַז װי ביטער און פֿינצטער מיר איז, װאָס איך בין געבליבן אַן עלנטע אַלמנה באַ די יאָרן, װעט דיר נאָך זײַן טױזנט מאָל ערגער, אַז דו װעסט געװױר װערן, אַז דו ביסט נעבעך געבליבן אַ יתומה, פֿאַרלױרן אַזאַ טאַטן, װאָס דו האָסט אים אַזױ ליב געהאַט, און ער דיך, װאָס ביז דער לעצטער מינוט האָט ער נישט אַרױסגעלאָזט דעם נאָמען דײַנעם פֿונעם מױל, רײזעלע און רײזעלע. װאָס זאָל מען טאָן, גאָט האָט נישט געהײסן, ס'איז אים אַזױ אָנגעצײכנט געװען, פֿון יענעם טאָג אָן, װאָס דו האָסט אונדז פֿאַרלאָזן, האָט ער זיך אַזױ גענומען צום האַרצן, אַז די גאַנצע װעלט איז אַף אים געפֿאַלן. עס איז פֿאַר אים געװען אַלץ אײנס, יאָ עסן נישט עסן, יאָ שלאָפֿן נישט שלאָפֿן, װיפֿל מע האָט אים נישט אױסגערעדט דאָס האַרץ, עס מאַכט זיך אַ קינד חלילה שטאַרבט אַװעק, די שעה זאָל גאָר נישט זײַן, איז דאָך טױזנט מאָל ערגער, װאָרעם אַ קינד אַז עס פֿאָרט אָפּ, קאָן נאָך גאָט העלפֿן, ס'זאָל אַמאָל צוריק קומען, און אַז קינד שטאַרבט חס־ושלום אַװעק, װעט דאָס שױן צוריק נישט קומען קײנמאָל, װאָרעם װאָס די ערד דעקט צו איז פֿאַרפֿאַלן, און למאַי אָט נעם אונדזער נגיד ראַפֿאַלאָ־װיטש װיל אַפֿילו נישט מע זאָל רײדן פֿון זײַן ליכטיקן זון, דער שײנער נאָמען לײבל טאָר גאָר נישט דערמאָנט װערן אין שטוב, אַ ברכה אַף זײַן קאָפּ, װאָרעם מיט װאָס האָט די מאַמע זײַנע בעסער געמאַכט, אַז אָך און װײ צו איר, אַז זי האָט אַזױ לאַנג געװײנט און געקלאָגט אַף זײַן קאָפּ ביז זי איז לאָז זי מיר מוחל זײַן אױסגעגאַנגען װי אַ לעכט, אָט אַזױ פֿלעג איך אַלץ טענהן איבער אים, איז דאָס אָבער געװען אַרױסגעװאָרפֿן, װאָרעם אַלע מײַנע װערטער און נחמות האָט דער טאַטע דײַנער ס'זאָל אים אַקעגן נישט קומען נישט געװאָלט הערן נישט זען, ער עליו השלום האָט אַלץ געטענהט און געבראַכט אַ משל פֿון דעם אָרעמאַן מיטן שעפֿעלע, װאָס סע שטײט געשריבן אין די הײליקע ספֿרים, דער נגיד ראַפֿאַלאָװיטש האָט ער געזאָגט פֿאַרמאָגט אַ סך שאָף און רינדער, קאָן ער זיך פֿאַרגינען אײן קינד אױסמעקן, אָבער נישט דער אָרעמאַן װאָס פֿאַרמאָגט מער נישט אַזאַ אײן שעפֿעלע, אײן אױג אין קאָפּ, קומט מען און מע נעמט צו באַ אים זײַן אײנציקע טרײסט, דאָס שװאַרצאַפּל פֿונעם אױג, װי קאָן ער דאָס איבערטראָגן, אַזױ האָט ער געטענהט און איז אפֿשר געװען גערעכט, װאָרעם איך װעל נישט פֿאַרגעסן די נעכט װײַל איך װעל לעבן, װי ער עליו השלום פֿלעגט אױפֿשטײן זיך פֿאַרקלײַבן הינטערן פֿאָרהאַנג און קושן און קושן איך זאָל נישט זען דאָס בעטגעװאַנט װאָס דו ביסט אַף דעם געלעגן און װײנען שטילערהײט שלינגען די טרערן, און אַז איך האָב אים געזאָגט, ישׂראלי דו זינדיקסט פֿאַר גאָט, אַ מענטש טאָר זיך אַזױ נישט פּײַניקן זאָג איך, אָט װעסטו זען זאָג איך, עס װעט אם־ירצה־השם אָנקומען פֿון איר אַ גוטע בשׂורה, פֿלעגט ער עליו השלום מאַכן אַ פֿרײלעך פּנים כּלומרשט און װעלן מיר אײַנרעדן, אַז ער הײבט שױן אָן כּמעט פֿאַרגעסן פֿונעם װײטיק, איך האָב דען נישט געזען אַז דער מענטש עקט זיך, װערט אײַנגעטריקנט פֿון טאָג צו טאָג, נאָר איך מאַך דיך חלילה נישט שולדיק טאָכטער מײַנע טײַערע, איך װײס אַז דײַן האַרץ האָט דיך געצױגן צו אים נישט װינציקער װי ער צו דיר, אַ סימן האָב איך דײַנע ערשטע בריװ, װאָס זײַנען געװען פֿאַר אים בעסער פֿון אַלע רפֿואות און אַלע קרײַטעכצער װאָס דער דאָקטאָר האָט אים פֿאַרשריבן ער זאָל טרינקען, און נאָכדעם אַז מיר האָבן דערלעבט דיך זען מיט די אױגן, דו ביסט געקומען צו אונדז צו גאַסט איז דאָך אים נישט געװען צו דערקענען, ממש פֿון טױט לעבעדיק געװאָרן, איך האָב שױן געמײנט, אַז דאָס איז אױפֿגעגאַנגען די זון, מלאָכים שפּילן זיך מיט מיר, אַן עק צו מײַנע צרות, צום סוף האָט דאָס מיך אָפּגענאַרט װײ איז מיר. עס האָט אים אַפּנים גענאָיעט און געװאָיעװעט אינעװײניק, געגעסן און געטאָטשעט משטײנס געזאָגט אַזױ, אַז ס'איז געקומען צום לעבן האָבן נישט געסטײַעט קײן יאָרן, אַ שטיקל גליק װאָס ער האָט זיך אַ ביסל אָנגעטיע־שעט כאָטש פֿאַרן טױט, געהאַט פֿון דיר אַזױפֿיל כּיבוד־אָבֿ, װאָס קײנער האָט זיך גאָר נישט גערעכנט אַפֿילו, איצטערט אָ דאַרפֿט איר שױן רב ישׂראלי לעבן און לעבן, האָבן אים געזאָגט די באַלעבאַטים אין שטאָט און מקנא געװען אַף דער שטוב װאָס דו האָסט אונדז געקױפֿט מיט דעם באַלעבאַטישקײט, װאָס דו האַסט אונדז אײַנגעריכט, כאָטש אַפֿילו ס'איז פֿאַר אונדז געװען אַ צו גרױסע יאַרמעלקע, און איצט אױך, אַז איך באַטראַכט זיך, װאָס װעל איך טאָן אַ שטײגער אײן מענטש אַלײן איבער אַזױפֿיל חדרים, איך װעל דאָך שׂונאי־ציון אַראָפּ פֿון זינען, װי די אַלטע ראַפֿאַלאָװיטשקע דעם נגידס מוטער, װאָס זיצט נאָך עד־היום באַ מיר אין הױף. מישטײנס געזאָגט, אײדער דערלעבן איר עלטער, איז שױן גלײַכער װי דער טאַטע דײַנער עליו השלום האָט געטאָן, אַקוראַט צװײ און צװאַנציק טעג אין אָבֿ איז ער געשטאָרבן און הײַנט איז אײן און צװאַנציק טאָג אין אלול שױן איבערגעגאַנגען שלושים, װעסטו נישט דאַרפֿן אָפּזיצן מער װי אײן שעה, װאָרעם אַז דו ביסט שױן אין דעם ברױט, קאָנסטו דאָך נישט אַנדערש. האָסטו גענוג יוצא געװען דערמיט, װאָס דו האָסט געטאָן און מיט דײַן קומען אַהײם האָסטו אים עליו־השלום פֿאַרלענגערט די טעג כאָטש אַף אַ ביסל, און זײַ װיסן טאָכטער מײַנע טײַערע, אַז צװײ שעה פֿאַרן טױט האָט דיך דער טאַטע דערמאָנט צו גוטן, אַ גוטער מליץ זאָל ער זײַן פֿאַר דיר און פֿאַר מיר און פֿאַר כּל־ישׂראל, אַז ער עליו־השלום האָט נישט זוכה געװען באַ גאָט אַפֿילו איבערצולאָזן אַ קדיש, האָב איך באַשטעלט חײַם־שעיה דעם שמשׂ, אָט דער װאָס דו האָסט אים געשענקט אַף אַ בהמה, בעת דו ביסט געװען צו גאַסט, דאָס שרײַבט מיר זײַן זונדל נחום טאַקע דעם דאָזיקן בריװ, איך זאָג אים און ער שרײַבט, באַשערט אַז זײַן טאַטע זאָל זאָגן קדיש נאָך דײַן טאַטן אַלע טאָג אינדערפֿרי און אַפֿדער־נאַכט, און אַ לװיה האָט ער געהאַט, װײס איך נישט, אױב דער גרעסטער נגיד באַ אונדז האָט אַמאָל געזען אַזאַ לװיה, און אַן אָרט האָט מען אים געגעבן אַפֿן בית־עלמין, זײער אַ בכּבֿודן, דער דרײַצנטער פֿונעם אַלטן רבֿ, פֿון אײן זײַט ליגט ברוך־בער דער שוחט, פֿון דער אַנדערער זײַט רב שליאַמקע פֿון טעלענעשט, און װײַטער גײען סאַמע נגידים און באַלעבאַטים, נישקשה ער האָט דאָס נעבעך כּשר פֿאַרדינט, גאָט זאָל מיר העלפֿן, איך זאָל דערלעבן צום יאָרצײַט װעל איך אים אם־ירצה־השם צאָמען אַזױ װי ער איז װערט, און איך בעט דיך מײַן טײַער קינד, זאָלסט מיר ראַזרעשען פֿאַרדינגען כאָטש אַ האַלבע דירה, װאָרעם איך באַטראַכט זיך, װאָס װיל איך טאָן למשל אײן מענטש אַלײן מיט אַזױפֿיל חדרים, און זאָלסט מיר שרײַבן אָפֿטע בריװ און גוטע װי ביז אַהער, װאָרעם דײַן ליבן בריװ װאָס דו געזעגנסט זיך דאָרט אָפּ מיט אונדז פֿאַר דײַן אַװעקפֿאָרן קײן אַמעריקע און װאָס דו שרײַבסט דאָרטן דעם טאַטן, ער זאָל למען השם היטן זײַן געזונט ביז דײַן צוריקקומען נאָך אַמאָל קײן האָלענעשטי, איז אים עליו־השלום נישט באַשערט געװען צו לײענען, װאָרעם עס זײַנען אים דעמאָלט שױן געלעגן שערבלעך אַף די אױגן, מע האָט מיר דײַן בריװ איבערגעלײענט שױן נאָכדעם אין שבֿעה, און דאָס געלט האָט מען מיר אָפּגעבראַכט אין שטוב אַרײַן, דאַרפֿסט מיר טאָכטער־לעבן קײן געלט נישט שיקן, עס װעט שױן זײַן גענוג אױפֿן גאַנצן װינטער ביז פּסח, װאָרעם אַז איך באַטראַכט זיך, װאָס דאַרף איך מישטײנס געזאָגט אײן מענטש אַלײן אַן אַלמנה, איך בעט מער נישט באַ גאָט, איך זאָל נאָך דערלעבן דיך זען כאָטש נאָך אײן מאָל אַז דו װעסט קומען אם־ירצה־השם צוריק געזונטערהײט און װײַטער דאַרף איך גאָרנישט. און איך בעט מער נישט באַ גאָט נאָר דערלעבן דיך זען אונטער דער חופּה, און זײַ מיר געזונט און שטאַרק און זאָלסט נישט װײנען מײַן קינד קײן סך אַף דײַן טאַטן כּל־זמן דו ביסט אין דעם ברױט און זאָלסט אָפּהיטן דײַן געזונט, און הלװאַי זאָל דיר דער אײבערשטער צושיקן דײַן גוטן זיװג אין גיכן, און איך זאָל עס דערלעבן דו זאָלסט דערפֿרײען אין גיכע צײַטן דאָס האַרץ פֿון דײַן מאַמע װי איך בעט גאָט פֿאַר דיר באַטאָג און באַנאַכט. פֿון מיר דײן געטרײַע מאַמע װאָס קושט דיך טױזנט מאָל לאה ספּיװאַק
קאַפּיטל דרײַ און פֿערציק
פֿון מאיר סטעלמאַך צו זײַן גוטן פֿרײַנט
מײַן ליבער טײַערער פֿרײַנט!
איך האָב אײַער ליבן פֿרײַנדלעכן בריװ ערהאַלטן. איר פֿרעגט זיך נאָך אַף אַמעריקע, װאָס פֿאַר אַ לאַנד דאָס איז, און איך האָב סײַ װי סײַ געקליבן אַװעקזעצן זיך און באַשרײַבן אײַך קאָלומבוסעס מדינה מיט אַלע פּיטשעװקעס. נאָר איר װילט דאָך קודם װיסן, אַזױ שרײַבט איר אַלײן, װאָס איך מאַך, און װאָס מאַכט מײַן גרישאַ, און װאָס מיר אַלע מאַכן? װאָס זאָל איך אײַך שרײַבן, ליבער פֿרײַנט, אַחוץ אונדזער שאָדן אַף אַלע ייִדישע קינדער געזאָגט געװאָרן. דער כּבֿוד, װאָס די צװײ, גרישאַ און ראָזע, האָבן דאָ, לאָזט זיך דען באַשרײַבן? די גאַנצע מדינה פֿון אײן עק ביזן אַנדערן, אַלע בלעטער ― די גרעסטע, די גױיִשע ― זײַנען פֿול מיט זײ. איר עפֿנט אַ פּײפּער, איז באַלד גרישאַ סטעלמאַך און ראָזאַליאַ ספּיװאַק, ראָזאַליאַ ספּיװאַק און גרישאַ סטעלמאַך! זײ האָרכן ― דאַרף מען האָבן אַ זכיה. װער סע פֿאַרשרײַבט זיך נישט מיט אַכט טאָג פֿריִער ― דער קושט אַ בער. איך װעל אײַך זאָגן דעם אמת ― איך װײס נישט, װער פֿון די בײדע האָט דאָ מער אױסגענומען. מע צערײַסט אונדז אַף שטיקער. מיר האָבן פּריגלאַשעניעס פֿון װאַשינגטאָן און פֿון פֿילאַדעלפֿיע און פֿון שיקאַגאָ און פֿון קאַנאַדע און פֿון עק װעלט. מע רעדט שױן גאָרנישט פֿון קײן געלט. אַן עק. נעמט װיפֿל איר װילט, טוט אונדז אױס ביזן העמד, אַבי קומט! אײן חסרון נאָר, װאָס די סמעטענע נעמט אַראָפּ דער מענעדזשער, אָט דער אַמעריקאַנער פֿױגל, ימח־שמו. נאָר איך פֿאַרגין אים מיטן גאַנצן האַרצן, װאָרעם ער האָט זיך נעבעך גוט אױסגעבײַטלט, ביז ער האָט אונדז אַראָפּגעבראַכט, קײן עין־הרע, אַזאַ כאַליאַסטרע. נאָר גאָרנישט. דעם טאַטנס ירושה, װי זאָגט איר, װעט ער נישט דערלײגן. איר האָט אים שױן פֿאַרזאָרגט מיט פּרנסה. אײן שטיקל איבערשלאָג האָבן מיר דאָ געהאַט: יום־טובֿ־צײַט. איר מײנט אַװדאי, צוליב פֿרומקײט? זאָלט איר זיך פֿאַר אַמעריקע נישט זאָרגן. אַמעריקע איז, ברוך השם, אַ פֿרײַ לאַנד, נאָך פֿרײַער װי לאָנדאָן. יעדער טוט זיך דאָ, װאָס ער װיל. קומט ימים־נוראָים, לױפֿט אײנער אין שול אַרײַן דאַװנען, און דער אַנדערער גײט אַרבעטן אין שאָפּ. יום־כּפּור, למשל, צו כּל־נדרי, בעת אײנעם װילט זיך װײנען אַף די יעלות, פֿאַרגלוסט זיך דעם צװײטן דװקא גײן אַף אַ באַל, „יום־כּפּור־באַל“ הײסט עס דאָ, מע קלײַבט זיך צונױף פֿײַנע יונגען, באַ אַ גלאָז ביר מיט גױיִשן קאָלבאַס רעכנט מען זיך אָפּ מיטן אַלטן ייִדישן גאָט פֿאַר זײַנע פּאָראַדקעס, פֿאַר זײַנע גזירות און פֿאַר זײַנע פּאָגראָמען און מע גיט אים אַװעק אַ פּאָרציע, ער זאָל האָבן צו געדענקען ביז איבער אַ יאָר כּל־נדרי!… אַז מע שמועסט אַ פֿרײַע מדינה ― איז דאָך נישט שײך!
הכּלל, דער איבערשלאָג, װאָס מיר האָבן דאָ געהאַט הײַנטיקן יום־טובֿ, איז געװען גאָר איבער אַן אַנדער זאַך. אונדזער ראָזע זאָל לעבן איז געבליבן אַ יתומה נעבעך, געשטאָרבן דער טאַטע, אַ חזן געװען אין אַ קלײן שטעטל. מילא, געשטאָרבן ― ברוך דײן אמת. עס טרעפֿט זיך, נישט דאָ געדאַכט, עס שטאַרבט אַ טאַטע. זאָלט איר אָבער געװען זען, װאָס דאָס מײדל האָט צעאַרבעט! קודם האָט זי זיך אָפּגעזאָגט פֿון זינגען עטלעכע נעכט דורכאַנאַנד! װײסט איר, למשל, װיפֿל דער היזק טרעפֿט אָן? נישקשה, איר מעגט זיך עס װינטשן פֿאַרדינען, איך בין אײַך אַ גוטער פֿרײַנט. װאָרעם על־פּי קאָנטראַקט דאַרפֿן מיר צאָלן דאָפּלט פֿאַר יעדן אַרױסטריט, װאָס מיר פֿאַרפֿעלן. װאָס מע האָט איבער איר נישט צערעדט. איך און מײַן זון און דער אַמעריקאַנער פֿױגל. זי װיל נישט הערן, נישט זען. זי האָט זיך נאָך גוט אױסגעבײזערט אױך. אַז מע װעט איר זאָגן, זאָגט זי נאָך אַמאָל, װעט זי גאָר, זאָגט זי, ברעכן דעם קאָנטראַקט ― און רופֿט מיך קנאַק־ניסל! קױם אין עטלעכע טעג אַרום האָט מען באַ איר געפּועלט, זי זאָל אױפֿטרעטן. אַנישט, װאָלט אונדז אױסגעקומען נאָר אַנטלױפֿן פֿון אַמעריקע. דערפֿאַר האָט זי אָבער באַ איר לעצטן אױפֿטריט געזונגען אַזױ, אַז די װענט האָבן געװײנט און די ערד האָט זיך געשפּאָלטן. איך אַלײן, אַלטער נאַר, האָב געװישט די אױגן, און מײַן גרישאַ ― פֿון אים שמועסט מען נישט! האָט איר אײַך אײנמאָל אַ מעשׂה. והשנית, איז זי זיך מײשבֿ און זעצט זיך אַװעק שבֿעה. אָבער װי אַזױ מײנט איר שבֿעה? פּשוט, אַראָפּגעװאָרפֿן די שיך און אַװעקגעזעצט זיך אַף דער ערד. „אין גאָטעס װילן, זאָג איך, ראָזע־לעבן, װאָס טוסטו? מיר זײַנען זאָג איך, צװישן גױיִם, צװישן קריסטן, אַריסטאָקראַטן, סאַמע מאַגנאַטן, מיליאַרדערן!“… װער־װאָס? הערט די װאַנט? און קײן סך רײדן טאָר מען דאָך נישט. אַ קאַפּריזנע זאַך, זאָל דער אײבערשטער שומר ומציל זײַן! קײן אַנדערן װאָלט איך עס נישט געשריבן. נאָר אײַך האַלט איך דאָך פֿאַר אַ בעל־סוד. איר װעט מײַנע בריװ חלילה נישט װײַזן קײנעם. איך זאָג אײַך, מיר האָבן פֿון איר קאַלטס און װאַרעמס!… שטעלט אײַך פֿאָר אַ סקאַנדאַל, װאָס אַ מײדל קאָן: געקומען יום־טובֿ, טוט זי זיך אָן און װיל גײן אין שול אַרײַן. „װאָס איז דאָס?“ ― „איך װיל, זאָגט זי, מזכּיר נשמות זײַן!“ ― „סטײַטש, רוצחטע, װאָס טוסטו? װילסט אונדז איבערקױלן דעם האַלדז? נאַ דיר אַ מעסער און קױלע!“… מאַכט זי צו מיר: „איר גײט דען נישט יום־טובֿ אין שול אַרײַן?“ ― „גזלנטע! װאָס גלײַכסטו זיך צו מיר? איך קאָן, זאָג איך, גײן אומעטום. איך קאָן גײן אין שול, איך קאָן, זאָג איך גײן, להבֿדיל אין טעאַטער, אָבער נישט דו. עס װעט דאָך מאָרגן, זאָג איך, זײַן אַף אַלע בלעטער!“… ― „נו, װאָס איז? ― למאַי, זאָגט זי, שעמט זיך נישט מעלבאַ עמבריך, קאַרוזאָ און נאָך אַכצן אַנדערע װי זײ? גײען זײ דען נישט אין קלױסטער אַרײַן, אַז סע קומט אונטער אַ חגא?“… געפֿעלט אײַך דיבורים? מאָלט אײַך, אַז מע װיל צוריק, איז זי נעבעך זײער גערעכט. נאָר װאָס קומט אַרױס? מען איז דאָך עפּעס ייִדן אַף דער װעלט! טענה אַהער, טענה אַהין ― מע קאָן נישט. אַ גױ איז אַ גױ, און אַ ייִד איז אַ ייִד… אַ ייִד איז װאָלװל ― דאָס איז מײַן אַלטע טענה. באַ ייִדן אַלײן איז אַ ייִד װאָלװל, איר פֿאַרשטײט דאָך, װאָס איך מײן… איך האָב ליב אַ ייִדן, גלײבט מיר, דאָס חיות. און האָב ליב ייִדיש טעאַטער, ייִדישע בליודעס, װײסט איר דאָך, און בין אַ ליוביטעל פֿון זשאַרגאָן, און אַ שטוב איז באַ מיר אַ ייִדישע און מײַן װײַב זאָל לעבן איז אַ כּשרע ייִדענע, און מײַנע קינדער זײַנען, דאַנקען גאָט, ייִדן, און נאָך דעם אַלעם מוז איך פּריזנאַיען, אַז לאָז מײַן גרישאַ אײן מאָל פּרוּװן זיך אַראָפּלאָזן דאַון־טאַון, דאָס הײסט ― אין דער ייִדישער גאַס און אױפֿטרעטן אַף אַ ייִדישער בינע פֿאַר ייִדן, אָדער אַרײַנטרעטן, להבֿדיל, אין אַ ייִדישער שול, ― איז אַן עק, פֿאַרפֿאַלן די קו מיטן שטריקל, אױס קאַפּעליש־מאַכער! אױס גרישאַ סטעלמאַך! דאָס אײגענע איז מיט ראָזאַליאַ ספּיװאַק! כּל־זמן זי האַלט זיך צװישן גױיִם, כאָטש אַלע װײסן, אַז זי איז אַ ייִדיש קינד, לױפֿן די רײַכסטע ייִדן זי הערן זינגען. קױם אָבער האָט זי זיך באַנאַרישט און אַראָפּגעלאָזט זיך צו די ייִדן ― „ע! ביסטו דאָך נאַשבראַט, הײַנט װאָס איז די מציאה?!“…
הקיצור, מע האָט באַ איר קױם געפּועלט, זי זאָל כאָטש אָנטאָן אַ געדיכטן שלײער אַפֿן פּנים ― קײן פֿױגל זאָל נישט װיסן, אַז זי איז געװען אין שול… װאָס זאָלט איר קלערן, ליבער פֿרײַנט, מיר האָבן מיט איר געהאַט צו זינגען און צו זאָגן. איצט האָט זי זיך שױן אַ ביסל באַרויִקט. נאָר די ערשטע צײַט האָבן מיר געמײנט, מיר װעלן פֿון איר דעם שלאַק באַקומען! און מע מוז איר נאָכגעבן, װאָרעם װאָס טוט מען נישט צוליב אַ קינד?
איצט װילט איר, איך זאָל אײַך אַ ביסל באַשרײַבן דאָס לאַנד? נאָכדעם, װאָס איך האָב אײַך געשריבן אױבן, קאָנט איר שױן אַלײן פֿאַרשטײן, אַז לאָמיר האָבן אַזאַ יאָר, װאָס פֿאַר אַ מדינה דאָס איז. איך האָב מורא צו זאָגן, נאָר מיר דאַכט, אַז אַמעריקע איז גאָרנישט אַמעריקע, נאָר ארץ־ישׂראל. די ייִדן קאָנען, דאַכט מיר נישט באַקלאָגן זיך אַף קאָלומבוסן: װער עס װ י ל און ק אָ ן אַרבעטן, דער מאַכט אַ לעבן. איבערהױפּט איז דאָ מוזיקע בחשיבֿות. איך בין זיכער, אַז װען איר, למשל, קומט אַהער צופֿאָרן, האָט איר נישט חרטה. איר װעט האָבן פּרנסה בכּבֿוד און װעט זיך פֿילן, אַז איר זענט צװישן ייִדן. ייִדישע גאַזעטן זײַנען דאָ לרובֿ. פֿאַר אַזאַ ליוביטעל, װי איר, איז דאָ ממש אַ גן־עדן. איך קאָן זאָגן, אַז איך באָד מיך אין זשאַרגאָן, װי אַ פֿיש אין װאַסער. און קומט אַפֿדערנאַכט, װײס איך נישט, אין װאָס פֿאַר אַ טעאַטער איך זאָל גײן פֿריִער. נאָך שבתדיקע װאָך טרעט דאָ אױף אַ גאַסט אין ייִדישן טעאַטער, עפּעס אײנער אַ ראַפֿאַלעסקאָ פֿון בוקאַרעשט, זאָגט מען, אַזױנס און אַזעלכעס! עס טוט זיך חושך!
הכּלל, איך בין, ליבער פֿרײַנט, פֿון אַמעריקע זײער קאָנטענט. הלװאַי װאָלט איך שױן דערלעבט עפּעס אַ נחת… װאָרעם ס'איז באַ זײ, די קינדער הײסט עס, נאָך אַלץ אַ מעשׂה אָן אַן עק. איך װיל אײַך זאָגן דעם רײנעם אמת ― מיט קײן אַנדערן װאָלט איך פֿון אַזאַ זאַך נישט גערעדט, נאָר איר זענט דאָך מײַן בעל־סוד, זאָג איך עס אײַך: מיר געפֿעלט נישט אַזאַ ליובאָװ… ממה־נפֿשך, אָדער אַהער, אָדער אַהין… ביז װאַנען איז דער שיִער ליובאָװ?… איצט איז דאָ אַ תּירוץ: זי איז אין טרױער, אַ יתומה, דער טאַטע איז געשטאָרבן. זי װיל, זאָגט זי, געבן אַ דעפּעש דער מאַמע, זי זאָל קומען אַהערצו קײן אַמעריקע, און זי, אַז זי פֿאַרקלערט עפּעס אַ זאַך, מעגן שױן פֿאַלן שטײנער פֿונעם הימל! װאָס װעט זײַן טאָמער קומט זי טאַקע אַהער צו פֿאָרן? װוּהין װעלן מיר זיך אַהינטאָן מיט דער חזנטע פֿון האָלענעשטי? ― לאָמיר אַזױ װיסן פֿון בײז מיט אײַך אינאײנעם! אײן שטיקל נחמה, װאָס טאָמער װעט מיר די חזנטע קומען צו הילף, און אין איר זכות־אָבֿות װעט מען אַמאָל ברעכן טעלער און טאַקע אין אײנװעגס שטעלן אַ חופּה?…
האָט קײן פֿאַריבל נישט, ליבער פֿרײַנט, װאָס איך שרײַב אײַך אַלץ סעמײנע זאַכן: מע גיסט אױס אַ ביסל דאָס האַרץ פֿאַר אַ גוטן פֿרײַנט, װערט גרינגער. איך װער גרױ און אַלט פֿונעם דאָזיקן ראָמאַן. איך קאָן אײַך גאָר אַזױפֿיל נישט אַרױסשרײַבן. אַ סך דרינגען מיר, אַז איך דאַרף עס לאָזן גײן, װי עס גײט. מע זאָגט מיר אַז איך בין שױן צו אַ הײסער, צו אַ משוגענער פֿאָטער! עס קאָן זײַן. נאָר װאָס זאָל איך טאָן? אָט אַזױ בין איך. מיך װעט שױן קײנער נישט איבערמאַכן. זײַט זשע מיר געזונט און גליקלעך. און שרײַבט מיר, אױב איר מײנט טאַקע באמת קומען קײן אַמעריקע? פֿאַר מיר װאָלט דאָס געװען, קאָן איך אײַך זאָגן, אַ יום־טובֿ! עס װאָלט זײַן כאָטש פֿאַר װעמען אױסרײדן זיך װאָרעם נישט יעדער איז אַן אמתער פֿרײַנט און נישט יעדן קאָן מען פֿאַרטרױען דאָס, װאָס איך פֿאַרטרױע אײַך…
פֿון מיר אײַער בעסטער פֿרײַנט מאיר סטעלמאַך.
ע י ק ר ש כ ח תּ י: באַקאַנטע קאָן מען זען דאָ אָן אַ שיר. נאָר איך היט מיך פֿון אַ באַקאַנטן. אַפֿילו אַז איך קום אין אַ ייִדיש טעאַטער, מוז איך מיך אױסבאַהאַלטן, רוק איך אָן דאָס היטל און פֿאַרקלײַב מיך אין אַ װינקעלע ― װאָס זאָל מען טאָן? די װיסטע פּרנסה!… מאיר סטעלמאַך.
קאַפּיטל פֿיר און פֿערציק
אַ ביסל דין־וחשבון
כּל־זמן אונדזער יונגער העלד ראַפֿאַלעסקאָ איז געשװוּמען מיטן שטראָם פֿון לעבן אַף גאָטס גענאָד און געבלאָנדזשעט אין דער פֿינצטער אַלץ װײַטער און װײַטער, האָט ער זיך קײנמאָל נישט אָפּגעשטעלט און קײנמאָל נישט אָפּגעגעבן זיך דין־וחשבון, זיך קײנמאָל נישט געפֿרעגט, פֿון װאַנען און װוּהין, ביז עס האָט אים נישט צוגעשלאָגן צו אַ ברעג ― קײן אַמעריקע. ביז עס האָט אים נישט אַרױסגעװאָרפֿן אַף דעם אינדזל, װאָס הײסט ניו־יאָרק. דאָ האָט ער כּמעט צום ערשטן מאָל אַ קוק געגעבן צוריק און דערזען די מוראדיקע גרױסע שטרעקע װאָס ער האָט דורכגעמאַכט פֿון זײַנע ערשטע ייִנגלישע יאָרן, און דעם פּונקט, װאָס ער האָט דערגרײכט צום הײַנטיקן טאָג ― און ער האָט געשטױנט.
און געשטױנט האָט ער נישט דערױף, װאָס ער איז אַ סך דורכגעגאַנגען, װאָס ער האָט אַ סך דורכגעמאַכט, אַ סך דורכגעלעבט, אַ סך אױסגעשטאַנען און אַ סך דערגרײכט. יעדער פֿון אונדז, אַז ער פֿירט אונטער אַ חשבון צו זײַן פֿאַרגאַנגענהײט, זעט ער, אַז ער האָט אַ היפּש ביסל דורכגעמאַכט, דורכגעלעבט, אױסגעשטאַנען און מער אָדער װײניקער דערגרײכט. נײן. זײַן איבערראַשונג איז געגאַנגען פֿון אַן אַנדער קװאַל. ער האָט נישט פֿאַרשטאַנען, פֿון װאַנען האָט זיך צו אים גענומען כּוח, מוט און ענערגיע דורכצומאַכן אַזאַ לאַנגע נסיעה? װער האָט אים אָנגעװיזן דעם דאָזיקן װעג? װער איז געװען זײַן פֿירער? װי אַזױ האָט געהײסן זײַן רבי? װוּ איז געװען זײַן חדר? און װי אַזױ האָט אױסגעזען זײַן סידור?…
ער האָט זיך געפֿרעגט: װער האָט אָנגעצונדן אין אים דעם ערשטן פֿײַער פֿון קונסט? װער איז געװען דער ערשטער, װאָס האָט אים אַרױפֿגעטריבן אַף דער בינע? און װעמענס ליכט האָט אים געלױכטן אין דער לאַנגער פֿינצטערער נאַכט פֿון זײַן נע־ונד אַף זײַן אַרטיסטישן װעג?
און אַ רײ פֿון פֿיגורן, אַף װיפֿל ער קאָן זיך דערמאָנען, גײען דורך אײנע נאָך דער אַנדערער פֿאַר זײַנע אױגן: פֿריִער ייִנגלעך, קונדסים חדר־חבֿרים, מיט װעלכע ער האָט געשפּילט אין „פֿאַרשטעלעניש“ צװישן מנחה און מעריבֿ, דער רבי זאָל נישט װיסן… דערנאָך אַלבערט שטשופּאַק מיט זײַן באַרימטער טרופּע אין האָלענעשטי, און נאָכדעם האָצמאַך, זײַן ערשטער אינטימער פֿרײַנט… נאָך אים ― דער דירעקטאָר פֿון לעמבערגער חזקה־טעאַטער געצל בן געצל, די ברידער שװאַלב, און נאָך און נאָך ― אַלץ אַזעלכע פּאַרשױנען, װאָס ס'איז דאַכט זיך, אוממעגלעך געװען באַ זײ עפּעס צו נאַשן. די אײנציקע ליכטיקע שטערן װאָס האָבן זיך יאָ װען באַװיזן אַף זײַן פֿינצטערן הימל, זײַנען געװען סײַדן דער סופֿלער בעני ― דער „מענטש פֿון בילדונג“, װאָס האָט אים געעפֿנט די אױגן ביז צו אַ געװיסן גראַד, דאָקטאָר לעװיוס־לױתן ― דער לעמבערגער מעצענאַט, װאָס האָט אים אױפֿגעדעקט נײַע װעלטן, נאָר אַז ער האָט דערהערט פֿון האָצמאַכן דאָס װאָרט „געלט“, איז ער אַנטלאָפֿן, װוּ דער שװאַרצער פֿעפֿער װאַקסט, און דער גרױסער זאָ־נענטאַל, װאָס האָט זיך װי אַ מעטעאָר, באַװיזן פֿאַר אים נאָר אַף אַ מינוט און באַלד פֿאַרשװוּנדן געװאָרן… און װײַטער קאָן ער זיך נישט דערמאָנען אין קײנעם נישט, קײנעם נישט.
אַלײן פֿון זיך, אָן אַ רבין, אָן אַ סידור, אָן אַן אַלף־בית, איז ער געװאָרן דאָס, װאָס ער איז.
אַלײן, אַלײן פֿון זיך איז אױסגעװאַקסן אַ לעאָ ראַפֿאַלעסקאָ און ― אױב ס'איז אמת, װאָס מענטשן שרײַבן װעגן אים, ― אַן אױפֿגײ־ענדיקער גלענצנדיקער לױכטנדיקער שטערן אַף דער ייִדישער בינע.
אונדזער העלד האָט זיך אָפּגעשטעלט און גענומען זיך צוקוקן צו די איבעריקע גרױסע שטערנס פֿון דער ייִדישער בינע אין ניו־יאָרק, זיך נאָכפֿרעגן אַף זײ: װער זײַנען די דאָזיקע „סטאַרס“? פֿון װאַנען שטאַמען זײ אַרױס? װאָס זײַנען זײ געװען אַמאָל? און ער האָט װידער געשטױנט. ער האָט זיך אָנגעהערט אַזױפֿיל זעלטענע חידושים מיט אַזעלכע מאָדנע ביאָגראַפֿיעס, װאָס װען מען גײט באַשרײַבן, װאָלט יעדער פֿון זײ געקאָנט זײַן פֿאַר זיך אַ בוך פֿון זײער הױכן אינטערעס…
און עס איז אים פֿאַרענטפֿערט געװאָרן די פּראָבלעם פֿון זײַן אײגענער לעבנס־געשיכטע, געװאָרן קלאָר אַ סך זאַכן. ער איז געװױר געװאָרן, אַז ס'איז פֿאַראַן אַף דער װעלט אַזעלכע חדרים, װוּ מע לערנט זיך אױס זײַן אַן אַקטיאָר, נאָר ס'איז נישטאָ אַזאַ חדר באַ ייִדן. אַז ס'איז פֿאַראַן מעצענאַטן אַף דער װעלט, װאָס גיבן אַװעק פֿאַרמעגנס צוליב קונסט, נאָר ס'איז נישט געבױרן געװאָרן אַזעלכער באַ ייִדן. נישטאָ באַ אונדז קײן חדר פֿאַר ייִדישע אַרטיסטן, נישטאָ קײן רבי, נישטאָ קײן סידור, נישטאָ קײן אַלף־בית, נישטאָ קײן מעצענאַטן, נישטאָ קײן קונסט. פֿאַראַן באַ אונדז טעאַטערס, פֿאַראַן אַקטיאָרן, פֿאַראַן טאַלאַנטן, פֿאַראַן געניאַלע אַרטיסטן, פֿאַראַן ליכטיקע שטערנס, װאָס לײַכטן אַרױס װײַט־װײַט פֿון דער ייִדישער בינע אַרױס, װאָס זײער אָפּשײַן דערגרײכט אַזש אַהין, צו די אומות־העולם. און נישט אײנמאָל טרעפֿט זיך, אַז זײ, די אומות־העולם, דערהערן פֿון אַזאַ שטערן, פֿאַראינטערעסירן זײ זיך, לאָזן זיך אַראָפּ אין ייִדישן טעאַטער, שמײכלען זיך צו און דרײען זיך אַרום דעם דאָזיקן שטערן אַזױ לאַנג, ביז זײ נאַרן אים אַריבער צו זיך ― און ער װערט פֿאַרלאָשן פֿאַר דער ייִדישער בינע אַף אײביק. צו גרױס איז דער נסיון פֿאַר אַ ייִדישן אַרטיסט אָדער אַרטיסטן, אַז זײ זאָלן קאָנען בײַשטײן דעם גױיִשן יצר־הרע, אױסהערן נישט פֿון אַ ייִדן אַזעלכע קאָמפּלימענטן, װי למשל: „אײַער פּלאַץ איז נישט אָט דאָ, צװישן ייִדן“… „אַף אײַך װאַרט אַ ברײט פֿעלד, אַ גרױסע בינע, אַ קריסטלעך פּובליקום“…
גרױס און מעכטיק איז דער גױיִשער יצר־הרע אומעטום, ובפֿרט ― אַף דער ייִדישער בינע. זעלטן־זעלטן װער פֿון די ייִדישע שטערנס חלומט נישט װעגן פֿאַרבלאָנדזשען אַמאָל אַף דעם נישט־ייִדישן הימל, און זעלטן־זעלטן װעמען פֿון די ייִדישע אַקטיאָרן עס שפּילט דאָס גליק, ער זאָל נאָך גרױסער מי האָבן די זכיה אַרױסצורײַסן זיך פֿון זײַן אײגן קלײנעם ייִדישן קרײַזל און אַרײַנטרעטן אין דער גרױסער ברײטער פֿרעמדער װעלט אַרײַן.
אונדזער העלד ראַפֿאַלעסקאָ איז געװען יענער גליקלעכער, װאָס האָט געהאַט מעגלעכקײט און דװקא אָן מי אַרײַנצוטרעטן אין אײנעם פֿון די גרעסטע נישט־ייִדישע טעאַטערס אין ניו־יאָרק און מאַכן אַ גרױסע גלענצנדיקע קאַריערע. און אױב ער איז אױסגעשטאַנען דעם נסיון, אױב ער האָט געבראָכן דעם יצר־הרע, דעם דאָזיקן גױיִשן יצר־הרע, און ער האָט עס נישט געטאָן, איז נאָר דערפֿאַר, װײַל עס זײַנען אַרײַנגעטראָטן אין זײַן לעבן געשעענישן, װאָס װערן באַשריבן אין די נאָענטע קאַפּיטלעך פֿון אונדזער ראָמאַן.
קאַפּיטל פֿינף און פֿערציק
אונדזער העלד גײט אַרום אין עולם־התּוהו
די גרױסע נע־ונדנע אַרטיסטיש־מוזיקאַלישע קאָמונע „קלאַמער, שװאַלב עט קאָמפּ.“, װאָס האָט זיך באַרימט געמאַכט אין אַמעריקע מיט איר „שטערן פֿון בוענאָס אײַרעס“ און מיטן „לאָמזשער סאָלאָװײ“, האָט זיך יום־טובֿדיק געגרײט צו איר לעצטן און גרעסטן טריומף ― צום אַרױסטריט פֿונעם װעלט־באַרימטן שטערן פֿון בוקאַרעשט, דעם נײַעם יונגן אַרטיסט לעאָ ראַפֿאַלעסקאָ.
אונדזערע אַלטע גוטע פֿרײַנט, ניסל שװאַלב פֿון אײן זײַט און מיסטער ניקעל פֿון דער אַנדערער זײַט, האָבן געטאָן אַלץ, װאָס נאָר מעגלעך, אַז דער דערפֿאָלג פֿון דעם דעביוט זאָל זײַן אַ טױט־קלאַפּ פֿאַר אַלע איבעריקע ייִדישע טעאַטערס אין ניו־יאָרק. צװײ װאָכן דורכאַנאַנד האָבן די בחצוצרות־וקול־שופֿרדיקע אַנאָנסן אין די ייִדישע צײַטונגען געפּױקט, געגראַגערט און געטרומײטערט אַף קולי־קולות װעגן אַ יונגן סטאַר, װאָס „די קעניגן קאַרמען סילװאַ האָט אים אַלײן מיט אירע הענט געקרױנט, און דער גרױסער זאָנענטאַל האָט געװײנט, װי אַ קלײן קינד, אַז ער האָט אים דערזען אין דער ראָלע פֿון אוריאל אַקאָסטאַ“. דאָס איז געװען די אַרבעט פֿון אונדזער קאָמבינאַטאָר ניסל שװאַלב.
און מיסטער ניקעל האָט נישט געטאָן גאָרנישט. ער איז זיך נאָר אַרומגעגאַנגען מיט די הענט אין די קעשענעס און איבערגעגעבן אין דער „קיבעצאַרניע“ פֿאַר אַלעמען, אַז ער האָט אײַנגעלאַדן צו זיך אין טעאַטער אַרײַן אַף דעם ספּעקטאַקל אַלע פּראָמינענטע „יאַהודים“, װי דזשײקאָב שיף, לויִס מאַרשאַל, נײטען ביזשור און פֿיל אַנדערע. און אַפֿן אױער האָט ער אײַנגערױמט אַ סוד, אַז ס'איז אַ סבֿרה, אַז דער „גאָװערנער“ פֿון סטײט ניו־יאָרק און נאָך אַ פּאָר הױכגעשטעלטע קריסטן װעלן אױך זײַן באַ אים הײַנט אױפֿדערנאַכט אין טעאַטער. נאָר דאָס װאָלט ער װעלן, מע זאָל נישט פֿאַנאַנדערפּױקן איבער דער שטאָט, װאָרעם עס זײַנען שױן אַזױ אױך באַלד נישטאָ קײן טיקעטס אין דער קאַסע. בעת מעשׂה האָט אים דאָס פּנים געשײַנט, די בעקלעך געפֿלאַמט און די גאָלדענע צײן האָבן געבלישטשעט ― אַ מכּה האָט זיך ראָקפֿעלער, קאַרנעדזשי אָדער װאַנדערבילד געפֿילט אַף דער װאָל־סטריט װען ס'נישט איז אַזױ גליקלעך, װי עס האָט זיך געפֿילט אין יענער צײַט מיסטער ניקעל.
דערפֿאַר האָט זיך אָבער ניסל שװאַלב אין יענער צײַט געפֿילט נישט אַזױ פֿױגלדיק. זײַן געניאַלע קאָמבינאַציע װעגן געװיסן שידוך צװישן זײַן שװעסטער און ראַפֿאַלעסקאָ האָט זיך אים נאָך נישט אײַנגעגעבן. אַמעריקע איז אַ לאַנד פֿון האַררי־אָפּ, פֿון ביזנעס, טומל און טאַראַראַם. די גאַנצע צײַט נעמט צו די קאָמונע. רײדן װעגן דעם מיט דער שװעסטער איז אַרױסגעװאָרפֿן: זי זאָגט, ס'זאָל אים נישט אַרן, ס'איז אונדזערע ביזנעס… יענע איז פֿאַרנומען גאָר מיט טואַלעטן, פּיקטשורס און נאָך אַזעלכע זאַכן. און דער „יאַט“ (פֿלעגט אים רופֿן) איז אים גלאַט נישט געפֿעלן. זינט מען איז געקומען קײן ניו־יאָרק, איז ער עפּעס „דאָסיק“… עפּעס גײט ער אים אַרום, װי אַ נעכטיקער, און פֿרעגט זיך נאָך צען מאָל אַ טאָג אַף בריװ. פֿון װעמען װאַרט ער דאָס אַזױ אַף בריװ? און װאָס פֿאַר געשעפֿטן האָט ער מיט אָט דער קאָמישער פֿיגור און דער רױטער ראָטאָנדע (ברײַנדעלע קאָזאַק), װאָס קומט צו פֿליִען אַלעמאָל נאָר אַף אַ װײַלע און זיצט אָפּ באַ אים, אָדער באַ דער שװעסטער דרײַ זײגער־שעה? פֿרעגן באַ הענריעטען איז אַלצאײנס װי פֿרעגן באַ דער קליאַמקע פֿון דער טיר. װאָס פֿאַרשטײט זי, אַ געשלײַערטע האַנדזע, מישטײנס געזאָגט? און דערצו האָט אָט דאָס ניו־יאָרק מיט איר דערפֿאָלג אַף דער בינע, מיטן בלאָף װעגן דער פּרעמיע, װאָס זי האָט באַקומען אין פּאַריז אַף דער אױסשטעלונג פֿאַר שײנקײט, אַזױ שטאַרק פֿאַרדרײט איר דעם קאָפּ, אַז מע קאָן שױן באַלד מיט איר קײן װאָרט נישט רײדן. באַלד שיט זי אָפּ מיט פּריסעק. דער ברודער איזאַק זאָגט צו אים: „פֿאַרטשעפּע זיך נישט, ניסל, מיט דער דאָזיקער טעלעצע ― זי איז שױן באַלד אַ קו, זי װעט דיך נעמען אַף די הערנער!“…
דער ברודער איזאַק איז גערעכט: טאַקע אַ קו. װאָרעם װען זי זאָל האָבן אַ קלעפּקע אין קאָפּ, װאָלט זי נישט אין זינען געהאַט אַזעלכע נאַרישקײט, װי פֿאָטאָגראַפֿירן זיך מיט ראַפֿאַלעסקאָן אין אַכצנרלײ פּאָזעס. זי װאָלט בעסער געזען, אַז ס'זאָל זײַן אײנס־צװײ־דרײַ ― און אַ חופּה… ביז װאַנען איז דער שיר? מיסטער קלאַמער זאָגט אױך דאָס אײגענע: „באַק בײגל, כּל־זמן עס הײצט זיך, אָדער װי זאָגט דער ענגלישמאַן: איף יו װאָנט טו דו אַ טהינג. נאָר װער איז אײַך שולדיק, אַז איר זענט אידיאָטן?“…
אַזױ זאָגט מיסטער קלאַמער. אַלע מישן זיך אַרײַן אינעם דאָזיקן שידוך. יעדער, װער עס האָט גאָט אין האַרצן, שטעקט אַרײַן אַ נאָז. למשל, נעמט די לאָמזשער חזנטע, קומט זי אַלעמאָל צו גײן אין איר נײַעם אָװערקאַוט, װאָס דער מאַן האָט איר געקױפֿט אין ניו־יאָרק, זיך נאָכפֿרעגן, „װען װעט שױן געבױרן װערן משיח?“… װאָס מײנט זי דערמיט, די „פּרה־אַדומה“ מיטן רױטן פּאַרוק?… און װאָס דאַרף איר דאַרן דער קאָפּ פֿאַר זײער שװעסטער מער פֿאַר אַלעמען? די דאָזיקע חזנטע האָט אַ ביסל פֿאַרריסן די נאָז, זינט איר מאַן, דער „לאָמזשער סאָלאָװײ“ איז אַרײַן אין די פֿעדערן! און דער חזן אַלײן איז שױן אױך נישט דער, װאָס געװען. אַמאָל, אַז ער האָט נאָך געהײסן „דער לאָמזשער חזן“, געזעסן אין לאָנדאָנער װײַטשעפּל און געבענקט נאָך אַ קױלעטש, איז ער געקראָכן אונטער די נעגל, זיך געהאַלטן קלענער פֿונעם קלענסטן. איצט, זינט ער איז אין אַמעריקע און הײסט שױן „דער לאָמזשער סאָלאָװײ“, איז אים שױן נישט צו דערקענען. קײנמאָל האָט ער קײן צײַט נישט. שטײט מיט דער יאַרמעלקע אַפֿן קאָפּ, מיטן שטעקעלע אין האַנט און מאַכט רעפּעטיציעס, קאָמאַנדעװעט מיט דער כאַליאַסטרע: „סי־בעמאָל, פֿאַ־מינאָר, ער־דור“ ― אַ גאַנצער מודערפֿערצער!… ער װעט שױן באַלד נישט װעלן רײדן אַ װאָרט מיט ניסל שװאַלב ― כאַ־כאַ, ער זאָל אַזױ האָבן אַלעמענס גוטס!…
אין אַזעלכע טרױעריקע מחשבֿות האָט פֿאַרבראַכט אונדזער געניאַלער קאָמבינאַטאָר די ערשטע צײַט אין ניו־יאָרק און האָט זיך געגריזשעט מיטן ברודער און מיט דער שװעסטער און מיט די שותּפֿים. נאָר דאָס אַלץ האָט זיך מיט אונדזער יונגן העלד, װי אַלעמאָל, גאָרנישט אָנגעקערט. ראַפֿאַלעסקאָ האָט זיך, װי אומעטום, אַרומגעטראָגן אין דעם מוראדיק גרױסן ניו־יאָרק מיט זײַנע געדאַנקען און חלומות, געשפּאַצירט, װי אין אַ געדיכטן װאַלד, אַרומגעגאַנגען אין אַן עולם־התּוהו… װאָס געהער זיך אָן מיט אים די קאָמונע מיט אירע רעכענונגען, רײַסעניש און בײַסעניש, פּערעפּאַלקיס, צאַנקערײַען און דריאַזגעס? װאָס גײט אים אָן זײַן ערשטער דעביוט אַפֿן אַמעריקאַנער באָדן, װאָס װעט געװיס, אָן שום ספֿק, אָפּלױפֿן מיטן זעלבן טריומף, װי אומעטום און װי אַלעמאָל ביז אַהער? פֿאַר װעמען דאַרף ער זיך דאָ אױספֿײַנען, װיבאַלד אַז אַף זײַן דעביוט־אָװנט װעט נישט זײַן „יענע“, װאָס ער װיל און װאָס ער האָט אַף איר אַזױ אַרױסגעקוקט?… און אַז „יענע“ װעט נישט זײַן ― דאָס װײס ער פֿאַר געװיס. ס'איז אַ פֿאַרפֿאַלענע זאַך. פֿון אַלע זײַנע גאָלדענע חלומות איז ביז אַהער נישט מקױם געװאָרן קײן אײנציקער אַפֿילו. פֿון אַלע זײַנע האָפֿענונגען אַף אַמעריקע האָט זיך אױסגעלאָזט אַ טײַך… מאַדאַם טשער־ניאַק האָט אים אומזיסט געדרײט אַ מוח. עס האָט זיך אַרױסבאַװיזן, אַז פֿון זינט ראָזע ספּיװאַק איז אין אַמעריקע, האָט די מאַדאַם טשער־ניאַק נישט זוכה געװען אַפֿילו אָנצוקוקן איר פּנים. אמת, די מאַדאַם טשערניאַק האָט זיך פֿאַרענטפֿערט פֿאַר אים, אַז שולדיק אין דעם איז איר נײַער „דזשאַב“, װאָס זי פֿאַרנעמט אין דעם טומלדיקן ניו־יאָרק. זי זאָל, זאָגט זי, קאָנען זיך אַרױסרײַסן אַף אַ טאָג מיט אַ נאַכט צו איר פֿרײַנדין ראָזע ספּיװאַק װאָלט שױן געװען אָלל־רײַט. נאָר שבתדיקע װאָך, זאָגט זי, האָט זי אַן אױסגאַנגס־טאָג, װעט זי זיך אַראָפּכאַפּן אין „אַפּטאַון“. װעט שױן דעמאָלט, זאָגט זי, זײַן טאַקע אָלל־רײַט…
און אָט אַזױ קומט אַלעמאָל צו גײן מיט אַ נײַעם ליגן, לײגט אים אָפּ פֿון טאָג אַף טאָג, זאָגט אים צו אַף מאָרגן קריגן אַ פּלאַץ אין דער אָפּערע, װוּ ראָזע ספּיװאַק זינגט, אָדער אין קאָנצערט, װוּ ראָזע ספּיװאַק טרעט אַרױס אינאײנעם מיטן באַרימטן גרישאַ סטעלמאַך ― און עס לאָזט זיך אױס אַ בױדעם: ס'איז נישט צו באַקומען קײן פּלאַץ פֿאַר קײן געלט, ער זאָל געבן אַפֿילו אַ מיליאָן דאָלאַרס!…
די מאַדאַם טשערניאַק האָט זיך אים שױן אַזױ צוגעגעסן, אַז ער קאָן שױן איר פּנים נישט זען. און ער לאָזט זיך אַװעק אַלײן אין „אַפּטאַון“ קױפֿן אַ פּלאַץ אין יענעם האָל, װוּ ראָזע זינגט. לאָזט זיך אױס, אַז נעכטן איז זי געװען און הײַנט איז זי שױן נישטאָ אין ניו־יאָרק. זי איז אַװעקגעפֿאָרן אַף גאַסטראָלן אין דער קאָונטרי. װען זי װעט קומען ― װײס ער נישט. „ביסט געװען אַ שמאַטע און אַ שמאַטע װעסטו בלײַבן!“ ― זאָגט צו זיך אַלײן ראַפֿאַלעסקאָ און עסט זיך אױף אַ לעבעדיקן. אַרום אים דרײט זיך די קאָמונע, דולט אים אַ קאָפּ װעגן זײַן ערשטן אַרױסטריט. רעפּאָרטערס פֿון צײַטונגען שטעלן זיך אים פֿאָר, װילן אים אינטערװיויִרן. „שטיגוטערס“ שמײכלען זיך צו אים און מאַכן אים גלענצנדיקע „פּראָפּאָזישאָנס“. און דאָ קומט הענריעטאַ און דרײט אים אַ מוח מיט אירע טואַלעטן און פּיקטשורס. ער װײס נישט, אַף װאָסער װעלט ער איז. ער גײט אום אין עולם־התּוהו. קאַפּיטל זעקס און פֿערציק
מעפֿיסטאָפֿל אין אַ קלײדל
„זאָלסט װיסן זײַן, רײזל, אַז איך, לײבל, בעני ראַפֿאַלאָװיטשעס זון פֿון האָלענעשטי, ― געדענקסט אים דאָך? ― בין איך דאָ איצט אין ניו־יאָרק, דאַון־טאַון, אַן אַרטיסט אין ייִדישע ניקעל־טעאַטער, און מײַן נאָמען איז הײַנט ― ראַפֿאַלעסקאָ“.
אָט דאָס האָט באַדאַרפֿט זײַן אײגנטלעך דער אינהאַלט פֿונעם בריװ, װאָס אונדזער יונגער העלד האָט פֿאַרטראַכט אַװעקצושיקן צו ראָזאַליאַ ספּיװאַק. קורץ און שאַרף. װאָס האָט ער איר צו שרײַבן נאָך?…
און אַזױ האָט ראַפֿאַלעסקאָ טאַקע אָפּגעפּאַסקנט באַ זיך און אַװעקגעזעצט זיך שרײַבן און ער װײס אַלײן נישט פֿון װאַנען עס האָט זיך צו אים גענומען מאַטעריאַל. דאָס איז געװען אױב נישט דער ערשטער ערנסטער בריװ אין זײַן לעבן. אַ װעלט מיט געדאַנקען האָט זיך באַ אים געעפֿנט. עס האָט זיך געגאָסן באַ אים װי פֿון אַ קװאַל. זײַן גאַנצע לעבנס־געשיכטע האָט ער אַװעקגעלײגט פֿאַר איר, פֿון זינט זײ האָבן זיך צעשײדט פֿון יענער כּישופֿדיקער נאַכט, די נאַכט פֿון דער שׂרפֿה אַף „גאָטס גאַס“ אין האָלענעשטי, ביז צו הײַנטיקן טאָג. אַלץ האָט ער איר באַשריבן. אַלצדינג, װאָס ער האָט איבערגעלעבט און אױסגעשטאַנען אַף זײַן אַרטיסטישן װעג, אַלע זײַנע חלומות און האָפֿענונגען, מחשבֿות און געפֿילן, פֿרײדן און לײַדן…
נײן. דאָס איז נישט געװען קײן ליבע־בריװ. דאָס װאָרט „ליבע“ האָט זיך קײן אײנציק מאָל נישט אַרױסגעריסן פֿון זײַן פֿעדער. צו באַנאַל, צו װאָכעדיק װאָלט דאָ אױסגעזען דאָס װאָרט „ליבע“. צו הײליק זײַנען געװען באַ אים די פֿעדעם, װאָס האָבן צונױפֿגעבונדן איר נאָמען מיט זײַנעם, זײער בײדנס פֿאַרגאַנגענע מיטן איצטיקן. און טאָמער האָבן זיך אַרױסגעכאַפּט באַ אים װאַרעמע װערטער, זײַנען זײ געװען אײַנגעהילט, אַרומגעװיקלט, פֿאַרשטעלט.
רײדנדיק פֿון יענער זומערדיקער אױסגעשטערנטער נאַכט אין האָ־לענעשטי, װען דער הימל האָט גערעגנט מיט שטערנס, האָט ער זי געבעטן, זי זאָל זיך דערמאָנען, װאָס זי האָט דעמאָלט געפֿרעגט װעגן די פֿאַלנדיקע שטערנס. און זי זאָל זיך דערמאָנען, װאָס ער האָט איר געענטפֿערט: אַ ז ש ט ע ר נ ס פֿ אַ ל ן נ י ש ט, ש ט ע ר ן ב ל אָ נד ז ש ע ן… און זי זאָל זיך דערמאָנען שױן אין אײן װעג, װאָס װײַטער איז געװען. זי זאָל זיך דערמאָנען, װי זי איז אַמאָל געגאַנגען צו אַ ציגײַנערן, ― ערגעץ אין אַ קלײן שטעטעלע אין גאַליציע אָדער אין בוקאָװינע איז דאָס געװען ― אַז די ציגײַנערן זאָל איר װאָראָזשען, אױפֿװאַרפֿן קאָרטן װאָס האָט איר דעמאָלט געװאָראָזשעט יענע ציגײַ־נערן? צי האָט איר די ציגײַנערן נישט דערמאָנט װעגן בלאָנדזשענדיקע שטערנס, װאָס טראָגן זיך אײנס אַקעגן דאָס אַנדערע און קאָנען זיך נישט צונױפֿקומען?…
פֿאַרשטעלט האָט איר ראַפֿאַלעסקאָ געשריבן זײַן בריװ, אײַנגעװיקלט אין אַלעגאָריעס און אָנצוהערענישן, און פּינטעלעך אַ סך האָבן זיך געפֿונען אינעם דאָזיקן בריװ, פּינטעלעך, פּינטעלעך, אָן אַ שיר פּינטעלעך!…
צום סוף בריװ האָט ער זי געבעטן, עס זאָל זי נישט װוּנדערן, װאָס ער רעדט מיט איר דורך אַ בריװ און איז נישט געקומען צו איר אַלײן. ער האָט דאָס נישט געטאָן איבער צװײ זאַכן: ערשטנס, האָט ער געהערט, אַז מע קאָן צו איר גלײַך נישט צוטרעטן מע דאַרף זיך מעלדן פֿריִער צו אײנעם עפּעס אַ מיסטער באָרמאַן און מע דאַרף אים זאָגן, װער מען איז און מכּוח װאָס פֿאַר אַ „ב י ז נ ע ס“! (דאָס װאָרט „ביזנעס“ האָט ער גענומען אין גענדזנפֿיסלעך און דרײַ מאָל אונטערגעשטראָכן און נאָך צוגעשטעלט אַ גרױסן אױסרופֿצײכן). און, צװײטנס, האָט ער איר געגעבן אָנצוהערן, אײדל און װידער אַמאָל מיט פּינטעלעך, אַז ער האָט מורא, טאָמער װעט ער שטערן עמעצן פֿון „יענע לײַט“, װאָס געפֿינען זיך איצט אַרום איר און װאָס טרעטן אַרױס אינאײנעם מיט איר אַף דער בינע מיט אַזױפֿיל דערפֿאָלג…
דאָ האָט אונדזער יונגער דיפּלאָמאַט מיט אָ כּיװן גענומען דאָס װאָרט „לײַט“ אין מערצאָל, כאָטש עס װײס אַ מינדסט קינד אין ניו־יאָרק, אַז מיט מיס ראָזאַליאַ ספּיװאַק טרעט אַרױס נאָר אײן גרישאַ סטעלמאַך…
אַך, „גרישאַ סטעלמאַך“! ― דער דאָזיקער נאָמען פּלאָנטערט זיך אונדזער יונגן העלד פֿאַר די אױגן שױן פֿון אַ צײַט און לאָזט אים נעבעך נישט שלאָפֿן. „װער איז ער? װאָס איז ער? װי אַזױ זעט ער אױס?“. װיפֿל עס זאָל אים נישט ציִען צו רײזלען, װאָלט ער אַ בעלן געװען זיך זען פֿריִער מיט אָט דעם גרישאַ סטעלמאַך, כאָטש אָנקוקן אים פֿונדער־װײַטן, װאָס פֿאַר אַ פּנים ער האָט. אַלעמאָל, װען ער דערהערט דעם דאָזיקן נאָמען, טוט אים אַ שטאָך אין האַרצן, װי מיט אַ נאָדל. און דערצו האָט אים די מאַדאַם טשערניאַק פֿאַרבײַגײענדיק אַרײַנגעלאָזט אַ גריל אין אױער אַרײַן, אַז זי װײס פֿאַר קלאָר, אַז אָט דער גרישאַ סטעלמאַך און ראָזאַ ספּיװאַק זײַנען חתן־כּלה און אַז הײַנט־מאָרגן איז באַ זײ חתונה…
װי קומט דאָס, װאָס ברײַנדעלע קאָזאַק האָט גענומען אַף זיך די ראָלע פֿון מעפֿיסטאָפֿל? אָט װי אַזױ דאָס איז געשען: איר גאַנצער מײן איז דאָך געװען מער נישט אַז נקמה. נוקם זײַן זיך אין איר בלוטיקן שׂונא, אין האָצמאַכן. איר צװעק איז געװען ― אַװעקנעמען באַ אים די פּרימאַדאָנע שװאַלב און אַריבערנאַרן אַהער דעם „יאַט“ ― און קױם איז דאָס איר אָפּגעראָטן, הײַנט װאָס באַדאַרף זי נאָך? איך בעט אײַך זײער, זי איז טאַקע מחױבֿ צו פֿאַרזאָרגן דער װעלטס תּכלית? װוּ שטײט דאָס געשריבן, אַז זי באַדאַרף זיך אײַנרײַסן פֿאַר אַ ראַפֿאַלעסקאָ? פֿאַר אַ רײזל ספּיװאַק? לאָזן זײ זיך שלאָגן קאָפּ אָן װאַנט! אַ סך מענטשן זײַנען עפּעס פֿאַראַן אַף דער װעלט, װאָס זאָרגן זיך פֿאַר דער מאַדאַם טשערניאַק? לאָז זי אַ שטײגער, הײַנטיקן טאָג, חלילה וחס, פֿאַרלירן איר „דזשאַב“ ― װער װעט זיך אַרומקוקן אַף איר אין דעם דאָזיקן זודיקן קעסל, װאָס הײסט ניו־יאָרק? פֿון די מאַנצבילן איז אָפֿגערעדט. אַף זײ װאָלט שױן לאַנג געמעגט קומען אַ כאָליערע, עס זאָל זײ אױסשטיקן אײנציקװײַז, ס'זאָל נישט בלײַבן פֿון זײ קײן שׂריד ופּליט! נאָר נעמט אַפֿילו אַזאַ מײדל, װי אָט די ראָזאַ ספּיװאַק, װאָס זי איז מיט איר געװען װי צװײ שװעסטער, אינאײנעם געװען נע־ונד, אינאײנעם געטראָגן שטשוּפּאַקס גלות, אינאײנעם געגעסן, כּמעט אין אײן בעט געשלאָפֿן, ― קומט זי צו איר איצט אין ניו־יאָרק מיט אַ װיזיט ― לאָזט מען זי נישט צו! שרײַבט זי איר אַרײַן עטלעכע װערטער: „ראָזעניו, נשמהניו, די מאַדאַם טשערניאַק װיל זיך מיט דיר זען“ ― ענטפֿערט מען איר נישט! שרײַבט זי איר אַרײַן נאָכאַמאָל ― ענטפֿערט מען איר װידער נישט! קומט צו פֿאָרן ראַפֿאַלעסקאָ קײן ניו־יאָרק, פֿאָרט אים אַרױס די מאַדאַם טשערניאַק אַקעגן, כאַפּט אים אַרום קושן, נעמט אים אַרײַן צו זיך, װי אַן אײגענעם, קעכלט אים, גיט אים אַװעק די נשמה ― איז ער נאָך נישט צופֿרידן. באשר װאָס איז? ער װאָלט װעלן זי זאָל אים אַראָפּברענגען די ראָזאַ ספּיװאַק מיט דעם גרישאַ סטעלמאַך בײדע אַף אײן בעזעם… „אָט די מאַנצבילן, הערט איר, ברענען זאָלן זײ אײַך אַלע אַף אײן פֿײַער, אַז סע שפּאַרט זײ צו, איז ערד װער צעשפּאָלטן און הימל עפֿן זיך! האָב צײַט אַ ביסעלע, מײַן טײַערע ראַפֿאַלעסקאָ. לאָמיר זיך פֿריִער אַ ביסל אָנרײדן. װאָס מאַכט עפּעס האָצמאַך, פֿאַרכאַפּט זאָל ער װערן? און דאָס אָנגעברוגזטע שװעסטערל זײַנס, מיטן קאָפּ זאָל זי אָנלײגן? און די אַלטע שקאַפּע, די מאַמע זײַנע? נאָך לעבט זי, די מכשפֿה?“…
אַזױ שמועסט זיך אױס ברײַנדעלע קאָזאַק מיט איר יונגן פֿרײַנט ראַפֿאַלעסקאָ און זי פֿאַרשטײט נישט: „װאָס בלאָזט זיך עפּעס אַזױ אָט דער יאַט? װאָס מאַכט ער אָנשטעלן? װאָס שפּילט ער עס פֿאַר איר אַ טראַגעדיע און װאָס כאַפּט אים אַזױ אַװעק דער גוטער יאָר פֿאַר דער ספּיװאַק?“…
און דערמאָנט זיך ברײַנדעלע קאָזאַק אין דער ספּיװאַק, ברענט אין איר אַ פֿײַער. זי קאָן איר נישט פֿאַרגעסן דעם בזיון מיט פֿאַרדראָס: סטײַטש, סטײַטש! מע זאָל זי, די מאַדאַם טשערניאַק, נישט װעלן אױפֿנעמען! נישט צולאָזן. נישט ענטפֿערן אַפֿילו איר אַף אירע בריװ ― און װער? אַ חזנס אַ מײדל, װאָס האָט נישט לאַנג פֿאַרמאָגט אײן פּאָר פֿאַרמערעזשעטע זאָקן! באשר דאָס מזל האָט איר געשפּילט ― זי איז גרױס געװאָרן ― נו, איז װאָס? מע מעג טאַקע זײַן גרױס און באַרימט און רײַך און אַלצדינג, נאָר יענער איז אױך נישט קײן הונט. אַז מע פֿליט צו הױך, פֿאַלט מען אַראָפּ. מע האָט שױן געזען אַזעלכע זאַכן. אָט איז הענריעטאַ שװאַלב אױך אַ פּרימאַדאָנע, אױך באַרימט, מע פּױקט װעגן איר אױך גענוג אַף די בלעטער, און אַז זי טרעט אַרױס אַף דער בינע, טוט זיך חושך, ― פֿונדעסטװעגן, זאָל זי האָבן אַזאַ יאָר, װי פּראָסט און לײַטיש און צוגעלאָזן זי איז צו איר, װי אַ שװעסטער, װי אַן אײגענע שװעסטער. דעריבער איז איר די מאַדאַם טשערניאַק אױך געטרײַ, װי אַ שװעסטער, װײסט באַ איר אַלע סודות, קומט אַרײַן צו הענריע־טען אַלע טאָג, װען זי האָט נאָר צײַט, אַף אַ װײַלע, און מע זיצט און מע שמועסט. תּמיד איז באַ זײ פֿאַראַן, װאָס צו רײדן. אַ חיות! מע רעדט אַזױ לאַנג, ביז עס הײבט אָן װערן פֿינצטערלעך. דעמאָלט טוט זיך די מאַדאַם טשערניאַק אַ פּאַטש איבער די פֿעטע ליטקעס און אַ כאַפּ אַף זיך די רױטע ראָטאָנדע: „אַ שלאַק איז איר! אַ דונער האָט זי דערשלאָגן! שױן שטאָק נאַכט!“ ― און ברײַנדעלע קאָזאַק לאָזט זיך גײן טאַנצנדיק איבער די גאַסן פֿון ניו־יאָרק, כאַפּט אַ קאַר און פֿליט־פֿליט צו איר דזשאַב אין טעאַטער אַרײַן, און אין מוח פּלאָנטעט זיך איר אַ שײנער אַ מעפֿיסטאָפֿלשער פּלאַן װעגן אַ גיכער חתונה (צװישן הענריעטען און ראַפֿאַלעסקאָן). נײן. לאָז איר נאָמען נישט הײסן ברײַנע טשערניאַק, אױב ס'װעט נישט זײַן קײן חתונה. די בלעטער װעלן פּױקן, אין דער קיבעצאַרניע װעט מען רײדן, און זי, די מאַדאַם טשערניאַק, װעט זײַן די הױפּט־מחותּנתטע. ― פֿון װאָסער צד? פֿון כּלהס צד? צי פֿון חתנס צד? נײן, פֿון בײדע צדדים. און זי װעט כאַפּן אַ טענצל, כי־כי, מיט אָט דעם װערגעלעץ ניסל שװאַלב. און חבֿרה אַקטיאָרן װעלן זיך עס אָנשי־כּרן, הוליען און טאַנצן ביזן װײַסן טאָג אַרײַן. נאָכדעם װעט זי קומען אַהײם, װעט זיך באַלד אַװעקזעצן און אַװעקרײַבן אַ שײן מעפֿיסטאָפֿלש בריװל צו דער ראָזע ספּיװאַק און איר אָפּגעבן מזל־טובֿ… אָדער שאַ, אפֿשר נישט אַזױ. אין די העכסט אינטערעסאַנטע און שפּאַנענדע ראָמאַנען, װאָס די מאַדאָם טשערניאַק לײענט זיך אָן אַף די בלעטער, פֿירט זיך אַנדערש: מע דאַרף מאַכן אַזױ, אַז ראָזאַ זאָל דװקא באַקומען אַן אײַנלאַדונג באַצײַטנס, נאָר אָנקומען זאָל זי פּונקט אין דער מינוט, װען חתן־כּלה שטײען שױן אונטער דער חופּה: ער טוט איר אָן דאָס פֿינגערל און זאָגט איר דעם געװיסן „הרי אתּ“… פֿאַלט ראָזע חלשות… װערט אַ טאַרעראַם… קומט צו לױפֿן איר חתן (דער יונגער סטעלמאַך) און יאָגט זיך אַרײַן אַ קױל גלײַך אין האַרצן אַרײַן… פֿאַרװאָס קומט דעם יונגן סטעלמאַך אַ קױל אין האַרצן אַרײַן, זאָלט איר נישט פֿרעגן. אַ מענטש, אַז ער האַלט באַ נוקם זײַן זיך, קוקט ער נישט, װער ס'איז שולדיק, װער ס'איז אומשולדיק, און עס גיסט זיך בלוט אַזױ װי װאַסער.
קאַפּיטל זיבן און פֿערציק
ברײַנדעלע קאָזאַק ― אַ שדכנטע
דאָס איז געװען מיט אַ פּאָר טעג פֿריִער, אײדער דער נײַער שטערן פֿון בוקאַרעשט, לעאָ ראַפֿאַלעסקאָ, האָט באַדאַרפֿט צום ערשטן מאָל אױפֿטרעטן פֿאַרן ניו־יאָרקער פּובליקום, אַלע הכנות, רעפּעטיציעס און פֿאָרבאַרײטונגען זײַנען שױן געמאַכט געװאָרן. פֿון טעאַטער האָט מיסטער ניקעל געגעבן צו װיסן אַלע צװײ מינוט צו דער קאָמונע דורכן טעלעפֿאָן, אַז ס'איז אָלל־רײַט, אַז ס'איז שױן באַלד נישטאָ קײן טיקעטס אַף ראַפֿאַלעסקאָס ספּעקטאַקל, אַז מע רײַסט פֿון די הענט. אַז ס'איז אַ געשלעג באַ דער קאַסע, אַז ער האָט מורא, מע זאָל אים נישט צעטראָגן דאָס טעאַטער. אַז מע ברעכט שױן די טירן… די קאָמונע האָט זיך אָבער װינציק װאָס איבערגעשראָקן פֿאַר די דאָזיקע אַלע שרעקלעכע ידיעות. מע האָט געװוּסט גאַנץ גוט, אַז די גרעסטע העלפֿט פֿון דעם װאָס מיסטער ניקעל זאָגט מעג מען גלײַך אַװעקגעבן דער װאַנט, אַ דריט־חלק אַרײַנװאַרפֿן אין ים אַרײַן און דאָס איבעריקע אַװעקשענקען פֿאַר אָרעמע־לײַט…
פֿון דער קאָמונע זײַנען געװען אין דער הײם נאָר די ברידער שװאַלב, מיסטער קלאַמער און דער לאָמזשער חזן. (ראַפֿאַלעסקאָ און הענריעטאַ זײַנען געגאַנגען זיך פֿאָטאָגראַפֿירן אין אַ נײַער פּאָזע). די שטימונג פֿון דער קאָמפּאַניע איז געװען אין יענער צײַט דװקא נישט קײן געהױבענע. נישט װײַל די ביזנעס זײַנען געגאַנגען שלעכט. אַדרבא, עס האָבן זיך אַרױסגעזען גרױסע גלענצנדיקע אױסזיכטן. די אַקציעס פֿון דער קאָמונע האָבן זיך געהױבן פֿון טאָג צו טאָג. נישט מער עס האָט דאָ געפֿעלט דאָס, װאָס עס פֿעלט אומעטום און אַלעמאָל אין יעדער מענטשלעכער געזעלשאַפֿט: אַ ח ד ו ת, אַ ײ נ י ק ײ ט, ש ל ו ם ו ש ל װ ה. װאָס אײנער האָט געזאָגט, האָט דער אַנדערער געדרונגען קאַפּױר. יעדער האָט פֿון זיך געהאַלטן אַן עולם ומלואו און יענעם מבֿטל געװען גאָר אינגאַנצן. למשל, דער עלטערער פֿון די שװאַלבס (ניסל) האָט זיך באַרימט, אַז דאָס איז אינגאַנצן זײַן קאָמבינאַציע. װען נישט ער מיט זײַן ידעע, װוּ װאָלטן זײ איצט געװען? און מיסטער קלאַמער האָט געטענהט, אַז װען נישט ער מיט זײַן קעשענע, װאָלטן זײ איצט אַלע באַדאַרפֿט נעמען די טאָרבעס און גײן איבער די הײַזער. האָט אים דער לאָמזשער חזן אָפּגעהאַקט די פֿליגל און אַ זאָג געגעבן, אַז קײנער שטײט שױן נישט איצט אין זײַן קעשענע. מע קאָן זיך באַגײן, ברוך־השם, אָן זײַן הילף. און װער שמועסט, ער, דער לאָמזשער חזן, קאָן שױן אַװדאי באַשטײן זײַן שטעטל.
דאָס האָט שױן אַלעמען פֿאַרדראָסן, אַפֿילו דעם ייִנגערן פֿון די שװאַלבס (איזאַקן). איז ער אַרױס מיט זײַן פּה־קדוש און אַ פֿרעג געגעבן באַם חזן, צי געדענקט ער נאָך דעם לאָנדאָנער װײטשעפּל מיטן נאַסן קעלער און מיטן גרױסן אױװן, װאָס איז אױסגעגאַנגען נאָך אַ שטיקל האָלץ און נישט געזען פֿאַר זיך קײן פֿול טעפּל קײנמאָל, אַחוץ שבת און יום־טובֿ, אי דאָס, אַז דער ברודער האָט אים צונױפֿגענומען אַ פּאָר שילינג באַ גוטע לײַט מיט װײכע הערצער?…
פֿאַרשטײט זיך, אַז אַזאַ קאַפּוליער אָנצוהערעניש האָט דעם חזן נישט געשמעקט. האָט ער דערמאָנט שװאַלבן גאַנץ אַלעגאָריש, אַז זײַן אָרט איז אין טעאַטער אונטערן הימל און זײַן עובֿדה איז קלאַפּן מיט די הענט, נישט מיט דער צונג…
האָט זיך איזאַק שװאַלב נישט געפֿױלט אָפּצוענטפֿערן דעם חזן, אױך אַלעגאָריש, אױך פֿאַרשטעלט: אַז אױב עס װעט קומען די צײַט, װאָס זײַנע הענט װעלן דאַרפֿן קלאַפּן ― און עס קאָן זײער זײַן, אָן איצט איז די רעכטע צײַט ― װעט שױן דעמאָלט זײַן אַז אָך און װײ דעם לאָמזשער חזנס באָרד און אַ קלאָג צו זײַנע פּיסקעס!..
אַװדאי װאָלט געקאָנט דערפֿון אַרױס אַ שטיקל ספּעקטאַקל, װען מע קומט נישט אַרײַן מיט אַ ידיעה, אַז עפּעס אַ לײדי איז געקומען און פֿרעגט זיך נאָך.
― אַ לײדי? צו װעמען? צו מיר?
אַלע פֿיר מאַנצפּאַרשױנען האָבן זיך אױפֿגעכאַפּט.
― די לײדי פֿרעגט זיך נאָך אַף מיסטער שװאַלב דעם עלטערן.
האָט זיך אױפֿגעהױבן ניסל שװאַלב, זיך צורעכט געמאַכט דעם טואַלעט, אױפֿגעעפֿנט די טיר און… ער האָט אױסגעבטלט אַלע בײזע װיסטע חלומות.
דערזען, אַז ניסל שװאַלב איז איבערראַשט, האָט די לײדי, ברײַנדעלע קאָזאַק (דאָס איז געװען זי), געמאַכט אַ גאַנץ פֿײַנעם קניקס און געלאָזט װיסן, אַז זי האָט אים צו זאָגן זײער אַ װיכטיקע זאַך.
― אַ ביזנעס?
― אַ ביזנעס.
― אַ סוד?
― אַ סוד.
װיבאַלד אַ ביזנעס און אַ סוד, דאַרף מען די לײדי אַרײַנבעטן אין אַ באַזונדער חדר און אױסהערן אירע ביזנעס מיט איר סוד.
פֿאַרשטײט זיך, אַז ברײַנדעלע קאָזאַק האָט אָנגעהױבן מיט אַ לאַנגער הקדמה פֿון װײַט, לערך פֿון דער צײַט, װען זי איז נאָך געװען אַ פֿרײַלין און האָט זיך נאָך נישט געקענט אַפֿילו מיט שטשופּאַקן, פֿאַרכאַפּט זאָל ער װערן. דעמאָלט האָט זיך איר נאָך אַפֿילו נישט געחלומט, אַז זי װעט אַמאָל זײַן אין קאָלומבוסעס מדינה און פֿאַרטרעטן אַזאַ „דזשאַב“.. דאָס הײסט, זי באַקלאָגט זיך נישט חלילה אַף איר מזל. זי װײס, אַז ס'איז דאָ אַ סך אַזעלכע, װאָס װאָלטן זיך װינטשן האָבן איר דזשאַב, װאָרעם װי אַזױ ס'נישט איז, האָט זי נאָך אַ פּאָר דאָלאַר אָפּ געשפּאָרט פֿון אַמאָל, נישט קײן סך, נאָר אַבי זי דאַרף נישט אָנקומען צו יענעם און קאָן מאַכן אַ לעבן.
ניסל שװאַלב האָט געזען, אַז די לײדי איז אַװעק אַ ביסל צו װײַט, האָט ער זיך אַנטשולדיקט, װאָס ער האַקט איר איבער סאַמע אינמיטן, עס פֿרײט אים זײער, זאָגט ער, װאָס זי דאַרף נישט אָנקומען צו יענעם און װאָס זי קאָן מאַכן אַ לעבן, ער זאָל אַזױ האָבן אַלעמענס גוטס נאָר װאָס דען? ער איז הײַנט זײער ביזי. ס'איז באַ זײ הײַנט, זאָגט ער, סאַמע יריד: עס טרעט אױף אַף דער בינע זײער פּרעמיער, לעאָ ראַפֿאַ־לעסקאָ.
― װעגן אים טאַקע בין איך דאָס געקומען צו אײַך, ― האָט אים ברײַנדעלע קאָזאַק אַ זאָג געגעבן, און ניסל שװאַלב האָט איר אַ קוק געגעבן אין אירע קלײנע יאַפּאַנישע אײגעלעך און איר פֿאַרשװיצט רױט קײַלעכיק לבֿנה־פּנים און האָט זי אַ פֿרעג געגעבן האַלב ערנסט, האַלב כּלומרשטיק:
― צום בלײַשטיפֿט?
― װאָסער בלײַשטיפֿט?
― איך מײן, צום בײַשפּיל, װאָס קאָנט איר מיר זאָגן װעגן לעאָ ראַפֿאַלעסקאָ?
― װאָס איך קאָן אײַך זאָגן װעגן ראַפֿאַלעסקאָן? גיט מיר אָקאָרשט אײַער האַנט. ― נאַט אײַך מײַנע בײדע הענט.
און ברײַנדעלע קאָזאַק האָט זיך פֿריִער אױסגעװישט דעם פֿאַרשװיצטן רױטן פּנים און נאָכדעם האָט זי צוגערוקט איר שטול צו זײַן שטול אַזױ נאָענט, אַז ניסל שװאַלב האָט דערפֿילט אַ װאַרעמקײט און אַן אַראָמאַט פֿון מיענטע־טראָפּן און פּאַטשולי־זײף, אױסגעמישט מיט אַ שאַרפֿן ריח פֿון שװײס און פֿון יונגע ציבעלקעס… זי האָט אים איבערגעגעבן װי װײַט מעגלעך אין קורצן, אַז זי איז נישט מער װי אַ שדכנטע, נאָר אַ שדכנטע אָן אַ שום אינטערעס. איר גאַנצער אינטערעס באַשטײט אין דעם, װאָס זי איז אַ גוטער פֿרײַנט הענריעטען עס מעג איר אָנגײן כאָטש האַלב, װאָס זי װינטשט איר. און אױב ער, ניסל שװאַלב, װיל, אַז זײַן שװעסטער, הענריעטאַ שװאַלב, זאָל טראָגן דעם נאָמען ראַפֿאַלעסקאָ, דאַרף ער זען, אַז דאָס זאָל געשען װאָס גיכער, װאָרעם טאָמער נישט, װעט זײַן שפּעט…
באַ די לעצטע װערטער האָט זיך ברײַנדעלע קאָזאַק אָפּגערוקט מיט איר שטול אַף אַ פּאָר מעטער, אױסגעװישט נאָכאַמאָל דאָס פֿאַרשװיצטע לבֿנה־פּנים, אַװעקגעשטעלט אַף שװאַלבן אירע קלײנע יאַפּאַנישע אײגעלעך און געשמײכלט מיט שטאַרק צונױפֿגענומענע ליפּן, װי אַ מענטש, װאָס װײס עפּעס אַ זײער װיכטיקע זאַך, נאָר ער קאָן דאָס נישט אַרױסגעבן מיט קײן װערטער…
װיפֿל ניסל שװאַלב האָט זיך געמאַטערט, זי זאָל אים זאָגן, װער און װאָס און װען, װיפֿל ער האָט זיך איר נישט געשװױרן מיט אַלע זײַנע שבֿועות: „װי זי זעט אים אַ שװימענדיקן“, „עך זאָל אַזױ האָבן אַלעמענס גוטס“, „װי ס'איז אַן אױװן פֿון גאָט“, „אַז נישט, זאָל ער זיך דערװערגן מיטן דאָזיקן טיש“, ― ברײַנדעלע קאָזאַק האָט זיך אײַנגעהילט אין איר רױטער ראָטאָנדע ― און גוד־בײַ!
― פּתח שין ― שאַ! ― האָט זי אים געזאָגט שױן אַף דער שװעל, אַרױפֿגעלײגט אַ פֿינגער אַפֿן מױל, מיט אַ ברײט שמײכעלע איבער איר ברײטן פּנים, און באַװיזן אים אַלע אירע זעלטן געזונטע װײַסע צײן. ― געדענקט זשע, װאָס מע רעדט צו אײַך: װאָס פֿריִער, איז געזונטער, און פּתח שין ― שאַ, און גוד־בײַ!… קאַפּיטל אַכט און פֿערציק
לאה די חזנטע אין ניו־יאָרק
עס איז מער װי נאַטירלעך, אַז אַזאַ „ליוביטעל“ פֿון ייִדיש טעאַטער, װי דער סטעלמאַך איז, זאָל זײַן פֿון די ערשטע, װאָס איז געפֿלױגן זען און הערן דעם נײַעם „שטערן פֿון בוקאַרעשט“. אַ װוּנדער איז נאָר, װי קומט דאָס, ער זאָל זיך אײַנשטעלן אַראָפּברענגען מיט זיך די „קינדער“ (גרישען מיטן ראָזען); װאָס ער האַלט זײ, װי מיר װײסן, אין אַ פּושקעלע, האָט מורא זײ װײַזן פֿאַר דער װעלט, ובפֿרט נאָך אינעם ייִדישן ניו־יאָרק, דאַון־טאַון, ― דאָרט קאָן זײ אַװדאי, לױט זײַן טעאָריע, שאַטן אַ גוט אױג… בכדי צו פֿאַרענטפֿערן דאָס דאָזיקע רעטעניש, װעלן מיר זיך מוזן אַף אַ װײַלע אומקערן װידער אַמאָל צוריק צו אונדזער העלדן פֿונעם ראָמאַן, זען, װאָס איז פֿאָרגעקומען מיט איר אין דער לעצטער צײַט.
פֿון סטעלמאַכס בריװ צו זײַן פֿרײַנט געדענקען מיר, אַז ראָזע האָט געהאַט געזאָגט, אַז זי װיל אױסשרײַבן קײן אַמעריקע איר מאַמע, װאָס איז נישט לאַנג געבליבן אַן אַלמנה נאָך איר מאַן, ישׂראלי דעם חזן. געזאָגט און געטאָן. ראָזע ספּיװאַק איז נישט די, װאָס האָט ליב לאַנג טראַכטן. און עס האָבן אָנגעהױבן פֿליִען דעפּעשן פֿון ניו־יאָרק קײן האָ־לענעשטי אַזױ לאַנג, ביז ס'איז נישט געקומען קײן תּשובֿה פֿון לאה דער חזנטע, אַז זי פֿאָרט. פֿאַרשטײט זיך, אַז די חזנטע איז געװען אױסער זיך פֿון די דאָזיקע דעפּעשן. זי האָט גערעכנט, נישט אַנדערש, אַז מיט איר טאָכטער האָט עפּעס געטראָפֿן אַן אומגליק, אָדער זי איז חלילה פֿאַרבײַ, „װאָרעם װאָס דען טאַרבאַניעט מען מיט דעפּעשן, װאָס קאָסטן אַ רענדל אַ װאָרט?“ לאה די חזנטע האָט זיך נאָכדעם אַלײן מודה געװען פֿאַר איר טאָכטער, אַז װען נישט דאָס, װאָלט זי בפֿירוש נישט געכאַפּט זיך קומען צו פֿאָרן קײן אַמעריקע. „װאָרעם, ערשטנס, װאָס האָט זי דאָ נישט געזען? והשנית, װאָס װעט זײַן מיט דער באָמבע?“
― מיט װאָסער באָמבע?
― מיט דעם נגידס דירה, װאָס דו האָסט מיר אָנגעהאָנגען אין האָלענעשטי, האָסטו געזען אַ ביסל! ס'זאָל כאָטש זײַן משיח־צײַט, װאָלט מען אפֿשר געקאָנט קריגן אַ שכן, כאָטש אַפֿילו באַ אונדז אין האָלענעש־טי זײַנען נישטאָ קײן בעלנים אַף אַזעלכע פּאַלאַצן, סײַדן אפֿשר צװישן קריסטן. זײַנען זײ הײַנט באַ אונדז אין דער בעסאַראַביע, נישט דאָ געדאַכט אַזעלכע רשעים, אַז עס װאָלט שױן געמעגט אַף זײ קומען אַ מגפֿה.
אַזױ פֿאַרענטפֿערט זיך לאה די חזנטע, שיט און שיט און לאָזט אױס מיט איר געװײנלעכן „האָסטו געזען אַ ביסל!“
מען קאָן זאָגן פֿאַר געװיס, אַז אונדזער ראָזע ספּיװאַק האָט שױן געדאַרפֿט חרטה קריגן אַפֿן גאַנצן עסק, װאָרעם דעם זעלבן טאָג װאָס די מאַמע האָט געדאַרפֿט קומען צו פֿאָרן איז שױן שיר נישט אַרױס אַ שטיקל קאָנפֿליקט צװישן איר און גרישאַ סטעלמאַכס פֿאָטער. אַלס פּראַקטישער מענטש, האָט זי סטעלמאַך אַ פֿרעג געטאָן: „װאָס רעכנט זי, למשל צו טאָן מיט איר מאַמען?“ האָט אים ראָזע דערױף געענטפֿערט גאָרנישט. נײן, זי האָט אים נאָר באַשענקט מיט אײן קוק פֿון אירע שװאַרצע ציגײַנערישע אױגן. דאָס איז אָבער געװען אַזאַ קוק, װאָס הלװאַי װאָלט זי אים שױן בעסער אָנגעזידלט. מאיר סטעלמאַך האָט נישט ליב, אַז ראָזע שװײַגט שטיל. דאָס איז אַ שטילשװײַגן פֿון אַ ים, אײדער ער צעבײזערט זיך. דאָס איז אַ שטילשװײַגן פֿאַר אַ בורע… און ער כאַפּט זיך צו פֿאַרענטפֿערן, אַז ער איז חלילה דערמיט נישט אױסן קײן זאַך. ער מײנט נאָר, װאָס װעט זײַן מיט אַ סטאַנציע, און דער עיקר ― „װאָס װעט די אָרעמע מאַמע אַכלען, עסן הײסט עס?“…
ראָזע האָט אים פֿאַרשטאַנען.
― אַ? דאָס מײנט אַ ייִד?
און נישט לאַנג געטראַכט, כאַפּט זי זיך אױף, קלינגט אָן, מע זאָל איר צוגרײטן די רגע דעם אױטאָמאָביל, װעט זי זיך אַראָפּכאַפּן אױף אַ װײַלע דאַון־טאַון ― באַשטעלן אַ ייִדישע סטאַנציע מיט אַ כּשרער קיך פֿאַר דער מאַמען.
― דער שומר ישׂראל איז מיט אונדז! נאָך דאָס פֿעלט מיר!?…
מאיר סטעלמאַך האָט זיך אױפֿגעכאַפּט, װי אַ מענטש, װאָס מע האָט אָפּגעקאָכט מיט זודיק װאַסער, אָדער אָפּגעגאָסן מיט ברענענדיקן עסיק. ער האָט לאַנג געאַרבעט און גערופֿן דעם זון צו הילף, ביז ער האָט קױם געפּועלט באַ ראָזען, אַז זי זאָל בעסער זיצן אין דער הײם. ער, מאיר סטעלמאַך, װעט זיך שױן אַלײן מטריח זײַן דאַון־טאַון. ער װעט שױן אַלײן דינגען אַן אָנשטענדיקע סטאַנציע פֿאַר איר מוטער און װעט שױן אַלײן זען, אַז ס'זאָל זײַן, װי מע זאָגט אין אַמעריקע אָלל־רײַט.
און ס'איז געװען אָלל־רײַט. נישקשה, מאיר סטעלמאַך האָט מיט דער חזנטע געהאַט צו זינגען און צו זאָגן. אַ גליק, װאָס ער האָט אַ גוטן פֿרײַנט, פֿאַר װעמען ער קאָן אױסגיסן דאָס האַרץ כאָטש אַף פּאַפּיר. האָט אים מאיר סטעלמאַך אַװעקגעשריבן אַ בריװ אַף דרײַ גרױסע בױגנס פּאַפּיר, װי זײַן שטײגער איז, פֿון אַלע פֿיר זײַטן, געדיכט און מיט גאַנץ קלײנע אותיותלעך, אױסגעגאָסן פֿאַר אים אַלע צרות, יסורים און האַרצװײטיק, װאָס ער איז אױסגעשטאַנען פֿון דער האָלענעשטער חזנטע. שטעלט אײַך פֿאָר, אַז ער האָט איר געמוזט אַלײן דינגען אַ סטאַנציע און דװקא באַ אַ בעסאַראַבער ייִדן, אַ שוחט, און באַקאַנט מאַכן זי מיט אַלע „נעקסטדאָריקע“ שכנות, קױפֿן איר צװײ פּאָר „סעקאָנדהענטיקע“ לײַכטערס אַף ליכט־בענטשן. און לאה האָט דװקא געװאָלט, אַז די לײַכטערס זאָלן זײַן מעשענע, װײל זינט זי איז אַ באַלעבאָסטע, אַזױ זאָגט לאה און שװערט זיך באַ דער טאָכטער, האָט זי געבענטשט ליכט נאָר אַף מעשענע לײַכטערס ― גײ װאַרף אַװעק אַלע ביזנעס און זוך איר אױס אַף איסט־בראָדװײַ צװײ פּאָר מעשענע לײַכטערס! מאיר סטעלמאַך האָט נעבעך גוט געשװיצט, ביז ער האָט זי פֿאַרזאָרגט מיט אירע בענטשליכט. זענט איר שױן פֿאַרטיק? דאַרף מען איר גײן זוכן אַ שול אַף צו דאַװענען. פֿאַרטיק געװאָרן מיט דער שול, לאָזט זיך אױס, אַז זי האָט איר קרבן־מנחה איבערגעלאָזט אין גרױס אײַלעניש אין האָלענעשטי באַם אײַנבינדער ― גײ זוך אױף אַ ייִדישן מוכר־ספֿרים און קױף איר אַ קרבן־מנחה. הײַנט מיטן עסן װאָס ער האָט געהאַט, אײדער ער האָט איר געקריגן דעם אמתן רעסטאָראַן! װאָרעם אינעם ערשטן רעסטאָראַן, װאָס ער האָט זי אַרײַנגעפֿירט, האָט מען איר אַפֿן אַנדערן טאָג פֿאָרגעלײגט עפּעס אַ מין מאכל, װאָס ס'הײסט „ברעקפֿיש“. האָט זי געזאָגט, אַז פֿיש װעט זי עסן, נאָר נישט קײן „ברעקפֿיש“, װאָרעם װער װײס, טאָמער איז דאָס ראַקעס?… טענהט מיט איר, אַז ס'איז נישט קײן ראַקעס און נישט קײן פֿיש, ס'איז גאָר פֿלײש, און ער הײסט נישט „ברעק־פֿיש“, עס הײסט „ברעקפֿעסט“ ― „אָנבײַסן“. זאָגט זי, ― עס מעג שױן הײסן, װי עס װיל זיך. זי האָט קײנמאָל נישט געגעסן קײן מיאוסקײט און װעט הײַנט אױך נישט עסן.
הכּלל, מאיר סטעלמאַך האָט זיך מיט איר אָנגעפֿרעגט מפֿטיר. נאָר װאָס טוט נישט אַ טאַטע צוליב אַ קינד? אַז ערשטנס, װיל ער נישט, אַז ראָזע זאָל זיך אַרומפֿירן מיט דער מאַמע איבער דער ייִדישער העס־טער־סטריט ― נאָך דאָס פֿעלט אים! און צװײטנס, האָפֿט ער, אַז אין דער חזנטעס זכות װעט זיך אױספּיקן, אם־ירצה־השם, דער שידוך, און אפֿשר נאָך גאָר אינגיכן…
אמת, ער האָט די ערשטע צײַט געהאַט מיט דער חזנטע אַלײן גענוג װאָס צו טאָן. שיִער געשפּיגן מיט בלוט, ביז ער האָט באַ איר געפּועלט, זי זאָל מסכּים זײַן צום דאָזיקן שידוך. גוטע יאָרן, אַז סטעלמאַך באַדאַרף זיך אָנװאַרפֿן מיט זײַן גרישען, אױסשלאָגן אַ קניה ערד פֿאַר אַ האָלענעשטער חזנטע, זי זאָל אײַנשטימען אַפֿן שידוך! נאָר װאָס טוט נישט אַ טאַטע צוליב אַ קינד? די חזנטע, פֿאַרשטײט איר, האָט זיך אַװעקגעשטעלט אײנמאָל פֿאַר אַלעמאָל: דער בחור איז טאַקע אַ פֿײַנער בחור, מע קען נישט זאָגן. און אַ פֿאַרדינער איז ער אױך. „װער זאָגט דען, אַז נײן? נאָר װאָס קומט אַרױס, אַז ער איז נעבעך אַ קלעזמער, האָסטו געזען אַ ביסל!“. טענהט נעבעך סטעלמאַך: אַף אַלע ייִדן געזאָגט געװאָרן ― זײַן זון איז אַזױ אַ קלעזמער, װי ער איז אַ רבֿ… זאָגט זי: װאָס דען טוט ער? ער שרײַבט ספֿרים?… גיט ער איר צו פֿאַרשטײן, אַז זײַן זון איז אַן אַרטיסט. ענטפֿערט זי אים: דרײַסיק מאָל אַרטיסט, קױם שפּילט ער אַפֿן פֿידל, איז ער אַ קלעזמער. טאַקע אַ פֿײַנער בחור און אַ פֿאַרדינער, „װער זאָגט דען אַז נײן? לאָז אים גאָט צושיקן זײַן זיװג, װי ער פֿאַרדינט, האָסטו געזען אַ ביסל. און איר טאָכטער זאָל דער אײבערשטער באַשערן עפּעס אַנדערש, װאָרעם איר מאַן עליו־השלום האָט אַלײן נישט געשפּילט אַפֿן פֿידל, און זײַן טאַטע האָט נישט געשפּילט אַפֿן פֿידל, און זײַן טאַטנס טאַטע האָט נישט געשפּילט אַפֿן פֿידל“ ― אַז מע שמועסט אַ כאָלערע פֿון אַ ייִדענע, איז דאָך נישט שײך!
דערפֿאַר אָבער, אַז סטעלמאַך האָט שױן געפּועלט באַ איר, אַז זי זאָל אײַנגײן אַפֿן שידוך, האָט ער געפֿונען אין דער חזנטע אַן אמתן אוצר. עס איז נאָך שװער געװען, ביז מען איז מיט איר אַלײן פֿאַרטיק געװאָרן מיט דער זאַך. קױם אָבער האָט זי נאָך אַ קורצער צײַט נאָכדענקען און נאָכקוקן אױסגעזען, אַז דער בחור איז פֿאַר רײזלען אָנגעמאָסטן, האָט זיך די חזנטע נאַסיאַדעט אַף דער טאָכטער, װי אַ גוטע זאַקוציע: אײנמאָל פֿאַר אַלעמאָל ― ביז װאַנעט איז דער שיִער צו הוליען? אין זײער משפּחה האָט זיך נאָך נישט געטראָפֿן, אַז אַ מײדל זאָל חלילה פֿאַרזיצן ביזן גרױען צאָפּ… ער, עליו־השלום, זאָל איצטער לעבן, װאָלט ער געװאָרן ברײטער װי לענגער. ער װאָלט זיכער געזאָגט, אַז ס'איז מן השמים… נאָר אַז גאָט האָט אים געשטראָפֿט, ער, עליו־השלום, האָט נישט זוכה געװען, זאָל זי, איר צו לענגערע יאָר, כאָטש זוכה זײַן, כּל־זמן די פֿיס טראָגן אַף זיך איר זינדיקן גוף, האָסטו געזען אַ ביסל!… ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―
„בקיצור, װאָס זאָל איך לאַנג מאַריך זײַן, ליבער פֿרײַנט, מיר האָבן אַ גרױסן גאָט, אַ שטאַרקן גאָט, און איך דאַנק אים און לױב אים אַלע טאָג, װאָס ער האָט מיר צוגעשיקט אַהער די דאָזיקע ייִדענע אַף צו פּיקן דער טאָכטער אין קאָפּ אַרײַן. זי װעט איר אַזױ לאַנג פּיקן און פּיקן, ביז עס װעט זיך אױספּיקן, און איך װעל אײַך מסתּמא אין גיכן צושיקן אַ מזל־טובֿ, און אפֿשר בעטן, איך זאָלט קומען צו פֿאָרן צו אונדז אַף חתונה, אָדער קײן לאָנדאָן, אָדער אפֿשר נאָך אַהער, קײן ניו־יאָרק, און איר װעט דאָך אַװדאי זײַן אַ גוטער ברודער און װעט אונדז מסתּמא נישט אָפּזאָגן. נאָר ― אײַ! װי דערלעבט מען עס שױן, רבונו של עולם!?“…
דאָס זײַנען די װערטער, מיט װעלכע מאיר סטעלמאַך האָט פֿאַרענדיקט אײנעם פֿון זײַנע גרעסטע און האַרצעדיקסטע מליצה־בריװ צו זײַן אמתן גוטן פֿרײַנט.
קאַפּיטל נײַן און פֿערציק
מ ז ל ־ ט ו בֿ!
עס איז אַן אױסגעפּרוּװטע זאַך אין דער װעלט, אַז אַ גוטע בשׂורה קומט קײנמאָל נישט, װען מע װאַרט אַף איר, נאָר תּמיד אומגעריכט.
מאיר סטעלמאַך איז זיך געזעסן באַם שרײַבטיש, באַ זיך אין האָטעל, און געשריבן אַ בריװ אַהײם, צו זײַן פּלונית. ער האָט זיך געקלאָגט פֿאַר איר אַף דעם לאַנד אַמעריקע, װאָס שטעקט אַזױ װײַט, אָפּגעריסן פֿון דער גאַנצער װעלט, און אַפֿן טומל מיטן הו־האַ מיטן טאַראַראַם, װאָס דאָ איז ― אַן אמתער יריד! און איבערהױפּט האָט ער זיך געקלאָגט אַף די קינדער, װאָס סע ציט זיך באַ זײ דאָס עסק אַזױ לאַנג.
„װאָס זאָל איך דיר שרײַבן, זוגתי היקרה, עס האַלט נאָך באַ זײ גאָר פֿון פֿאָרנט, ― האָט מאיר סטעלמאַך זיך מתװדה געװען פֿאַר זײַן װײַב. ― עס איז באַ זײ אַ מעשׂה אָן אַן עק, אַ לאַנגע קרענק, אַ פֿאַרצױגענע ליו… “.
„ליובאָװ“ האָט ער, אַפּנים, געװאָלט אַװעקשטעלן, האָט מען איבערגעשלאָגן סאַמע אין מיטן מיט אַ קלאַפּ אין טיר.
― קאָם אין! ― האָט אױסגערופֿן סטעלמאַך אַף ענגליש מיטן ייִדישן אַקצענט און מיט אַן „אַזלאַ־גרש“ טראָפּ, אַזױ אַז פֿונעם „קאָם אין“ איז אױסגעקומען „קאָמען“, און פֿונעם „קאָמען“ ― „קױמען“, װי דער שטײגער איז פֿון אונדזערע ברידער אומעטום צו פֿאַרייִדישן די אָרטיקע שפּראַך. און עס זײַנען אַרײַנגעקומען די קינדער (גרישאַ און ראָזע), בײדע אָנגעטאָן אין ספּאָרט־קלײדער און בײדע מיט שײַנענדיקע פּנימער און גלאַנצנדיקע אױגן:
― פּאַפּאַ, אונדז קומט מזל־טובֿ…
די ערשטע מינוט איז סטעלמאַך געבליבן װי פּאַראַליזירט און בלאַס, װי דער טױט. ער האָט נאָך קײנמאָל נישט געזען זײַן גרישען אַזױ גליקלעך, און אױך ראָזע האָט נאָך קײנמאָל נישט געהאַט אַזאַ שײַנענדיק פּנים, װי אין יענעם פֿרימאָרגן. בײדע קינדער האָבן געבליט, װי די שײנע בלומען אין פֿרילינגסצײַט. דער פֿאָטער איז נישט געװען בכּוח זיך צו רירן פֿונעם אָרט. האָט ער נאָר געביטן די אױגן פֿון גרישען אַף ראָזען און פֿון ראָזען אַף גרישען: „שױן זשע איז דאָס געשען?“… עס האָט אים אַזש באַשלאָגן אַ שװײס. ער האָט אָפּגעזיפֿצט, זיך אָנגעשפּאַרט אַפֿן שטול און קױם אַרױסגערעדט:
― אַזױ? עס קומט אײַך, זאָגט איר, מזל־טובֿ? הערט זשע, װאָס זשע שװײַגט איר? װאָס זשע בין איך געבליבן זיצן, װי אַ לײמענער גולם? קומט זשע אַהער, װעל איך אײַך אָפּגעבן מזל־טובֿ.
און מיט די װערטער כאַפּט ער זיך אױף, נעמט אַרום די קינדער אײנציקװײַז, האַלדזט זיך מיט זײ קושט זיך מיט זײ, און באַמערקט גאָר נישט, אַז עס שטײען אים טרערן אין די אױגן.
דער זון, װעלכער איז אַלײן אױך געװען נישט װינציק אױפֿגערעגט, האָט באַמערקט דעם טאַטנס טרערן:
― װאָס זשע איז דער געװײן, פּאַפּאַ?
― איך װײן דען? ― זאָגט דער פֿאָטער, װישנדיק די נאַסע אױגן. ― װער האָט דיר געזאָגט, אַז איך װײן, נאַרעלע?
― נײן, חס־ושלום. װער זאָגט דען, אַז איר װײנט? ― רופֿט זיך אָפּ ראָזע מיט אַ געלעכטער. ― איר װײנט נישט, נאָר עס גיסן זיך באַ אײַך טרערן, װי באַ מײַן מאַמען, אַז עס קומען אָן די װײנענדיקע טעג… װיבאַלד אַזױ, הײַנט װאָס װעט שױן מײַן מאַמע זאָגן, אַז זי װעט געװױר װערן פֿון דער גדולה?… גרישאַ! מיר פֿאָרן צו דער מאַמען…
דעם פֿאָטערס האַרץ װערט באַ מאיר סטעלמאַך שיר נישט צעגאַנגען פֿאַר תּענוג.
― צו דער מאַמען, צו דער מאַמען! ― חזרט איבער מאיר סטעלמאַך ראָזעס װערטער, און נעמט אַרומלױפֿן איבערן חדר, זיך טאַפּן אין די קעשענעס און זוכן, ער װײס נישט אַלײן װאָס. פֿאַר גרױס אימפּעט האָט ער גאָר פֿאַרגעסן, אַז ער דאַרף קײבלען קײן לאָנדאָן, צו זײַן װײַב, װעגן דער דאָזיקער גליקלעכער בשׂורה. און ער האָט זיך אױפֿגעזעצט אינאײנעם מיט די קינדער אין זײער אױטאָמאָביל, און מען איז אַװעק אַלע דרײַ אין ייִדישן ניו־יאָרק, דאַון־טאַון, צו לאה דער חזנטע ― אָפּגעבן איר מזל־טובֿ.
לאה די חזנטע איז יענעם פֿרימאָרגן, װי אַלע אינדערפֿרי, געזעסן איבערן קרבן־מנחה, געהאַלטן אין מיטן דאַװענען, בעת צו איר אַכסניה אין דעם ייִדישן ניו־יאָרק איז צוגעפֿלױגן מיט אַ ירגזון אַ גרױסאַרטיקער מאָטאָרקאַר מיט אַ שװאַרצן מענטשן, אָנגעטאָן אין װײַסע איבערגעקערטע שטיװל.
דאָס איז אמת, אַז אין ניו־יאָרק אין אַן אױטאָמאָביל און אַ נעגער עפּעס נישט אַזאַ נײַעס װאָס זאָל אַרױסרופֿן חידושים. נאָר פֿאַר ייִדישע קינדער, װײַסע חבֿרהניקעס, אין דער ייִדישער גאַס, איז דאָס אַ שטיקל געשעפֿט. ס'איז דאָ, װאָס צו באַטראַכטן, פֿון װאָס צו רײדן, װאָס אַ גלעט צו טאָן, און דעם שװאַרצן מענטשן מיט די װײַסע איבערגעקערטע שטיװל אַרױסשטעלן אַ צונג ― דאָס האָט דאָך גאָט אַלײן געבאָטן. אַ גליק, װאָס ס'איז פֿאַראַן אַ שאָפֿער מיט מוראדיקע ברילן אַפֿן דאַשעק, װאָס קאָן געבן האַלדז און נאַקן; אַנישט װאָלטן חבֿרה זיך געװיס אַרױפֿגעכאַפּט אַפֿן משונהדיקן מוראדיקן װאָגן, װאָס זעט אױס, װי אַ לעבעדיקע חיה אַף רעדער, און װאָלטן געװיס זיך געגעבן אַ פֿאָר דורך איבער דער שטאָט ― לאָזן זײ זען, די ייִדן פֿון דער העסטער־סטריט, אַ רוח אין זײער פֿאָטער און מוטער אַרײַן!
צום אַלעם ערשטן איז פֿון אױטאָמאָביל אַרױסגעשפּרונגען סטעלמאַך דער פֿאָטער. ער האָט געװאָלט די מצװה: אָנזאָגן דער חזנטע די גוטע בשׂורה און אָפּגעבן איר דעם ערשטן מזל־טובֿ. ער איז אַרײַנגעפֿאַלן צו איר, װי אַ װיכער:
― גוט מאָרגן אײַך, מזל־טובֿ! איר װײסט, מיר זײַנען מחותּנים!
סטעלמאַך האָט גערעכנט, אַז די חזנטע, דערהערט אַזאַ בשׂורה, װעט זי זיכער אַװעקלײגן דעם סידור אַף אַ זײַט און װעט װערן אױסער זיך. צום סוף האָט ער אַ טעות געהאַט. זי האָט אים אַ װײַז געגעבן אַף אַ שטול, ער זאָל זיצן אַ װײַלע, און אַלײן האָט זי זיך אַװעקגעשטעלט מיטן פּנים צו דער װאַנט ― שמונה־עשׂרה. סטעלמאַך האָט זיך אַװעקגעזעצט באַ אַ זײַט און אױך די קינדער, אַז זײ זײַנען אַרײַנגעקומען מיטן ברײטן גוט־מאָרגן, דערזען די חזנטע שטײן מיטן פּנים צו דער װאַנט, האָבן זײ זיך אױך געמוזט אַװעקזעצן און אָפּװאַרטן, ביז זי װעט אױסשטײן שמונה־עשׂרה און אָפּזאָגן תּחנון. און ערשט דעמאָלט אױסגעהערט דעם מזל־טובֿ, האָט זי פֿאַרבױגן אַ בלעטל אינעם קרבן־מנחה און זיך אָנגערופֿן צו די קינדער אַזױ צו זאָגן:
― מזל־טובֿ אײַך און מיט מזל זאָלט איר לעבן. לאָז גאָט געבן ס'זאָל טאַקע זײַן שױן אין אַ גוטער שעה אַ מזלדיקער. װאָרעם װאָס דען איז דער תּכלית פֿונעם מענטשן, האָסטו געזען אַ ביסל? אַז דער אײבערשטער גיט קינדער, דאַרף מען האָבן פֿון זײ נחת. שלעכט איז נאָר דעם, װאָס ליגט אין דער ערד. ער, עליו־השלום, זאָל איצט זײַן אָט־אָ־דאָ…
לאה די חזנטע האָט באַהאַלטן דאָס פּנים אין פֿאַרטעך.
― די טױטע לאָזט צורו, מחותּנתטע! ― האָט איר סטעלמאַך איבערגעשלאָגן די רײד, געװאָלט זי אױפֿמונטערן. ― לאָמיר בעסער רײדן אַצינד פֿון עפּעס פֿרײלעכערס…
די חזנטע האָט אױפֿגעהױבן אַף אים איר פֿאַררױטלט פּנים מיט די פֿאַרװײנטע אױגן:
― פֿרײלעכערס? װעמען ס'איז פֿרײלעך, און װעמען ס'איז אומעטיק, האָסטו געזען אַ ביסל! װעמען עס לאַכט זיך, און װעמען עס װײנט זיך. װעמען עס קלעמט דאָס האַרץ, און װעמען עס גלוסט זיך כאַפּן אַ טענצל. װי מיר זאָגן אינעם ונתנה תּוקף…
די חזנטע האָט זיך ערשט געקליבן אַװעקלײגן אַ מענה־לשון און אָפּשפּילן איר מחותּן אַ װיװאַט, װי עס געהער צו זײַן. האָט זיך אָבער אַרײַנגעמישט די טאָכטער, װאָס איז געװען יענעם פֿרימאָרגן מאָדנע פֿרײלעך.
― מאַמע! דעם ונתנה־תּוקף לאָז איבער אַף ראָש־השנה. איצט, אַז דו האָסט זוכה געװען, דײַן טאָכטער איז אַ כּלה געװאָרן, און דו אַלײן האָסט דאָך מיך דערױף צוגערעדט, אױב נישט אַרױפֿגעפֿירט, דאַרפֿן מיר צוקלערן, װי אַזױ מיר זאָלן פֿאַרברענגען אַמבעסטן דעם דאָזיקן טאָג מיט דעם דאָזיקן אָװנט.
― קינדעניו! װאָס איז דאָ שײך צו קלערן? ― האָט זיך די חזנטע אַרױסגעזאָגט איר מײנונג. ― מע באַדאַרף צונױפֿרופֿן מענטשן, שרײַבן תּנאָים, ברעכן טעלער, מען איז דאָך עפּעס ייִדן אַף דער װעלט, האָסטו געזען אַ ביסל!
נאָר װי ביטער איז נעבעך געװען דער חזנטע אױסצוהערן פֿון איר טאָכטער, אַז קײן מענטשן דאַרף מע נישט רופֿן, קײן תּנאָים נישט שרײַבן און קײן טעלער נישט ברעכן ― עס איז שױן באַ זײ אַן אָפּגעמאַכטע זאַך, זײ האָבן זיך דערקלערט אַלס חתן־כּלה, און דאָס איז אַלץ.
מיט פֿאַרװוּנדערטע אױגן האָט די פֿרומע מוטער באַטראַכט דאָס דאָזיקע שײנע גרױסאַרטיקע גליקלעכע פּאָר און איז געװען נישט אינגאַנצן באַפֿרידיקט. טאַקע אַלצדינג גוט, אַלצדינג פֿײַן, אַלצדינג קײן עין־הרע נישט. זײ זײַנען בײדע יונג און שײן און רײַך און באַרימט. דאַנקען דעם לעבעדיקן גאָט. זי האָט צו אים קײן טענות נישט. נאָר װאָס װאָלט גאָט געאַרט, למשל, אַז ס'זאָל צוגײן באַ זײ אַ ביסל מער ייִדישלעך, אױפֿן אַלטן ייִדישן שטײגער? װאָלט דען נישט געװען שענער אַ מנין ייִדן טאַקע אמתע ייִדן, הײמישע, מיט בערד און מיט היטלען, זאָלן זיך אַרומדרײען אין שטוב? עס זאָל זײַן אױך אַ רבֿ און אַ חזן און אַ שמשׂ. דער רבֿ זאָל מקבל קנין זײַן. דער חזן זאָל לײענען די תּנאָים. און דער שמשׂ זאָל געבן אַ שלײַדער אין דער ערד אַרײַן דעם ערשטן טעלער, און דער גאַנצער עולם זאָל אױסרופֿן: „מזל־טובֿ!“ װאָס איז די שײנקײט אין דעם, װאָס חתן־כּלה הענגען אײנס באַם אַנדערן אַף דער האַנט? דער חתן גײט אָן אַ היטל אַפֿן קאָפּ. אַ װיסטע מדינה אָט דאָס אַמעריקע!
אַזױ טראַכט זיך די פֿרומע חזנטע און לאָזט אױס איר פֿאַרביטערט האַרץ אױף איר מחותּנס קאָפּ, למאַי ער גײט אָן אַ היטל. זי רופֿט זיך אָן צו אים:
― מילא יונגװאַרג, אַז זײ פֿירן זיך אַזױ הפֿקרדיק, איז גאָרנישט. הײַנטיקע װעלט, װי רופֿט איר עס אָן, אַרטיסטן. אָבער איר, אַ ייִד מיט אַ באָרד, האָסטו געזען אַ ביסל!…
באַ די װערטער האָבן זיך אַלע איבערגעקוקט: סטעלמאַכס באָרד האָט די לעצטע צײַט געכאַפּט פֿונעם באַרבער אַ מיאוסן אָפּשניט, אַזױ אַז ס'איז נאָר געבליבן אַ סימן פֿון אַ באָרד. און אַלע האָבן זיך צעלאַכט, אױסער די חזנטע. זי האָט אױך אױפֿגעהױבן אירע פֿרומע אױגן און דערזען איר מחותּנס איבערגעבליבן שטיקל באָרד, האָט זי מער נישט געזאָגט גאָרנישט. זי האָט נאָר אַ זיפֿץ געגעבן, איבערגעמישט אַ בלעטל פֿון קרבן־מנחה און גענומען זאָגן שטילערהײט און גיך און מיט אַ ניגון:
― שומר ישׂראל שמר ישׂראל ואל יאבֿד ישׂראל האומרים שמע ישׂראל…
קאַפּיטל פֿופֿציק
אַ גליקלעכער טאָג
הצלחה און שלימזל ― דאָס זײַנען אַזעלכע געסט, װאָס קױם פֿאַרקלײַבן זײ זיך צו עמעצן, באַזעצן זײ זיך פֿעסט און פֿאַרגעסן דעם זײַ־געזונט… אַ מענטשן, אַז עס הײבט אָן גײן, איז קײן קאַטאָװעס נישט!
מאיר סטעלמאַך איז געװען אײנער פֿון די גליקלעכע, װאָס די הצלחה האָט זיך צו אים פֿאַרקליבן און געשפּילט אָן אַן אױפֿהער. סײַ געלט, סײַ כּבֿוד האָבן זיך װי געגאָסן פֿונעם הימל, זיך געריסן און געקראָכן צו אים אין שטוב אַרײַן. אים האָט געפֿעלט איצט נאָר אײן זאַך: דערלעבן אַ נחת אין זײַן זון ― און ער האָט אים דערלעבט.
אױב עס האָט זיך געפֿונען װען עס איז אַמאָל אַף דער װעלט אַ גליקלעכער פֿאָטער, איז דאָס געװען יענעם טאָג געװיס נישט קײן אַנדערער, נאָר דער גליקלעכסטער פֿון אַלע פֿאָטערס, מאיר סטעלמאַך. ער האָט נישט געפֿילט די ערד אונטער זיך. עס האָט אים געטראָגן אין די לופֿטן. פֿאַר גרױסן נחת האָט ער גענומען די קינדער און איז אַװעק מיט זײ אין דער גרעסטער ביזשוטערי, זיך געהײסן באַװײַזן די פֿײַנסטע דײ־מאַנטס און געבעטן ראָזען, זי זאָל אױסקלײַבן דאָס בעסטע און דאָס טײַערסטע אַף זײַן רעכענונג ― „נישט זשאַלעװען קײן געלט“. און ראָזע האָט אים צוליב געטאָן. זי האָט אים געשטעלט צום צעטל װי עס געהער צו זײַן, „נישט געזשאַלעװעט קײן געלט“.
מאיר סטעלמאַך האָט זיך יענעם טאָג געמוזט מודה זײַן, אַז דאָס איז אים דאָס ערשטע מאָל אַף זײַן לעבן, װאָס ער טראַנזשירט געלט מיט אַזאַ ברײטער האַנט און מיט אַזאַ גרינג האַרץ. ס'איז דאַכט זיך גאָרנישט געװען אַזאַ זאַך אַף דער װעלט, װאָס זאָל זײַן יענעם טאָג באַ אים צו טײַער צוליב ראָזען. „דושענקע! עד חצי המלכות!“ ― האָט ער איר געזאָגט אַף לשון־קודש פֿאַר גרױס פֿרײד און פֿאַרטײַטשט אַף ייִדיש: „דאָס טעלערל פֿון הימל!“…
נאָכן עסן, אַז ס'איז געװען כּטובֿ לבֿ המלך בײן, דער פֿאָטער סטעלמאַך איז געזעסן באַ זײַן זון אין אַ װײכן פֿאָטעל, האַלב צעשפּיליעט, מיט אַ האַװאַנאַ־סיגאַר אין מױל, און סטעלמאַך דער זון איז אַרומגעגאַנגען הין און צוריק איבערן צימער און געפֿאַנטאַזירט אַף זײַן אַלטן סטראַדיװאַריוס־פֿידל, האָט זיך מאיר סטעלמאַך צוגעזעצט צו ראָזען און גענומען איר שטילערהײט שעפּטשען זיסע װערטער בסוד. דער סוד איז געװען: צי װײסט זי כאָטש, װיפֿל זײַן גרישאַ האָט נדן?…
ראָזע, װאָס איז געזעסן אָנגעשפּאַרט אַף איר האַנט און נישט אַראָפּגעלאָזט קײן אױג פֿון גרישען און פֿון זײַן פֿידל, האָט דעם סוד נישט געהערט און נישט געװאָלט הערן. איר נשמה איז געװען איצט אינגאַנצן דאָרט, אין יענער װעלט װוּהין עס האָבן זי פֿאַרטראָגן די הימלישע מעלאָדיעס, װאָס דער גרױסער כּישופֿמאַכער גרישאַ סטעלמאַך האָט אַזױ גרינג און אַזױ גלאַט אַרױסבאַקומען פֿון זײַן אַלטער טײַערער סטראַדי־װאַריוס־פֿידל.
נישט קײן גרױסאַרטיק באַלױכטענער זאַל אין דער גרױסער װעלט, נישט קײן גלענצנדיק צוגעקליבן פּובליקום פֿון לױטער אַריסטאָקראַטן, מאַגנאַטן, מיליאָנערן און דאַמעס, נישט קײן קעניגלעכע פּאַלאַצן האָבן אױפֿגעכאַפּט דעם דאָזיקן מאַעסטראָ און אַװעקגעטראָגן אים אַף זײַן סטראַדיװאַריוס־פֿידל אין אַ װעלט פֿון הימלישע געזאַנגען, פֿון געטלעכער מוזיק און פֿון גן־עדן־מעלאָדיעס. נײן. סך־הכּל אײן װאָרט, דאָס גוטע זיסע װאָרט „יאָ“, װאָס ראָזע האָט אים ערשט הײַנט געזאָגט ― דאָס דאָזיקע אײנע װאָרט האָט באַװױגן דעם דאָזיקן יונגן, נאָר גרױסן כּישופֿ־מאַכער, ער זאָל באַװײַזן װוּנדער אַף זײַן פֿידל.
און זײַן פֿידל האָט נישט געשפּילט, נאָר גערעדט. גערעדט אַף אַ געטלעכער שפּראַך, אַזאַ שפּראַך, װאָס נאָר אַ גרױסער אַרטיסט קאָן אַזױ רײדן און נאָר אַ גרױסער אַרטיסט קאָן זי פֿאַרשטײן. עס האָט זיך געדאַכט, אַז מלאָכים האָבן זיך געטראָגן אין דער דאָזיקער װעלט פֿון הימלישע געזאַנגען, אין דעם דאָזיקן ים פֿון נישט ערדישע קולות. זײ האָבן זיך געטראָגן אױף און אָפּ. זײ האָבן באַגריסט און געזונגען אַף טױ־זנטער־טױזנטער קולות. זײ האָבן געלױבט און געגעבן אַ שבֿח צו דעם, װאָס האָט באַשאַפֿן די דאָזיקע גרױסע שײנע װעלט פֿון געזאַנג, פֿון מוזיק, פֿון שײנהײט, פֿון כּישוף און פֿון ליבע. נײן, גרישאַ סטעלמאַך האָט שױן לאַנג אַזױ נישט געשפּילט, װי אין יענעם פֿרימאָרגן. אין יענעם פֿרימאָרגן איז געפֿײַערט געװאָרן אַ יום־טובֿ אין זײַן האַרצן, אַ שׂמחה, אַ פֿרײד אין זײַן נשמה. הונדערט גערטנער האָבן דאָרטן אױפֿגעבליט. טױזנטער פֿײגל האָבן דאָרט געזונגען. און ער האָט נישט אױפֿגעהערט צו רײדן אַף זײַן געטלעכער שפּראַך, אַלעמאָל זיסער און שטאַרקער. ער האָט נישט אױפֿגעהערט צו דערצײלן ראָזען אַף זײַן פֿידל שײנע מעשׂיות. ער האָט נישט אױפֿגעהערט צו טרױמען פֿאַר איר זיסע מיט גאָלד־געװעבטע חלומות. און ראָזע, װאָס האָט פֿאַרשטאַנען די דאָזיקע געטלעכע שפּראַך מער פֿון אַלעמען, האָט זיך צוגעהערט צו די דאָזיקע שײנע מעשׂיות, צו די דאָזיקע זיסע מיט גאָלד־געװעבטע חלומות. עס האָט זיך אים אױסגעװיזן, אַז אָט־אָט גײט איר אױס דאָס חיות, אָט־אָט פֿליט אַרױס איר נשמה און באַהעפֿט זיך מיט אָט דער װעלט פֿון געזאַנגען און װערט דערטרונקען אין אָט דעם ים פֿון הימלישער מוזיק און נישט־ערדישע מעלאָדיעס.
גרישאַ האָט געענדיקט, און ראָזע, פֿאַרגעסן אין דעם פֿאָטער סטעלמאַך, איז אים געפֿאַלן אַפֿן האַלדז… זי װאָלט אים אױך געפֿאַלן צו די פֿיס. אַזױ װײַט גערירט איז זי געװען פֿון זײַן הײַנטיקן שפּילן. זי האָט זיך אָבער באַלד פֿאַרכאַפּט, צוגעלאָפֿן צום פֿאָרטעפּיאַן, אױפֿגעריסן דאָס דעקל, גענומען אַ פּאָר מעכטיקע אַקאָרדן און אַװעקגעשטעלט זיך זינגען ― אָן אַ באַשטימטן פּלאַן, אָן נאָטן, נאָר גלאַט אַזױ אין דער װעלט אַרײַן. זי האָט נישט געזונגען, נאָר עס האָבן זיך געגאָסן קולות. עס האָבן זיך געשאָטן רולאַדן און טרעלן. עס האָבן זיך געטראָגן געזאַנגען און מעלאָדיעס אַזעלכע, װאָס קײן אױער האָט דאָס נאָך נישט געהערט, װאָס קײן קאָנצערט־זאַל האָט נאָך נישט זוכה געװען דערצו.
אַזױ זינגט אַ סאָלאָװײ פֿאַר זיך, אײנער אַלײן אין װאַלד, און גיסט זיך אױס אַפֿן האַלדז זײַנע פֿאַרבאָרגענע געפֿילן, די טיפֿע בענקעניש פֿון זײַן עלנטער נשמה… דאָס איז געװען אַ מאָדנער, אַ זעלטענער קאָנצערט. אַ קאָנצערט־עקספּראָמט.
― װיפֿל טױזנטער דאָלאַרן װאָלטן באַצאָלט די אַמעריקאַנער יענקיס פֿאַר אָט דעם קאָנצערט? ― אַזױ האָט זיך געטראַכט דער גליקלעכער פֿאָטער סטעלמאַך, דער אײנציקער צוהערער פֿונעם דאָזיקן זעלטענעם קאָנצערט־עקספּראָמט, און איז שיר נישט צעגאַנגען פֿאַר תּענוג און פֿאַר נחת.
― װײסט איר, קינדער, װאָס איך װעל אײַך דערצײלן? ― האָט זיך אָנגערופֿן דער גליקלעכער פֿאָטער נאָך דעם דאָזיקן קאָנצערט. ― װײסט איר, װאָס איך האָב צוגעטראַכט אין דער מינוט?
― װאָס האָט איר צוגעטראַכט אין דער מינוט? ― האָבן אים בײדע אַ פֿרעג געגעבן, אױסגעדרײט צו אים זײערע יונגע שײַנענדיקע פּנימער און אַװעקגעשטעלט אַף אים זײערע אין דער מינוט פֿאַרליבטע און מיט גליק שײַנענדיקע אױגן.
דער גליקלעכער פֿאָטער האָט זיך אָנגענומען מיט דער האַנט באַ דעם אָרט, װוּ ס'איז אַמאָל געװען אַ באָרד, און האָט אױסגעזונגען מיט אַ גמרא־ניגון:
― אַז דער צער פֿון טראָגן איז יאָ אַזױ גרױס, אַז מיר האָבן יאָ אַזאַ גוטן גאָט, און דער גוטער גאָט האָט אונדז יאָ געשענקט אַזאַ גוטן טאָג, און דער אָװנט איז באַ אונדז הײַנט במילא אַ פֿרײַער אָװנט, װאָלט אפֿשר געװען אַ סבֿרה, אַז מיר זאָלן זיך דורכפֿאָרן אין אַ ייִדיש טעאַטער? איך װעל שױן באַ מײַן אַמעריקאַנער פֿױגל װי עס איז פּועלן, אַז הײַנט זאָלן מיר זײַן אינגאַנצן פֿראַנק און פֿרײַ, אינגאַנצן אַלײן. װאָס װעט איר זאָגן דערױף, מײַנע ליבע טײַבעלעך?
די ליבע טײַבעלעך האָבן זיך איבערגעקוקט און אױסגערופֿן מיט אָפֿענער פֿרײד:
― אָלל־רײַט ― אין אַ ייִדיש טעאַטער. אָלל־רײַט!
― און פֿון טעאַטער, מײַנע ליבע קאַנאַריקלעך, אין אַ ייִדישן רעסטאָראַן צו ייִדישע פֿיש מיט ייִדישע געבראָטנס, מיט ייִדישע העלדזלעך?
― בראַװאָ, בראַװאָ! ― האָבן אונטערגעכאַפּט די ליבע קאַנאַריקלעך מיט אַ געלעכטער, און עס איז דערנאָך אַװעק אַ סדרה: אין װאָסער טעאַטער זאָל מען פֿאָרן? אין ניו־יאָרק איז פֿאַראַן עטלעכע ייִדישע טעאַטערס. װאָס שפּילט מען הײַנט?
― װאָס שפּילט מען הײַנט? אָט װעל איך אײַך באַלד זאָגן.
דערױף איז דאָך סטעלמאַך, שײך צו זאָגן, עפּעס אַ „ליוביטעל“ פֿון זשאַרגאָן. ער קױפֿט אַלע טאָג אַלע ייִדישע צײַטונגען. זײַן חדר איז פֿול מיט ייִדישע צײַטונגען זשורנאַלן און ביכלעך. ער װײס גאָרנישט װוּהין װעט ער זיך אַהינטאָן מיט אַזױפֿיל פּאַפּיר? אַרױסװאַרפֿן איז אַן עבֿירה: אַ ייִדיש װאָרט איז באַ אים הײליק. פֿירן מיט זיך דאַרף מען האָבן װאַנדערבילדס פֿאַרמעגן אַף באַזונדערע קאַסטנס מיט באַגאַזש!
און מאיר סטעלמאַך האָט זיך אַ נעם געגעבן צו די בערג ייִדישע צײַטונגען, װאָס זײַנען געלעגן צעװאָרפֿן אַף טיש און אַף בענק, דורכגעקוקט אַף אײן פֿוס און אַ פּאַטש געגעבן זיך אין שטערן:
― קינדער, מיר האָבן אַ גרױסן גאָט! הײַנט איז יום־טובֿ אין ייִדישן טעאַטער. הײַנט טרעט אױף צום ערשטן מאָל אין ניקעל־טעאַטער אַ באַרימטער אַרטיסט פֿון בוקאַרעשט, עפּעס אײנער אַ ראַפֿאַלעסקאָ. מיר דאַכט, איך האָב אײַך שױן דערצײלט װעגן אים? די בלעטער פּױקן שױן אַ צײַט װעגן אָט דעם דאָזיקן שטערן. ער מוז זײַן אַ גרױסער קנאַקער, אָט דער דאָזיקער ראַפֿאַלעסקאָ! װאָרעם מע שרײַבט װעגן אים עפּעס גאָר חידושים. זעט איר? אָטאָ: „די קעניגן פֿון רומעניע קאַרמען סילװאַ“… „דער גרױסער זאָנענטאַל פֿון װין“… „פּאָססאַרט, באַרנײ, אירװינג, ראָסס“ ― עס טוט זיך חושך. קינדער, מיר האָבן אַ שטאַרקן גאָט!
אַזױ האָט אױסגעלאָזט דער גליקלעכער פֿאָטער, און עס איז אױסגעאַרבעט געװאָרן באַ אַלע דרײַ טאַקע אָט דאָ אַפֿן אָרט אַ פּראָגראַם פֿאַרן גאַנצן אָװנט: פֿריִער אין ניקעל־טעאַטער, דערנאָך אין שלומס רעסטאָראַן. דאָרט קאָכט מען רומעניש פּאַפּרעצירטע פֿיש און מע פֿאַרטרינקט מיט אַ בעסאַראַבער פּאָמיאַק. שלום איז באַרימט. זײַן „פּיקטשור“ איז פֿול אין אַלע ייִדישע בלעטער. איר עפֿנט אַ בלאַט־צײַטונג ― שפּרינגט אײַך אַקעגן שלום מיט זײַן רעסטאָראַן.
אַלזאָ, פֿריִער אין ניקעל־טעאַטער, דערנאָך צו שלומען אין רעסטאָראַן. װאָס װעט איר דערױף זאָגן, װײַסע חבֿרהניקעס?
װאָס זאָלן זאָגן די װײַסע חבֿרהניקעס? פֿאַרשטײט זיך, אַז זײ זײַנען אַף אַלצדינג מסכּים. די װײַסע־חבֿרהניקעס זײַנען קײנמאָל אַזױ נישט אױפֿגעלײגט געװען, װי דעם פֿרימאָרגן, און האָבן קײנמאָל דעם פֿאָטער נישט געזען אַזױ אױפֿגעלײגט, אַזױ לעבעדיק, אַזױ מילד און אַזױ גליקלעך. איצט בלײַבט איבער נאָר אײן זאַך: קריגן אַ לאָזשע אין ייִדישן טעאַטער, אַ לאָזשע פֿאַר זײ אינדרײַען.
― פֿע! אָבער גאָר לא מיט אַ ספּאָדיק! ― האָט זיך אָנגערופֿן סטעלמאַך דער פֿאָטער ― אַלצדינג יאָ, נאָר דאָס נישט. דאָס װעט נישט גײן! פֿאַרװאָס? װאָרעם אַזױ. אַ לאָזשע װעל איך נעמען. די בעסטע לאָזשע. נאָר פֿאַר אײַך אינצװײען. איך װעט אײַך זיצן בײדע געזונטערהײט אין דער לאָזשע, און איך ― אין פּאַרטער. פֿאַרװאָס? אַ פּשוטער שׂכל: איך, פֿאַרשטײט איר מיך, בין מיט אײַך אין ייִדישן טעאַטער קײן מחותּן נישט. איך בין פֿאַר אײַך אַ שעטנז. מיך קאָן נאָך עמעצער דערקענען, און אײַך, נישט. אַ מכּה דאַרף עמעצער װיסן, װער סע זיצט אין לאָזשע. חײת נישט זיכער! דו, גרישאַ, װעסט אָנרוקן פֿאַרשטײסטו מיך, דײַן גרױסע װײכע שליאַפּע איבער די אױגן, און דו, ראָזע, װעסט זײַן אַזױ גוט און פֿרום און װעסט אָנטאָן דעם גרעסטן הוט, װאָס דו פֿאַרמאָגסט נאָר, אַזױ אַז מע זאָל זיך דאַרפֿן גוט אָנבײגן און ערשט דעמאָלט זען אַ פֿײַג, נישט קײן אױגן. פֿאַר אַ ייִדן דאַרף מען פֿאַרשטײט איר מיך, זײַן פֿאָרזיכטיק, כאַ־כאַ. אַ ייִד איז קײן קאַטאָװעס נישט. לאָז גאָר אײן ייִד, למשל, אָנשמעקן, װער ס'איז געװען אין לאָזשע, אַזױ זײַנען פֿול אַף מאָרגן אַלע ייִדישע בלעטער מיט אָט אַזעלכע גרױסע קעפּלעך: די גרעסטע סטאַרס פֿון דער װעלט, גרישאַ סטעלמאַך און ראָזאַליאַ ספּיװאַק, אין ייִדישן טעאַטער ― כאַ־כאַ! דער, װאָס װײס נישט, װעט זיכער מײנען, אַז גרישאַ סטעלמאַך און ראָזע ספּיװאַק שפּילן שױן אין ייִדישן טעאַטער. נאָך דאָס פֿעלט מיר ― כאַ־כאַ!
אָט װי אַזױ פֿרײלעך עס האָט זיך אָנגעהױבן פֿאַר אונדזער גליקלעכן סטעלמאַך דער דאָזיקער גליקלעכער טאָג.
קאַפּיטל אײן און פֿופֿציק
אַ קאָנטר־װיזיט
אונדזער פֿרײַנט לעזער דאַרף געדענקען דעם װיזיט פֿון דער מאַדאַם טשערניאַק, אָדער ברײַנדעלע קאָזאַק, באַ ניסל שװאַלב, און די אָנצוהערענישן, װאָס זי האָט אים געהאַט געגעבן, אַז אױב ער װיל, אַז זײַן שװעסטער הענריעטאַ שװאַלב, זאָל טראָגן דעם נאָמען ראַפֿאַלעסקאָ דאַרף ער זען, אַז דאָס זאָל געשען װאָס גיכער, אַז נישט ― װעט זײַן שפּעט…
עס פֿאַרשטײט זיך, אַז די דאָזיקע װערטער זײַנען אונדזער קאָמבינאַטאָר גוט אַרײַן, װי מע זאָגט עס, אין נאָז אַרײַן. ניסל שװאַלב האָט זיך נישט באַרויִקט מיט די אָנצוהערענישן אַלײן. ער האָט געװאָלט װיסן אַ ביסל מער טיף און מער גרינטלעך, אַרום װאָס דאָ האַנדלט זיך. האָט ער זיך נישט געפֿױלט און האָט זיך אײנמאָל אין אַ פֿרימאָרגן מטריח געװען מיט אַ קאָנטר־װיזיט צו אָט דער חיה מיט דער רױטער ראָטאָנדע און מיטן מאַלפּישן פּנים.
דערפֿרעגט זיך באַ דער שװעסטער דער מאַדאַם טשערניאַקס אַדרעס און די צײַט, װאָס מע קאָן זי טרעפֿן אין דער הײם, האָט זיך אונדזער שװאַלב געשלאָגן דורך גאַסן און געסלעך, אַרױפֿגעקלעטערט גאַנץ הױך אַף אַ צװעלפֿטן שטאָק ערגעץ אין ברוקלין, און קױם געטראָפֿן אין אַ לאָך, זיך רעכט געמוזט אײַנבײגן, אײדער ער איז אַרײַנגעקראָכן אַהין.
― העללאָ! דאָ װױנט די מיסעס טשערניאַק?
די מיסעס טשערניאַק איז געװען אָנגעטאָן אין איר מאַטינע, אַזאַ מין מאָרגנקלײד מיט ברײטע אַרבל און מיט אַ שטאַרק אױסגעשניטענעם האַלדז, און מיט שטעקשיך אַף באָרװעסע פֿיס. די האָר נאָך נישט צוגעקעמט און דאָס חדרל נאָך נישט אינגאַנצן אױפֿגערױמט. דאָס בעט איז נאָך געװען נישט צוגעבעט, דאָס באַרל מיסט איז נאָך געשטאַנען באַ דער טיר, און אַפֿן טיש זײַנען געװען סימנים פֿון דעם נעכטיקן סאַפּער. דערזען פֿאַר זיך אַזאַ אומדערװאַרטעטן גאַסט (עס איז נײטיק צו באַמערקן, אַז פֿון זינט ברײַנדעלע קאָזאַק איז אין אַמעריקע, איז ניסל שװאַלב דער ערשטער מאַנצפּאַרשױן, װאָס האָט אַריבערגעטראָטן איר שװעל), האָט זי זיך תּחילת װי דערשראָקן, נישט געװוּסט, װאָס צו טאָן פֿריִער: צי זאָל זיך אַרױפֿװאַרפֿן אַף זיך אַן אַנדער קלײד, צי זי זאָל צודעקן דאָס בעט, אָדער זי זאָל אַרױסטראָגן דאָס באַרל מיסט, אָדער זי זאָל צונעמען פֿונעם טיש די סימנים פֿון נעכטיקן סאַפּער? פֿאַר גרױס אימפּעט האָט זי פֿאַרגעסן בעטן דעם גאַסט זיצן, און אַלײן איז זי אױך געבליבן שטײן, אַראָפּגעלאָזט די הענט און געװאַרט, װאָס װעט ער איר זאָגן. ניסל שװאַלב האָט געזען, אַז זי איז צעדרײט, האָט ער זיך אַלײן אַװעקגעזעצט און אױך דער מאַדאַם טשערניאַק אונטערגעטראָגן אַ שטול, און גענומען זי באַרויִקן מיט זײַטיקע געשפּרעכן, אָנגענעמע װערטער. ער האָט איר גאַנץ אױפֿריכטיק געזאָגט, אַז ער האָט זיך שױן לאַנג געװאָלט מיט איר באַקענען אַ ביסל נענטער… ובפֿרט, נאָך איר װיזיט, פֿילט ער זיך שולדיק אַ קאָנטר־װיזיט. און אַגבֿ האָט ער געװאָלט מיט איר זיך דורכרײדן אַ ביסל װעגן הײמישע זאַכן, פֿאַמיליען־אָנגעלעגנהײטן… ער פֿילט, אַז מיט איר מעג ער רײדן פֿון אַזעלכע זאַכן, װאָס מיט קײן אַנדערן װאָלט ער געװיס נישט גערעדט… רײדן אַלצדינג פֿראַנק און פֿרײַ, װאָרעם ער איז אַ דזשענטעלמען און אַן אָפֿנטלעכער מענטש (דאָ האָט זיך שװאַלב צעשפּיליעט, אַרױסגעשטעלט דעם קײַלעכיקן בױך, װאָס איז געװען באַלײגט מיט אַ װײַסער װעסט און מיט אַ גרױסער גראָבער גאָלדענער, אָדער פֿאַרגאָלדעטער קײט).
― איר קאָנט זײַן זיכער, אַז אַלצדינג, װאָס מיר װעלן דאָ רײדן, װעט דאָס דאָ בלײַבן. אָט־אָ־דאָ, אין די פֿיר װענט.
ניסל שװאַלב האָט אַ װײַז געגעבן מיט בײדע הענט אַף די פֿיר װענט פֿון דער מאַדאַם טשערניאַקס חדרל און האָט איר אין אײנװעגס געמאַכט אַ קאָמפּלימענט: װי שײן, װי רײן, װי זױבער דאָ איז! ער האָט שױן לאַנג אַזאַ זױבערקײט נישט געזען, ער זאָל אַזױ האָבן אַלעמענס גוטס! נישט שױן זשע זיצט זי דאָ אײנע אַלײן?
― אײנע אַלײן, עלנט װי אַ שטײן, ― האָט אים די מאַדאַם טשער־ניאַק געענטפֿערט צום גראַם און מיט אַ טיפֿן זיפֿץ און איז רױט געװאָרן װי אַ צװיק, און האָט אַזש אָנגעהױבן צו שװיצן.
― מיר זײַנען דאָ אַלע עלנטע. איך בין אױך אײן מענטש אַלײן, עלנט װי אַ שטײן, ― איז איר שװאַלב אַרײַנגעפֿאַלן אין טאָן אַרײַן, מער נישט װי צו איבערקײַען אירע װערטער. די מאַדאַם טשערניאַק האָט דאָס אָבער אַנדערש פֿאַרשטאַנען. זי האָט זיך צוגעזעצט צו איר ליבן גאַסט גאָר נאָענט, צורעכט געמאַכט זיך די האָר מיט בײדע הענט, צוגעגעבן איר קײַלעכיקן לבֿנה־פּנים מיט די יאַפּאַנישע אײגעלעך דאָס שענסטע קאָקעט־נאַיִװע שמײכעלע, װאָס זי האָט נאָר פֿאַרמאָגט, און אַ פֿרעג געגעבן אים כּלומרשט פֿאַרבײַגײענדיק:
― איר זענט דען אַ סינגעלמען?
אַף איר ענגליש װאָרט „סינגעלמען“ האָט איר ניסל שװאַלב אױך אָפּגעענטפֿערט מיט אַן ענגליש װאָרט: „שאַור!“, װאָס דאַרף באַדײַטן: „אַװדאי!“ און צוגעלײגט אַף ייִדיש:
― נאָך אַ מין סינגעלמען! צװישן סינגעלמענס אַ סינגעלמען!
געװאָר געװאָרן אַף אַזאַ אופֿן פֿון איר גאַסט, אַז ער איז נאָך נישט קײן באַװײַבטער, איז די מאַדאַם טשערניאַק געװאָרן צו אים נאָך מער פֿרײַנטלעך און צוגעלאָזט, און בײדע אַרבל פֿון איר מאַטינע האָבן זיך באַ פֿאַרקאַטשעט ביז אַריבער די עלנבױגנס און טראָפּנס שװײס האָבן אַרױסגעטראָטן אַף איר אײבערשטער ליפּ, װאָס איז עטװאָס באַװאַקסן מיט שװאַרצע האָר.
― װי קומט עס? ― האָט זי אים אַ פֿרעג געגעבן מיט זײער אַ ליבלעכער מינע, אױסגעמישט מיט נײַגעריקײט און מיטלײד.
― אָט אַזױ אָ. אַז מען איז תּמיד ביזי. טאָג װי נאַכט איז נאָר הו־האַ. קומט דער פֿרימאָרגן, לױפֿט מען אַרום אַהין־אַהער. מע האָט קײן צײַט נישט אַפֿילו נעמען אַ שײװ, כאַפּן אַ דרינק, פֿאַרבײַסן מיט אַ סענדװיטש, פֿון שלאָפֿן שמועסט מען נישט. נישט אײן מאָל מאַכט זיך, אַז מע כאַפּט אַ דרימל גײענדיק, װי איר זעט מיך אַ שװימענדיקן. איר װעט מיר גלײבן, צי נײן? ― עס גײען אַװעק װאָכן, מאָנאַטן, װאָס מען עסט נישט, מע טרינקט נישט און מע שלאָפֿט נישט, איך זאָל אַזױ האָבן אַלעמענס גוטס!
די מאַדאַם טשערניאַק, װאָס האָט אױסגעהערט איר גאַסט מיט דער גרעסטער אױפֿמערקזאַמקײט, האָט צוגעשאָקלט מיטן קאָפּ און האָט זיך צוגערוקט צו אים נענטער, אַרױפֿגעלײגט בײדע האַלב־נאַקעטע הענט אַף איר הױכער ברײטער רײַכער ברוסט, װאָס האָט אױסגעזען אונטערן גאָרסעט, װי צװײ אונטערגעבעטע קאָפּנקישעלעך.
― נישט גוט אַזױ, ― האָט זי אים פֿאָרגעהאַלטן, װי אַ געטרײַע מוטער. ― נישט גוט. אַ מענטש טאָר זיך נישט אָפּלאָזן. מע דאַרף אין זינען האָבן זיך אױך…
― װי קאָן מען אין זינען האָבן זיך, אַז מע האָט אַזאַ האָרב אַף די פּלײצעס? איך מײן דאָס מײַן שװעסטער די פּרימאַדאָנע. איר מעלה איז, װאָס זי איז אַ שײנע, און דער חסרון ― װאָס זי איז שױן צו אַ שײנע. װאָס צו, איז איבעריק… גאָט זאָל מיר העלפֿן, מײַן שװעסטער זאָל שױן חתונה האָבן, און מײַן ברודער איזאַק זאָל קריגן עפּעס אַ רעכטן דזשאַב, װאָלט איך דעמאָלט אפֿשר אין זינען געהאַט זיך אױך… שױן צײַט, כאָטש איך בין נאָך… װיפֿל, רעכנט איר, בין איך אַלט מײַן אײגנס? אַנו, טרעפֿט.
װאָס איז דער חידוש, אַז נאָך אַזעלכע שמועסן איז די מאַדאַם טשערניאַק צעװײקט געװאָרן, און איר פֿאַרשטײנערט האַרץ איז צעגאַנגען, װי אַ פּוטער? אַך, װאָס פֿאַר אַ מאַן דאָס איז! װאָס פֿאַר אַ דזשענטעל־מען! אַן אמתער דזשענטעלמען! הײַנט גײט שאַצט אָפּ אַ מענטשן נאָך זײַן אױסזען. זי װאָלט אין איר לעבנס־לעבן נישט געזאָגט, אַז אָט דער הױכער ריזיקער דזשענטעלמען זאָל פֿאַרמאָגן אַזאַ צערטלעכע נשמה. און דאָס פּנים זײַנס? און דאָס לשון? און דאָס שמײכעלע? און אַלע זײַנע פּאָסטעמפּקעס? ― אַ כּפּרה אַ סך ― אַ סך מאַנצבילן פֿאַר זײַן מינדסטן נאָגל!…
ברײַנדעלע קאָזאַק האָט זיך שױן לאַנג נישט געפֿילט אַזױ אױפֿגעלײגט און אַזױ גרינג, װי זי האָט זיך געפֿילט מיט אָט דעם גאַסט. זי געדענקט נישט, מיט װעמען זי זאָל אַמאָל רײדן אַזױ אָפֿנטלעך, װי זי האָט גערעדט מיט אָט דעם דזשענטעלמען. זי האָט אים אַנטפּלעקט, קאָן מען זאָגן, אינגאַנצן איר האַרץ. עס איז נישט געװען אַזאַ זאַך, װאָס זי זאָל פֿאַר אים פֿאַרלײקענען.
נײן. ניסל שװאַלב האָט קײן חרטה נישט געהאַט װאָס ער האָט זיך באַמיט צו אָט דער חיה מיטן מאַלפּישן פּנים. אָט דער קאָנטר־װיזיט האָט אים געעפֿנט די אױגן. עס איז אים קלאָר געװאָרן אַ סך זאַכן: דער שטילינקער ראַפֿאַלעסקאָ מיט זײַן שטילן ראָמאַן, דאָס אַרומגײן זײַנס צעטראָגן, און די שײנע געשיכטע פֿונעם חזנס מײדל, װאָס שפּילט הײַנט אַזאַ גרױסע ראָלע אין דער טעאַטער־װעלט, ― אַלצדינג איז איצט געװען פֿאַר אים קלאָר, װי אַף אַ טעלער.
גײענדיק צוריק פֿון זײַן קאָנטר־װיזיט און פֿײַפֿנדיק אַ פֿרײלעכן ניגון, האָט זײַן קאָמבינירטער קאָפּ געאַרבעט אַ קאָמבינאַציע, אַ געניאַלע קאָמבינאַציע. קאַפּיטל צװײ און פֿופֿציק
באַם לאָמזשער חזן אַף אַ גלעזל טײ
ניסל שװאַלב איז נישט געגאַנגען צו זיך אַהײם. קודם האָט ער פֿאַרבלאָנדזשעט צו זײַן שותּף און צו זײַן בעל־עצה ― צום מיסטער קלאַמער, און מיט אים אינאײנעם איז ער אַװעק צום לאָמזשער חזן װעגן זײער־זײער אַ װיכטיקער ביזנעס. װעגן אַ שפּאָגל־נײַער קאָמבינאַציע.
װאָס פֿאַר אַ ביזנעס? װאָס פֿאַר אַ קאָמבינאַציע? ― דאָס האָט מיסטער קלאַמער פֿון אים נישט געקאָנט דערביװען זיך בשום אופֿן. נישט מיטן גוטן, נישט מיט בײזן. ניסל שװאַלב האָט געבעטן באַ אים אײן זאַך ― געדולד, און געשלעפּט אים כּמעט מיט געװאַלד צום לאָמזשער סאָלאָװײ, נישט אױפֿגעהערט דעם גאַנצן װעג צו רײדן מיט הענט, פּױקן און טאַראַבאַרען, װי זײַן שטײגער איז.
שױן, אַז מען איז געװען נאָענט, כּמעט באַ דער שטוב, װוּ דער חזן װױנט, האָט זיך מיסטער קלאַמער אַװעקגעשטעלט ― ער װעט נישט גײן. באַ אים איז אַ פּרינציפּ: ער האָט פֿײַנט אַ בלינדן אתרוג, אָדער װי זאָגט דער ענגלישמאַן: „אײ דו נאַט באַי אַ פּיג אין אַ פּאָק“…
נאָר רעד ענגליש, רעד טערקיש, רעד טאָטעריש ― שװאַלב האָט אים גענומען מיט זײַן הנותן יד לפּושעים און האָט אים אַ זאָג געגעבן מיטן האַרבן װאָרט:
― װעלל! איר װעט באַ מיר גײן.
געקומען, האָבן זײ געטראָפֿן דעם לאָמזשער סאָלאָװײ אָן אַ היטל און אָן אַ קאַפּאָטע, און דעריבער האָבן זיך אַרױסגעזען די ציצות פֿונעם טלית־קטן. אַרום אים איז געשטאַנען די כאַליאַסטרע, זײַן אײגענע קאַפּעליע. ער האָט געשטודירט מיט זײ אַ נײַעם קאָנצערט.
דערזען די אַרײַנגעקומענע, האָט די כאַליאַסטרע זיך אַ װאָרף געגעבן צו ניסל שװאַלב. די עלטערע האָבן אים געטרײסלט באַ דער האַנט און די קלענערע זײַנען אים געקראָכן אַף די פּלײצעס און האָבן אױסגעזען, װי מערעשקעס אַף אַ װיזלטיר. תּחילת האָט דאָס אָט דער עוג מלך הבשן איבערגעטראָגן גאַנץ קאַלמבלוטיק און נאָך צוגעשמײכלט דערצו. דערנאָך האָט ער אָפּגעטרײסלט פֿון זיך דאָס קלײנװאַרג און געגעבן אַ הוק אַף דער כאַליאַסטרע:
― שאַראַפּ! אַרױס, ממזרים, אַלע אין דרױסן אַרױס! קײן שׂריד ופּליט זאָל פֿון אײַך נישט בלײַבן! אָבער גיך! מיר האָבן דאָ אַ ביזנעס… סײַ, חזן, װוּ איז ערגעץ אײַער מיסעס? רופֿט זי נאָר אַרײַן אַהער, מיר דאַרפֿן אָפּהאַלטן אַ קאָנפֿערענץ.
מאָלט אײַך, דאָס זאָל זיך דערלױבן אַן אַנדערער, װאָלט ער זיך נישט גענאַרט פֿונעם לאָמזשער סאָלאָװײ פֿאַר אַזאַ באַנעמען זיך. װאָס איז דאָס פֿאַר אַ לשון: „סײַ, חזן“? נאָך ערגער װאָלט ער אָפּגעשניטן פֿונעם חזנס לױפֿערס. ער װאָלט געהאַט פֿון זײ אַ „שאַראַפּ“! נאָר דער פֿעטער ניסל (אַזױ הײסט באַ זײ ניסל שװאַלב) מעג. דער פֿעטער ניסל איז אַ גוד־באָי. דער פֿעטער ניסל האָט אײַך פֿאַר יעדן אײנציקן און צו יעדער צײַט אַ גוט װאָרט. דעם דערלאַנגט ער אַ זעץ אין פּלײצע. דעם ― אַ קניפּ אין באַק. דעם ― אַ רוק אין זײַט. אַז נישט ― װאַרפֿט ער אײַך גאָר אַראָפּ דעם פּידזשאַק און שטעלט זיך אַװעק מיט אײַך פֿײַטען, מאַכן באָקס. דער פֿעטער ניסל װעט אײַך קײנמאָל נישט קומען צו גײן מיט לײדיקע הענט. תּמיד מוז ער עפּעס מיט זיך ברענגען אַף צו קײַען. אױך איצט האָט ער געבראַכט מיט זיך קענדי ― דאָס װאָס דעם חזנס כאַליאַסטרע האָט דװקא נישט פֿײַנט. אין אײן כּהרף־עין האָט מען די קענדי צעכאַפּט און אָפּגעלײדיקט די שטוב, און דער חזן האָט גענומען אַף זיך די קאַפּאָטע, אַרײַנגעכאַפּט זיך צו אַ דערבײַאיקע שכנה, אַרױסגערופֿן פֿון דאָרטן די חזנטע, און באַ געשלאָסענע טירן איז אָפּגעהאַלטן געװאָרן אַ קאָנפֿערענץ. ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―
דעם זעלבן טאָג, אַפֿדערנאַכט, זײַנען אײַנגעלאַדן געװאָרן אַ סך געסט צום לאָמזשער חזן אױף „טי־פּאַרטי“. באַ אונדז װערט דאָס אָנגערופֿן „אַף אַ גלעזל טײ“. און װאָס אַ גלעזל טײ באַדײַט ― דאָס פֿאַרשפּאָרט מען אײַך שױן צו דערצײלן. יעדער װײסט, אַז דאָס גלעזל טײ איז נישט נאָר אַ גלעזל טײ, נאָר אױך אַ װעטשערע. און אַז נישט דאָס גלעזל טײ און נישט די װעטשערע איז דער עיקר. דער עיקר איז, אײגנטלעך, דאָס װאָס קומט צװישן טײ און צװישן דער װעטשערע. „קלײן תּהילים“ רופֿט מען דאָס באַ אונדז, און מײנען מײנט מען, פֿאַרשטײט זיך, אַ קערטל.
אַ סך מענטשן דענקען, אַז װען, למשל, ס'זאָל נישט זײַן דער מין, װאָס מע רופֿט עס קאָרטן, אָדער מע זאָל די קאָרטן, חלילה־וחס, פּלוצעם אױסראָטן פֿון דער װעלט, װאָלט נישט געקאָנט עקזיסטירן קײן שום מענטשלעכע געזעלשאַפֿט, װאָס װאָלט מען געטאָן צװישן טײ און װעטשערע? דער װירט מיט דער װירטן װאָלטן געגענעצט. די געסט װאָלטן אַנטשלאָפֿן געװאָרן. מענטשן װאָלטן אױפֿגעהערט גײן אײנס צו דאָס אַנדערע, שליסן באַקאַנטשאַפֿט, פֿירן געזעלשאַפֿט, און ביסלעכװײַז־ביס־לעכװײַז װאָלט אונטערגעגאַנגען די װעלט. לאָזן זיך די, װאָס פּרײדיקן מאָראַל, זאָגן, װאָס זײ װילן, ― קאָרטן איז נישט קײן פּוסטער עסק. אין דעם ענין פֿון קאָרטן איז די גאַנצע װעלט, קאָן מען זאָגן, אײן שטאָט. אומעטום, אַף דער גאַנצער װעלט, אַפֿילו אין די גאָר װײַטע מקומות, קױם װוּ עס געפֿינען זיך נאָר צװײ מענטשן, אַזױ װערט געשפּילט אין קאָרטן. נישט מער איטלעכס אָרט האָט זיך זײַן שפּיל, און יעדע שפּיל האָט זיך איר נאָמען. למשל, באַ אונדז, אין דער אַלטער װעלט, איז מען זיך נוהג ― מע שפּילט שױן מער נישט אין קאָרטן. אַן עק, אױס מאָדע געװאָרן שפּילן. װאָס זשע דען טוט מען, אַז מע קומט זיך צונױף אַף אַ גלעזל טײ? מע „מאַכט אַ פּרעפֿעראַנסל“, מע „כאַפּט אַן אָקעלע“, מע „פֿאַרלײגט אַ בענקל“, אָדער מע „מאַכט זיך נאַריש מיט אַ טערטל־מערטל“. דאָ, אין דער נײַער װעלט, איז דעסגלײַכן: אין קײן קאָרטן שפּילט מען נישט. פֿע! דאָס טוען נאָר „געמבלערס“, שולערס, פּראָפֿעסיאָנאַליס־טן. אָנשטענדיקע לײַט, אַז זײ קומען זיך צונױף אַף אַ „טי־פּאַרטי“, נעמט מען אַרױס טאַקע די אײגענע קאָרטן, װאָס באַ אונדז, נאָר מען „אַמוזירט זיך מיט אַ פּאָוקער“, אָדער מע „פֿײַט זיך אין אַ פּינאָקל“. אַ ביסל װערט דאָס געטאָן, בכדי די צײַט צו פֿאַרטרײַבן, און אַ ביסל טאַקע לשם ביזנעס. יעדער זעצט זיך אַװעק צום טישל מיט די בעסטע האָפֿענונגען און מיט דער בעסטער איבערצײַגונג, אַז ער װעט הײַנטיקן אָװנט געװיס זײַן אַ געװוּנענער. און נאָכדעם ― װי דאָס גליק טראָגט אױס: אָדער ער שפּילט אױס, אָדער ער װערט באַגראָבן. ס'איז אַ גאָט זאַך.
אַצינד, אַז מיר װײסן שױן, װאָס הײסט אַ „טי־פּאַרטי“, װעלן מיר גײן זען, װער איז די געזעלשאַפֿט, װאָס האָט זיך צונױפֿגעזאַמלט באַם לאָמזשער חזן אַפֿן גלעזל טײ.
קאַפּיטל דרײַ און פֿופֿציק
אַ געמישטע געזעלשאַפֿט
די געזעלשאַפֿט, װאָס האָט זיך צונױפֿגעקליבן יענעם אָװנט באַם לאָמזשער סאָלאָװײ אַף דער „טי־פּאַרטי“, איז שװער צו זאָגן, צו װאָסער קלאַס זי געהערט, און דעריבער איז דאָס אױך נישט גרינג צו באַשרײַבן, אַזױ װי ס'איז בכלל שװער צו באַשרײַבן דאָס אַמעריקאַנער פּובליקום אין דער גרױסער װעלט־שטאָט ניו־יאָרק.
דאָס איז געװען אַ מישמאַש פֿון טיפּן, מײנסטנטײל לאַנדסלײַט פֿון דער חבֿרה „אַנשי לאָמזשע“, אַ בינטל ייִדן פֿון אַלערלײ מינים און פּראָפֿעסיעס.
אַפֿן ערשטן קוק האָט דאָס אױסגעזען אַפֿילו, אַז אײנער מיטן אַנדערן געהער זיך נישט אָן גאָרנישט. װאָרעם װאָס פֿאַר אַ מחותּן איז, למשל, אַ רעװערענד, דאָס הײסט ― אַ רבֿ און אַ מוהל אין אַ קאַפּעליושל, מיט אונטערגעבױגענע פּאהלעך און אַ קאָסטאָמער פּעדלער, אַ ייִד אַ יאַדישלעװער מיט אַ „זאַדישקע“?
אָדער װאָס פֿאַר אַ סמיכת הפּרשה איז אַן אײַדזשענט (אַן אַגענט) פֿון טײפּרײַטערס (שרײַבמאַשינעס), אַ װױלער יונג מיט טרערנדיקע אױגן, און אַ היברוטיטשער (אַ מלמד), אַ קלײן ייִדל מיט אַ געשטופּלט פּנים?
אָדער װאָס פֿאַר אַ שײַכות איז אַ דראָגיסט (אַן אַפּטײקער), אַ טשאַ־כאָטעטשניק מיט בײזע אױגן, און אַ פּראָסטער בוּטשער (אַ קצבֿ) פֿון עסעקס־סטריט, װאָס שמעקט מיט אָקסנפֿלײש?
אָדער אַ לענדלאָרד (אַ באַלעבאָס) פֿון אַן אײגענער דירה אַף די בראָנקס, אַ שװאַרצער ייִד מיט אַ בולעװאַטער נאָז, װאָס רעדט מיט אַ גראָב קול אַ ביסל הײזעריקלעך, און אַן אָפּרײטער (אַ שנײַדער) פֿון דער באָוערײ מיט אַרײַנגעשטעלטע צײן?
און די אַלע אױסגערעכנטע פּאַרשױנען, װאָס געהערן זײ זיך אָן, איך בעט אײַך, מיט אַ חזן און מיט אַ חזנטע, מיט אַקטיאָרן, אַקטריסעס, מוזיקאַנטן און אָשערס פֿון ייִדישן טעאַטער?
און דאָך האָבן זיך דאָ געפֿילט אַלע הײמיש, אַלע גלײַך. יעדער שטאָלץ באַ זיך דערמיט, װאָס ער איז אין אַמעריקע, װאָס ער האָט אַ ביזנעס און װאָס ער מאַכט אַ לעבן. קײנער האָט זיך נישט געבלאָזן אַפֿן צװײטן, װי באַ אונדז איז דער פֿאַל, אַז אַן עולם קומט זיך צונױף אַף אַן אַסיפֿה אָדער אַף אַ שׂמחה. דער דעמאָקראַטישער גײסט פֿון דער אַמעריקאַנער רעפּובליק לאָזט זיך פֿילן אַף יעדער טריט און שריט אין דעם דאָזיקן לאַנד. און אונדזערע ברידער, װאָס קומען אַהער טאָג־טעגלעך פֿון דער גאַנצער װעלט, אַקלימאַטיזירן זיך אַזױ גרינג, װי אַנדערע פֿעלקער, אינעם דאָזיקן שמעלץ־טאָפּ און זױגן אַרײַן אין זיך דעם דאָזיקן גײַסט גלײַכהײט אַזױ גיך, װי מעגלעך.
אַלע דרײַ פּאַראַדנע חדרים פֿונעם חזנס װױנונג, דער פּאַרלאָר (זאַל), די דײנינגרום (עס־צימער) און די בעדרום (שלאָפֿצימער), זײַנען געװען פֿול געפּאַקט מיט געסט. װער עס האָט געטרונקען טײ, װער עס האָט גערײכערט, װער עס האָט געשפּילט אין שאָך און װער אין פּינאָקל, און װער עס האָט גלאַט אַזױ געהערט, געפּלאַפּלט, געלאַכט און געגראַגערט. אײנער האָט דערצײלט התנצלות פֿון אַ דזשעניטאָר (הױז־פֿאַר־װאַלטער), װאָס גיט אַרױס אַלע װאָך נײַע רולס (דינים) און רעגולײ־שענס (מנהגים) פֿאַר זײַנע טענענטס (שכנים). דער אַנדערער האָט דערצײלט אַ שײנע מעשׂה, נאָר אַ קורצע, װי אַזױ מע האָט אים געװאָלט סוספּענדירן (אױסשליסן) פֿון דער יוניאָן (פֿאַרבאַנד), געבן די סעק (אַרױסװאַרפֿן), האָט ער פֿאַרפֿירט קעגן דער יוניאָן אַ טרײעל (אַ פּראָ־צעס)… דער דריטער האָט דערצײלט פֿון אַ פֿײַער (אַ שׂרפֿה), װאָס האָט שיר פּאַסירט באַ זײ אין דער פֿעקטאָרי (פֿאַבריק). אַ פֿערטער האָט געשמועסט פֿון ריעלעסטײט (ספּעקולאַציעס), סטאַקס (אַקציעס) און לאַטס (פּלעצער) און אַנדערע ביזנעס פֿון דער װאָל־סטריט. און חבֿרה אַקטיאָרן און אַקטריסעס האָבן זיך גערעדט פֿון זײערע אינטערעסן: ראָלן, סטאַרן, פּיעסעס, יוניאָן, פֿולע הײַזער, בענעפֿיס. און גערעדט האָבן אַלע אינאײנעם, אַפֿן ייִדישן שטײגער, און אַלע האָבן זײ זיך דאָ געהאַלטן פֿרײַ און הײמיש און לעבעדיק אַפֿן העכסטן אַרט. און װײַל דער ליאַרעם מיט האַרמידער איז געװען אומגעהײער גרױס, אָנגערױכערט איז געװען אַזױ שטאַרק, װי אין אַ שענק, און הײס, װי אין אַ באָד, איז כּמעט אוממעגלעך געװען צו באַמערקן יעדן אײנציקן, װער דאָס איז און װאָס פֿאַר אַ פּנים ער האָט.
פֿון אונדזערע באַקאַנטע פּאַרשױנען, אױסער דעם חזן מיט דער חזנטע מיט זײער כאַליאַסטרע, איז געװען צו באַמערקן: מיסטער קלאַמער, אָנגעטאָן אין זײַן יום־טובֿדיקן סמאָקינג און צעקעמט זײַן הערצל־באָרד אַף צװײען. ער איז געזעסן אַ טשער קעגן אַ טשער מיט זײַן נײַעם פּאַרטנער, מיסטער ניקעל, װאָס האָט געהאַט אַף זיך הײַנטיקס מאָל זײַן גאָלדענעם װאַטש און טשײַן (זײגער און קײט) ― די מתּנה פֿונעם „פּרעזידענט אָװ דהי יונײטעד־סטײטס אָװ אַמעריקאַ“. בײדע האָבן גערעדט ענגליש און בײדע האָבן געטריבן גדלות, גרױסקײט פֿון זיך און דערצײלט אַף ערנװאָרט װוּנדערלעכע זאַכן, װאָס אַ זײַטיקער מענטש װאָלט זיך געמעגט װינטשן די אַלפֿים, װיפֿל דאָרט איז געפֿאַלן בלאָף…
עס זײַנען געװען אױך איזאַק שװאַלב און ברײַנדעלע קאָזאַק. די צװײ זײַנען געשטאַנען אַרום אַ טישל און צוגעזען װי מע שפּילט אין קאָרטן. צװישן די שפּילערס און שפּילערינס איז געװען די פּרימאַדאָנע, הענריעטאַ שװאַלב, אָנגעטאָן אין אַלע אירע בריליאַנטן. זי האָט געפֿײַערט, גערעדט און געלאַכט און געהיצט זיך מער פֿון אַלעמען. עס איז איר געגאַנגען דאָס בלאַט. נעבן איר איז געלעגן אַ הױפֿן מיט געלט. אַלע לײדיס האָבן איר מקנא געװען, און די מאַנצפּאַרשױנען האָבן זיך איבערגעװוּנקען, זיך דורכגעװאָרפֿן מיט װערטלעך אַף איר רעכענונג און האָבן פֿאַרצױגן זיך צו איר גאַנץ פֿרײַ. אַף אַזױ פֿיל פֿרײַ, אַז אײנער אַ דזשענטעלמען, אַ גלוח, מיט אַ רױט פּנים, מיט אַ שפּיצעכיקער נאָז און מיט אַ „דײַמאַנד־רינג“ אַפֿן פֿינגער, װאָס איז געזעסן װיז־אַװי, האָט איר עטלעכע מאָל שטאַרק אָנגעטראָטן אונטערן טיש אַפֿן פֿוס, טראָץ דעם, װאָס דער דזשענטעלמען ― מיר װײסן עס פּאָזיטיװ ― איז אַ באַװײַבטער.
אין אַ זײַט, אַף אַ ראָקינג־טשער (אַ װיגשטול) איז געזעסן לעאָ ראַ־פֿאַלעסקאָ, גערײכערט און געװיגט זיך. אַרום אים זײַנען געשטאַנען חבֿרה אַקטיאָרן מיט געגאָלטע פּנימער און האָבן דערצײלט טעאַטער־אַנעקדאָטן, אײנס נאָך דאָס אַנדערע, און אױסגעדונערט אַלע מיט אַזאַ געלעכטער, אַז די װענט האָבן געציטערט. מער פֿון אַלע האָט זיך אױסגעצײכנט אײנער אַ קאָמיקער, אַ פֿאַרשלעפּטע קרענק, מיט אַזאַ רירעװדיק פּנים און מיט אַזעלכע לאַכנדיקע אױגן, אַז אײדער ער הײבט נאָך אָן צו דערצײלן, הײבט מען שױן אָן צו לאַכן. ער אַלײן לאַכט אױך, און דװקא געשמאַק, אַזױ, אַז ער כאַפּט זיך מיט בײדע הענט פֿאַר די זײַטן און בײגט זיך אַזש אײַן אין דרײַען.
― לײדיס ענד דזשענטעלמען! ― רופֿט אױס אַף זײַן זיס קול דער לאָמזשער חזן, װאָס האָט זיך אין דער קורצער צײַט שױן אַזױ װײַט אױסגעגרינט, אַז ער רעדט שױן העכער האַלב אַף ענגליש. ― לײדיס ענד דזשענטעלמען! צום טיש, פּליז (מע בעט), שױן פֿאַרטיק דער סאַפּער.
דער עולם האָט זיך נישט געלאָזט לאַנג בעטן. די װאָס האָבן נישט געטאָן גאָרנישט, זײַנען גרײט געװען באַלד צו פֿאַרנעמען זײערע ערטער אַרום טיש, און די, װאָס האָבן זיך אַמוזירט אין „פּינאָקל“, האָבן נאָר איבערגעצײלט דאָס ביסל מזומנים, איבערגעגעבן אײנער דעם אַנדערן מיט צעפֿלאַקערטע פּנימער אַ ראַפּאָרט (אַ ידיעה), װער װיפֿל עס האָט געװוּנען, און װער װיפֿל עס האָט פֿאַרלױרן.
קאַפּיטל פֿיר און פֿופֿציק
ניסל שװאַלב ― טאָסטמײַסטער
עס האָט זיך אַרױסגעװיזן, אַז פֿאַרלױרן האָבן כּמעט אַלע, און געװוּנען דאָס גאַנצע געלט האָט נאָר אונדזער פּרימאַדאָנע, חענריעטאַ שװאַלב. עס איז איר דעם אָװנט געגאַנגען דורך טיר און דורך טױער. זי איז געװען אַזױ פֿאַרטראָגן אינעם צײלן דאָס געלט, און דאָס פּנים האָט איר אַזױ געפֿלאַמט, אַז זי האָט נישט געזען אַרום זיך קײנעם, נאָר דאָלאַרן, דאָלאַרן און דאָלאַרן. דער ברודער איזאַק און ברײַנדעלע קאָזאַק, װאָס זײַנען די גאַנצע צײַט געשטאַנען איבער איר און צוגעזען מיט זשעדנע אױגן, װי זי זשעברעט דאָס געלט צו זיך אין רידיקול אַרײַן, האָבן זי געפֿרעגט, װאָס רעכנט זי צו טאָן מיט די דאָלאַרן? צי װיל זי זיך לאָזן קױפֿן אַ מאָטאָרקאַר, אָדער דײַמאַנדס, אָדער אַ הײַזקע (שטיבל) אַף דער פֿינפֿטער עװעניו? הענריעטאַ האָט זײ אָבער אַף זײער װיצלען זיך נישט געענטפֿערט גאָרנישט. זי האָט גאָרנישט געהערט אַפֿילו װאָס מע רעדט צו איר. זי האָט דורכגעלאָזט אומבאַמערקט די פּלאַטישקע קאָמפּלימענטן פֿון אירע פּאַרטנערס, אַז זי שפּילט אין קאָרטן נישט ערגער, װי זי זינגט אין טעאַטער…
― ביוטיפֿולל (אױסגעצײכנט)! ― האָט מיט באַזונדערער באַגײַסטערונג אױסגערופֿן דער געגאָלטער דזשענטעלמען מיטן רױטן פּנים און מיט דער שפּיציקער נאָז. דער דאָזיקער דזשענטעלמען האָט זיך די גאַנצע צײַט שטאַרק געשאַרט אַרום דער פּרימאַדאָנע. ער האָט געמאַכט איר חנעװדיק־בױמלדיקע אײגלעך, געשמײכלט און באַלעקט זיך, װי אַ קאָטער. עס װײַזט אױס, אַז ער האָט זײער חשק געהאַט זיך אַװעקזעצן האַנט באַ האַנט מיט דער פּרימאַדאָנע, װאָס איז אים אָן אַן ערך געפֿעלן געװאָרן. האָט אים אָבער געטראָפֿן אַן אומגליק: אַלס מענעדזשער און טאָסטמײַסטער פֿון דעם אָװנט האָט זיך אַרױסגעגעבן ניסל שװאַלב.
אונדזער באַרימטער קאָמבינאַטאָר האָט זיך גענומען פֿאַר זײַן דזשאַב ― אױסצוזעצן די געסט אַרום טיש ― מיטן גאַנצן ערנסט פֿון אַ ביזנעסמאַן און האָט אַרױסבאַװיזן דערבײַ נישט װינציקער בריהשאַפֿט, װי באַ אַלע אַנדערע זײַנע קאָמבינאַציעס. ער האָט דעם עולם אױסגעזעצט אַזױ קונציק, אַז איטלעכע „לײדי“ זאָל האָבן באַ יעדער האַנט אַ קאַװאַליִער, דאָס הײסט ― צו צװײ קאַװאַליערן אַף אַ לײדי. צום בײַשפּיל: די לאָמזשער חזנטע האָט געהאַט פֿון אײן זײַט דעם אַגענט פֿון שרײַבמאַשינען, דעם װױלן יונג מיט די טרערנדיקע אױגן, און פֿון דער אַנדערער זײַט ― דעם קצבֿ, װאָס שמעקט מיט אָקסנפֿלײש… אײנע אַן אַקטריסע מיט אַ גרױסן שיניאָן האָט געהאַט פֿון דער רעכטער האַנט דעם דבֿ דעם מוהל מיט די אונטערגעבױגענע פּאהלעך, און פֿון דער לינקער האַנט ― דעם שנײַדער פֿון דער באָוערי, װאָס מע דערקענט, אַז ער טראָגט אַרײַנגעשטעלטע צײן, װאָרעם, אַז ער עסט, קנאַקן זײ. און אַזױ װײַטער.
מע קאָן נישט זאָגן, אַז די לײדיס מיט די קאַװאַליִערן זאָלן האָבן זיך געפֿילט איבעריק גוט מיט זײער נאַכבאַרשאַפֿט. װאָרעם װאָס האָט, למשל, אַ ייִדענע אַ חזנטע צו זאָגן מיט אַן אַגענט, אָדער מיט אַ קצבֿ? אָדער װאָס געהער זיך אָן אַן אַקטריסע מיט אַ מוהל, אָדער מיט אַ שנײַדער? דערפֿאַר אָבער איז אױסגעקומען דער פּרימאַדאָנע שװאַלב צו האָבן פֿון אײן זײַט ראַפֿאַלעסקאָן און פֿון דער אַנדערער זײַט דעם ברודער איזאַק ― און דאָס איז געװען זײַן גאַנצער מײן: ניסל שװאַלב האָט געװאָלט דורכױס, אַז דאָס פּאָרל, הענריעטאַ און ראַפֿאַלעסקאָ, זאָלן הײַנט זיצן אינאײנעם. דאָס האָט מען באַדאַרפֿט האָבן צום עסק, װי מיר װעלן דאָס באַלד אױסװײַזן…
אינגאַנצן אױסגעשטעלט און אומצופֿרידן איז געבליבן נאָר דער דזשענטעלמען מיטן רױטן פּנים און מיט דער שפּיציקער נאָז, װאָס האָט זיך פֿאַרליבט אין דער פּרימאַדאָנע. עפּעס טאַקע נאָר װי אַף צו להכעיס איז אים אױסגעקומען צו באַדינען די מאַדאַם טשערניאַק, אָדער ברײַנדעלע קאָזאַק, װאָס האָט געשװיצט, װי אַ לאָקאָמאָביל, און שױן צופֿיל געשמעקט מיט פּאַטשולי־זײף און אַנדערע שאַרפֿע ריחות. עס מעג שױן פֿאַלן אין ים אַרײַן, װאָס דער דאָזיקער קאַװאַליִער האָט איר אָנגעװינטשעװעט כאָטש באַגאַנגען איז ער זיך מיט איר זײער־זײער העפֿלעך, װי אַן עכטער דזשענטעלמען: ער האָט איר צוגערוקט דעם טעלער, אונטערגעטראָגן דאָס ברױט, אָנגעגאָסן װאַסער אין איר גלאָז, זיך נאָכגעפֿרעגט, װאָס פֿאַר אַ װײַן זי „גלײַכט“ (האָט ליב). ברײַנדעלע קאָזאַק איז געװען באַרעכטיקט דעם דאָזיקן אָװנט זײַן צופֿרידן אין אַלע אופֿנים… נאָר לאָמיר נישט רײדן איצט פֿון ברײַנדעלע קאָזאַק. לאָמיר זיך בעסער אומקערן צו איר קאַװאַליִער, דעם געגאָלטן דזשענטעלמען.
דער גאָט װאָס פֿאַרלאָזט נישט קײן באַשעפֿעניש, האָט אים אױסגעפֿירט. די טישן האָבן זיך אַרױסגעװיזן אַ ביסל ענגלעך, האָט דער מע־נעדזשער און טאָסטמײסטער ניסל שװאַלב געגעבן אַ קאָמאַנדעװע דעם עולם, מע זאָל זיך רוקן. און דער עולם האָט גענומען זיך רוקן, און אַזױ לאַנג גערוקט זיך, ביז ס'איז אױסגעקומען אונדזער דזשענטעלמען צו זיצן אַקוראַט אַקעגן דער פּרימאַדאָנע ― און ס'איז אים געװאָרן אַ ליכט אין די אױגן: ער האָט געראָט די מעגלעכקײט צו אַרבעטן מיט די פֿיס אונטערן טיש װיפֿל זײַן האַרץ גלוסט. אמת, עס האָט גענומען אַ ביסל צײַט ביז ער האָט געטראָפֿן אַהין, װוּ ער האָט געצילט. ער האָט זיך געהאַט באַגעגנט אַ פּאָר מאָל אָדער מיט ראַפֿאַלעסקאָס פֿיס, אָדער מיט די רגלים פֿון איזאַק שװאַלב. ערשט שפּעטער, אַז ער האָט באַגעגנט אַ שמײכעלע אַף דער פּרימאַדאָנעס פּנים, האָט ער פֿאַרשטאַנען, אַז ער איז אָלל־רײַט.
פֿונדעסטװעגן האָט אין אים געברענט אַ פֿײַער אַף דעם גרינעם בחור (ראַפֿאַלעסקאָ), װאָס ער זיצט אַזױ נאָענט נעבן אָט דער יפֿהפֿיה. און, װי אַף צו להכעיס, האָט זיך די פּרימאַדאָנע אַלעמאָל אָנגעבױגן צום גרינעם בחור אַפֿן אױער, געסודעט זיך מיט אים און געלאַכט, פֿאַרװאָרפֿן דעם קאָפּ אַהינטער און באַװיזן צװײ רײען פֿון אױסגעצײכנטע פּערלדיקע צײן. דער דזשענטעלמען, װאָס האָט פֿאַר די פֿיש און נאָך די פֿיש געהאַט גענומען אַ כּוסע, איז נישט אַף קאַטאָװעס צעקאָכט געװאָרן פֿון קנאה און אײפֿערזוכט (ער האָט, אַפּנים, גאָר פֿאַרגעסן, אַז ער איז אַ באַװײַבטער) און האָט גענומען װאַרפֿן אַף ראַפֿאַלעסקאָן אַזעלכע בײזע גזלנישע אױגן, אַז הענריעטאַ האָט נאָך מער גענומען לאַכן, שיִער נישט געפּלאַצט פֿאַר געלעכטער.
― װאָס לאַכט זי, װאָלט איך װעלן װיסן? און װער איז אָט דער טשעקאַװע בחור, װאָס זי שושקעט זיך מיט אים? אַלבעטשיו (איך האַלט אַ װעט), אַז דאָס דאַרף זײַן אַ גרינהאָרן, אַ כניאָק, אַ יאָלד שביאָלדן…
אַזױ האָט זיך געטראַכט דער אײפֿערזיכטיקער דזשענטעלמען און געבראָכן זיך דעם מוח אַף דעם רעטעניש. עס האָט אָבער לאַנג נישט גענומען, און דאָס רעטעניש איז אים פֿאַרענטפֿערט געװאָרן באַלד נאָכן ערשטן ספּיטש.
― לײדיס ענד דזשענטעלמען! ― האָט ניסל שװאַלב, דער טאָסטמײַסטער, פֿונעם אָװנט געגעבן צו װיסן דעם עולם. ― איך מאַך אױפֿמערקזאַם מײַנע דאַמען און הערן, אַז דער ערשטער ספּיטש װעט אָפּהאַלטן אונדזער פֿרײַנט מיסטער קלאַמער. איך בעט אונדזער געערטן װירט און זײַן מיסעס, די געערטע װירטן, זײ זאָלן אָנפֿילן די באָקאַלן פֿון די געערטע געסט. מיסטער קלאַמער, איר האָט דאָס װאָרט!
קאַפּיטל פֿינף און פֿופֿציק
מיסטער קלאַמער ספּיטש
באַקומען דאָס װאָרט, איז מיסטער קלאַמער אױפֿגעשטאַנען, זיך אױסגעהוסט, צורעכט געמאַכט דעם סמאָקינג, דאָס העמד און דעם שניפּס און צענומען זײַן הערצל־באָרד, מיט אַ זײַדענער פֿאַטשײלע זיך אױסגעװישט דעם טרוקענעם שטערן, זיך אָנגעשפּאַרט מיט די גראָבע פֿינגער פֿון בײדע הענט אין טיש, אַרומגענומען די גאַנצע געזעלשאַפֿט מיט אײן קוק, פֿאַרביסן אַ ליפּ, און נאָך אַ לאַנגער פּױזע האָט ער גענומען ספּיטשן.
אונדזער פֿרײַנט מיסטער קלאַמער האָט זיך פֿון תּמיד אָן געהאַלטן פֿאַר אַ „ספּיקער“, דאָס הײסט ― פֿאַר אַ גוטן רעדנער. נאָר אין דער קורצער צײַט פֿון זינט ער איז אין אַמעריקע האָט ער זיך אָנגעהערט אַזױ פּיל שײנע לעקטשורס, דרשות און ספּיטשן, אַז ער װאַרט נאָר אַף דער געלעגנהײט צו באַװײַזן די אַמעריקאַנער, װאָס הײסט גערעדט. און ― פֿון דעם אמת קאָן מען נישט אַװעקגײן ― מע מוז צוגעבן, אַז מיסטער קלאַמער איז טאַקע אַ שײנער רעדנער. דאָס הײסט, דער עצם רײדן אַלײן איז באַ אים נישט אַזױ רײַך אין אינהאַלט, װי אין װערטער. און נישט אַזױ אין װערטער, װי אין דער אױסשפּראַך, אָט דאָס, װאָס װערט אָנגערופֿן אַ „חתּוך־הדיבור“. הײַנט די שטימע? מיסטער קלאַמער, פֿאַרשטײט איר מיך, װײסט, װען מע דאַרף, ס'זאָל דונערן, און װען מע דאַרף, אַדרבא, זיך אַראָפּלאָזן אַף דער נידעריקסטער אָקטאַװע, אַזױ אַז קױם־קױם, װאָס יענער זאָל דערהערן. הײַנט דאָס האַלטן זיך באַם רײדן? הײַנט די הענט? באַם רײדן שפּילן די הענט, װײסט איר, אַ זײער װיכטיקע ראָלע, אפֿשר נישט װינציקער, װי דאָס מױל. מע דאַרף װיסן, װען מיט װאָסער האַנט װוּהין צו באַװעגן. װען מע דאַרף די הענט אױפֿהײבן, און װען ― אַראָפּלאָזן. װען מע דאַרף זײ צונױפֿלײגן אַף דער ברוסט, און װען מע דאַרף זײ צענעמען. װען מע דאַרף זײ האַלטן אין דער װעסט, און װען ― אין די הױזן־קעשענעס. און אַמאָל דאַרף מען דװקא נאָכן גרױסן דונער מאַכן אַ בואי בשלום צװײ טריט צוריק, די הענט האַלטן מחילה פֿון הינטן, דעם קאָפּ אַ ביסל אַף אַ זײַט, און מאַכן דערבײַ אַ שײנע באַװעגונג מיט אַ שײנער פּױזע. „פּאָענטען“ װערט עס אָנגערופֿן אין אַמעריקע, און די דאָזיקע „פּאָענטען“ מיטן האַלטן די הענט אין די קעשענעס און מיט אַלע איבעריקע שײנע אָראַטאָרישע באַװעגונגען האָט אונדזער מיסטער קלאַמער גענאַשט פֿון די אַמעריקאַנער ספּיקערס, איבערגענומען מיט אַלע פּיטשעװקעס.
אַן עבֿירה, װאָס מיך קאָנען נישט ברענגען דאָ די גאַנצע רעדע, װאָס מיסטער קלאַמער האָט אָפּגעהאַלטן, װײַל זי איז צו לאַנג, צופֿיל אױסגעמישט מיט הױכער פּאָעזיע אָדער מליצה־װערטער און צופֿיל דורכגע־װעכט מיט פּוסטע, נאָר קלינגענדיקע פֿראַזן, פּסוקים און אַפֿאָריזמען פֿון געלערנטע, װאָס זײַנען קײנמאָל נישט געזאָגט געװאָרן, און ענגלישע שפּריכװערטער, װאָס זײַנען אַפֿילו זײער שאַרף און גוט געפֿעפֿערט, נאָר זײ געהערן זיך לײַדער װינציק װאָס אָן צום עסק.
מיר קאָנען איבערגעבן נאָר דעם אינהאַלטן פֿון דעם ספּיטש װי װײַט מעגלעך אין קורצן:
„דעם מענטשנס לעבן, ― אַזױ אומגעפֿער האָט מיסטער קלאַמער אָנגעהױבן זײַן ספּיטש, ― קאָן אױסגעטײלט װערן, װי אונדזער יאָר, אין פֿיר עפּאָכעס: פֿרילינג, זומער, האַרבסט און װינטער. דער פֿרילינג, מײַנע לײדיס ענד דזשענטעלמען דאָס איז די סאַמע בעסטע, די סאַמע ליבסטע, אָדער, װי משה רבינו רופֿט עס אָן, די סאַמע פּאָעטישע צײַט פֿונעם יאָר. דער פֿרילינג ― דאָס איז די צײַט, װען אַלץ הײבט אָן אױפֿבליִען, אױפֿװאַקסן, אױפֿלעבן, װען דער סאָלאָװײ, װי זאָגט הײַנע, איז אָללרײַט, װען דאָס יונגע האַרץ פֿונעם יונגן מענטשן הײבט אָן צו קלאַפּן מיט אַ געפֿיל פֿון ליבע. אָ! ליבע! ― זאָגט װאָלטער. ― װער פֿון אונדז האָט נישט געטרונקען פֿון דעם באָקאַל דעם זיסן געטראַנק, װאָס זײַן נאָמען איז ליבע? װער פֿון אונדז ― זאָגט טאָלסטאָי ― איז נישט געװען יונג און פֿריש און נאָך לאַנגע מי און זוכעניש נישט געפֿונען די יעניקע, װאָס זאָל זײַן די אײנציקע באַגלײטער פֿון זײַן לעבנסװעג. װאָס קאָן דען זײַן שענער, ערהאַבענער און הײליקער פֿון דעם געפֿיל, װאָס אונדזער אומשטערבלעכער שעקספּיר האָט געקרױנט מיטן נאָמען סימפּאַטיע? נאָך די אַמאָליקע גרױסע געלערנטע פֿון דער גאָר אַלטער צײַט, װי, צום בײַשפּיל, קאַנט, סאָקראַטעס, דיאָגענעס, מעפֿיסטאָפֿילוס, און אױך אונדזערע תּלמודיסטן האָבן געזאָגט, אַז אַף דרײַ זאַכן שטײט די װעלט: אַף ליבע, אַף ליבע און אַף ליבע! אָן געלט ― זאָגט איבסען ― קאָן אַ מענטש זײַן אָלל־רײַט, אָבער אָן ליבע איז אונדזער לעבן פּוסט און לער און קלאָגעדיק, װי אַ שיף אָן אַ רודער, אָדער װי זאָגט דער ענגלישמאַן: „לײק אַ באָדי װידהאַוט אַ סאָול“…
„לײדיס ענד דזשענטעלמען! פֿילט איר נישט אָט דאָ, אין דעם אָװנט, באַ אָט דעם טיש, די אָנװעזנהײט פֿון דעם גליקלעכן פּאָר, װאָס דאָס הײליקע געפֿיל פֿון ליבע און סימפּאַטיע האָט צונױפֿגעבונדן זײערע יונגע הערצער, אמת אין געהײם, נאָך אַף יענער זײַט אַטלאַנטיק? יאָ מײַנע הערן און דאַמען, אַף יענער זײַט אַטלאַנטיק, נאָך אין דער אַלטער װעלט, האָט זיך באַ זײ די ליבע צעברענט און צעפֿלאַקערט אין אַ העליש פֿײַער. זײער ראָמאַן, מײַנע הערן און דאַמען, האָט זיך װי אַלע ראָמאַנען, געפֿירט אין געהײם. נאָר הימל און ערד האָבן געשװױרן, זאָגט עמיל זאָלאַ, אַז ס'זאָל נישט זײַן קײן פֿאַרבאָרגענע זאַך אַף דער װעלט, אָדער װי זאָגט דער ענגלישמאַן: „יו קאַננאָט האַיד אַן איל אין אַ סאַק“.
„לײדיס ענד דזשענטעלמען! איר װײסט מײַן פּרינציפּ. עך בין אינדעפּענדעט, אונאַבהענגלעך, דאָס מײנט, עך בין נישט דער מאַן, װאָס זאָל אַרײַנקוקן יענעם אין טעפּל אַרײַן, און עס ליגט נישט אין מײַן כאַראַקטער יענעמס געהײמניס צו אַנטדעקן. יענעמס ביזנעס זײַנען נישט מײַנע ביזנעס, עס גײט מעך נישט אָן, װי זאָגט דער ענגלישמאַן: „װהען פֿרענדס קװאָרל ― אָל עלס קיפּ אַ סײד“…
„לײדיס ענד דזשענטעלמען! דער גרױסער דיכטער מילטאָן האָט אַמאָל זיך אױסגעדריקט: „מײנט נישט אַז מיר זײַנען אַזױ דום, אַז מיר זאָלן עס האַלטן פֿאַר אומרעכט, װאָס אַ באָי האָט ליב אַ מײדל און אַ מײדל האָט ליב אַ באָי“. עך װידערהאָל זײַנע װערטער און מיט באַזונדערן שטאָלץ קאָן עך אײַך מיטטײלן, מײַנע דאַמען און הערן, אַז עך און נאָך אײניקע פֿון מײַנע פֿרײַנט, װעלכע געפֿינען זעך דאָ מיט אונדז, האָבן דאָס גליק געהאַט צו בײַװױנען, נאָך װערנד מיר זײַנען געװען מיט דעם דאָזיקן פּאָרל אָפֿן שיף יענעם הױכן ערהאַבענעם מאָמענט, װען די הײליקע ליבע זײערע איז פֿאַרזיגלט געװאָרן, װי זאָגט בײַראָן, מיט דער שבֿועה פֿון פֿרײַהײט, איבערגעגעבנהײט און אײביקײט, װען זײערע זעלן האָבן זעך צונױפֿגעשמאָלצן, װי זאָגט ענגװיל, אינעם שמעלצטאָפּ“…
„לײדיס ענד דזשענטעלמען! דאָס איז געװען דער ערשטער אַקט פֿון אַ הערלעכן ראָמאַן, פֿון אַ הערצנס־דראַמע. דאָס איז אַ ראָמאַן, מײַנע דאַמען און הערן, װאָס האָט זיך אָנגעהױבן דאָרט, אין דער אַלטער װעלט. דאָס איז אַ דראַמע, פֿון װעלכן דעם לעצטן אַקט איז באַשערט צו פֿאַרענדיקן זיך דאָ, װי זאָגט טעאָדאָר הערצל, אין דעם גליקלעכן לאַנד פֿון דאָלאַר. דאָ אין דעם לאַנד, װעט געזאָגט װערן דאָס לעצטע װאָרט. דאָ, אין דעם לאַנד, װעט פֿאַלן דער פֿאָרהאַנג: דאָ, אין דעם לאַנד, װעלן זײ זײַן אָלל־רײַט, אָדער װי זאָגט שילער: „פֿיניטאַ לאַ קאָמעדיאַ“…
„לײדיס ענד דזשענטעלמען! עס מאַכט מיר ערע און פֿאַרגעניגן אײַך מיטצוטײלן, אַז אױסער דעם, װאָס די העלדן פֿון ריזן ראָמאַן זײַנען בײדע אָלל־רײַט, דאָס הײסט ― יונג און שײן און פֿריש, זײַנען זײ נאָך בײדע גלײַך באַרימט און באַװוּסט אין דער גאַנצער װעלט, פֿון אײן עק ביזן אַנדערן, אַפֿן געביט פֿון קונסט אין ייִדישן טעאַטער: ער מיט זײַן שפּילן, זי מיט איר זינגען“.
„לײדיס ענד דזשענטעלמען! זאָל עך אײַך זײ אָנרופֿן באַם נאָמען? עך מײן, ס'איז איבעריק, װאָרעם איר קענט זײ. אָט זיצן זײ דאָ האַנט באַ האַנט פֿאַר אײַך, װי די טײַבעלעך. זי האָט איר שױן געװיס אַלע געהערט זינגען, אַלע האָט איר זי באַװוּנדערט און אַלע האָט איר אָנערקענט דעם שטערן פֿון בוענאָס־אײַרעס. און ער ― איר אױסדערװײלטער ― דאָס איז דער יונגער, נאָר איבעראַל שױן באַרימטער סטאַר פֿון בוקאַרעשט, װעלכן מיר װעלן האָבן דאָס פֿאַרגעניגן צו הערן און צו באַװוּנדערן נישט שפּעטער, װי מאָרגן אין דער צײַט באַ זײַן אױפֿטריט צום ערשטן מאָל אינעם באַרימטן ניקעל־טעאַטער. אױב איר האָט זיך באַזאָרגט מיט טיקעטס, זענט איר אָלל־רײַט. און אױב איר האָט נאָך נישט קײן טיקעטס, זאָלט איר זען מאָרגן גאַנץ פֿרי זעך באַװאָרענען, עך בין אײַך נישט ערבֿ, אַז איר װעט זײ קריגן, סײַדן באַ ספּעקילײטערס (אי־בערפֿאַרקױפֿערס)“.
„לײדיס ענד דזשענטעלמען! עך קוק אַפֿן ריזן פּאָרל און עך זע זײערע פּנימער האָבן זיך אָנגעצונדן אין אַ העליש פֿײַער, און עך פֿאַרשטײ זײערע געפֿילן אין דעם מאָמענט, װען אונדזערע אַלעמענס אױגן זײַנען אָנגעװענדט אַף דעם דאָזיקן גליקלעכן זיװג. לאָמיר זײ װינטשן, זײ זאָלן זײַן אָלל־רײַט אין זײער לעבנס־קאַריערע נישט װינציקער, װי זײ זײַנען אָלל־רײַט אַף דער בינע. עס לעבט די ייִדישע קונסט! עס לעבן אירע פּריסטער! עס לעבן אונדזערע סטאַרס! עס לעבן די הנאהבֿים וה־נעימים ― דאָס ליבע־פּאָר! עך הױב אױף מײַן טאָאַסט און לאָז אױס מיט די װערטער פֿון שלמה המלך: קול חתן וקול כּלה ― הוררײ פֿיר מיסטער ראַפֿאַלעסקאָ! הוררײ פֿיר מיסס הענריעטאַ שװאַלב!! הוררײ!!!“
― הוררײ! ― האָבן אױסגעדונערט אַלע געסט, אױפֿגעהױבן די באָקאַלן און געגריסט צום גליקלעכן פּאָרל, הענריעטאַ שװאַלב און לעאָ ראַפֿאַלעסקאָ.
קאַפּיטל זעקס און פֿופֿציק
דער צעבראָכענער טעלער
דאָס שרײַען „הוררײ“ און דאָס קלאַפּן זיך מיט די באָקאַלן נאָכן גלענצנדיקן ספּיטש פֿון מיסטער קלאַמער ― דאָס איז געװען מער נישט אַז אָפֿיציעל, לױט װי עס פֿאָדערט דער מנהג, דער עטיקעט און די מאָדע. די רעכטע שׂמחה האָט זיך אָנגעהױבן ערשט דעמאָלט, װען די לאָמזשער חזנטע, צופֿרידן און גליקלעך פֿון דעם, װאָס די גדולה קומט פֿאָר באַ איר אין שטוב, האָט זיך אַזױ צעהיצט און צעפֿלאַקערט, אַזױ אַרײַן אין אַזאַרט, אַז זי האָט געכאַפּט אַ טעלער אין בײדע הענט, געגעבן אים אַ הױב אױף איבערן קאָפּ און אַ װאָרף אַראָפּ, צעבראָכן אַף שטיקלעך, און װי אַן אמתע מחותּנתטע, װאָס האָט דערלעבט אױסגעבן די מיזינקע, האָט זי אױסגערופֿן:
― מזל־טובֿ!
― מזל־טובֿ! מזל־טובֿ! ― האָט אונטערגעכאַפּט דער גאַנצער עולם, און די נאָענטע, די משפּחה הײסט עס, האָבן זיך אַ לאָז געגעבן קושן מיט חתן־כּלה. פֿריִער פֿון אַלע, געװײנלעך, דער הױפּט־מחותּן ― ניסל שװאַלב. דערנאָך דער ברודער איזאַק, מיסטער קלאַמער, מיסטער ניקעל, דער חזן, די חזנטע, ברײַנדעלע קאָזאַק. און מחמת דאָס קושעניש איז געגאַנגען נישט על־פּי סדר, נאָר אַלע אינאײנעם, אײנס איבערן אַנדערן, װי דער שטײגער איז באַ אַזעלכע שׂמחות, האָט זיך דער געגאָלטער דזשענטעלמען מיטן רױטן פּנים אױך אַרײַנגעכאַפּט קושן מיט חתן־כּלה, דאָס הײסט ― אײגנטלעך נישט מיטן חתן, װי מיט דער כּלה.
די שׂמחה נאָכן צעבראָכענעם טעלער איז באַם לאָמזשער חזן אין שטוב געװאָרן אַזױ גרױס, אַז עס האָט שױן געהאַלט כּמעט באַ גײן אַ טענצל.
― כאַפּט דאָס דער רוח! ― האָט אױסגערופֿן ניסל שװאַלב. געעפֿנט נאָך עטלעכע פֿלעשער װײַן, אָנגעגאָסן אַלעמען פֿולע גלעזער און זיך אױך נישט פֿאַרגעסן, ― כאַפּט דאָס דער רוח! איך האָב נאָך הײַנטיקן אָװנט נישט פֿאַרזוכט איר זאָלט זאָגן אַ טראָפּן, װי איר זעט מיך אַ שװימענדיקן! מיסטער קלאַמער און מיסטער ניקעל, לאָמיר טרינקען לחײם פֿאַר קאָלומבוסן, װאָס האָט אױסגעטראַכט אַזאַ טײַערע מדינה, װי דאָס איז אַמעריקע. אַ זיסע מדינה, אַ גאָלדענע, אַף מיר אַזאַ יאָר! סײַ, חזן! װאָס זיצט איר עפּעס, װי אַ לאָמזשער שטאָט־באַלעבאָס אַף אַ בן־זכר? װוּ זײַנען עפּעס די קלאַפּערס, ימח שמם וזכרם? פֿאַרװאָס זינגט מען נישט עפּעס אַ פֿרײלעכס? ברודער איזאַק, נעם אָקאָרשט אַרױס אַהער די מיסעס טשערניאַק פֿונעם טיש און כאַפּ מיט איר אַ טענצל, װײַז װאָס דו קאָנסט. לײדיס ענד דזשענטעלמען! מײַן ברודער טאַנצט, װי אַ באַלע־רינע, כאָטש ער האָט אַ שװערן טראָט, איך זאָל אַזױ האָבן אַלעמענס גוטס!
באַ די װערטער האָט זיך אַף דער מיסעס טשערניאַק (ברײַנדעלע קאָזאַק) אָנגעצונדן דאָס קײַלעכיקע פּנים און געברענט, װי אַ שׂרפֿה, און דער ברודער איזאַק, װאָס איז שױן געװען אונטערן גלעזל, איז אױפֿגעשטאַנען און איז גרײט געװען צו באַװײַזן, װאָס ער קאָן. מיט אײן װאָרט, באַם לאָמזשער חזן אין שטוב איז געװען שׂשׂון ושׂמחה, אַ זעלטענער און פֿרײלעכער קנס־מאָל. און דאָס גליקלעכע פּאָר? דאָס גליקלעכע פּאָר זײַנען געזעסן אױבנאָן, האַנט באַ האַנט מיט שײַנענדיקע און לױכטנדיקע פּנימער, װי אמתע חתן־כּלה.
ניסל שװאַלב האָט געמעגט זײַן פֿרײלעך. פֿון אַלע קאָמבינאַציעס, װאָס זײַן געניאַלער קאָפּ האָט װען עס איז אַמאָל צוגעטראַכט, איז די דאָזיקע קאָמבינאַציע מיטן גלעזל טײ באַם לאָמזשער חזן און מיטן ספּיטש פֿון מיסטער קלאַמער געװען אױב נישט די בעסטע און געראָטנסטע. מע באַדאַרף איבערצוגעבן, אַז דערצו האָט נאָך געשפּילט די הצלחה אױך. ער האָט געטראָפֿן אין אַזאַ צײַט, װען אונדזער יונגער העלד איז געװען, װי מיר האָבן אױבן געזען, אין דער הינער־פּלעט, אַרומגעבלאָנדזשעט אין ניו־יאָרק, װי אין עולם־התּוהו. פֿון אײן זײַט, דער טאַרעראַם פֿון דער נײַער װעלט מיט די נײַע מענטשן מיט דעם נײַעם אַרט לעבן, צו װעלכן אַ פֿרישער מענטש קאָן נישט אַזױ גיך געװױנט װערן. פֿון דער אַנדערער זײַט, דאָס פּױקן פֿון די בלעטער, דאָס בלאָזן און פֿײַפֿן מיטן טרומײטערן, מיטן דערצײלן װעגן אים גרױסקײטן, נסים ונפֿלאָות, מיטן אױסטראַכטן אַף אים זאַכן, װאָס נישט געשטױגן, נישט געפֿלױגן. און ועל כּולם ― די „שטיגוטערעס“, װאָס דרײען זיך אַרום אים, לײגן אים פֿאָר גליקן, זאָגן אים צו הרים וגבֿעות, געװײנלעך, בסוד־סודות: „װיבאַלד נאָר ער פֿאַרלאָזט די ייִדישע בינע, זאָגן זײ, און גײט אַריבער צו די אומות־העולם, אַזױ עפֿנט זיך פֿאַר אים אַ נײַע װעלט“… דערבײַ האָט מען אים געבראַכט בײַשפּילן פֿון באַרימטע סטאַרס, פֿון די גרעסטע ענגלישע דראַמאַטישע טעאַטערס און אָפּערעס, װאָס זײַנען פֿריִער געװען אין פֿאַרגלײַך מיט אים גאָרנישט שבגאָרנישט, מע קאָן זאָגן, פֿליגן קעגן אַ העלפֿאַנט ― און הײַנט דאַרף מען האָבן אַ זכיה, מען זאָל זײ זען: „אײגענע הײַזער, אײגענע װילעס, אײגענע אױטאָמאָבילן און די שענסטע נקבֿות ― כאַ־כאַ! און דװקא גיך, און דװקא געשװינד, װאָרעם ס'איז נישט יוראָפּ, ס'איז אַמעריקאַ, אַ לאַנד פֿון האַררי־אָפּ“…
פֿאַרשטײט זיך, אַז די אַלע מעשׂיות, מימרות און זאָגעכצן האָבן פֿאַרדרײט דעם קאָפּ אונדזער העלד און צוגעגעבן אים קוראַזש, און ער האָט באַקומען חשק אַרױסצוטרעטן װאָס גיכער אַף דער בינע, בכדי ער זאָל באַװײַזן, װער ער איז, װאָס ער פֿאַרמאָגט און װאָס ער איז בכּוח צו געבן.
אַ סך האָט מיטגעהאָלפֿן דערצו אױך דאָס, װאָס ער איז געבליבן אָן אַן ענטפֿער אַף זײַן אָפֿנהאַרציקן בריװ, זײַן ערשטן גרױסן בריװ אין זײַן לעבן, װאָס ער האָט אַװעקגעשריבן צו דער, װאָס איז אים געװען טײַערער פֿון אַלצדינג אַף דער װעלט, װאָס ער האָט, װי אַ הײליקטום, אַזאַ צײַט אַרומגעטראָגן באַ זיך אין האַרצן…
נאָכגעקוקט די ניו־יאָרקער בלעטער, האָט ער אַלעמאָל באַגעגנט דעם נאָמען ראָזאַ ספּיװאק, אַלעמאָל צוזאַמען מיטן נאָמען פֿון גרישאַ סטעלמאַך, װאָס האָט זיך תּמיד נאָכגעשלעפּט נאָך איר, װי אַ פּריטשעפּע, און געשטאָכן אים די אױגן און געשניטן אים דאָס האַרץ. „לאָז זי זײַן גליקלעך ― האָט ער זיך געטראַכט ― מיט איר גרישאַ סטעלמאַך; לאָז זי זיך מיט אים עלטערן אין עושר און אין כּבֿוד; ענטפֿערן אַף מײַן בריװ האָט זי דאָך געמעגט. אָדער זי איז אַזױ גרױס געװאָרן און אַזױ װײַט אַװעק אין איר גרױסקײט, אַז זי האָט שױן גאָר פֿאַרגעסן פֿון איר אַמאָליקער הײם? אָדער זי װיל אים נישט געדענקען? זי װיל עס אינגאַנצן פֿאַרגעסן, פֿאַרגעסן, װי אַ בײזן חלום? װיבאַלד אַזױ, הײַנט װאָס לײגט ער אײַן אַזױ די װעלט נאָך איר? איז דען נישט גלײַכער, אַז ער אױך זאָל זי פֿאַרגעסן, פֿאַרגעסן, װי אַ בײזן חלום?“…
ראַפֿאַלעסקאָ איז גרײט געװען סוף־כּל־סוף פֿאַרגעסן, צוליב װעמען ער איז, אײגנטלעך, געקומען אַהער און װעלכעס האָט אים אײגנטלעך, געצױגן אַהער, אינעם דאָזיקן לאַנד. ער האָט זיך אַלײן געװאָלט אײַנרײדן, אַז געקומען אַהער איז ער צוליב זיך, צוליב זײַן אײגענער קאַריערע. און װי אַמאָל, אין די בעסערע צײַטן, אַזױ אױך איצט איז אונדזער יונגער בעל־החלומות אַרומגעגאַנגען אין אַ װעלט פֿון טרױמען און פֿאַנטאַזיעס. ער האָט זיך פֿאָרגעשטעלט, אַז אָט איז איבערגעגאַנגען זײַן ערשטן גאַסטראָל אין אַמעריקע אַזױ װײַט גלענצנדיק, אַז צום צװײטן ספּעקטאַקל האָט דאָס שױן גאָרנישט דערגרײכט: מע האָט אים אױפֿגעכאַפּט, אָדער, װי מע רופֿט דאָס דאָרט, „געקידנעפּט“, דאָס הײסט ― צוגענומען פֿון דער ייִדישער בינע, באַצאָלט פֿאַר אים, װיפֿל מע האָט פֿאַרלאַנגט, און אָט איז ער שױן אַף דער ענגלישער בינע, אין אײנעם פֿון די גרעסטע ניו־יאָרקער טעאַטערס, און דער נאָמען ראַפֿאַלעסקאָ קלינגט איבער אַמעריקע און דערגרײכט אַזש צו איר, צו דער באַרימטער ספּיװאַק, װאָס האַלט זיך אַזױ גרױס. אָו! דעמאָלט װעט ער זיך מיט איר רעכענען, ער װעט איר װײַזן, װער עלטער איז. ער װעט איר שױן אױסלומרען אַלצדינג, װאָס באַ אים אַף דער נשמה. ער װעט איר אַרױסזאָגן דעם גאַנצן רײנעם אמת ― אַז זי איז, אײגנטלעך נישט װערט; אַז זי האָט נישט פֿאַרדינט די לאַנגע נעכט, װאָס ער האָט איבער איר אַמאָל פֿאַרבראַכט אָן שלאָף; אַז ער איז געװען פֿאַרשיכּורט, און איצט האָט ער זיך אױסגעניכטערט; אַז ער איז געװען אַ נאַר, און איצט איז ער קליגער געװאָרן; אַז ער איז געװען קראַנק, איצט האָט ער זיך שױן אױסגעהײלט, אינגאַנצן אױסגעהײלט…
אין אַזעלכע געדאַנקען האָט דער חתן גלײַך מיט אַלע גענומען אַ כּוסה נאָך אַ כּוסה, געלאַכט און געפֿרײט זיך גלײַך מיט אַלע אַף זײַן אײגענער שׂמחה, אַלײן נאָך נישט רעכט צעקײַט, װאָס דאָ איז פֿאָרגעקומען מיט אים אַף דעם אָװנט, אַלײן נאָך נישט רעכט אָפּגעשאַצט דעם װערט און די באַדײַטונג פֿונעם צעבראָכענעם טעלער…
קאַפּיטל זיבן און פֿופֿציק
אין ניקעל־טעאַטער
אַף מאָרגן אינדערפֿרי האָט זיך אונדזער העלד אױפֿגעכאַפּט מיט אַ זעלטענעם קאָפּװײטיק. ער האָט נאָך נישט צײַט געהאַט זיך אױסניכטערן פֿונעם טשאַד, זיך אַרומקוקן, װוּ ער איז אין דער װעלט נאָכן נעכטיקן אָװנט, האָט מען אים שױן אױפֿגעכאַפּט און אַװעקגעפֿירט אין ניקעל־טעאַטער אַף פּראָבע. דאָרט האָט מען אים געזאָגט װעלן זײַן אַ פּאָר „סטאַרס“ פֿון אַנדערע ייִדישע טעאַטערס, װאָס װילן אים זען, און אױך אַ פּאָר רעצענזענטן פֿון ענגלישע צײַטונגען.
זינט ראַפֿאַלעסקאָ איז אַן אַרטיסט, געדענקט ער נישט, ער זאָל װען אַזױ װעלן אױסנעמען מיט זײַן שפּילן, װי ער האָט עס געװאָלט אַצינד, באַ זײַן ערשטן אַרױסטריט אין דער שטאָט ניו־יאָרק. קײנמאָל האָט ער נאָך אַזױ נישט געברענט נאָך דערפֿאָלג, נאָך כּבֿוד, נאָך באַרימט זײַן, װי אין דעם דאָזיקן ערשטן אָװנט, װאָס ער האָט זיך באַדאַרפֿט באַװײַזן פֿאַרן גרױסן פּובליקום אינעם פֿול־געפּאַקטן ניקעל־טעאַטער. קײנמאָל האָט אים נאָך אַזױ דאָס האַרץ נישט געקלאַפּט און קײנמאָל איז ער נאָך אַזױ נישט געװען אין דער לאַגע פֿון אַ שילער, װאָס גײט צום פֿאַרהערן זיך און װאָס האָט זיך דאָס װאָרט געגעבן, אַז ער מוז אױסהאַלטן דעם עקזאַמען גלענצנד, מיטן גרעסטן נצחון.
װאָס איז דער חידוש, װאָס אַלע אַנדערע אינטערעסן זײַנען באַ אים דעם דאָזיקן טאָג אַװעק אַף אַ זײַט? װאָס איז דער חידוש, װאָס אַלע אַנדערע אינטערעסן האָבן אָפּגעטראָטן זײער פּלאַץ נאָר אײן אינטערעס: געפֿעלן װערן די ניו־יאָרקער ייִדן, נעמען דעם עולם אַף זיכער? יענעם אָװנט האָט זיך אױפֿגעכאַפּט דער אַרטיסט, דער אמתער אַרטיסט, מיט דעם גאַנצן פֿײַער און מיטן גאַנצן פֿיבער פֿון אַן אַרטיסט, װאָס מאַכט ברענען די אױגן, װאָס מאַכט זידן דאָס בלוט און גיט אים כּוח און קראַפֿט צו שאַפֿן גרױסקײט, צו באַװײַזן װוּנדער. * * *
אַז מע לעבט, דערלעבט מען זיך. געקומען דער טאָג פֿונעם גרױסן עקזאַמען פֿאַר דעם נײַעם „ייִדישן שטערן פֿון בוקאַרעשט“, װאָס די פּרעסע האָט אים אַזױ געהױבן, אַװעקגעשטעלט אין אײן רײ מיט די סאַמע גדולים, װי למשל, זאָנענטאַל, שילדקרױט, אירװינג, פּאָססאַרט, ראָססי און אַנדערע.
דאָס שײנע גרױסע ניקעל־טעאַטער איז געװען פֿול־געפּאַקט און שײן אױסגעפּוצט. פֿון די דירעקטאָרן ביז די אָשערס זײַנען אַלע געװען יום־טובֿדיק געשטימט און אױפֿגעלײגט. אױך דאָס פּובליקום איז געװען האָפֿעריק. עס האָט זיך געפֿילט מער בענעפֿיס, ערן־אָװנט, אײדער פּראָ־בע־נומער פֿון אַ דעביוטאַנט, װאָס טרעט אױף צום ערשטן מאָל פֿאַר אַ גרױס פּובליקום. און דאָס פּובליקום איז באמת געװען גרױס. אױסער דעם געװײנלעכן פּובליקום, װאָס פֿילט אָן אַלע נאַכט די גאַלעריע פֿון אַלע ייִדישע טעאַטערס אין ניו־יאָרק, האָט מען אין ניקעל־טעאַטער אין דעם דאָזיקן אָװנט געקאָנט זען אין די באַקסעס, אַזױ װי אין פּאַרטער, אַ מאַסע נײַע פּאַרשױנען, צװישן זײ פֿיל אינטעליגענטן, און אױך אַ פּאָר קריסטן, אַרום װעלכע דער דירעקטאָר ניקעל האָט זיך מיט גרױס רעספּעקט און אונטערטעניקײט אַרומגעדרײט, אַלײן אָנגעװיזן זײ זײערע פּלעצער, אַלײן אונטערגעטראָגן זײ די פּראָגראַם, כאָטש דאָס איז נישט זײַן אַרבעט. נאָר מיסטער ניקעל איז דאָך אַ ייִד. און אַ ייִד, ער מעג זיך זײַן אַ פֿרײַער בירגער פֿונעם פֿרײַען אַמעריקע, האָט ער פֿאַר אַ גױ דאָך מער דרך־ארץ װי פֿאַר אַ ייִדן, װאָרעם קױם האָט אַ גױ זיך אַראָפּגעלאָזט צו די ייִדן אין אַ ייִדיש טעאַטער, קומט אים, מע זאָל אים אָפּגעבן כּבֿוד…
פֿאַרשטײט זיך, אַז מיסטער ניקעל האָט אױסגענוצט דעם דאָזיקן צופֿאַל, װי אַ גוטע רעקלאַמע פֿאַר זײַן טעאַטער. ער האָט אײַנגערױמט יעדן אײנציקן אַן אַנדערן סוד, װער די גױיִם זײַנען. ער האָט אָנגערופֿן נעמען פֿון דער הגדה און פּאַרשױנען פֿון שׂושׂן הבירה, גאָר נישט געקוקט דערױף, װאָס אַ סך האָבן געװוּסט, אַז דאָס זײַנען נישט מער װי צװײ ברידער, מענעדזשערס פֿון אַ גרױס אַמעריקאַניש דראַמאַטיש טעאַטער.
די ניו־יאָרקער בלעטער האָבן אַזױפֿיל געבומט װעגן דעם נײַעם „שטערן פֿון בוקאַרעשט“, אַז די צװײ באַװוּסטע מענעדזשערס פֿונעם דראַמאַטישן טעאַטער האָבן זיך נישט אַף קאַטאָװעס פֿאַראינטערעסירט מיט דעם יונגן ייִדישן סטאַר, טאָמער ― אַ קשיא אַף אַ מעשׂה ― אױב ס'איז אַפֿילו האַלב אמת, װאָס מע שרײַבט, װעט מען אים אפֿשר קאָנען „קידנעפּן“? צו װאָס באַדאַרפֿן ייִדן האָבן באַ זיך אַ זאָנענטאַל, אַ שילדקרױט, אַן אירװינג, אַ פּאָססאַרט, אָדער אַ ראָססי? דאָס איז אַ פֿאַקט, װאָס ייִדן אַלײן װעלן נישט אָפּלײקענען, אַז זײ זײַנען אַ פֿאָלק פֿון ליפֿעראַנטן, װאָס האָבן זיך אונטערגענומען ליפֿערן באַרימטקײטן, צושטעלן דער װעלט דאָס בעסטע און דאָס פֿײַנסטע, װאָס זײ פֿאַרמאָגן…
זעלבסטפֿאַרשטענדלעך, אַז עס האָבן נישט געפֿעלט אין יענעם אָװנט קײן רעפּאָרטערס פֿון צײַטונגען, ענגלישע, אַזױ װי ייִדישע. דאָס זײַנען װױלע יונגען, אײנס און אײנס, גערױכערטע ליולקעס, געגאָלטע פּנימער, לעבעדיקע אױגן, דורכגעטריבענע פּאַרשױנען, װאָס שרײַבן לױפֿנדיק, עסן גײענדיק, שלאָפֿן זיצנדיק מיט אַ פֿאַונטען־פּען אין האַנט.
צװישן דער מחנה רעפּאָרטערס זײַנען געװען אין ניקעל־טעאַטער אױך אונדזערע באַקאַנטע „חכמי הקיבעצאַרניע“, די געװיסע רעדלפֿי־רערס, פּאָליטיקערס, פּאָעטן, פּובליציסטן און רעדאַקטאָרן פֿון צײַטונגען, אָנגעװאָפֿנט מיט כּלי־זײַן, אַף מלחמה צו האַלטן און פּיקירן זיך װעגן דעם נײַעם „סטאַר“, װאָרעם װיבאַלד אַז ער איז באַ אײנעם אַ גאָון, איז ער באַם אַנדערן אַ יאָלד שביאָלדן; װיבאַלד ער איז באַ דעם אַ זאָ־נענטאַל, אַן אירװינג, אַ פּאָססאַרט און אַ ראָססי, איז ער באַ יענעם אַ „גרינהאָרן“, אַ „פּעך־פֿױגל“, אַ „חײם־יאַנקל“, אַ „רומעניש פּאַסטוכל“, אַ „טשעקאַװע בחורל“ ― נישט מער.
יאָ, עס האָט זיך געגרײט אַ קאָכעניש אין דער ייִדישער טעאַטערװעלט אין ניו־יאָרק. סײַ די „פּאַטריאָטן“ פֿון ניקעל־טעאַטער, סײַ דער „צד שכּנגדו“ פֿון די אַנדערע טעאַטערס, זײַנען געקומען מיט פֿאַרטיקע רעצענזיעס פֿאַר די מאָרגנדיקע צײַטונגען װעלכע זײ רעפּרעזענטירן.
באַ אַזעלכע אומגעװײנלעכע ספּעקטאַקלען נעמען געװײנלעך די רעדאַקטאָרן אַלײן אַף זיך די ראָלע פֿון רעצענזענטן. באַ אײן רעדאַקטאָר פֿון אַ פֿאָרגעשריטענער צײַטונג האָט זיך די רעצענזיע באַדאַרפֿט אָנהײבן מאָרגן אַזױ צו זאָגן:
„שױן לאַנג האָבן די װענט פֿון ניקעל־טעאַטער אַזױ נישט געדונערט פֿון אומגעװײנלעכן אַפּלױז, און דער ענטוזיאַזם פֿון פּובליקום, װאָס האָט נעכטן דערגרײכט ביז צו דער העכסטער שטופֿע, האָט באַדאַרפֿט איבערצײַגן אונדזערע איבערגעקױפֿטע בעסטיאַלע קעגנערס, אַז… “
און באַם אַנדערן נאָך מער פֿאָרגעשריטענעם רעדאַקטאָר האָט זיך די מאָרגנדיקע רעצענזיע באַדאַרפֿט אָנהײבן מיט די דאָזיקע װערטער:
„דער נעכטיקער מוראדיקער דורכפֿאַל אין ניקעל־טעאַטער װעט זײַן אַ גוטער לעסאָן פֿאַר די צװײפֿיסיקע אײזלען, װעלכע לײגן זיך אין דער לענג און אין דער ברײט צו מאַכן פֿון אַ װאָרט אַ קװאָרט און װעלכע װעלן אײַך פֿאַר אַ דאָלאַר… “
מיט אײן װאָרט, עס איז געװען, מעג מען זאָגן, אַ הױכע שטימונג אין ניקעל־טעאַטער. אַלעמענס נערװן זײַנען געװען אָנגעשטרענגט, אַלעמענס אױגן האָבן געקערט אַהין, צום פֿאָרהאַנג, װאָס האָט זיך באַדאַרפֿט אױפֿהײבן. און אָט זײַנען אױסגעלאָשן געװאָרן די פֿײַערן. אָט האָט זיך אױפֿגעהױבן דער פֿאָרהאַנג.
אין דער מינוט מיט שטילע טריט אַרײַנגעקומען דרײַ עלעגאַנט געקלײדטע פּאַרשױנען, װאָס זײַנען געהאַט צוגעפֿאָרן צום טעאַטער אין אַ זײער עלעגאַנטן מאָטאָרקאַר מיט אַ „בלעקדרײװער“ אין פֿראָנט און געהײסן זיך צופֿירן גלײַך צו דער לאָזשע נומער דרײַ ― די טײַערסטע װאָס אין ניקעל־טעאַטער.
די דרײַ פּאַרשױנען זײַנען באַשטאַנען פֿון אײנעם אַן עלטערן מיט אַ היפּשן בײַכל, אײנעם גאָר אַ יונגן אין אַ ברײטן קאַפּעליוש, שטאַרק אָנגערוקט אַף די אױגן, און מיט דעם יונגנמאַן אונטער די הענט ― אַ יונגע דאַמע אונטער אַ געריכטן שלײער. דאָס יונגע פּאָרל האָט דער עלטערער פּאַרשױן, װאָס מיטן בײַכל, אָפּגעפֿירט צו דער טיר פֿון דער לאָזשע נומער דרײַ. דאָס פּאָרל איז אַרײַן אין דער לאָזשע, דער שװאַרצער מענטש, דער נעגער, איז געבליבן פֿון דער זײַט טיר מיט אַ דאַמענמאַנטל און מיט אַ פּלעד אַף דער האַנט, און דער עלטערער פּאַרשױן, װאָס מיטן בײַכל, האָט זיך אומגעקערט צוריק און געלאָזט זיך דורכן לאַנגן שמאָלן קאָרידאָר אין פּאַרטער אַרײַן.
דאַרף זיך טרעפֿן, אַז אַקוראַט אין דער מינוט זאָל דורכלױפֿן דעם שמאָלן קאָרידאָר אײנער פֿון די דירעקטאָרן, ניסל שװאַלב, און באַגעגענען זיך אַ נאָז קעגן אַ נאָז מיטן עלטערן פּאַרשױן, װאָס מיטן בײַכל. בײדע, סײַ דער פּאַרשױן, װאָס מיטן בײַכל, סײַ ניסל שװאַלב, האָבן זיך אַ װאָרף געגעבן צוריק, געבליבן שטײן אַ װײַלע און אַ קוק געגעבן זיך אײנס דאָס אַנדערע אין די אױגן אַרײַן, צעגאַנגען זיך, װידער געבליבן שטײן און װידער אַ קוק אין די אױגן אַרײַן. דאָס איבערקוקן זיך מיטן שטײן בלײַבן האָבן אָבער מער נישט גענומען באַ זײ װי אַ צװײ דרײַ סעקונדן, און אײדער בײדע האָבן זיך געקאָנט דערמאָנען, װער מען איז, האָט מען זיך צעשײדט: דער פּאַרשױן, װאָס מיטן בײַכל האָט זיך אַװעקגעלאָזט אין פּאַרטער אַרײַן, און ניסל שװאַלב איז אַ װײַלע געבליבן שטײן און אַ זאָג געגעבן צו זיך אַלײן: „נישט שױן זשע איז דאָס דער אײגענער לאַמטידרײדאָס? װאָס זשע האָט ער מיר אָנגעפֿײַפֿט אין זײַן באָרד?“ און באַלד איז ער אַװעק צו דער קאַסע, אױפֿגעזוכט זײַן שותּף, דעם באַלעבאָס פֿון טעאַטער, דעם מיסטער ניקעל אַלײן, און עס האָט זיך פֿאַרבונדן צװישן זײ אַ קורצער, נאָר אַ שאַרפֿער געשפּרעך, װעלכן מיר גיבן דאָ איבער װאָרט באַ װאָרט:
― װער איז דאָס פּאָרל, װאָס זיצט אין דער לאָזשע נומער דרײַ מיט אַ שװאַרצן מענטש באַ דער טיר?
מיסטער ניקעל איז אַ פּאַרשױן, װאָס האָט פֿײַנט לאַנג טראַכטן.
― אין באַקס נומער דרײַ? אױב נישט דזשײקאָב שיף, איז דאָס לויִ מאַרשאַל.
― אױב איר זענט נישט קײן בלאָפֿער, זענט איר אַן אידיאָט.
מיסטער ניקעל האָט אַרײַנגעלײגט בײדע הענט אין די קעשענעס און האָט געשענקט זײַן קאָמפּאַניאָן אַזאַ פֿרײַנטלעכן קוק, גלײַך װי יענער װאָלט אים נאָר װאָס געמאַכט דעם בעסטן קאָמפּלימענט.
― װער זשע דען זאָל עס זײַן?
― אָט אַזױ זשע רעדט און דרײט נישט קײן יאַרמעלקע! אָט דער לאַמטידרײדאָס, װאָס האָט אָפּגעפֿירט דאָס פּאָרל אין דער לאָזשע נומער דרײַ, זאָל מיר נישט אָנפֿײַפֿן אין זײַן באָרד אַרײַן װאָלט איך געזאָגט, אַז דאָס איז סטעלמאַך.
מיסטער ניקעל איז געבליבן מטושטש, װי אַ מענטש, װאָס מע האָט אים צעטרײסלט, צעקולײטשעט זײַנע מחשבֿות.
― װאָסער לאַמטידרײדאָס? װעמענס באָרד? און װער איז געװען דער סטעלמאַך?
― מיר פֿאַר דײַן חכמה, ליכטיקער פּנים! איר מאַכט זיך תּמעװאַטע? צי איר זענט טאַקע אַ בהמה? צי איר זענט נישט קײן היגער? איר האָט קײנמאָל נישט געהערט דעם נאָמען גרישאַ סטעלמאַך?
― גרישאַ סטעלמאַך?!
מיסטער ניקעל איז אונטערגעשפּרונגען, זיך דערלאַנגט צװײ פּעטש אין בײדע באַקן, פֿריִער אין דער רעכטער, דערנאָך אין דער לינקער, און האָט אַף זיך אַלײן אַ זאָג געגעבן אונטער דער נאָז אַזאַ װאָרט, װאָס לאָזט זיך נישט דרוקן אונטער קײן צענזור, נישט דאָ, נישט אין אַמעריקע… נאָכדעם האָט ער אױסגעשריִען דרײַ מאָל, שױן גאַנץ הױך, אַף אַ קול:
― איך בין אַן אידיאָט און אַן אידיאָט און אַן אידיאָט!
― הערסטו! דאָס זאָג איך דאָך שױן לאַנג.
מיסטער ניקעל האָט דאָס דורכגעלאָזט פֿאַרבײַ און איז געװאָרן מלא שׂמחה:
― טע־טע־טע! װיבאַלד דאָס איז גרישאַ סטעלמאַך, װײס איך שױן, װער די יפֿהפֿיה איז. אַנישט זאָל איך נישט דערלעבן טאָג.
― אָמן. װער זשע איז זי?
― מיז ראָזאַליאַ ספּײװאַק.
― ראָזאַליאַ ספּײװאַק?
דאָ האָט זיך שױן ניסל שװאַלב דערלאַנגט אָ פּאַטש אין שטערן, איבערגעלאָזט דעם שותּף באַ דער קאַסע און אַלײן איז ער אַװעק אין פּאַרטער, נאָכאַמאָל אַ קוק טאָן אַף זײַן אַלטן באַקאַנטן און זיך איבערצײַגן, אױב דאָס איז טאַקע דער „לאַמטידרײדאָס, װאָס האָט אים אָנגעפֿײַפֿט אין זײַן באָרד“.
קאַפּיטל אַכט און פֿופֿציק
ראַפֿאַלעסקאָ שאַפֿט
אַז דער שװערער פֿאָרהאַנג פֿון ניקעל־טעאַטער האָט זיך מיט אַ רעש אַרױפֿגעהױבן אַרױף, האָט דער ים קעפּ אינעם האַלב־פֿינצטערן גרױסן זאַל זיך װי אַ ריר געגעבן פֿאַר זײַנע אױגן און אַ קיל װינטל איז װי איבערגעגאַנגען איבערן דאָזיקן ים. אַ מינוט צײַט האָט נאָך אָפּגעהאַלטן אַ שטילער רעש, װען דאָס פּובליקום מאַכט זיך גרײט צו זען און צו הערן. נאָר באַלד איז אַרײַנגעטראָטן די געװוּנטשענע שטילקײט, יענע אָנגענעמע װײכע הײליקע שטילקײט, װאָס נעמט אַרום דעם אַרטיסט פֿון אַלע זײַטן, כאַפּט אים אױף אין דער הױך, װי אַף פֿליגלען, און טראָגט אים אַװעק פֿון דער בינע אַרױף, איבערן ים פֿון קעפּ, און מאַכט אים שװעבן איבער דער אױדיטאָריע. יענע הײליקע שטילקײט, װאָס רירט אָן די אײדלסטע סטרונעס פֿון דער נשמה און ציט אַרױס די פֿײַנסטע טענער פֿונעם טאַלאַנט און מאַכט דעם אַרטיסט געװעלטיקן איבערן פּובליקום.
לעאָ ראַפֿאַלעסקאָ האָט יענעם אָװנט געװעלטיקט איבערן ניו־יאָרקער פּובליקום פֿון ניקעל־טעאַטער.
געשטעלט האָט מען, װי אַלעמאָל באַ זײַן ערשטן אַרױסטריט, „אוריאל אַקאָסטאַ“. פֿון דער ערשטער מינוט, װאָס אוריאל האָט זיך באַװיזן אַף דער סצענע, איז ער געװען דער מיטלפּונקט, װאָס אַף אים האָבן געקוקט אַלע אױגן. דער דאָזיקער זײַדענער יונגערמאַנטשיק, מיטן שײנעם אײדעלן בלאַסן געזיכט מיט די לאַנגע האָר, מיט די גרױסע אױסגעמאַטערטע אױגן, מיטן נאָר װאָס אױסגעשאָטן בלאָנדן בערדל און מיטן אָפֿענעם האַלדז, האָט זיך געבעטן פֿאַרגלײַכן מיט יעזוס קריסטוס.
מיט אַ מאָדנעם כּוח האָט ער געצױגן צו זיך די סימפּאַטיע פֿונעם גאַנצן פּובליקום. עפּעס איז געלעגן שױן אין זײַן האַלטן זיך און אין זײַן שטימע אַלײן די דאָזיקע קראַפֿט, װאָס מאַכט זיך באַליבט באַם צוהערער. אַ באַזונדערן חן איז געװען אױסגעגאָסן אַף זײַן יעדן טריט און אַף זײַן יעדן ריר טאָן זיך אַף דער בינע. און די איבערגאַנגען פֿון אײן געשטאַלט צו דער אַנדערער זײַנען געװען העכסט נאַטירלעך און זײער רײַך אין פֿאַרבן. אָט איז געשטאַנען פֿאַר אײַך אַ יונגער דענקער, װאָס שמועסט זיך אױס מיטן דאָקטאָר דע־סילװאַ אַף דעם שטײגער, װי עס רעדט אַ יונגערמאַן פֿון בית־מדרש, אַ יונגערמאַן אַ פֿילאָזאָף, פֿון ענינים הױכע, פֿון זאַכן הימלישע.
„איך װיל נישט זאָגן, אַז איך װײַז אָן דעם רעכטן אמת, װאָס אַלע מוזן אים מודה זײַן, אָ, נײן! איך װײס נאָר, אַז מײַן נישט־װיסן הײסט מיר נאָכפֿאָרשן. מײַן בלינדקײט הײסט מיך שאַרפֿער קוקן. מײַן טױבקײט הײסט מיך בעסער זיך צוהערן“ ― באַ די װערטער: „מײַן בלינדקײט“ באַװײַזט ער אַף די אױגן; „מײַן טױבקײט“ ― באַװײַזט ער אַף די אױערן, ― אַלע פּאָסטעמקעס פֿון אַ ייִדישן לערנער, פֿון אַ בית־מדרש־משׂכּיל, און מיר זאָגן נאָכאַמאָל: פֿון אַ זײַדענעם יונגנמאַן, װאָס איז פֿול מיט באַזונדערן חן, מיט סימפּאַטיע.
עס מישט זיך אַרײַן אינעם געשפּרעך דער חתן פֿון זײַן געליבטער יהודית, און עס בײַט זיך איבער באַ אים די פֿיזיאָנאָמיע, און איר זעט שױן פֿאַר זיך נישט מער קײן פֿילאָזאָף, נאָר אַ פֿאַרליבטן, װאָס רעדט פֿון זײַן געליבטער, װעלכע פֿאַלט אַרײַן אין פֿרעמדע הענט, מיט התפּעלות, מיט באַגײַסטערונג:
„זי איז פֿונעם הימל אַף דער ערד אַראָפּגעשיקט געװאָרן… זי איז אַן אוצר פֿון גאָט“, ― זאָגט ער מיט התלהבֿות און פּלוצעם טוט ער זיך אַ װאָרף צו איר חתן בן־יוחאי מיט ליבע, מיט געבעט און מיט תּחנונים, נעמט אים אָן באַ דער האַנט:
„אָ, רירט זיך נישט צו צו איר מיט דער אײגענער האַנט, װאָס באַשעפֿטיקט זיך מיט געלט!… בעטן, דאַװנען, תּפֿילה טאָן דאַרפֿט איר פֿאַר איר!“…
און באַלד, װי נאָר עס קומט אַרײַן דער ייִדישער טריבונאַל, דער רבֿ דע־סאַנטאָס מיט די שמשׂים, איבערצוגעבן אוריאל אַקאָסטאַס בוך אַף צו משפּטן אים אַלס אַפּיקורס, װערט שױן װידער אינגאַנצן איבערגעביטן אַקאָסטאַס פּנים מיט דער געשטאַלט, מיטן קוק. עס שטײט שױן פֿאַר אײַך אַ מאַרטירער, װאָס פֿרומע מענטשן, פֿאַרבלענדטע פֿאַנאַטיקערס, אָפּגעריסענע פֿון דער װעלט, יאָגן אים ער חרמה, װילן אים אָדער מאַכן דענקען דװקא אַזױ װי זײ, אָדער נוקם זײַן זיך ביזן בלוט.
דאָ האָט מען באַדאַרפֿט אָנקוקן ראַפֿאַלעסקאָס אױגן, װי זײ שפּילן, און ראַפֿאַלעסקאָס פּנים, װי עס מיניעט זיך און בײַט זיך פֿון מינוט צו מינוט און גיט אַרױס די גאַנצע טראַגעדיע פֿון זײַן לעבן, דאָס גאַנצע לײַדן פֿון זײַן האַרצן, דעם גאַנצן פּײַן פֿון זײַן נשמה, און דװקא אָן סקאַרבאָװע גענג, אָן משונה־װילדע העװיות, נישט געכאַפּט זיך מיט די הענט באַם האַרצן, נישט געריסן זיך באַ די לאַנגע האָר פֿונעם פּאַרוק, נישט געבראָכן די הענט, נישט געשפּאַנט איבער דער סצענע מיט ברײטע טריט, נישט געמאַכט קײן קרום פּנים.
אַלע האָבן געמוזט מודה זײַן אַז דאָס שטײט אַ געבױרענער מײַסטער, אַ גרױסער קינסטלער, אַ פּאָעט פֿון זײַן ליבן נאָמען, אַן אַרטיסט פֿון גאָטס גענאָד, װאָס נישט נאָר ער שפּילט, נאָר ער לעבט און שאַפֿט און טוט אױף נײַעס אַף דער בינע.
אַלע האָבן געמוזט מודה זײַן, אַז דער אַקאָסטאַ, װאָס ראַפֿאַלעס־קאָ האָט זײ געגעבן, איז זײַן אַקאָסטאַ, נישט קײן אַרױסגעלײענטער פֿון אַ ביכל, נאָר אַ טיפּ, װאָס ער האָט אים נאָך לאַנגער מי און שטודירן אַלײן באַשאַפֿן.
צום סוף פֿונעם ערשטן אַקט, װען אַקאָסטאַ בלײַבט אַלײן, האָט זיך ראַפֿאַלעסקאָ װידער איבערגעביטן און אַפֿן אָרט פֿון אַ גערודפֿטן מאַרטירער איז שױן געשטאַנען אַ העלד, װאָס איז גרײט צו מלחמה האַלטן, נישט קעגן האַרצן, נאָר קעגן פֿאַרשטאַנד.
„אָ, בן־יוחאי, האָסט אַ גרױסן טעות! דער װאָס איז געװױנט צו קעמפֿן פֿאַרן אמת, דער װעט נישט לאָזן טרעטן מיט די פֿיס זײַן גאָלדענע קרױן“…
דאָ האָט ראַפֿאַלעסקאָ אַ מאַך געגעבן מיט דער האַנט אַרױף, און אַלעמען האָט זיך אױסגעװיזן, אַז מע זעט פֿאַר זיך אַ געקרױנטן, אױב נישט מיט אַ גאָלדענער קרױן, איז מיט אַ קרױן פֿון צרות, פֿון יסורים און פּײַן. און אַלעמענס סימפּאַטיעס זײַנען געװען אַף זײַן זײַט און אַלעמענס הערצער האָבן געקלאַפּט פֿאַר אים. און עס האָט פֿאַרדראָסן, װאָס דער פֿאָרהאַנג לאָזט זיך אַראָפּ אַזױ גיך. אַלעמען האָט זיך געװאָלט אָנקוקן אָט דעם שײנעם ליבן אײדעלן אוריאל אַקאָסטאַ נאָכאַמאָל און נאָכאַמאָל. און אַלע האָבן נישט אױפֿגעהערט צו שרײַען: „ראַפֿאַלעס־קאָ! ראַפֿאַלעסקאָ!“ און ראַפֿאַלעסקאָ האָט נישט אױפֿגעהערט צו באַװײַזן זיך פֿאַרן פּובליקום נאָכאַמאָל און נאָכאַמאָל.
נײן, דאָס ניו־יאָרקער ניקעל־טעאַטער האָט שױן לאַנג נישט געהאַט אַזעלכע קולות מיט אַזעלכע געװאַלדן, מיט אַזעלכע אַפּלאָדיסמענטן. די מענעדזשערס פֿון ניקעל־טעאַטער און די חבֿרים פֿון דער קאָמונע „קלאַמער, שװאַלב עט קאָמפּ.“ זײַנען געװען אַפֿן זיבעטן הימל, און די שׂונאים, די פּאַטריאָטן פֿון אַנדערע טעאַטערס, װאָס האָבן זיך געקליבן אױספֿײַפֿן דעם דאָזיקן „גרינהאָרן“, און די זאַיאַדלע קיבעצאַרניע־קרי־טיקערס, װאָס האָבן געשאַרפֿט די צײן אַפֿן ייִדישן „פּאָססאַרט־באַרנײ־אירװינג־ראָססי“, האָבן זיך געביסן די נעגל. זײ האָבן פֿונדעסטװעגן נאָך נישט פֿאַרלױרן זײער גאַנצער האָפֿענונג:
― עט! די נאַכט איז נאָך גרױס, ― האָבן זײ זיך געטרײסט, ― און די טראַגעדיע פֿון קאַרל גוצקאָװ האָט פֿינף אַקטן…
קאַפּיטל נײַן און פֿופֿציק
צװישן די אַקטן
נאָכן ערשטן אַקט, בעת אַנטראַקט, איז אין ניקעל־טעאַטער, װי אין אַלע טעאַטערס בעת בענעפֿיס, געװען אַ רעש מיט אַ געטומל מיט אַ הו־האַ. איטלעכן האָט זיך געגלוסט איבערגעבן אײנער דעם אַנדערן, װאָס פֿאַר אַן אײַנדרוק עס האָט אַף אים געמאַכט דער נײַער „סטאַר“. דער נאָמען ראַפֿאַלעסקאָ האָט זיך געטראָגן אין די לופֿטן אומעטום: אונטן, אין פּאַרטער און אין די לאָזשעס, אַזױ װי גאַנץ אױבן, אַף דער גאַלעריע. יעדער האָט דערצײלט די ביאָגראַפֿיע פֿונעם דאָזיקן יונגן אַרטיסט, לױט ער האָט דאָס אױסגעלײענט פֿון זײַן „פּײפּער“. דאָס האָט באַװיזן, װי װײַט דאָס טעאַטער און די „פּרעסס“ זײַנען אין ניו־יאָרק געבונדן אינאײנעם. פֿאַרשטײט זיך, אַז נישט אומעטום אין אַלע „פּײ־פּערס“ האָט די דאָזיקע ביאָגראַפֿיע געשטימט, און נישט אַלע מײנונגען איבערן אַרטיסט זײַנען געװען גלײַך. אױך דאָס דאַרף מען צוגעבן, אַז נישט אַלע האָבן געװוּסט, װאָס אוריאל אַקאָסטאַ איז און װער איז דער פֿאַרפֿאַסער פֿון דער טראַגעדיע: לאַטײַנער, גאָרדין, ליבין אָדער פּראָפֿעסאָר יאַקאָב? עס זײַנען געװען אַזעלכע, װאָס האָבן דערװאַרט פֿון די שפּעטערדיקע אַקטן עפּעס אַ מין „משה“ אָדער אַן אַנדער לידל, און דאָס האָט באַװיזן, װי װײַט דאָס גרױסע פּובליקום איז אַנטװיקלט אינעם געשמאַק פֿאַר קונסט… דאָך מוזן מיר זאָגן, אַז כּמעט אַלע האָבן זיך געפֿונען אונטערן אײַנפֿלוס פֿון אַ נײַער קראַפֿט, פֿון אַ כּוח, װאָס יעדער פֿאַרשטײט אים אפֿשר נישט מיטן שׂכל, נאָר ער פֿילט אים מיטן האַרצן, מיטן אינעװײניקסטן אינסטינקט. און דעריבער האָט זיך כּמעט יעדער אײנציקער געאײַלט איבערצוגעבן דעם צװײטן, אַזױ װײַט װי ער קאָן, אַלץ, װאָס ער האָט געפֿילט און װאָס ער האָט אַרױסגעטראָגן פֿונעם דאָזיקן שטערן ראַפֿאַלעסקאָ.
נאָר אײנער איז געװען אין טעאַטער אַן עלנטער נעבעך, װאָס האָט נישט געהאַט מיט װעמען צו טײלן זײַן תּענוג און דעם אמתן פֿאַרגעניגן, װאָס ער האָט געהאַט פֿונעם דאָזיקן אָװנט. דאָס איז געװען אונדזער „ליוביטעל“ פֿון ייִדישן טעאַטער, מאיר סטעלמאַך.
מאיר סטעלמאַך האָט נישט נאָר געקליבן תּענוג, ער האָט נישט נאָר פֿאַר זײַן געלט געשעפּט פֿאַרגעניגן מיטן פֿולן מױל ― ער האָט זיך פּשוט געשמאָלצן, צעגאַנגען װי אַ װאַקס און נישט געהאַט, לײַדער, מיט װעמען אַ װאָרט אױסצורעדן. האָט ער זיך מישבֿ געװען, ער װעט זיך שטילערהײט אַרײַנכאַפּן אין דער לאָזשע נומער דרײַ, ערשטנס געװױר װערן צו די קינדער און, צװײטנס, הערן, װאָס װעלן זײ עפּעס זאָגן אַף דעם אַנטיק, אַף דעם דאָזיקן ראַפֿאַלעסקאָ?
נישט אָפּגעגאַנגען קײן דרײַ טריט, איז אונדזער סטעלמאַך געבליבן שטײן אין מיטן דרינען. אַקעגן אים איז אױסגעװאַקסן דער זעלבער ריז, װאָס האָט זיך באַגעגנט מיט אים אין קאָרידאָר. עפּעס זײער אַ קענטלעכער פּאַרשױן. מיט אַ פֿרײלעך לאַכנדיק פּנים איז ער געשטאַנען אַקעגן סטעלמאַכן און געקוקט אים גלײַך אין די אױגן אַרײַן.
דאָס איז געװען ניסל שװאַלב.
― שלום עליכם אײַך, לאַמטעדערײדעם! איר האָט מיך נישט דערקענט? װי קומט עס? אין לאָנדאָן זײַנען מיר געװען גאָר נאָענטע שמעלקעס. איך בין אַפֿילו געװען באַ אײַך צו גאַסט, געדענקט איר? דאָס הײסט, איך בין געשטאַנען אין דרױסן באַ דער טיר, און איר האָט געשיקט זאָגן, אַז איר זענט נישטאָ אין דער הײם. איך האָב אײַך דערקענט אין קול. האָב איך אײַך אַפֿילו באַלד געװאָלט מאַכן אַ סקאַנדאַל, װי איר זעט מיך אַ שװימענדיקן. נאָר איך האָב מיך מײשבֿ געװען: מײנד (מילא), לאָז ער איבערגײן אַף אַנדערע הענט. איך בין באַ אײַך געװען, אױב איר געדענקט, נישט צוליב זיך, צוליב אַן אַנדערן. צוליבן לאָמזשער חזן מיט זײַן געזינדל, געדענקט איר די כאַליאַסטרע? איר זאָלט זײ זען אַצינד ― עהע־הע! ― זײ דאַרפֿן שױן נישט אײַער לאַסקע, זײ זײַנען אָלל־רײַט. נו, און איר װאָס מאַכט איר עפּעס, פּאַניע פּיפּערנאָטער? איר האָט מיר אַזױ אָנגעפֿײַפֿט אין אײַער באָרד, אַז װען נישט אײַער גרישאַ זאָל דאָ זײַן באַ אונדז מיט דער ספּיװאַק אין לאָזשע נומער דרײַ, װאָלט איך אײַך אין לעבן נישט דערקענט. איך זאָל אַזױ האָבן אַלעמענס גוטס.
אַז מאיר סטעלמאַך האָט דעם שלאַק נישט באַקומען דאָ אַף דער שטעל איז דאָס אַ נס מן השמים. ערשטנס, דאָס באַגעגעניש מיט דעם דאָזיקן נפֿש און אױסהערן פֿון אים אַזאַ מענה־לשון ― דאָס אַלײן איז שױן געװען גאַנץ גענוג, ס'זאָל פֿאַרקילט װערן דער מאַמעס מילך אין בױך. ובפֿרט נאָך, אַז מע הערט פֿון אים אַזעלכע דיבורים װעגן זײַן גרישען און װעגן דער ספּיװאַק. פֿון װאַנען װײס ער, אַז זײ זײַנען אין לאָזשע נומער דרײַ? װען האָט ער עס צײַט געהאַט צו געװױר װערן? און גלאַט אָן אַלעמען, װאָס איז ער פֿאַר אַ מחותּן מיט אָט דער „װערגעלעץ“?
אַװדאי מעג עס פֿאַלן אין ים אַרײַן, װאָס סטעלמאַך האָט אים אָנגעװינטשעװעט. נאָר אײנס צום אַנדערן געהער זיך נישט אָן. אַ מענטש שטעלט אָפּ, זאָגט, אַז ער איז אַ באַקאַנטער, קאָן מען נישט זײַן אַזױ גראָב און מע טאָר יענעם אין פּנים אַרײַן נישט אָנשפּײַען. אַהין־אַהער, דערװײַל האָט מאיר סטעלמאַך געהאַט אַ פֿאַרשטערטן אָװנט. ער האָט שױן צו די קינדער אין לאָזשע נישט געקאָנט צוגײן און געמוזט אָפּלײגן דאָס אַף נאָכן צװײטן אַקט, װעלכן ער איז אױסגעזעסן, װי אַף שפּילקעס. מאיר סטעלמאַך זאָל געװען זײַן באַ די קינדער אין לאָזשע באַלד נאָכן ערשטן אַקט, װאָלט מסתּמא נישט פֿאָרגעקומען אָט דאָס, װאָס מיר גײען באַשרײַבן, באַלד אין קאַפּיטל זעכציק, און עס װאָלט אפֿשר אַלצדינג געװען גאָר אַנדערש.
קאַפּיטל זעכציק
װאָס איז פֿאָרגעקומען אין דער לאָזשע נומער דרײַ?
אין דער לאָזשע נומער דרײַ איז, אײגנטלעך, נישט פֿאָרגעקומען גאָרנישט. דאָרטן זײַנען זיך געזעסן, װי מיר װײסן, דאָס באַרימטע פּאָרל, גרישאַ סטעלמאַך און ראָזאַ ספּיװאַק, אױסגעהערט דעם גאַנצן ערשטן אַקט ביזן סוף, נישט אַראָפּגעלאָזט קײן אױג פֿונעם ערנגאַסט, לעאָ ראַפֿאַלעסקאָ, װעלכער האָט באַ זײ בײדן אױסגענומען נישט װינציקער, אױב נישט מער נאָך, װי באַם איבעריקן עולם אין ניקעל־טעאַטער. עס איז פֿאַר זײ בײדן געװען אַן אָנגענעמער סיורפּריז צו הערן אַזאַ באמת טאַלאַנטפֿולן אַרטיסט, צו זען פֿאַר זיך אַזאַ באמת אױפֿנײענדיקן שטערן אַפֿן דער ייִדישער בינע.
באַזונדערס אָנגענעמען איז דאָס געװען פֿאַר ראָזען. פֿאַר איר איז דאָס געװען, קאָן מען זאָגן אַ שטיק נצחון, אַ טריומף. זי האָט דאָך אַמאָל אַלײן אױך געהאַט עפּעס אַ שײַכות צום ייִדישן טעאַטער… זי האָט שױן לאַנג נישט געהאַט אַזאַ פֿולן גײַסטיקן פֿאַרגעניגן, װי אין יענעם אָװנט, און זי איז באמת געװען דאַנקבאַר סטעלמאַכן דעם פֿאָטער פֿאַר דער אידעע ― צו גײן אין ייִדישן טעאַטער.
װאָס װײַטער איז איר װוּנדערן זיך געװאָרן גרעסער און גרעסער. זי האָט כּמעט נישט געגלױבט אירע אױגן. זי האָט זיך קײנמאָל נישט געריכט, אַז דאָס ייִדישע טעאַטער, װי זי האָט דאָס געדענקט, זאָל אין אַזאַ קורצער צײַט דערגרײכן צו אַזאַ הױכן גראַד פֿון אמתער קונסט, זי האָט קײנמאָל נישט געגלױבט, אַז צװישן די ייִדישע אַקטיאָרן, װי זי האָט זײ געקענט, זאָל אױסװאַקסן אַזאַ קאָלאָסאַלע פֿיגור, אַזאַ ריז, אַזאַ גיבור אַן אַרטיסט, װי אָט דער גאַסטראָלער ראַפֿאַלעסקאָ. מיט דעם העכסטן אינטערעס, מיט דער גרעסטער שפּאַנונג האָט זי נאָכגעקוקט יעדן טריט, יעדע באַװעגונג פֿונעם דאָזיקן גרױסן אַרטיסט, װאָס האָט זי מיט זײַן הױכער נאַטירלעכקײט אַריבערגעטראָגן אין דעם װײַטן אַמסטערדאַם מיט זײַנע אַמאָליקע אַלטע אינטערעסן. דער כּוח־הדמיון, די אילוזיע איז געװען אַזױ שטאַרק, אַז ראָזאַ האָט זיך געזען אינאײנעם מיט דעם העלד אין דער אַלטער װעלט, אינאײנעם מיט אים געטײלט זײַנע פֿרײדן און לײַדן פֿון דער אַלטער צײַט, די צײַט פֿון מלחמה צװישן פֿרײַען געדאַנק און פֿאַנאַטיזם, די צײַט פֿון ברוך שפּינאָזאַ. ס'איז נאָר אַ שאָד, װאָס פֿון דער צװײטער לאָזשע װעלכע געהער צו דער דירעקציע פֿון טעאַטער, שטערט מען, מע לאָזט נישט הערן, װי עס געהער צו זײַן. דאָרט האָט זיך צונױפֿגעקליבן אַ בינטל װײַבער און מע שמועסט זיך אױס שטילערהײט, װי, להבֿדיל, אין שול צום דאַװענען, װען עס װיל זיך אי זײַן, אי נישט שטערן דעם חזן.
דאָס בינטל װײַבער האָט, װי עס שײַנט, זיך אָנגעקערט טאַקע מיטן ניקעל־טעאַטער און מיט דער קאָמונע „קלאַמער, שװאַלב עט קאָמפּ.“, װײַל צװישן זײ האָט זיך געפֿונען אונדזערע אַ באַקאַנטע, די לאָמזשער חזנטע, און עטלעכע שױן נישט קײן יונגע נאָר שטאַרק אױסגעפּוצטע דאַמען מיט געקנײטשטע, נאָר שטאַרק אָנגעקאַלכטע פּנימער. אױב זײ זײַנען אַלײן נישט קײן אַקטריסעס זײַנען דאָס אַקטיאָרסקע פֿרױען. װאָס פֿאַר אַ װיכטיקע אינטערעסן באַ זײ איז געװען, װאָס זײ האָבן נישט געקאָנט אָפּלײגן זײער שמועס אַף שפּעטער, איז שװער צו װיסן. ס'איז תּמיד אַזױ: װען מען איז גענױט צו שװײַגן, דעמאָלט גלוסט זיך דװקא רײדן. ס'איז אַ יצר־הרע.
נאָר די דאָזיקע װײַבער װאָלט נאָך געװען צו דערטראָגן, װען עס זאָל זיך נישט עפֿענען די טיר פֿון דער דירעקטאָר־לאָזשע און עס זאָל זיך נישט אַרײַנרײַסן מיט אַ רעש סאַמע אין מיטן ערשטן אַקט עפּעס אַ מאָדנע יפֿהפֿיה מיט אַזאַ גרױסן „העט“, אַז מע האָט פֿרײַ געקאָנט אַרונטערנעמען אונטער אים דאָס גאַנצע בינטל װײַבער. און ערשט דאָ האָט זיך אָנגעהױבן די רעכטע חתונה.
ראָזע זאָל קאָנען, װאָלט זי צעריסן אָט די דאָזיקע יפֿהפֿיה מיטן מוראדיקן העט. אַ מענטש זאָל נישט רוען אַ מינוט! עפּעס טאַקע נאָר װי אַף צו להכעיס האָט זי דער נישט־גוטער אַהער געבראַכט צו טראָגן. די גאַנצע צײַט האָט זיך איר דאָס מױל נישט צוגעמאַכט. זי האָט זיך געסודעט און געשושקעט אָט מיט דער, אָט מיט דער צװײטער פֿון דעם בינטל װײַבער, געלאַכט, שטילערהײט, געװאָרפֿן זיך, אױפֿגעדעקט די אַרבל און באַװיזן די בראַסלעטן מיט בריליאַנטן, און טאַקע אין אײנװעגס ― אירע שײנע גרױסע װײַסע הענט. ראָזע האָט זיך מיט איר קאַװאַליִער איבערגעקוקט עטלעכע מאָל, פֿרעגנדיק זיך אײנס דאָס אַנדערע מיט די אױגן: „װאָס איז דאָס פֿאַר אַ חיה?“…
אױך דעמאָלט, װען דער ערשטער אַקט האָט זיך געענדיקט, דער פֿאָרהאַנג איז געפֿאַלן און דאָס גאַנצע טעאַטער האָט געציטערט פֿון אַפּלאָדיסמענטן און געשרײען: „ראַ־פֿאַ־לעס־קאָ!“ ― אױך דעמאָלט האָט די דאָזיקע „חיה“ נישט אױפֿגעהערט צו שמועסן מיט אירע װײַבער, געלאַכט, געװאָרפֿן זיך און אױפֿגעפֿירט זיך אַזױ, אַז עס האָט זיך געגלוסט נאָר הײסן, מע זאָל זי בעטן אַרױספֿירן פֿון טעאַטער.
צום דריטן מאָל, אַז מע האָט אַרױסגערופֿן ראַפֿאַלעסקאָן אַף דער בינע און ער האָט זיך גאַנץ העפֿלעך פֿאַרנײגט פֿאַרן דונערנדיקן פּובליקום האָט ראָזע דערזען, װי די דאָזיקע „חיה“ האָט אים אַרױסגעשטעלט אַ צונג און דאָס בינטל װײַבער אין דער דירעקטאָר־לאָזשע האָבן אױסגעשאָסן אַזאַ געלעכטער, אַז עס האָט שױן אונדזער ראָזען פֿאַרדראָסן נישט אַף קאַטאָװעס און, װענדנדיק זיך צו דער יפֿהפֿיה מיטן העט, האָט זי איר אַ זאָג געגעבן אַף ייִדיש:
― נישט שױן זשע האָט באַ אײַך נישט אױסגענומען אָט דער אַרטיסט?
― װעלכער אַרטיסט? ראַפֿאַלעסקאָ? כאַ־כאַ! ער איז דאָך מײַנער אַ חתן, כאַ־כאַ־כאַ!
דאָס איז געזאָגט געװאָרן אַזױ פּראָסט און מיט אַזאַ אומשולדיקן געלעכטער, אַז ראָזען איז די „חיה“ מיטאַמאָל געפֿעלן געװאָרן. האָט זי זיך צוגערוקט צו איר:
אײַערער אַ חתן? זענט איר אױך אַן אַקטריסע?
― אױב איך בין אַן אַקטריסע? ― זי האָט אױפֿגעהערט צו לאַכן. ― איך בין אַ פּרימאַדאָנע. מײַן נאָמען איז הענריעטאַ שװאַלב.
― עס פֿרײט מיך זײער.
ראָזע האָט איר נאָמען נישט אָנגערופֿן, נאָר זי האָט זיך צוגערוקט צו דער פּרימאַדאָנע נאָך נעענטער, אַזױ, אַז זײ זײַנען אױסגעקומען אַ פּנים קעגן אַ פּנים, און נאָר דאָס דינע װענטל פֿון בײדע לאָזשעס האָט זײ אָפּגעטײלט, אַזױ אַז קײן דריטער האָט נישט געקאָנט הערן זײער אינטימען געשפּרעך.
― װאָס איך װאָלט װעלן װיסן פֿון אײַך איז אָט װאָס, ― האָט זיך ראָזע פֿרײַנטלעך געװענדט צו דער פּרימאַדאָנע: ― איז דאָס אמת, װאָס מע שרײַבט אַף דעם ראַפֿאַלעסקאָ פֿון בוקאַרעשט, אַז די קעניגן קאַרמען סילװאַ…
― גאָלע ליגן! ― האָט איר הענריעטאַ איבערגעשלאָגן מיט אַ געלעכטער. ― ערשטנס איז ער נישט פֿון בוקאַרעשט, נאָר פֿון האָלענעשטי.
― האָלענעשטי?
דאָס װאָרט האָלענעשטי האָט ראָזע נישט אַרױסגערעדט נאָר עס האָט זיך אַרױסגעריסן באַ איר פֿונעם האַרצן, און זי האָט אָנגעכאַפּט הענריעטען באַ איר גרױסער נאַקעטער קאַלטער האַנט. זי האָט זיך אָבער פֿאַרכאַפּט, גענומען כּלומרשט באַטראַכטן הענריעטאַס בראַסלעט:
― איר טראָגט אַזױפֿיל צירונג? אײַער בראַסלעט געפֿעלט מיר…
― װי אַזױ האָט איר געזאָגט, הײסט די שטאָט?
ראָזאַ האָט נישט אױפֿגעהערט צו באַטראַכטן הענריעטאַס בראַסלעט מיט די בריליאַנטן.
― אַ שטאָט? כאַ־כאַ־כאַ! אַ שטעטל. האָלענעשטי הײסט עס. אין בעסאַראַביע איז דאָס. דאָרט עסט מען מאַמעליגעס כאַ־כאַ־כאַ!
דאָס אינטימע געשפּרעך פֿון בײדע פּרימאַדאָנעס האָט געמוזט איבערגעריסן װערן אין רעכטן אָנהײב, װאָרעם פּלוצעם זײַנען אױסגעלאָשן געװאָרן די ליכט אין טעאַטער, עס האָט זיך אױפֿגעצױגן דער פֿאָרהאַנג, און עס האָט זיך אָנגעהױבן דער צװײטער אַקט.
קאַפּיטל אײן און זעכציק
דאָס טעאַטער איז משוגע געװאָרן
װוּ זײַנען געװען אירע אױגן? װי אַזױ האָט זי אים באַלד נישט דערקענט פֿון דער ערשטער מינוט נאָכן ערשטן קוק, נאָכן ערשטן װאָרט אַרױסרײדן?
ראָזאַ קוקט אַרײַן אין פּראָגראַם. זי לײענט: „אוריאל אַקאָסטאַ ― לעאָ ראַפֿאַלעסקאָ“.
― נו יאָ ― לעאָ…
― װאָס לעאָ?
דאָס פֿרעגט באַ איר גרישאַ סטעלמאַך, װאָס זעט, אַז ראָזאַ איז עפּעס מיטאַמאָל געװאָרן גאָרנישט די, װאָס פֿריִער. פֿריִער אין דער גאַנצער צײַט פֿונעם ערשטן אַקט, איז זי געזעסן נעבן אים נאָענט־נאָענט. איר האַנט איז געװען אין זײַן האַנט. איצט, אין צװײטן אַקט, איז ראָזאַ נישט געװען שױן מער דאָ. זי האָט זיך כּמעט אינגאַנצן אַרױסגעבױגן פֿון דער לאָזשע און קוקט דורך איר בינאָקל און זעט פֿאַר זיך אַ גאָרטן, עטלעכע דעקאָראַטיװע בײמער. צװישן די בײמער זעט זי פֿיגורן. צװישן די פֿיגורן איז נישטאָ דער, װאָס אירע אױגן זוכן אים… עס װײַזט זיך איר אױס, אַז די פֿיגורן זײַנען פֿונעם זעלבן מאַטעריאַל, װאָס די בײמער. דעקאָראַטיװע פֿיגורן. רירעװדיקע מאַנעקענען, רײדנדיקע גולמס. עפּעס אײנער אַן אַלטער מאַן, עלעגאַנט געקלײדט, לײענט אַ פּאַפּיר. דער אַלטער רעדט װײנענדיק, מיט אַ פֿרעמד קול. נעבן אים שטײט אַ דינער אין אַן אַלטמאָדישער אוניפֿאָרם, מיט אַ צעפּל פֿון הינטן. עפּעס שמועסן זײ, די דאָזיקע הילצערנע פֿיגורן צװישן זיך. װאָס װײס זי נישט. דערנאָך קומט אָן אַ מײדל, נישט גוט גרימירט, מיט שלעכט אונטערגעפֿירטע ברעמען. אירע הענט זײַנען צו גרױס און רױט. װער איז דאָס מײדל? װאָס טוט זי דאָ? זי רופֿט אָן דעם אַלטן אַף דײַטש: „פֿאַ־טער“. עפּעס רײדן זײ, דאַכט זיך, נאַרישע איבעריקע רײד. פֿון דער אַמסטערדאַמער בערזע רײדן זײ; פֿון רובענס און פֿון װאַן דײק; פֿון משה רבינו און פֿון סאָקראַטעס און פֿון קריסטוס; פֿון קונסט און פֿון רעליגיע; און דװקא אַף דײַטש: „רעליגיאָן“. נאַרישע, איבעריקע רײד… דער דינער גײט אַװעק ― דאַנקען גאָט, אײנעם געפּטרט. דער אַלטער איז שױן אױך נישטאָ. דאָס מײדל בלײַבט אַלײן. זי דרײט זיך אַרום איבער די בינע, װי אַן איבעריקע. זי פֿאַרגלאָצט די שלעכט אונטערגעפֿירטע אױגן אַרױף, דריקט צו די רױטע הענט צו דער פֿאַלשער ברוסט און רעדט דײַטש (דװקא דײַטש): „די קײטען פֿון קלײנמוטיגקײט ליגן אױף מײַן הערץ“. נאַרישע איבעריקע רײד. נאָר אָט איז ער! אוריאל אַקאָסטאַ!.. ראָזע פֿילט, אַז עס האָט איר פֿאַרכאַפּט דער אָטעם. עס פּולסירט דאָס בלוט, און דאָס האַרץ רײַסט זיך באַ איר, װיל אַרױסשפּרינגען. טיק־טיק־טאַק! טיק־טיק־טאַק! אַ מינוט האָט זיך איר אױסגעדאַכט, אַז אוריאל אַקאָסטאַ קוקט צו איר אין לאָזשע אַרײַן, גלײַך אַף איר. זי פֿילט, אַז איר פּנים ברענט, װי אַ העליש פֿײַער. נײן, עס האָט זיך איר נאָר אױסגעדאַכט, אױסגעװיזן.
רויִק, שטיל און געלאַסן רעדט אוריאל מיט זײַן געליבטער יהודית. זײַן קול איז װײך, זײַנע באַװעגונגען זײַנען שײן, אײדל און פּלאַסטיש. אַלץ מיט אַ װאָג און מיט אַ מאָס. קײן איבעריקן טראָט. קײן אומזיסטער ניואַנס. דאָס גאַנצע טעאַטער הערט זיך אײַן אין יעדן װאָרט, װאָס ער רעדט אַרױס. גלײַך װי נאָר ער אַלײן װאָלט דאָ געװען, און אױסער אים נישט קײנער. מיטאַמאָל העכערט זיך באַ אים די שטימע. עס הערט זיך אַ באַזונדערע שטאַרקײט אין זײַנע װערטער. צערטלעך װײך און פֿול מיט ליבע נעמט ער אָן די געליבטע יהודית ברודערלעך באַ דער האַנט: „מײַן טײַערע יהודית, צום לעצטן מאָל ― זײַ געזונט!“
אַך! װי שײן, װי גרױסאַרטיק שײן עס זײַנען זײַנע אױגן! װיפֿל געפֿיל, װיפֿל שמערצלעכע ליבע עס פֿינקלט זיך אָפּ אין זײ! נישט שױן זשע גײט ער דאָס אַװעק פֿון דער סצענע? נײן. עס קומט אָן דער פֿריִערדיקער אַלטער מיט נאָך עפּעס פּאַרשױנען, און אוריאל איז געבליבן ― דאַנקען גאָט, װאָס ער איז געבליבן. ראָזע שטעלט אָן אַף אים איר בינאָקל. זי זעט װי יהודית נעמט אים פֿאַר אַ האַנט, און זײ גײען פּאַװאָליע אַװעק. פֿונדערװײַטנס הערט זיך מוזיק.
מיט אַ זיפֿץ לײגט ראָזע אַװעק איר בינאָקל. דער יונגער מאַעסטראָ סטעלמאַך, װאָס זיצט נעבן איר, פֿאַרקוקט איר אין די אױגן. ער װיל זען, װאָס איז מיט איר?… ער װיל זי פֿרעגן, װאָס זיפֿצט זי אַזױ? ראָזע זעט אים נישט. ראָזע זעט קײנעם נישט. ראָזע איז איצט באַ זיך, אַפֿן אָפּגרונט פֿון איר אײגענער נשמה: „נישט שױן זשע איז דאָס ער? אָט דער, װאָס זי האָט אַזױ לאַנג אַף אים אױסגעקוקט? אָט דער, װאָס זי האָט אים אױסגעװאַרעמט אין אירע געדאַנקען? אָט דער, װאָס זי האָט אים געזען אַזױ אָפֿט אין חלום? אָט אַ חלום איז דאָס, װאָס זי זעט אַצינד? נײן, ס'איז נישט קײן חלום“… הינטער אירע פּלײצעס הערט זי, װי מע שושקעט זיך. דאָס איז פֿון דער צװײטער לאָזשע. אַלץ יענע, װאָס האָט זיך אָנגערופֿן פּרימאַדאָנע און האָט באַרימט זיך, אַז ראַפֿאַ־לעסקאָ איז איר חתן. איז דאָס מעגלעך?… זי װעט אים פֿרעגן. נאָך הײַנט װעט זי אים פֿרעגן. װוּ װעט זי אים זען? טאַקע דאָ, אין טעאַטער. הינטער די קוליסן. באַלד װי עס ענדיקט זיך דער צװײטער אַקט, גײט זי אַרױף און הײסט זיך אַרױסרופֿן דעם גאַסטראָלער, לעאָ ראַפֿאַלעסקאָ. װי אַזױ זאָל מען אים זאָגן? װער פֿרעגט אַף אים? אַ לײדי װיל אים זען. אָן אַ נאָמען ― אַ לײדי… אַלע קוקן אַף איר: װער איז די לײדי, װאָס פֿרעגט זיך נאָך אַף ראַפֿאַלעסקאָן? נאָר װעמען הערט זי?…
אײן זאַך האָט ראָזע פֿאַרגעסן: אַז זי איז נישט אַלײן אין טעאַטער. אַז מיט איר אין לאָזשע זיצט נאָך עמעצער. אַז דאָ זיצט מיט איר גרישאַ סטעלמאַך. אַך, גרישאַ סטעלמאַך! אין אים האָט זי טאַקע פֿאַרגעסן. אינגאַנצן פֿאַרגעסן. פֿאַרגעסן, װאָס ער, געהער זיך אָן מיט איר. פֿאַרגעסן, װאָס הײַנט איז פֿאָרגעקומען צװישן זײ. פֿאַרגעסן גאָר, אַז ס'איז פֿאַראַן אַף דער װעלט אַזעלכער, װאָס הײסט מיטן נאָמען גרישאַ סטעלמאַך… אָרעמער, אָרעמער גרישאַ סטעלמאַך!
פּלוצעם דערהערט זיך פֿון דער סצענע אַ קול פֿון אַ שופֿר. ראָזע טוט זיך אַ װאָרף, גלײַך װי פֿון שלאָף. די בינע איז פֿול מיט מענטשן, אַלע רײדן, װי עס דאַכט זיך איר, מאָדנע נאַרישע, איבעריקע װערטער. װוּ איז אוריאל? אָט איז ער! שױן װידער אַ גאַנץ אַנדער אױסזען. אַ גאַנץ אַנדערער מענטש. מיט אַ נײַער קראַפֿט קלינגט זײַן שטימע.
ראָזע נעמט נישט צו דעם בינאָקל פֿון די אױגן, הערט זיך אײַן אין די װערטער פֿונעם לאַנגן מאָנאָלאָג פֿון אוריאל אַקאָסטאַ. דעם זין פֿון מאָנאָלאָג פֿאַרשטײט זי נישט אַקוראַט, נאָר איטלעכס װאָרט באַזונדער האָט פֿאַר איר אַן אַנדער באַדײַטונג, און נישט אַזױ אױך די װערטער, װי די שטימע. זײַן שטימע? װיפֿל מאָל האָט זי מיט צוגעמאַכטע אױגן געהערט אים רײדן?…
„צרות טראָגן גלײַך מיט אַלע װיל איך! אײַער חרם קאָן גילטן ― איך בין אַ ייִד!“ אַזױ לאָזט אױס מיט גדלות אוריאל אַקאָסטאַ זײַן מאָנאָלאָג, און דאָס גאַנצע טעאַטער ברעכט אױס אין אַ מוראדיקן אַפּלױז. דאָס האָט חבֿרה יונגװאַרג זיך אָנגעצונדן אין געפֿיל פֿון שאַרפֿן נאַציאָנאַליזם, װאָס האָט דערגרײכט צו אונדזערע ברידער אַף יענער זײַט אַטלאַנטיק. זײ איז אַממערסטן געפֿעלן די װערטער. „צרות טראָגן גלײַך מיט אַלע װיל איך“. און אַף זײ קוקנדיק האָט שױן דער איבעריקער עולם, װאָס זײַנען אין אַמעריקע מער אָדער װײניקער מבֿינים אַף קונסט, אױך גענומען אַפּלאָדירן, שטאַרק אַפּלאָדירן, װײַל אַלע האָבן געפֿילט, אַז עס שטײט פֿאַר זײ אַן אומגעװײנלעכע קראַפֿט, אַן אמתער אַרטיסט, אַן אַרטיסט, װאָס טראָגט אַרױס די גאַנצע טרופּע אַף זײַנע פּלײצעס, װאָס האַלט דאָס גאַנצע פּובליקום באַ זיך אין האַנט, װאָס האָט פֿאַרכּישופֿט דאָס גאַנצע טעאַטער. יאָ, דאָס איז אַ „סטאַר“, ― האָבן אַלע װי אײַנשטימיק אַרױסגעזאָגט ― דאָס איז באמת אַ שטערן, אַן אױפֿגײענדיקער שטערן אַפֿן הימל פֿון דער ייִדישער בינע.
אױך דעמאָלט װען דער צװײטער אַקט האָט זיך שױן לאַנג געענדיקט, האָבן די אַפּלאָדיסמענטן נישט אױפֿגעהערט. זײ האָבן זיך אױסגעמישט מיט װילדע געשרײען: „ראַפֿאַלעסקאָ! בראַװאָ, ראַפֿאַלעסקאָ!“
― שאַראַפּ! לאָז זײַן שטיל! ― האָבן זיך אַנדערע געפּרוּװט אײַנשטילן דעם עולם. עס האָט אָבער נישט געהאָלפֿן. אָנשטאָט „בראַװאָ, ראַפֿאַלעסקאָ!“ האָט מען אָנגעהױבן שרײַען: „הוררײ פֿאַר ראַפֿאַלעסקאָ!“
― דאָס טעאַטער איז משוגע געװאָרן! ― האָט זיך געהערט אַ קול פֿון פּאַרטער.
דער, װאָס האָט דאָס געזאָגט, איז געװען גערעכט: דאָס טעאַטער איז משוגע געװאָרן.
קאַפּיטל צװײ און זעכציק
מיסטער ניקעל ספֿיטשט אױך
אין אַמעריקע ספּיטשן אַלע: קלײן און גרױס, יונג און אַלט. און אַלע קענען ספּיטשן. סײַדן דער, װאָס איז אַ געבױרענער אַ שטומער.
אין אַמעריקע װערט געספּיטשט אַף יעדער שׂמחה און באַ יעדער געלעגנהײט: אַ קנס־מאָל, אַ חתונה, אַ ברית, אַ פּדיון־הבן, אַ בר־מצװה, אַ חנוכּת־הבית, אַ סיום־התּורה, אַ גט, אַ חליצה, אַ שלאַק, אַ צרה שלא תּבֿא ― דאָס אַלץ גיט אַ געלעגנהײט צו ספּיטשן. און װער שמועסט אַף אַן אַסיפֿה, אַ מיטינג, אַ לעקטשור, אַן אָװנט, אַ גאַסט, אַ רעסעפּשאָן (אַ באַנקעט), אָ קאָנצערט אָדער אַ פֿאָרשטעלונג ― דעמאָלט האָט דאָך גאָט אַלײן געהײסן ספּיטשן.
אין טעאַטער, אַז עס קומט אַ גאַסטראָלער, אַ סטאַר, װערט פֿון זײַן כּבֿוד װעגן געספּיטשט פֿון דער סטײדזש (בינע) צװישן די אַקטן. דאָס טוט, געװײנלעך, אָדער דער גאַסט אַלײן, אָדער אײנער פֿון די אַקטיאָרן, װאָס האָט אַ גוטע געמבע און קאָן געבן אַ טאָן. און אַמאָל גײט אַרױף דער מענעדזשער, דער באַלעבאָס פֿון טעאַטער הײסט עס, און גיט צו װיסן דעם געערטן פּובליקום דאָס, װאָס ער געפֿינט, אַז דער עולם דאַרף עס װיסן.
איצטיקס מאָל, נאָכן צװײטן אַקט, אַז דאָס פּובליקום איז שיִער משוגע געװאָרן, קלאַפּנדיק בראַװאָ און שרײַענדיק: „הוררײ פֿאַר ראַפֿאַ־לעסקאָ!“, און ראַפֿאַלעסקאָ האָט זיך שױן אײַנגעמידט אַרױסצוגײן אַלע האַלבע מינוט און פֿאַרנײגן זיך פֿאַרן פֿאַרריקטן ניו־יאָרקער פּובליקום, האָט זיך באַװיזן די אַלעמען גוט באַקאַנטע פֿרײלעכע פֿיגור פֿון מיסטער ניקעל.
אָנגעטאָן איז ער געװען אײנפֿאַך, װי אַ באַלעבאָס באַ זיך אין שטוב: אין אַ קורץ װײטיקל, גאַנץ װאָכעדיק, די הענט אין די קעשענעס, און אַף די ליפּן אַ שמײכעלע. דאָס באַקאַנטע שטענדיקע שמײכעלע, װאָס האָט געמאַכט דעם מיסטער ניקעל פֿאַר אַ „גוד־באָי“.
― לײדיס ענד דזשענטעלמענס! ― האָט מיסטער ניקעל אָנגעהױבן זײַן עקספּראָמט. ― צום אַלעם ערשטן געפֿין איך פֿאַר נױטיק אױסצודריקן מײַן טיפֿסטן דאַנק דעם געערטן פּובליקום פֿאַר דער ערע, װאָס זײ האָבן מיר מיטגעטײלט מיט זײער קומען צו מיר אין טעאַטער אַרײַן. עס װוּנדערט מיך נישט, װאָס אַלע פֿאָרשטעלונגען פֿון מײַן טעאַטער קומען פֿאָר אַלעמאָל באַ פֿול געפּאַקטע הײַזער. אין דער צײַט װען אין אַנדערע טעאַטערס אין ניו־יאָרק איז דאָ אַ פּלאַץ אַף דורכפֿאָרן זיך מיט אַ מאָטאָרקאַר אין דער ברײט און אין דער לענג. איך מײן נישט חלילה דערמיט צו בלאַמירן מײַנע קאָנקורענטן, נאָר די װאָרהײט קאָן מען נישט פֿאַרבאָרגן, אַז דאָס געערטע פּובליקום גלײַכט מײַן טעאַטער מער אַלס אַלע אַנדערע. מעגלעך, אַז דאָס איז דערפֿאַר, װײַל איך טרײַ אַלעס מעגלעכס אום דאָס פּובליקום צופֿרידן צו שטעלן. איך קער נישט פֿאַר קײן געלט און שטעל מיך נישט אָפּ פֿאַר קײן אױסגאַבן, װי גרױס זײ זאָלן נישט זײַן. אױך איצט איז מיר געלונגען, זעלבסטפֿאַרשטענדלעך, מיט אומגעהײַערע קאָסטן, אַראָפּצוברענגען פֿון בוקאַרעשט דעם געערטן גאַסט פֿון הײַנטיקן אָװנט אַף געצײלטע גאַסטראָלן. דאָס איז דער קעניג פֿון די שױשפּילערס. דאָס איז דער װעלט־באַרימטער דראַמאַטישער אַרטיסט לעאָ ראַפֿאַלעסקאָ פֿון בוקאַרעשט, װעלכער האָט נישט זײַן גלײַכן נישט דאָ באַ אונדז, נישט דאָרט אַף יענער זײַט אַטלאַנטיק. עס פֿרײט מיך צו זען, אַז דאָס װערטע פּובליקום האָט אים אָפּגעשאַצט לױטן װערט. און איך בין גרײט צו פֿאַרשפּרעכן אױך אַף װײַטער, אַז איך װעל נישט קוקן אַף קײן סומעס, װי גרױס זײ זאָלן נישט זײַן, בכדי דעם זשעניאַלן גאַסט צו פֿאַרהאַלטן װאָס לענגער, אום צו געבן די מעגלעכקײט די יע־ניקע הונדערטער און טױזנטער לײַט, װעלכע האָבן נעבעך געמוזט הײַנט מיט אַ װײטיק אין האַרצן אַװעקגײן אַהײם, װײַל ס'איז, װי איר זעט, נישט אַן עפּל דורכצוּװאַרפֿן.
לײדיס ענד דזשענטעלמענס! אױסשפּרעכנדיק מײַן אָנערקענונג דעם געערטן פּובליקום, קאָן איך מיך נישט אײַנהאַלטן פֿון אָפּצודאַנקען די יעניקע פּראָמינענטע געסט, װעלכע האָבן באַערט מײַן טעאַטער מיט זײער אָנװעזנהײט. אַ גאַנץ באַזונדערע פֿרײדע מאַכט מיר אײַך מיטצוטײלן, אַז צװישן די פּראָמינענטע געסט, װאָס האָבן מיט זײער הױכער אָנװעזנהײַט באַערט מײַן טעאַטער, געפֿינען זיך דאָ אױך אַזעלכע, װאָס האָבן קײן ייִדיש טעאַטער ביז הײַנטיקן טאָג אין ניו־יאָרק, אױסער מײַן טעאַטער, נאָך נישט באַזוכט. צװישן זײ האָבן אונדז באַערט צװײ, װאָס זײַנען אַלײן אױך אַרטיסטן און זײַנען אַלײן אױך שטאַרק באַרימט אין בײדע װעלטן, אין יוראָפּ, װי אין אַמעריקע. זײ געפֿינען זיך, לײדיס ענד דזשענטעלמענס, אָט דאָ אין דער באַקס (לאָזשע), װאָס אין דער לינקער זײַט. איך גלױב, אַז ס'איז ניטאָ אַ מענטש, װאָס זאָל נישט האָבן געהאַט געהערט דעם נאָמען גרישאַ סטעלמאַך און מיסס ראָזאַליאַ ספּײװאַק, װי ס'איז ניטאָ אַ מענטש, װאָס זאָל נישט האָבן געהערט דעם נאָמען װאַשינגטאָן, לינקאָלן אָדער עדיסאָן… ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―
דאָס איבעריקע, װאָס מיסטער ניקעל האָט געספּיטשט, האָט שױן קײנער נישט געקאָנט הערן, און אַפֿילע ער אַלײן אױך נישט, װײַל דאָס פּובליקום, װאָס איז געװען רעכט צעהיצט נאָך פֿון פֿריִער, איז נאָך מער צעהיצט געװאָרן, אַז מע האָט דערהערט, אַז דאָ געפֿינען זיך גרישאַ סטעלמאַך און ראָזאַ ספּיװאַק, װעלכנס נעמען עס זײַנען נישט אַראָפּ פֿון דער פּרעסע אין די לעצטע טעג. דאָס גאַנצע פּאַרטער־פּובליקום האָט זיך װי אײן מענטש אױפֿגעשטעלט און גענומען מאַכן די דאָזיקע צװײ באַרימטהײט אַזעלכע הײסע שטורמישע אָװאַציעס, אַז דעם באַרימטן פּאָרל, גרישאַ סטעלמאַך און ראָזאַ ספּיװאַק, איז נישט געבליבן קײן אַנדער אױסגאַנג, װי אױפֿהײבן זיך און אַנטלױפֿן פֿון ניקעל־טעאַטער, גלײַך װי זײ װאָלטן דאָ געהאַט דעם גרעסטן אומכּבֿוד. דערצו האָט זײ כּמעט װי געצװוּנגען סטעלמאַך דער פֿאָטער, װאָס האָט קױם זיך דערשלאָגן צו זײער לאָזשע. ער האָט זײ בײדן אײַנגערױמט אַ סוד אַפֿן אױער, און אינאײנעם מיטן שװאַרצן מענטשן, אונטער טריִומפֿירנדיקע אַפּלאָדיסמענטן און קולות, זײ אַרױסבאַגלײט ביז צום אױטאָמאָביל. דאָרט האָט ער מיט זײ אינאײנעם אַרײַנגעזעצט זיך און איז אַװעק מיט אַ קללה אַף די ליפּן פֿונעם ייִדישן ניו־יאָרק, פֿונעם פֿאַרשאָלטענעם דאַון־טאַון, װאָס האָט זײ געמאַכט אַזאַ פּאַראַדנע, כּמעט אַ קײַזערלעכע לװיה. ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―
דעם געלונגענעם ספּיטש פֿון מיסטער ניקעל האָט ראַפֿאַלעסקאָ געהערט, נאָר נישט ביזן סוף. װיבאַלד יענער האָט גענומען דאַנקען די פּראָמינענטע געסט, װאָס האָבן מיט זײער „הױכער אָנװעזנהײַט באַערט זײַן טעאַטער“, האָט ראַפֿאַלעסקאָ שױן מער נישט געקאָנט אױסהאַלטן און איז אָפּגעגאַנגען צו זיך אין זײַן גאַרדעראָבע, זיך גרימירן צום דריטן אַקט.
― װאָס איז דאָרט פֿאַר אַ געפּילדער? ― האָט ער אַ פֿרעג געטאָן באַם באַרבער (פּאַריקמאַכער), װאָס איז אַרײַנגעלאָפֿן אַ פֿאַרשװיצטער פֿון פּאַרטער.
― משוגעים! ― האָט אים געענטפֿערט דער באַרבער, אַ יונגערמאַן אַ פֿרײַדענקער און אַ „מאָשעליסט“ (סאָציאַליסט), װאָס לאָזט נישט דורך קײן אײנציקן סאָציאַליסטישע לעקטשור אין קלינטאָן־האָל, אַבי עס קומט נישט פֿאָר באַנאַכט, װען ער איז פֿאַרנומען מיטן גרים. ― רײנע משוגעים! װילדע מענטשן אָן אַ טראָפּן ציװיליזאַציע! אונדזער מענע־דזשער, מיסטער ניקעל, האָט זיך פֿאַרגלוסט האַלטן אַ ספּיטש צוליבן הײַנטיקן אָװנט. האַלט זשע דיר דײַן ספּיטש אָנשטענדיק, װי עס געהער צו זײַן. נײן, איז ער דאָך, צװישן אונדז רײדנדיק, אַ באָס (אַ באַלעבאָס), אַ ברוזשױ, דאַרף ער חנפֿענען די קאַפּיטאַליסטן, די פּראָמינענטע געסט און זײערע אַריסטאָקראַטישע אַרטיסטן, װאָס האָבן אונדז באַערט, זיך אַראָפּגעלאָזט אַזש פֿון דער פֿינפֿטער עװעניו צו אונדז דאַון־טאַון. פּס ― אַ קלײניקײט! קאַרל מאַרקס זאָל זײַן דאָ, װאָלט ער זיך באַגראָבן אַ לעבעדיקער!…
― װערזשע זײַנען דאָס די אַרטיסטן פֿון דער פֿינפֿטער עװעניו? ― פֿרעגט אים ראַפֿאַלעסקאָ, אַרײַנקוקנדיק אין שפּיגל און נעמענדיק אַ פּאָזע, װאָס זאָל אים אַמבעסטן פּאַסן צום דריטן אַקט, בעת זײַן טראַגיש באַגעגעניש מיטן זײַן פֿאַמיליע און מיט דער בלינדער מוטער.
― װער זײ זײַנען? ער איז אַ װיאָליניסט, שפּילט פֿידל שפּילט ער, און זי איז אַ זינגערן, אַ פּרימאַדאָנע. ער הײסט גרישאַ סטעלמאַך און זי ― ראָזאַליאַ ספּיװאַק, אָדער ראָזאַ ספּיװאַק…
דער באַרבער דער סאָשעליסט זאָל אים געװען אָפּבריִען מיט אַ הײסן אײַזן, אָדער אײַנשנײַדן אומגערן דעם האַלדז מיט אַ שאַרפֿן גאָלמעסער, װאָלט ראַפֿאַלעסקאָ נישט באַדאַרפֿט אױפֿשפּרינגען מיט מער אימפּעט, װי ער איז אױפֿגעשפּרונגען באַ די לעצטע װערטער פֿונעם באַר־בער. אײן רגע איז ער געשטאַנען װי צעמישט, געװען בלאַס װי דער טױט. דערנאָך האָט ער אַראָפּגעכאַפּט דעם פּאַרוק פֿונעם קאָפּ און דאָס בערדל פֿונעם פּנים און האָט זיך געלאָזט לױפֿן צו דער טיר. דער באַר־בער האָט געמײנט, אַז דער יונגער מאַעסטראָ איז פּלוצעם געװאָרן גערירט, אַראָפּ פֿון זינען… אין דער מינוט האָט זיך דערהערט אַ קלאַפּ אין טיר און, נישט דערװאַרט זיך אַפֿן געװײנלעכן „קאָם אין“, איז אַרײַנגעקומען צו ראַפֿאַלעסקאָן אין גאַרדעראָבע מיט אַ רעש און מיט אַ כאַ־כאַ די פּרימאַדאָנע ― הענריעטאַ שװאַלב.
― כאַ־כאַ־כאַ! אַ קאָמעדיע מיט אונדזערע אַפּ־טאַונער אַריסטאָקראַטישע קאָלעגן! װי פֿון אַ פּעסט זײַנען זײ אַנטלאָפֿן פֿון אונדז. אַ קאָמעדיע, אַ װאָדעװיל, כאַ־כאַ־כאַ! קאַפּיטל דרײַ און זעכציק
נאָך אַ באַגעגעניש
אין דער צײַט, װען דאָס צעהיצטע פּובליקום פֿון ניקעל־טעאַטער האָט געשטורעמט און געדונערט, געמאַכט אָװאַציעס פֿריִער ראַפֿאַלעסקאָן, דערנאָך גרישאַ סטעלמאַך מיט ראָזע ספּיװאַק, האָט זיך אין װעסטיבול פֿון טעאַטער אָפּגעשפּילט אַזאַ מין סצענע:
אונדזער עלעגאַנטער פֿרײַנט מיסטער קלאַמער איז געשטאַנען אין װעסטיבול באַ דער טיר, און פֿון דאָרטן צוגעהערט, װי מיסטער ניקעל ספּיטשט. אײן אױג האָט ער געהאַלטן צו, אַ טײל פֿון זײַן הערצל־באָרד האָט ער אַרײַנגענומען אין מױל אַרײַן, און דאָס גאַנצע אױסזען זײַנס האָט געזאָגט, אַז אים איז דער ספּיטש פֿון מיסטער ניקעל גאָר נישט געפֿעלן. ער פֿאַרשטײט נישט, װי נעמט זיך עס אונטער אַ רױער מענטש, װאָס האָט נישט קײן ברעקל ידיעה נישט פֿון דער היסטאָריע, נישט פֿון קונסט, נישט פֿון שעקספּיר, זיך אַװעקשטעלן פֿאַר אַזאַ פּובליקום האַלטן אַ רעדע? װען מע לאָזט אים, מיסטער קלאַמערן, אַרױף אַף דער סטײדזש, װאָלט שױן געװען אָלל־רײַט. עס װאָלט געװען אַף טיש און אַף בענק, אָדער װי זאָגט דער ענגלישמאַן: „אײ װוּלד פֿײר אַװײ פֿאָר אָל אײ עם װאָרטה“…
― אַאַאַ? שלום עליכם, מײַן ליבער קנאַקער, װאָס מאַכט אַ ייִד? אײַך זוך איך דאָך טאַקע מיט ליכט. צוליב אײַך טאַקע בין איך דאָך אַהער געקומען צו פֿאָרן, גאָט זאָל מיר אַזױ געבן גליק און הצלחה.
מיסטער קלאַמער האָט דערזען פֿאַר זיך אַ נידעריקן פּאַרשױן מיט ממזרישע אױגן, אָנגעטאָן אין אַ נײַעם אַנצוג, נאָר װאָס פֿון דער נאָדל אַרױס, מיט מאָדנע גרױסע לאַקירטע שיך און מיט צו ברײטע אַרבל פֿונעם אײבערשטן העמד, װעלכע האָבן זיך געריסן אַרױס אַריבער די הענט און װעלכע דער פּאַרשױן האָט אַלע מינוט געבעטן מחילה, זײ זאָלן גײן צוריק. צוליב דעם זײַנען זײַנע הענט געװען כּסדר אין דער אַרבעט. גערעדט האָט דער דאָזיקער נפֿש אַ ביסל הײזעריקלעך און גיך, אין אײן אָטעם, און נישט געװאַרט אַף כּבֿוד, ביז יענער װעט אים ענטפֿערן.
― זאָגט זשע מיר, מײַן טײַערער ענגלענדער מיט די קעסטלדיקע הױזן, װי גײטס אײַך דאָ אינעם דאָזיקן לאַנד, װאָס מאַכט איר אין געזונט, װי אַזױ זײַנען די ביזנעס און װאָס קוקט איר מיך אָן, װי אַ חתן אַפֿן ניכטערן האַרצן, ― איר האָט מיך נישט דערקענט? אַנו, דערמאָנט אײַך אָקאָרשט: מײַן נאָמען איז מוראַװטשיק. שלום־מאיר מוראַװטשיק. איך בין באַ אײַך געשטאַנען אין לאָנדאָן, נישט פֿאַר איצטער געדאַכט, געװען אַף גרױסע צרות. געמוזט אָנקומען צו אײַך נאָך אַ גמילת־חסד, אױסלײַען עטלעכע שילינג, געװײנטלעך אַף אַ משכּון. שלום בבית, משכּון בקעשענע. איצט בין איך געקומען אָפּגעבן אײַך אײַער חובֿ און אָפּנעמען דאָס פּעקל. נתן מעות, לקח קמח, איך האָב פֿײַנט טראָגן אַ פּאַרך אַף זיך, פֿאַרשטײט איר מיך. און אַגבֿ דאַרף איך טאַקע די פּאַפּירן.
― װאָסערע פּאַפּירן?
עס װײַזט אױס, אַז מיסטער קלאַמער האָט אים נישט אָנגעהױבן צו דערקענען. דער פּאַרשױן מיט די ממזרישע אױגן האָט זיך צעלאַכט מיט זײַן הײזעריקן געלעכטער, נישט אױפֿגעהערט צו מלחמה האַלטן מיט די מאַנזשעטן פֿונעם העמד.
― געפֿעלט אײַך אַ ייִד מאַכט זיך געפּגרט? איר האָט פֿאַרגעסן? אַ קלײן סעטשעל, אַ רױטלעכס, מיט אַ בײַכל, פֿול געפּאַקט מיט פּאַפּירן, נױטיקע פּאַפּירן. פֿאַר אײַך האָבן זײ אפֿשר נישט אַזאַ גרױסן װערט, נאָר באַ מיר איז דאָס אַ גאַנצער מאַיאָנטעק. אַנו פּרוּװט גיט מיר פֿאַר מײַנע פּאַפּירן טױזנט דאָלאַר, אױב איך װעל באַ אײַך נעמען? גאָט זאָל מיר אַזױ געבן גליק און הצלחה!
― טאַקע באמת? זעט אָבער, אױב איר האָט אײַך נישט טועה געװען און געטראָפֿן אין אַ פֿרעמדער טיר?
יענער האָט נישט אױפֿגעהערט צו לאַכן:
― אַ שײנע מעשׂה, נאָר אַ קורצע! הערט איר, איך האָב נאָך קײנמאָל קײן טעות נישט געהאַט און טרעף תּמיד, װוּ מע דאַרף, און אױב איר װילט װיסן נאָך מער, האָב איך נאָך קײנמאָל נישט געפּאַטשט דעם, װאָס מע דאַרף נישט. אַ סימן װעל איך אײַך זאָגן, אַז אײַך רופֿט מען מיסטער קלאַמער, און איר זיצט סאַמע אין מיטל װײַטשעפּל, און אײַער אַכסניה אָדער אײַער האָטעל הײסט מיטן הײליקן נאָמען „קאַפֿע־נאַציאָנאַל“. איצט זעט איר שױן, אַז איך האָב קײן טעות נישט געהאַט? אױב אַזױ, נאַט זשע אײַך נאָך אַ סימן: מײַן סעטשעל מיט די פּאַפּירן האָט איר באַ מיר צוגענומען פֿון דער האַנט און אַרױפֿגעטראָגן אַרױף און פֿאַרשלאָסן אין דער קלײדער־שאַפֿע. װאָס װעט איר איצטער זאָגן, פּאַניע פּיפּערנאָטער, מײן איך מיסטער קלאַמער?
אַפּנים, אַז דאָ האָט זיך שױן מיסטער קלאַמער יאָ דערמאָנט, אַז ער האָט אַמאָל יאָ געהאַט באַ זיך אָט אַזאַ מין סעטשעל מיט פּאַפּירן. נאָר װוּ דאָס איז אַהינגעקומען ― האָט ער פֿאַרגעסן, כאָטש נעמט אים אַראָפּ דעם קאָפּ. איז באַ אים געבליבן, אַז מע דאַרף זיך מאַכן געפּגרט:
― עך הױב נישט אָן צו װיסן פֿון קײן סעטשעל און פֿון קײן פּאַפּירן און פֿון קײן נעכטיקן טאָג, און דרײט מיר נישט קײן מוח, װאָרעם אָט געב עך אַ פֿײַף, װאַרפֿט מען אײַך אַרױס פֿון טעאַטער גלײַך אַף דער סטריט.
― גאָר אַזױ? פֿײַפֿן װעט איר? נו, פֿײַפֿט זשע טאַקע, פֿײַפֿט! פֿאַרװאָס פֿײַפֿט איר נישט?
מיט די װערטער האָט זיך אונדזער אַלטער באַקאַנטער, שלום מאיר מוראַװטשיק, צוגערוקט צו מיסטער קלאַמער אַלעמאָל נענטער און נענטער, ביז ער האָט זיך צוגערוקט צו אים שטאַרק נאָענט אַזױ נאָענט, אַז קלאַמערס גרױסאַרטיקע הערצל־באָרד איז שױן כּמעט געװען באַ אים אין די הענט, און װער װײס, װאָס עס װאָלט דערפֿון אַרױס, װען אַף מיסטער קלאַמערס גװאַלד־געשרײ קומט נישט אָן ניסל שװאַלב (װי איז דאָס מעגלעך אַ סקאַנדאַל ― און ניסל שװאַלב זאָל נישט זײַן דער־בײַ?) און מיט אים די חבֿרה אָשערס און דינערס פֿון טעאַטער, װאָס האָבן זיך אַ נעם געטאָן צו שלום־מאיר מוראַװטשיקס נײַעם אַנצוג מיטן קאַפּעליושל ― און ס'איז געװאָרן ליהודים. ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―
אױב דער לעזער מײנט, אַז שלום־מאיר מוראַװטשיק איז געקומען קײן ניו־יאָרק נאָר צוליב דעם אַלײן, ער זאָל אַרײַנפֿאָרן דעם מיסטער קלאַמער אין זײַן הערצל־באָרד און קריגן דערפֿאַר געבראָכן די בײנער און צעקנײטשט דאָס קאַפּעליושל, האָט ער אַ גרױסן טעות. געקומען איז ער, אײגנטלעך, קײן אַמעריקע, אױסער זײַנע פּאַפּירן, אױסער זײַנע געשעפֿטן מיט ראָזע ספּיװאַק, צוליב אַ גאַנצער נױטיקער ביזנעס, צום יונגן העלד פֿון אונדזער ראָמאַן, צום באַרימטן אױפֿגײענדיקן שטערן לעאָ ראַפֿאַלעסקאָ. דאָס איז געװען אַזאַ ביזנעס, װאָס אַז אונדזער העלד האָט דאָס דערהערט, האָט ער… נאָר למאַי זאָלן מיר פֿאַרלױפֿן דעם װעג? לאָמיר זיך בעסער אומקערן אַף אַ װײַלע קײן לאָנדאָן און דערצײלן װי װײַט מעגלעך אין קורצן, װאָס איז פֿאָרגעקומען מיט אונדזער מוראַװ־טשיק דאָרטן.
קאַפּיטל פֿיר און זעכציק
אַ רעשטל צו די צרות
פֿון שלום מאיר מוראַװטשיקס בריװ פֿון לאָנדאָן צו זײַן פֿרײַנט אַלבערט שטשופּאַק אין אָדעס באַדאַרף דער לײענער געדענקען, אַז ער האָט זיך געקליבן מבֿקר־חולה זײַן דעם אַמאָליקן קאָלעגע זײַנעם, דעם דירעקטאָר האָלצמאַן.
לאָנדאָן איז אָבער נישט די שטאָט, װאָס מע געפֿינט אַזױ גיך, דעם, װאָס מע זוכט. מע באַדאַרף זיך צו אַזאַ שטיקל אַרבעט גוט אונטערגאַרטלען. אױסערדעם, איז אונדזער שלום־מאיר געװען אין יענער צײַט, װי ער אַלײן האָט זיך אױסגעדריקט, אַף גרױסע צרות. דאָס ביסל מינץ, װאָס ער האָט מיטגעבראַכט מיט זיך פֿון פּאַריז, איז צעקראָכן געװאָרן אונטער די הענט, און זײַן פֿרײַנט שטשופּאַק האָט זיך נישט אַזױ געכאַפּט אַרױסצושיקן אים די „קערבלעך“, װאָס ער האָט באַ אים געבעטן. אחת לאחת איז אַװעקגעגאַנגען אַ טאָג נאָך אַ טאָג, ביז מוראַװטשיק האָט אײנמאָל אין אַ חושכדיקער פֿאָגע, װי עס גיט זיך אױס אינעם חושכדיקן לאָנדאָן, נאָך גרױסער מי דערשלאָגן זיך ערגעץ אין אַ העק, אין אַ ברוק־לײַן־סטריט, װאָס װאָלט געמעגט שטײן אין װילנע אָדער אין בערדיטשעװ און װאָלט דאָרטן אױך נישט פֿאַרשעמט געװאָרן.
אַרײַנגעקומען איז ער אין אַ גרױסן הױף מיט צװײ טירן, רעכטס און לינקס, בײדע מיט פֿינצטערע גליטשיקע טרעפּ אַראָפּ און אַרױף און בײדע האָבן אים אױסגעזען, װי שװאַרצע אָפֿענע מײַלער, װאָס קוקן אַרױס עמעצן אײַנצושלינגען. אַ געדיכטער אַראָמאַט פֿון געפּרײטע (געפּרעגל־טע) פֿיש אַף פּראָסטן אײל, און אַ געזאַנג פֿון קלײנע קינדערלעך, אױסגעמישט מיט װײַבערשע קאָמפּלימענטן און װינטשעװאַניעס אַף אַלערלײ דיאַלעקטן: „מיטן קעפּעלע זאָלסטו אָנלײגן, ליכטיקער פּרצוף! װער דערװאָרגן, טרפֿהנער האַלדז! גײן זאָלסטו אַף קוליעס, געשלײַערטע שיקסע!“ ― דאָס אַלץ האָט געזאָגט עדות, אַז דאָ זיצן הײמישע ייִדן און װײַבער, „מאנשי שלומנו“, װי מע רופֿט עס אָן.
געלאָזט האָט זיך אונדזער מוראַװטשיק אַף גאָטס באַראָט אַרױף, מהאַי טעמא, װי װעט ער נישט באַגעגענען עפּעס אַ לעבעדיקן מענטשן? און װײַל ער האָט קײן לעבעדיקן מענטשן אַף די טרעפּ דאָך נישט באַגעגנט, איז ער געגאַנגען און געגאַנגען, כּמעט ביזן לעצטן שטאָק. ער װאָלט געשטיגן העכער, האָט ער זיך אָנגעשלאָגן אַף עפּעס אַ באַשעפֿעניש אינעם געשטאַלט פֿון אַ מכשפֿה, אַ הױכע טרוקענע אַלטע ייִדענע מיט ברײטבײנערדיקע פּלײצעס און מיט אַזאַ מוראדיק פּנים, װאָס ס'איז גלײַכער, מע זאָל אַקעגן נאַכט מיט אַזעלכעס זיך נישט באַגעגענען. דאָס באַשעפֿעניש, אָדער די מכשפֿה, האָט געטראָגן אין בײדע הענט אַ גאַנץ גרױסן ברעמעק האָלץ פֿון אונטן אַרױף און געסאַפּעט, װי אַ בלאָזזאַק.
― מומעניו!.― האָט זיך מוראַװטשיק אָנגערופֿן צו דער אַלטער, ― װײסט איר נישט, װוּ זיצט דאָ ערגעץ אַ דירעקטאָר פֿון אַ ייִדיש טעאַטער, װאָס מע רופֿט אים מיט זײַן הײליקן נאָמען האָצמאַך, מײן איך, האָלצמאַן?
די, װאָס מוראַװטשיק האָט זי אָנגערופֿן „מומעניו“, האָט זיך אָפּ געשטעלט, אײַנגעקוקט זיך אין דער פֿינצטער, געװאָלט זען, װער עס פֿרעגט. נאָכדעם האָט זי אַרױסגעלאָזט אַ קרעכץ און אַ זאָג געגעבן:
― קומט, איך װעל אײַך װײַזן.
אַרױפֿגעשטיגן נאָך עטלעכע טרעפּלעך, האָבן זײ זיך אַראָפּגעלאָזט אין אַ מין זיצעכץ פֿון צװײ שטיבלעך מיט אַ קיך, װאָס האָבן נישט אױסגעזען אַזױ װײַט קאָמפֿאָרטאַבל, אַז דאָ זאָל זיצן אַ דירעקטאָר פֿון אַ טעאַטער, כאָטש אַפֿילו פֿון אַ ייִדישן. אין קיך האָט די אַלטע אַראָפּגעװאָרפֿן דעם ברעמעק האָלץ, אױסגעגלײַכט זיך די בײנער און באַטראַכט מיט אירע אַלטע רױטע פֿאַרװײנטע אױגן דעם אַרײַנגעקומענעם.
― צו װעמען, הײסט עס, דאַרפֿט איר?
― הײסט עס צו אים אַלײן טאַקע, צום דירעקטאָר האָצמאַך, מײן איך, האָלצמאַן. זאָגט אים, זײַט מוחל, אַז זײַנער אַ גוטער פֿרײַנט איז געקומען אים מבֿקר־חולה זײַן און װיל זיך זען מיט אים.
― זיך זען מיט אים? ― די אַלטע האָט אױפֿגעהױבן און אַראָפּגעלאָזט בײדע הענט. ― מיט אים זען זיך איז שװער. ער איז שױן װײַט…
― אַװעקגעפֿאָרן?
די אַלטע האָט װידער אױפֿגעהױבן און אַראָפּגעלאָזט בײדע הענט. נאָכדעם האָט זי זיך אָנגעבױגן צום אַרײַנגעקומענעם גוטן פֿרײַנט, װײַל זי איז געװען מיט צװײ קעפּ העכער פֿון אים, און האָט אױסגעשריגן אים אין אױער אַרײַן, גלײַך װי יענער װאָלט געװען טױב:
― עליו השלום.
שלום מאיר מוראַװטשיק איז אָפּגעשפּרונגען, פֿאַרבראָכן די הענט:
― געשטאָרבן? האָצמאַך, מײן איך, האָלצמאַן געשטאָרבן? װאָס רעדט איר?
― װאָס איך רעד? אַז אָך און װײ איז מיר. ס'איז מײַנער אַ זון. אַ בן־יחיד. אײנאונאײנצי…
די אַלטע האָט נישט געקאָנט אױסרעדן דאָס װאָרט. זי האָט זיך אַראָפּגעלאָזט אַף אַ פֿירעקיקער קיכשטול באַ דער טיר, באַהאַלטן דאָס אַלטע געקנײטשטע פּנים אין איר אַלטן צעריסענעם פֿאַרטעך, און אירע ברײטע טרוקענע פּלײצעס האָבן געזאָגט, אַז די אַלטע װײנט יאָמערלעך.
דאָס װאָרט „געשטאָרבן“ איז אַ מיאוס װאָרט און האָט אין זיך, אַפּנים, אַ גװאַלדיקן כּוח. שלום מאיר מוראַװטשיק איז געבליבן אָפּהענטיק און האָט גאָר פֿאַרגעסן, אַז דער, װאָס איז געשטאָרבן, איז, אײגנטלעך, געװען זײַנער אַ בלוטיקער שׂונא. אַדרבא, עס האָט זיך אים גאָר אױסגעדאַכט, אַז ער האָט פֿאַרלױרן אַ גוטן פֿרײַנט, אַ נאָענטן פֿרײַנט. זײער אַ נאָענטן פֿרײַנט. מען קאָן זאָגן, אַן אײגענעם. אַ קלײניקײט ― ער און האָלצמאַן?ער האָט אָפּגעװאַרט אַ ביסל, נאָכדעם האָט ער זיך אַװעקגעזעצט צו איר נאָענטלעך, אַף אַ צװײטער קיכשטול:
― זענט איר, הײסט עס, זײַנע אַ מאַמע? מײַן פֿרײַנטס מאַמע? מײַן פֿרײַנט פֿלעגט מיר אָבער טאַקע דערצײלן אָפֿט פֿון זײַן מאַמען. כּמעט נישט אַרױסגעלאָזט די מאַמע פֿונעם מױל. „איך זאָל אַזױ דערלעבן זען מײַן מאַמע“ ― דאָס איז געװען באַ אים די גרעסטע שבֿועה. װאָס װײסט איר, װאָס פֿאַר אַ געטרײַען זון איר האָט געהאַט! װאָס פֿאַר אַ גוטער ברודער דאָס איז געװען! אַ גוטער ברודער? מיטן לעצטן ביסן זיך טײלן! און װער שמועסט מיט מיר ― נישט שײך צו זאָגן, אײן גוף, אײן נשמה, גאָט זאָל מיר אַזױ געבן גליק און הצלחה.
און נאָך אַ סך מעלות און שבֿחי ם האָט שלום־מאיר מוראַװטשיק געהאַט צו דערצײלן אַף זײַן געשטאָרבענעם פֿרײַנט פֿאַר דער אַלטער מאַמע, און עס האָט זיך אים אױסגעזען, אַז אַלצדינג, װאָס ער דערצײלט, איז תּורת אמת.
פֿאַר דער אַלטער מאַמען זײַנען די דאָזיקע װערטער געװען, פֿאַרשטײט זיך, אַ זאַלב צו איר פֿרישן װײטיק. דאַנקען גאָט, עס האָט זיך געפֿונען כאָטש אײנער אַ גוטער פֿרײַנט פֿאַר איר זון, װאָס איז נעבעך אױסגעגאַנגען, װי אַ ליכט, אײנער אַלײן, עלנט און װײַט פֿון דער הײם, אין דעם דאָזיקן װיסטן פֿינצטערן לאָנדאָן, װאָס װאָלט געמעגט אײַנגעזונקען װערן אַזױ װי סדום, װאָרעם װען נישט דאָס װיסטע פֿינצטערע לאָנדאָן, װאָלט דאָך איר זון נאָך געהוסט און געהוסט װער װײס װיפֿל יאָרן…
און די אָרעמע שׂרה־ברכה האָט אױסדערצײלט איר אומגליק פֿאַר איר זונס פֿרײַנט, טאַקע אָט דאָ אין קיך זיצנדיק, װי אַזױ איר הערש־בער האָט געהוסט, װי אַזױ ער האָט געבלוטיקט, װי אַזױ זי האָט אים געראַטעװעט, און װיפֿל דאָס האָט געקאָסט, װאָרעם אַ קלײניקײט איר זון? אַזאַ זון! און נאָכדעם װי אַזױ ער איז געשטאָרבן, װי אַזױ זי האָט נישט געװאָלט גלױבן, װאָרעם װי קאָן איר זון שטאַרבן? אַזאַ זון?! און נאָכדעם װי אַזױ מע האָט אים צוגענומען, נישט באַהאַלטן, װי מע באַהאַלט באַ אונדז, מיט אַ מטה, מיט כּלים, מיט שמשׂים. װער? װאָס? געקומען עטלעכע מלאכי־חבלה מיט שװאַרצע ספּאָדקעס, מיט אַ הױכן שװאַרצן װאָגן, אַרױפֿגעכאַפּט און אַװעקגעפֿירט, נישט געלאָזט אַפֿילו זיך אָנװײנען, װי עס געהער צו זײַן. עפּעס טאַקע נאָר אַן אױסכאַפּעניש איז אַף אים געקומען, קומען זאָל אַף זײ אַלעמען דאָ אַן אױסכאַפּעניש אין אײן טאָג, רבונו־של־עולם!
― קװאַ! קװאַ! קװאַ! ― האָט זיך געלאָזט הערן פֿון די אינעװײניקסטע חדרים אַ מאָדנע קװיטשיק קולכל, װאָס האָט געקאָנט זײַן אַ פּישטשן פֿון אַ קלײן הינטל, אָדער אַ מיאַוקען פֿון אַ קעצל.
מוראַװטשיק האָט אױסגעדרײט דעם קאָפּ, געכאַפּט אַ קוק אַף דער אַלטער, װאָס איז מיטאַמאָל אַנטשװיגן געװאָרן. זי האָט זיך אױפֿגעכאַפּט פֿונעם אָרט, נישט געװוּסט, װוּהין זי זאָל זיך װאַרפֿן, האָט זי אַראָפּגעלאָזט דעם קאָפּ און געבליבן שטײן אינגאַנצן אַ פֿאַרלױרענע.
שלום־מאיר, װאָס איז געװען נישט אַזױ אַלט װי געניט, האָט נאָכן טאָן, אַפּנים, פֿאַרשטאַנען, װאָס דאָס איז פֿאַר אַ מין קװאָקען, און ער האָט זיך אױסגעדרײט מיטן פּנים צו דער אַלטער און אַף זײַן הײזעריק קול אַ פֿרעג געגעבן:
― אַ „יאַטל“?
נישט באַקומען דערױף קײן ענטפֿער, האָט ער געשטעלט אַן אַנדער פֿראַגע:
― װעמענס „יאַטל“?
נישט באַקומען קײן ענטפֿער דערױף אױך און באַטראַכט די אַלטע, װי זי שטײט נעבעך אַ פֿאַרלױרענע, האָט ער געפֿונען פֿאַר נײטיק מער נישט פֿרעגן גאָרנישט. ער האָט נאָר אַ זאָג געגעבן פֿון זיך, גלאַט אין דער װעלט אַרײַן:
― אַ רעשטל צו די צרות?
― אַ רעשטל צו די צרות! ― האָט אַ זאָג געגעבן אױך די אַלטע און האָט זיך צוגעזעצט צוריק צום אַרײַנגעקומענעם גאַסט, צו איר זונס פֿרײַנט. ― איר האָט דאָס געזאָגט, לאָמיר האָבן אַזאַ יאָר, ס'איז טאַקע אַ רעשטל, אױ, אַ רעשטל צו די צרות!… ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―
דאַכט זיך, װאָס ליגט אַזעלכעס אין די פֿינף װערטער: „אַ רעשטל צו די צרות?“ זײ זײַנען אָבער געזאָגט געװאָרן אַזױ צו דער צײַט און מיט אַזאַ ריכטיקן טאָן, אַז זײ זײַנען געװען אַ שליסל אַף צו עפֿענען דער אַלטערס מױל און דער אַלטערס האַרץ, און זי האָט פֿאַר איר זונס פֿרײַנט דערצײלט אַלצדינג, דעם גאַנצן אמת ― דאָס, װאָס האָט געזאָלט װיסן נאָר זײ אינצװײען: זי און איר טאָכטער זלאַטקע, און גאָט אַ דריטער…
קאַפּיטל פֿינף און זעכציק
שלום־מאיר מוראַװטשיק ― אַ גוטער פֿרײַנט
אַ מענטש קאָן גאָרנישט װיסן, װער ס'איז אים אַ גוטער פֿרײַנט און װער אַ שׂונא. אַן עבֿירה, װאָס דער דירעקטאָר האָלצמאַן קאָן נישט אױפֿשטײן פֿון קבֿר און אַ קוק טאָן אַף זײַן בלוטיקן שׂונא שלום־מאיר מוראַװטשיק, װי ער לײגט זיך אַװעק פֿאַר זײַן אַלטער מאַמע שׂרה־ברכה און פֿאַר זײַן שװעסטערל זלאַטקע. ער װאָלט זיכער ניט געגלױבט זײַנע אױגן. ער װאָלט געשטױנט, װי אַזױ אָט דער שלום־מאיר, װעמענס פּנים ער האָט נישט געקאָנט זען אָן דעם, ס'זאָל אים נישט „אױפֿקאָכן אַלע געבליטן“, פֿאָרט איצט מיט זײַן מאַמע און שװעסטער אַף דער שיף קײן אַמעריקע, טײלט זײ צו „כּל הפֿאַרגעניגנס“, לױפֿט אַרײַן אַלע מאָל צו זײ אין דער קאַבינע צװײטער קלאַס, געװױר װערן, װאָס פֿעלט זײ, װאָס פֿאַרלאַנגען זײ, טאָמער דאַרפֿן זײ עפּעס?
דער אַלטער שׂרה־ברכה און איר טאָכטער זלאַטקע פֿעלט אָבער גאָרנישט און זײ פֿאַרלאַנגען נישט קײן זאַך און זײ דאַרפֿן נישט קײן זאַך. זײ בײדע זיצן איבער אַ קלײן באַשעפֿענישל, אַ נפֿשל, װאָס איז אײַנגעהילט אין װינדעלעך און אײַנגעװיקלט אין קישעלעך און קוקט אַרױס װי אַ ליאַלקע אַף גאָטס װעלט מיט אַ פּאָר אײגעלעך, בלױע װי דער הימל און קלאָר װי די שײַן. און אַ מײַלעכל האָט עס, װי אַ פֿײגעלע, און דאָס פּנימל באַ דעם איז װי פֿאַרטראַכט, גלײַך װי עס האָט שױן אײגענע מחשבֿות. אַך, װי גוט דאָס איז, װאָס זײ האָבן געטראָפֿן מיט זײער נסיעה אין אַזאַ צײַט, װען דער ים איז שטיל „װי שבת נאָכן טיש“. געלױבט דער אײבערשטער! נישט אַזױ פֿאַר זיך דאַנקען זײ גאָט, װי פֿאַר אָט דעם נפֿשל. נעבעך אַ גאָטס באַשעפֿענישל ― װאָס װײס עס? און אַ קלײן קינד, האָבן זײ געהערט זאָגן, לײַדט נעבעך אַפֿן װאַסער נישט װינציקער װי אַ גרױסער. נישט מער ― אַן עופֿעלע, אַ שטומע צונג…
אַ מאָדנע זאַך מיט די צװײ! מילא פֿון זלאַטקען שמועסט מען נישט. זלאַטקע, אַז זי איז נאָך געלעגן אין געהאַקטע װוּנדן, געמײנט, אַז ס'איז אַן עק, זי געזעגנט זיך מיטן לעבן, ממש געזען פֿאַר זיך דעם מלאך־המות, נאָר דערהערט דעם ערשטן פּיסק פֿונעם געבױרענעם װעזן, האָט זי זיך שױן געבעטן, מען זאָל איר װײַזן דאָס, װאָס איז געבױרן געװאָרן. און פֿון דער ערשטער מינוט, װאָס זי האָט דאָס דערזען, האָט זיך דערװעקט אין איר אַ געפֿיל פֿון רחמנות אָן אַן ערך צום דאָזיקן נפֿשל, און עס זײַנען איר אין אײן מינוט פֿאַרגאַנגען אַלע װײטיקן, פֿאַרהײלט אַלע װוּנדן. װוּ איז אַהינגעקומען דער בזיון, װאָס זי האָט געמײנט פֿריִער, אַז זי װעט אים זיכער נישט אַריבערטראָגן? װוּ זײַנען אַהינגעקומען אירע פֿריִערדיקע געדאַנקען װעגן דעם, װאָס מע זאָל זי װעלן עמעצער איבערפֿאָרן אין דעם טומלדיקן גיהנום, װאָס הײסט לאָנדאָן, אַבי פּטור צו װערן אײנמאָל פֿאַר אַלעמאָל פֿון דער חרפּה, װאָס האָט זיך, װי אַ מוראדיקער װאָלקן, געטראָגן אַקעגן איר מיט סכּנות־נפֿשות!? אַלע געדאַנקען און אַלע געפֿילן האָבן אָפּגעטראָטן דעם אײן און אײנציקן געדאַנק, דעם אײן און אײנציקן געפֿיל, אַז זי איז אַ מאַמע…
אױב דאָ איז פֿאַראַן װעמען צו באַװוּנדערן ― איז דאָס די אַלטע שׂרה־ברכה. פֿאַר איר איז דאָס יאָ געװען, װי אַ דונער אין מיטן העלן טאָג, װי צען מױערן װאָלטן אײַנגעפֿאַלן אַף איר, װי הונדערט האַרמאַטן װאָלטן איר געטראָפֿן גלײַך אין האַרצן אַרײַן.
דאָס איז געװען סאַמע אין דער צײַט, װאָס זײ זײַנען געזעסן שבֿעה זי מיט איר טאָכטער נאָך איר געטרײַען זון. זײערע אױגן האָבן שױן לאַנג אױסגעטריקנט. די קװאַלן פֿון טרערן האָבן זיך שױן לאַנג אױסגעלאָזן. און אַ מאָדנע פּוסטקײט איז אַרײַנגעטראָטן אין זײערע הערצער, און אַ מוראדיקע סומנעקײט מיט אַ מרה־שחורה האָט אַרומגענומען זײערע נשמות.
― הײַנט איז דער זעקסטער טאָג, ― האָט זיך די מאַמע אָנגערופֿן צו דער טאָכטער. ― אם־ירצה־השם, איבערמאָרגן שטײען מיר שױן אױף. װאָס װעלן מיר טאָן? װוּהין װעלן מיר גײן? צו װעמען װעלן מיר זיך קערן און װענדן?
די אַלטע איז שױן גרײט געװען װידער אַמאָל איבעראַנײַס זיך צעװײנען, איז איר פּלוצעם די טאָכטער געפֿאַלן אַפֿן האַלדז, אַרומגעכאַפּט קושן די אַלטע מאַמע, מוראדיק רױט געװאָרן, זיך אָנגעכאַפּט מיט בײדע הענט באַם בױך און אױסגעלאָזט מיט אַ געשרײ:
― מאַמע! ראַטעװע ― איך בין פֿאַרבײַ!…
― גאָט איז מיט דיר, טאָכטער! אַ דונער האָט מיך געטראָפֿן ― װאָס איז דיר? װאָס איז דיר?
די טאָכטער האָט גענומען ברעכן די הענט, כאַפּן זיך אַלע מינוט באַם בױך, זיך שלאָגן אין קאָפּ, רײַסן פֿון זיך שטיקער פֿלײש און נישט אױפֿגעהערט צו שרײַען אין אײן קול:
― מאַ ― מע! איך בין פֿאַרבײַ!…
עס איז געשען אַ נס, אָדער אפֿשר איז דאָס געװען דער אינסטינקט פֿון אַ פֿרױ אַ מוטער ― די אַלטע שׂרה־ברכה האָט געכאַפּט אַף זיך דעם צעריסענעם בורנעס, פֿאַרגעסן דעם בזיון, פֿאַרגעסן אַלצדינג אַף דער װעלט, אַרײַנגעלאָפֿן צו אײן שכנה, צו דער אַנדערער, זיך דערפֿרעגט אַף אַן אַקושערקע ― און נאָך אַ שװערער נאַכט, אין װעלכער איר טאָכטער, איר אױג אין קאָפּ, האָט זיך געראַנגלט מיטן מלאך־המות, געשװעבט צװישן לעבן און טױט, האָט זי גאָט באַגליקט ― שױן צום טאָג גלײַך ― מיט אַן אײניקל… ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―
אַן אױסגעמאַטערטע, אַ בלאַסע, אַן אױסגעצערטע, איז זלאַטקע געלעגן אין בעט. די צעװאָרפֿענע שװאַרצע האָר האָבן זיך צעשפּרײט אַפֿן װײַסן קישן. איר שפּיציק נעזל האָט זיך נאָך מער פֿאַרשפּיצט, די אױגן האָבן געבלאָנדזשעט, זיך געצױגן מער אַהין, צופֿוסנס, װוּ אײַנגעװיקלט אין אַ לײַלעך האָט זיך גערירט און גערודערט אַ לעבעדיקע זאַך. זי האָט זיך צוגעהערט מיט נײַגעריקײט, װי עפּעס שנאָרכט און פּאָרשקעט און פּישטשעט און קאַװיוטשעט שטיל, װי אַ קעצעלע.
יונג און שײן איז געװען די דאָזיקע געװינערן. דאָס פּנים קינדיש, בלוט און מילך. די הענטלעך קלײן. די ברוסט האַרט און שעמעװדיק. און אַלץ אינאײנעם האָט זיך װי געבעטן און באַקלאָגט זיך: ייִדישע קינדער, אױ־װײ, איך בין נאָך נישט אַלט קײן אַכצן יאָר!“…
גאַנץ אַנדערש האָט אױסגעזען שׂרה־ברכה. די אַלטע מאַמע האָט פֿאַרקאַטשעט די אַרבל ביז די ברײטבײניקע עלנבױגנס, אַרױסבאַװיזן די אָפּגעשטאַנענע אָנגעדראָלענע אָדערן פֿון אירע ברײטע טרוקענע הענט, פֿאַרלײגט די פֿאַטשײלע אַף יענער זײַט אױערן, אונטערגעשטעקט דעם פֿאַרטעך, געבראַכט צו טראָגן אַ שװערע הילצערנע באַליע, װאָס מע װאַשט גרעט, צוגעשטעלט אַן אָקראָפּ אַף צו באָדן דאָס קינד און געזידלט, געשימפֿט און געטאַדלט די שטאָט לאָנדאָן מיט אירע אײַנװױנער אַף װאָס די װעלט שטײט.
― אַ שטאָט ― אײַנגעזונקען זאָל זי װערן! אַ הױף ― פֿאַרברענט זאָל ער װערן! שכנים ― אַף קײן גוטן אָרט זאָלן זײ נישט שטײן! עס זאָל זיך נישט געפֿינען צװישן ייִדן אַ מולטער, אַ הילצערנער מולטער!…
הקיצור, די אַלטע איז אַרײַן אין איר מאַמע־ראָלע, גלײַך װי זי װאָלט זיך צו דעם געריכט שױן פֿון לאַנג, גלײַך װי זי װאָלט געװוּסט, װאָס דאָ װעט פֿאָרקומען… װאָס זאָלט איר קלערן? אַװדאי איז איר װײטיק גענוג גרױס און דער בזיון נאָך גרעסער. עס זאָל זיך איר עפֿענען אַ גרוב, װאָלט זי זיך אַרײַן אַ לעבעדיקע. נאָר װאָס זאָל מען טאָן?? זי װעט דאָך נישט אַװעקזעצן זיך איצטער זאָגן מוסר דער טאָכטער, װאָס איז נאָר װאָס איבערגעקומען אַזאַ סכּנה. לאָז נאָר דער אײבערשטער העלפֿן, זי זאָל אױפֿשטײן בשלום, װעט זי איר נישקשה, אױסלומרן װי עס געהער צו זײַן. זי װעט זיך שױן צו איר אַ נעם טאָן, איר געבן אַ װיסטן סוף: זאָג נאָר טאָכטער לעבן! װי אַזױ און װען און װוּ און… פֿון װעמען? פֿאַרפֿינצטערט און פֿאַרװיסט זײַנען זײ בײדע געװאָרן ― װאָס װעלן זײ טאָן? װוּהין װעלן זײ גײן? צו װעמען װעלן זײ זיך קערן און װענדן?“…
דאָס װעט אָבער אַלץ זײַן נאָכדעם. שפּעטער, נישט איצט. איצט דאַרף מען זי צוזען, צופּילנעװען, צושטעלן צװײ מאָל אין טאָג אַ יײַכל… אַ קימפּעטאָרן, אַן ערשטלינג ― אַ דונער האָט זי דערשלאָגן!… און דאָס קינד? װאָס איז שולדיק דאָס קינד? גאָט די נשמה. אַ לעבעדיק באַשעפֿעניש. אַ צער־בעל־חײם. ס'זאָל װעלן אַלײן זיך אָפּטראָגן, װאָלט עס אַװדאי געװען אַ חכמה פֿון דעם. נעמען דאָס און דערװערגן ― דאָס נישט. אָדער אָפּקאָכן מיט זודיק װאַסער ― דאָס אױך נישט. מען איז דאָך עפּעס ייִדישע קינדער אַף דער װעלט, צי נײן? אַ שטיקל גליק כאָטש, װאָס ס'איז געבױרן געװאָרן אַ מײדל, נישט קײן ייִנגל: פֿאַרשפּאָרט אַ ברית ― װינציקער מיט אַ בזיון… און װי אַף צו להכעיס, אַ געזונט מײדל, קײן עין־הרע, אַ מױד! און שײן איז דאָס ― טאַקע נאָר אַף טשעקאַװעס. אַלע שכנות זאָגן, אַז זײ האָבן אַזאַ קינד שױן לאַנג נישט געזען. אין װעמען איז דאָס געראָטן?
― אין װעמען? אינעם טאַטן, ― זאָגט זײ שׂרה־ברכה. ― ער איז אַ שײנער יונג, אַ שנײַדער, אין אַמעריקע איז ער…
שׂרה־ברכה פֿילט, אַז עס ברענט אַף איר דאָס אַלטע פּנים פֿאַר בושה. אָפּגעלעבט אַזױפֿיל יאָרן, און אַף דער עלטער געװאָרן אַ ליגנערן, אַז אָך און װײ איז צו אירע גרױע האָר און אַ קלאָג אַף אירע שׂונאימס קעפּ, זײַן זאָלן זײ אַלע די כּפּרה פֿאַר איר קינד מיט אים אינאײנעם!…
װעמען די אַלטע האָט געמײנט מיטן נאָמען „אים“ ― דאָס איז נישט אַזױ שװער צו טרעפֿן… שײן איז נאָר דאָס, װאָס זלאַטקע איז שױן אױפֿגעשטאַנען פֿון קימפּעט, שױן אַרומגעשלעפּט זיך איבער דער שטוב ― און שׂרה־ברכה האָט איר קײן װיסטן סוף נאָך אַלץ נישט געגעבן. עס איז געװען לחלוטין איבעריק. ערשטנס דאָס קינד, אַן עופֿעלע. מע דאַרף עס באָדן ― װאָס װײס זלאַטקע? משטײנס געזאָגט, אַלײן אַ „פּיס־קאַליאַ“. און צװײטנס, אָט דער הײזעריקער שלימזל, איר זונס גוטער פֿרײַנט, שלום־מאיר מוראַװטשיק, ער האָט זיך פֿאַרנאַדיעט צו זײ אין שטוב, אָנגעהױבן גײן צװײ מאָל אַ טאָג און פֿאָרגעלײגט דער אַלטער שׂרה־ברכה אַ פּלאַן, װאָס האָט באַדאַרפֿט אױסלײזן זײ פֿון אַלע צרות און פֿון אַלע בזיונות. ער מײנט חלילה נישט דערבײַ קײן זאַך. אַדרבא. ער טוט עס נאָר אױס רײנע גוטפֿרײַנדשאַפֿט צו איר און צו איר זון, עליו השלום, װאָס איז געװען זײַן בעסטער אײנציקער פֿרײַנט ― „גאָט זאָל אים אַזױ געבן גליק און הצלחה“.
קאַפּיטל זעקס און זעכציק
אַ מענטש אָן אַ גאַל
תּחילת איז אונדזער מוראַװטשיק ― עס קאָן זײַן ― טאַקע נישט אױסן געװען קײן זאַך. אַרײַנשטעקן אַ נאָז אין יענעמס טעלער, געװױר װערן, מיט װאָס דאָרט שמעקט, און דינען יענעם מיט אַן עצה, ― דאָס איז אַ ייִדישע זאַך. נישט מער, שלום־מאירס נאָז האָט אַ ביסל צו אַ שאַרפֿן חוש־הריח. דאָס װאָס אַן אַנדערער באַדאַרף האָבן דערױף װאָכן און אפֿשר חדשים, װעט דאָס אײַך מוראַװטשיק דערגײן אין אַ טאָג. אָט דער דאָזיקער מענטש האָט אין זיך אַ כּוח! ― באַלד װערט ער אײַך אַ גוטער ברודער, און איר װעט אים פֿאַרטרױען, װי אַן אײגענעם, אױסדערצײלן, װאָס באַ אײַך אונטער די נעגל טוט זיך. נישט נאָר די אַלטע שׂרה־ברכה, נאָר אַפֿילו די שעמעװדיקע זלאַטקע האָט אים געקוקט אין מױל אַרײַן און זיך צוגעהערט צו זײַן הײזעריקע שטימע און צו זײַנע װערטער, װאָס האָבן זיך, װי אַ בױמל, געגאָסן צו זײ אין האַרצן אַרײַן. ער האָט צו זײ געזאָגט:
― װאָס זאָל איך מיט אײַך טאָן, אַז איר, מומעניו, זענט אַ ייִדענע פֿון דער אַלטער װעלט, און אײַער טאָכטער איז אַ שעפֿעלע? איר פֿרעגט מ י ך, װעל איך אײַך זאָגן אַקוראַט, װאָס דאָ טוט זיך, איך װעל אײַך לײענען װי פֿון אַ ביכל. איך קען מײַנע לײַט, פֿאַרשטײט איר מיך, אױסגעבונדן. איך בין דאָך עפּעס אַלײן אַן אַקטיאָר. דער חבֿרהמאַן, אַף װיפֿל איך קען אים פֿון דער הײם, נאָך פֿון האָלענעשטי, ― איך געדענק אים װי דורכן שלאָף ― איז אַ בחור, לאָמיר האָבן אַזאַ יאָר. נישט מער, ער איז אַװעק קײן אַמעריקע, איז ער אַרױס פֿון די האָלאָבליעס און פֿאַרגעסן דעם זײַ־געזונט, װי זאָגט מע באַ אונדז; „דאַלי אָטשי, דאַלי סערדצע“. איז אָבער אין אַמעריקע פֿאַראַן אַ זאַקאָן, באַלד אַז אַ בחור טוט אָפּ אַזאַ מעשׂה, װאָס סע קומט אים דערפֿאַר אַ קניפּ אין בעקל (באַ די װערטער כאַפּט ער אַ קוק אױפֿן „יאַטל“, װאָס באַ זלאַטקען אַפֿן שױס, און זלאַטקע װערט רױט װי אַ צװיק און לאָזט אַראָפּ די אױגן… ) מאַכט מען נישט מיט אים קײן לאַנגע שהיות: אײנס־צװײ־דרײַ ― און „הרי אתּ מקודשת לי בטבעת זי, האַלט מיך צי, איך פֿלי, איך פֿלי“… און טאָמער חלילה זאָגט ער לא, איז דערױף פֿאַראַן אַ חד־גדיא: דאָרט רופֿט מען עס „קונקעל־מונקעל“, אָדער „סיקסינג“*; איך װײס, כאָטש איך בין דאָרט נישט געװען. איך גײ ערשט אַהין; איך האָב דאָרט, פֿאַרשטײט איר מיך, אַ ביזנעס צו אײנער אַ באַרימטער זינגערין, אַ פּרימאַדאָנע, װאָס אױב עס װעט מיר געראָטן, װעל איך מאַכן המוציא מיט האָניק און װעל אָנשלאָגן אָט אַזאַ היטל מיט גאָלד ― דאָלאַרן רופֿט מען עס באַ זײ. דאָלאַרן, דאַרפֿט איר װיסן, איז אַ גוטע מטבע. פֿאַר אײן דאָלאַר באַקומט מען באַ אונדז אַזױ גרױס װי צװײ קאַרבױנים… װאָס זשע, הײסט עס, האָב איך אײַך געװאָלט זאָגן? יאָ, אַז פֿאָרן, זאָלן מיר פֿאָרן אינאײנעם, װאַרעם איך, אַז איך װעל נעבן אַ רעד ―――――
* סינג־סינג ― טורמע. מיט דעם בחור, װעט דאָס זײַן ױאמר ― און ער האָט געזאָגט, אַל ― צו, משה ― משהן, לאמר ― אַזױ צו זאָגן. איך, פֿאַרשטײט איר מיך, האָב פֿײַנט ציגעלע־מיגעלע, און אַן אַקטיאָר מיט אַן אַקטיאָר איז גאָר אַנדערע דיבורים. באַ מיר, זײַט זיכער, װעט ער שױן גײן אַפֿן דראָנזשיק! איר מײנט, מחמת װאָס טו איך עס? מער נישט פֿאַר רחמנות. איך האָב רחמנות אַף אײַער טאָכטער און איך װיל, אַז איר „יאַטל“ ― אַף מיר אַזאַ יאָר, װאָס פֿאַר אַ „יאַטל“ דאָס איז ― זאָל האָבן אַ טאַטן. מער װיל איך גאָרנישט, גאָט זאָל מיר אַזױ געבן גליק און הצלחה.
שלום־מאיר מוראַװטשיק האָט זיך נישט באַגנוגנט מיט װערטער אַלײן. באַ אים איז אַ כּלל: איז ער עמעצן איבערגעגעבן ― איז מיטן גוף און מיט דער נשמה און מיטן לײַב און לעבן. ער האָט נישט געקאָנט צוזען, װי די אַלטע שׂרה־ברכה טראָגט זיך אַלײן אַלעמאָל אָדער מיט אַ ברעמעק האָלץ, אָדער מיט אַ באַרעל מיסט. „לאָזט מיך, װעל איך אײַך װײַזן, װי אַזױ מע טראָגט האָלץ, אַז ס'זאָל זיך אײַך אױסװײַזן, אַז ס'איז נישט קײן האָלץ, נאָר פֿעדערן“. אָדער: „נישט אַזױ נעמט מען אַ באַרעל מיסט. אַ באַרעל מיסט נעמט מען אָט אַזױ“.
דעסגלײַכן האָט ער נישט געקענט לײַדן, װאָס זלאַטקע טױטשעט זיך מיטן „יאַטל“ גאַנצע טעג מיט גאַנצע נעכט. אמת, ער אַלײן האָט קײן „יאַטלעך“ קײנמאָל נישט געהאַט. הלװאַי װײַטער, דערפֿאַר האָט ער אַ שװעסטער, אַפֿילו נישקשה פֿון אַ קבצנטע, נאָר אַ קינדלענדיקע איז זי מיט סכּנת נפֿשות! זי האַלט פֿון דער מאָדע „צװײ־קינדער־סיסטעם“ און האָט אַלע יאָר אַ צװילינג. דעריבער איז ער אַזױ געניט אין די זאַכן. ער װײס אַפֿילו אַ סגולה, װאָס מע טוט, אַז אַ קינד זאָל אױפֿהערן שרײַען.
און נישט לאַנג געטראַכט, כאַפּט ער אַרױס באַ זלאַטקען פֿון די הענט דאָס קינד, װאָס האָט אין דער מינוט געהאַלטן סאַמע אין רעכטן שרײַען, און האָט דאָס גענומען װאַרפֿן מיט בײדע הענט רעכטס און לינקס אַרױף און אַראָפּ, אַזױ אַז דאָס „יאַטל“ איז טאַקע אַנטשװיגן געװאָרן, נאָר דערפֿאַר איז אָבער באַ זלאַטקען שיִער דאָס האַרץ נישט אײַנגעפֿאַלן פֿאַר שרעק.
פֿאַר איר אײגענעם ברודער האָט זלאַטקע אין איר גאַנצן לעבן נישט אַרױסגעזאָגט קײן הונדערטחלק פֿון דעם, װאָס זי האָט אַרױסגעזאָגט פֿאַר אָט דעם מוראַװטשיקן. אים האָט זי פֿאַרטרױט אָט דאָס, װאָס זי האָט אַפֿילו פֿאַר איר אײגענער מאַמען נישט פֿאַרטרױט.
דאָס איז געװען אין אַ פֿרימאָרגן, װען שׂרה־ברכה איז געװען אין מאַרק אײַנקױפֿן אַף „דינער“ און זלאַטקע איז געבליבן מיט מוראַװטשי־קן אַלײן, ― יענעם פֿרימאָרגן איז זלאַטקע געװען מאָדנע אױפֿגערעגט.
― איך האָב צו אײַך אַ בקשה, ― האָט זי אים אַ זאָג געגעבן מיט אַ געבראָכן קול און האָט שױן חרטה געהאַט. נאָר אָנגעהױבן ― איז פֿאַרפֿאַלן.
― װאָס פֿאַר אַ בקשה, קעצעלע? אין פֿײַער און אין װאַסער.
מיט ציטערנדיקע הענט האָט זלאַטקע אַרױסגענומען פֿון בוזעם אין אַ געלער פֿאַטשײלע אײַנגעװיקלט עפּעס אַ זאַך. די דאָזיקע „זאַך“ איז איר פֿאַרבליבן פֿון איר ברודער. ער האָט דאָס איר איבערגעגעבן אַ שעה פֿאַרן טױט, אָנגעזאָגט איר, מיט האַלבע װערטער שױן, „זי זאָל דאָס היטן, װי דאָס שװאַרצאַפּל פֿון אױג, אַז קײן פֿױגל זאָל פֿון דעם נישט װיסן, אַפֿילו די מאַמע“… באַ די דאָזיקע װערטער האָט זיך האָלצמאַן פֿאַרהוסט, אָנגעהױבן גוסן און מער נישט געקאָנט שױן זאָגן גאָרנישט נישט…
אָפּגעגעבן די „זאַך“ צו איר נײַעם פֿרײַנט, האָט זלאַטקע דערפֿילט, אַז ס'איז איר אַראָפּ אַ שטײן פֿונעם האַרצן. זי האָט צו אים געזאָגט:
― איך גיב אײַך אַװעק אָט דאָס קניפּל ― אונדזער גאַנצן חיות. איך פֿאַרטרױ אײַך מײַן נשמה. נעמט אָט דאָס אָ און טוט מיט דעם, װאָס איר װילט, אַבי ברענגט מיך צו א י ם, אַזױ װי איר האָט דאָס געזאָגט…
מער האָט די אָרעמע זלאַטקע נישט געקאָנט רײדן. אַ גאַנצער שטורעם האָט זיך אױפֿגעהױבן באַ איר אין האַרצן און עס האָבן זי געשטיקט די טרערן. שלום־מאיר מוראַװטשיק איז געװען גערירט, אַז ער האָט גאָר נישט אַרײַנגעקוקט, װאָס אין קניפּל טוט זיך, און האָט דאָס, װי אַ קונצנמאַכער, אַראָפּגעלאָזט גלײַך אין קעשענע. אַגבֿ איז אָנגעקומען די אַלטע, און ער האָט מער נישט געקאָנט אַז אַ טרײסל טאָן זלאַטקען באַ דער האַנט און אַ זאָג טאָן איר:
― זײַט זיכער, ליובעניו, זאָל מײַן נאָמען נישט הײסן מוראַװטשיק.
נישט שפּעטער װי אַף מאָרגן איז מוראַװטשיק געקומען צו גײן אַ געראַזירטער און אָנגעטאָן פֿון קאָפּ ביז פֿיס אין שפּאָגלנײַעם װי אַ חתן צו דער חופּה און אַ זאָג געגעבן ברײטלעך:
― הערט זשע אױס, מומעניו, די מעשׂה דערפֿון איז אַזױ. מײַנע ביזנעס, דאַנקען גאָט, גײען אַ סך בעסער, װי איך האָב גערעכנט. ס'איז גאָלע גימל אַרום און אַרום. נישט מער אײן זאַך: מע רופֿט מיך קײן ניו־יאָרק. אױב איר װילט פֿאַרגעסן אין אַלע צרות און האָבן נחת אַף אײַערע עלטערע יאָרן, זאָלט איר נישט מאַכן קײן לאַנגע שהיות און שױן נעמען, װי זאָגט ער, דאָס פּעקל מיטן זעקל, איך מײן די טאָכטער מיטן „יאַטל“, און הלך משה מרדכי מיטן רעכטן פֿוס. איך טו אַ שפּרונג נאָך טיקעטס, שיפֿסקאַרטן הײסט עס, און פֿון קײן געלט זאָלט איר מיר נישט רײדן. גאָט װעט העלפֿן װעלן מיר זיך צערעכענען…
שׂרה־ברכה האָט זיך איבערגעקוקט מיט איר טאָכטער. זי האָט נישט פֿאַרשטאַנען, װאָס דאָס איז פֿאַר אַ מין אָנשיקעניש? דאַכט זיך אַ שלימזל ― און נעמט אַף זיך אַזױ פֿיל! און פֿאַר גרױס התפּעלות, אַפּנים, האָבן זיך אַראָפּגעקײַקלט אַראָפּ איבער איר אַלט געקנײטשט פּאַרמעט־פּנים צװײ קײַלעכדיקע טרערן, װי באָב. זי האָט נאָר װאָס געקליבן זיך אָפּדאַנקען איר זונס גוטן פֿרײַנט, אים בענטשן און װינטשעװען אים, װי ער האָט דאָס באַ איר כּשר פֿאַרדינט, האָט ער זיך פֿאַרשטעלט מיט די הענט בײדע אױערן און איז אַװעק, גאָרנישט געװאָלט הערן אַפֿילו.
― שײן! שײן! שײן! אַ גוטן טאָג. איך לױף נאָך בילעטן, און איר גרײט זיך אין װעג אַרײַן. מאָרגן פֿאָרן מיר. אַדיעו.
― ביסט עפּעס אַ מבֿין? אַ מענטש אָן אַ גאַל! ― האָט די מוטער אַ זאָג געגעבן צו דער טאָכטער, אױפֿגעהױבן און אַראָפּגעלאָזט בײדע הענט און געבליבן שטײן אין מיטן שטוב.
― אַ מענטש אָן אַ גאָל, ― האָט איר טאָכטער צוגעגעבן, און בײדע האָבן זײ זיך גענומען גרײטן אין װעג אַרײַן.
קאַפּיטל זיבן און זעכציק
ראַפֿאַלעסקאָס גרױסער דורכפֿאַל
מיר האָבן איבערגעלאָזט אונדזער יונגן העלד ראַפֿאַלעסקאָ צװישן צװײטן און דריטן אַקט מיט דער פּרימאַדאָנע הענריעטאַ שװאַלב, װי זי האָט זיך אַרײַנגעריסן צו אים מיט אַ געלעכטער אין גאַרדעראָבע פּונקט אין דער מינוט, װען ער איז נאָר װאָס געװױר געװאָרן פֿונעם באַרבער, אַז אין טעאַטער אַף זײַן פֿאָרשטעלונג געפֿינט זיך ראָזאַ ספּיװאַק.
― אַ קאָמעדיע מיט אונדזערע אַפּטאַונער אַריסטאָקראַטישע קאָלעגעס. אַ קאָמעדיע, אַ װאָדעװיל, כאַ־כאַ־כאַ! דו װײסט? זײ זײַנען דאָך אַנטלאָפֿן געװאָרן, כאַ־כאַ־כאַ!
ראַפֿאַלעסקאָ, װאָס האָט געהאַלטן באַ אַרױסלױפֿן פֿון דער גאַרדעראָבע, אַלײן נישט צו װיסן װוּהין, באַגעגנט זיך מיט הענריעטען, האָט ער זיך אַ נעם געגעבן צוריק און אױטאָמאַטיש אַ פֿרעג געגעבן באַ איר: ,,װער איז אַנטלאָפֿן געװאָרן?“ דערױף האָט הענריעטאַ דערלאַנג גאַנץ בלאַזנע אַ שמיר איבער דער נאָז.
― דו גרינער אַגרעס װאָס דו ביסט! דו װײסט גאָרנישט װאָס פֿאַראַ געהױבענע געסט מיר האָבן דאָ געהאַט? גרישאַ סטעלמאַך און ראָזע ספּיװאַק… אין לאָזשע נומער דרײַ זײַנען זײ געזעסן. די צװײטע פֿון דער דירעקטאָר־לאָזשע. מיר האָבן זיך מיט איר באַקענט… עס זײַנען איר געפֿעלן מײַנע בראַסלעטן. איך האָב איר געזאָגט, אַז דאָס האָב איך אַ מתּנה פֿון דיר. זי האָט זיך נאָכגעפֿרעגט, פֿון װאַנען דו ביסט…
― װאָס זשע האָסטו איר געזאָגט?
― װאָס זאָל איך איר זאָגן? איך האָב איר געזאָגט, אַז דו ביסט פֿון בוקאַרעשט, כאַ־כאַ! די רומענישע קעניגן, כאַ־כאַ־כאַ! מע קאָן שטאַרבן פֿאַר געלעכטער. נאָר דאָס איז נאָך אַלץ גאָרנישט אַקעגן דעם, װי זײ זײַנען אַנטלאָפֿן פֿון טעאַטער. װער עס האָט זײ נישט געזען לױפֿן, דער האָט גאָר קײן שענערס נישט געזען, כאַ־כאַ־כאַ!
ראַפֿאַלעסקאָ האָט זיך גענומען װישן דעם קאַלטן שװײס, װאָס איז אים אַרױסגעטראָטן אַפֿן שטערן, און ער האָט זי קאַלטבלוטיק, אַף װיפֿל ס'איז נאָר מעגלעך געװען, אַ פֿרעג געגעבן:
― װאָס זשע האָבן זײ אײגנטלעך באַדאַרפֿט אַנטלױפֿן?
― אַפּנים, ס'איז זײ באַ אונדז נישט געפֿעלן, כאַ־כאַ, אַזעלכע אַריסטאָקראַטן! אַ קלײניקײט? איך האָב נאָכגעקוקט די גאַנצע צײַט, װאָס דו האַסט געשפּילט, איז דאָס פּאָרל געזעסן און געלאַכט, כאַ־כאַ־כאַ!…
אין דעם קלאָגעדיקן ראָמאַן פֿון אונדזער העלד צו דער פּרימאַדאָנע שװאַלב זײַנען געװען פֿאַרשײדענע מאָמענטן. עס זײַנען געװען צײַטן, װען ער האָט זי פֿײַנט געהאַט פֿאַר איר נאַרישקײט, נישט געקאָנט אָנקוקן. עס זײַנען געװען צײַטן, װאָס ער האָט איר מוחל געװען איר טפּ־שות, איבערגעטראָגן אַלע אירע קאַפּריזן און געװען מיט איר חבֿר… אין דער מינוט, װאָס מיר באַשרײַבן אַצינד, איז זי אים געװען אַזױ נמאס, אַז נישט נאָר ער האָט זי פֿײַנט געהאַט ― ער איז גרײט געװען זיך אַרױפֿװאַרפֿן אַף איר, זי אָננעמען מיט בײדע הענט פֿאַרן גאָרגל און דערװאַרגן זי, אָדער פֿאַרשטופּן איר דאָס מױל מיט אַ טאַשנטיכל און זי דערשטיקן, װי באַ שעקספּירן אָטעלאָ דערשטיקט דעזדעמאָנען ― אַזױ שטאַרק האָט געקאָכט אין אים דאָס בלוט. און עס האָט אים געקלאַפּט װי מיט צען האַמערס אין די שלײפֿן, און מאָדנע רינגעלעך פֿון אַלערלײ פֿאַרבן האָבן זיך אים געדרײט פֿאַר די אױגן. עס האָט אים געקיצלט אין נאָז, און די צײן האָבן אים שטילערהײט געקריצט אין מױל. אַ חיה, אַ װילדע, אַ צערײצטע חיה האָט זיך אין אים אױפֿגעװעקט. מע האָט באַדאַרפֿט זײַן שטאַרקער פֿון אײַזן, מע האָט באַדאַרפֿט זײַן אין דער אמתן אַ העלד, מע זאָל אַריבערטראָגן דאָס, װאָס אונדזער העלד ראַפֿאַ־לעסקאָ האָט איבערגעלעבט אין די דאָזיקע עטלעכע שװערע־שװערע מינוטן.
און הענריעטאַ שװאַלב איז שױן לאַנג נישט געװען אַזױ אױפֿגעלײגט, װי אין דעם אָװנט. זי האָט זיך אַ װאָרף געגעבן אַף ראַפֿאַלעסקאָס בענקל, װאָס אַקעגן שפּיגל און פֿאַרװאָרפֿן דעם קאָפּ אַרונטער און, קוקנדיק אין שפּיגל אַף אירע אײגענע װײַסע צײן, האָט זי זיך אַזױ צעלאַכט, אַז דער באַרבער האָט זיך געטראַכט: „טאָמער איז קאַרג, נאַט אײַך נאָך אַ משוגענע“…
― נײן! ― האָט הענריעטאַ איבערגעקײַעט נאָכאַמאָל און נאָכאַמאָל. ― מע האָט באַדאַרפֿט אָנקוקן, װי די צװײ האָבן זיך גענומען אונטער די הענט און ― מאַרש־מאַרש פֿון דער לאָזשע איבערן גאַנצן קאָרידאָר, װי אַ בליץ גלײַך אין דרױסן אַרױס, צום אױטאָמאָביל, און דאָס פּובליקום: בראַװאָ, ספּיװאַק! בראַװאָ, סטעלמאַך! ― אַ רײנע קאָמעדיע. אַ װאָדעװיל, כאַ־כאַ־כאַ! כאַ־כאַ־כאַ!…
― האַרריאָפּ! עס גײט שױן דער דריטער אַקט, ― האָט אױסגערופֿן אַ הױכער דזשענטעלמען און האָט אַרײַנגעשטעקט דעם קאָפּ צו ראַ־פֿאַלעסקאָן אין גאַרדעראָבע און באַװיזן, אַז ער האָט אַ פֿױגלש פּנים אָן אַ סימן פֿון ברעמען אַף די רױטע אױגן. דאָס איז געװען דער רעזשי־סער פֿון ניקעל־טעאַטער, װאָס גיט אַכטונג אַפֿן אַרױסטריט פֿון די אַרטיסטן, עס זאָל זײַן אין דער צײַט.
דערהערט דעם „האַרריאָפּ“, האָט זיך אונדזער פּרימאַדאָנע אױפֿגעכאַפּט און באַפֿרײַט דאָס בענקל, און ראַפֿאַלעסקאָ האָט זיך מיט אַן אַראָפּגעלאָזטן קאָפּ אַװעקגעזעצט צוריק צום גרים, און דער באַרבער האָט זיך גענומען צו זײַן אַרבעט מיטן גאַנצן ערנסט פֿון אַן אַרטיסט, װאָס װײס, װאָס ער האָט צו טאָן. גיך איז אַרױפֿגעזעצט געװאָרן אַף זײַן אָרט דער פּאַרוק, עס איז אַרױפֿגעקעמט געװאָרן צוריק דאָס קלײנע בערדל; אַ שמיר אַהער, אַ רײַב אַהין ― און אוריאל אַקאָסטאַ איז שױן געשטאַנען װידער גרײט אױפֿצוטרעטן אַף דער בינע פֿאַרן פּובליקום, װאָס האָט זיך שױן אַ ביסל באַרויִקט און אַרױסגעקוקט אַפֿן גאַסטראָלער, אַף דעם יונגן אױפֿגײענדיקן שטערן לעאָ ראַפֿאַלעסקאָ פֿון בוקאַרעשט.
נאָר אָנשטאָט דעם אױפֿגײענדיקן שטערן פֿון בוקאַרעשט, אָנשטאָט דעם סימפּאַטישן אוריאל אַקאָסטאַ, איז אַף דער בינע געזעסן באַ אַ שרײַבטיש דער אומסימפּאַטישער מנשה און גענודיעט דעם עולם מיט זײַנע מאָנאָטאָנע רײד פֿון ביכער, חשבונות, ציפֿערן. „לאַנג נאָך װעט ער דרײען אַ מוח, אָט דער אַלטער שטורמאַק?“ האָט זיך דאָס פּובליקום געטראַכט און געקוקט צו דער טיר, װען װעט זיך שױן אַמאָל באַװײַזן אוריאל? ענדלעך עפֿנט זיך די טיר, נאָר אָנשטאָט אוריאל קומט אָן יהודית ― און עס פֿאַרבינדט זיך צװישן איר און צװישן איר פֿאָטער מנשה אַ לאַנגער געשפּרעך אָן אַ סוף: „עס װעט אַמאָל נעמען אַן עק, צי נײן?“ דאַנקען גאָט, אָט איז דער דינער:
― דאָקטאָר סילװאַ איז געקומען.
― שאַראַפּ! ― זאָגט שטילערהײט אײנער פֿון פּובליקום, ― אין דער ערד אַרײַן דעם דאָקטאָר דע סילװאַ, אוריאל אַקאָסטאַן גיט אַהער! אָט נודניקעס. אײדער מע דערלאַנגט דאָס ביסל אײַנגעמאַכטס צום טיש, דאַרף מען זיך פֿריִער אָנזשליאָקען מיט װאַסער… אָט! אָט איז ער דאָ, דער בחור.
עס קומט אָן אוריאל אַקאָסטאַ און בלײַבט שטײן באַ דער טיר מיט צונױפֿגעלײגטע הענט אַף דער ברוסט, און אַ שױדער גײט דורך איבערן גאַנצן טעאַטער, און עס װערט שטיל ― אַ פֿליג דורכפֿליִען. אַלע זײַנען גרײט צו הערן עפּעס נײַע דיבורים, הױכע װערטער, זען נײַע אומגעװײנלעכע באַװעגונגען. און ראַפֿאַלעסקאָ בלאָנדזשעט מיט די אױגן איבערן גאַנצן טעאַטער, און קױם װאָס מע הערט פֿון אים אַ װאָרט:
„דאָס בין איך, דע סילװאַ… “
― אַ ליטל לאַודער! העכער ― דערהערט זיך אַ געשרײ פֿון גאַנץ אײבערשטער גאַלעריע, און דער עולם פֿון דער איבעריקער גאַלעריע כאַפּט אונטער:
― ספּיק אָפּ ― העכער! העכער!
און ראַפֿאַלעסקאָ קױם װאָס ער שעפּטשעט אַרױס:
„מעג דער פֿאַרשאָלטענער צוטרעטן צום הײליקן באַשיצער פֿון רײנע נשמות?“
― לאַודער! ספּיק אָפּ! העכער! העכער! ― שרײַט מען צו אים פֿון דער גאַנצער גאַלעריע.
― שאַראַפּ! שטילער! קװײעט! שטיל זאָל זײַן! ― ענטפֿערט מען פֿון פּאַרטער, און דער טומל װאַקסט.
ראַפֿאַלעסקאָ, װאָס איז ניט געװױנט צו אַזאַ אױפֿנעמען, קוקט אַרױף. ער פֿאַרשטײט נישט, װאָס באַדײַטן די דאָזיקע קולות. עס דאַכט זיך אים, אַז ער רעדט גאַנץ הױך. ער װערט מבֿולבֿל און פֿאַרגעסט, װוּ ער האַלט. נאָך אײדער דע סילװאַ ענדיקט זײַן דיאַלאָג, װוּ ער דאַרף אים דערקלערן, װאָס צו טאָן באַם רבֿ בן־עקיבֿא, פֿרעגט אים אוריאל: „זיך אָפּזאָגן? דאָס װאָרט קלינגט מיר אַזױ פֿרעמד“… און ער װערט אַנטשװיגן, װאָרעם דער, װאָס שפּילט די ראָלע פֿון דאָקטאָר דע סילװאַ, אַן אַקטיאָר מיט אַ שװערן טריט און מיט גראָבע ליפּן, קוקט אַף אים מיט אַ מוראדיקן קוק און זאָגט צו אים שטילערהײט:
― אין גאָטעס װילן! װאָס פֿאַרכאַפּט איר די פֿיש פֿאַר דער נעץ?…
און ער לאָזט אױס הױך: „איך קום ערשט פֿון בית־דין, אַקאָסטאַ. זײ זײַנען שױן אַ ביסל װײכער“…
ענטפֿערט אים דערױף אוריאל: „דאָס װײס איך גאַנץ גוט. איך זוך מיר שױן לאַנג אַ װעג. נאָר װאָס קער זיך אָן אײנס צום אַנדערן?“…
― גוט מאָרגן, געלע, רעטעך טראָג איך… ― לאָזט זיך הערן אַ קול פֿון דער גאַלעריע, און דאָס גאַנצע טעאַטער װי אײן מענטש װערט לעבעדיק. עס טראָגט זיך אַ געלעכטער, װי אין װאַלד אַ װײַטער דונער. דער געלעכטער קאַטשעט זיך, און דער אָרעמער ראַפֿאַלעסקאָ, װאָס איז נישט געװױנט געװאָרן אָנקומען צום סופֿלער, טוט זיך איצט אַ װאָרף צום סופֿלער־בײַדל און דערזעט, װי יענער מאַכט צו אים עפּעס מאָדנע העװיות, װײַזט אים מיט די הענט, װינקט מיט די אױגן. נאָר ער פֿאַרשטײט נישט, װאָס יענער מײנט.
ראַפֿאַלעסקאָ האָט שױן אַלײן דערפֿילט, אַז ער גײט נישט גלײַך, אַז עפּעס װיגט זיך אונטער אים דער באָדן, אָט־אָט פֿאַלט ער אום. ער איז שױן געגאַנגען אַף גאָטס באַראָט, װי אַ מענטש, װאָס האָט צוגענומען די האַנט פֿונעם האַרצן: „כאַפּט דאָס דער רוח ― ערגער פֿון ערגער װעט דאָך נישט זײַן!… “ און טוט אַ זאָג צו דע סילװאַן גלאַט אין דער װעלט אַרײַן:
„װי איך זע, האָב איך מיט אײַך גאָרנישט װאָס צו רײדן… “
― דאַטס רײַט! ― האָט זיך געלאָזט הערן דער זעלבער קול פֿון דער אײבערשטער גאַלעריע, און דאָס גאַנצע טעאַטער האָט געקײַכט פֿאַר געלעכטער. מע האָט שױן נישט געהערט, נישט דעם דאָקטאָר דע סילװאַ, נישט דעם מאָנאָלאָג פֿון אוריאל אַקאָסטאַ, װאָס רעדט, בעת ער בלײַבט אַלײן, מיט שטאָלץ, אַז „חרטה האָבן קאָן ער נישט און זײַן קאָפּ פֿאַר די רבנים װעט ער נישט אָנבײגן“. דאָס פּובליקום הערט נישט אױף צו לאַכן אױך דעמאָלט, װען עס קומט אָן די בלינדע אסתּר מיט אירע צװײ זין. עס העלפֿט נישט יהודית, װאָס האָט ערשט אָט דאָ אָנגעהױבן אַרײַן אין איר ראָל. עס העלפֿט נישט דאָס װאָס ראַפֿאַלעסקאָ ענדיקט זײַן ראָל אינעם דריטן אַקט מיט היץ. פֿאַרפֿאַלן. ער מעג שױן שפּילן װי גאָט אַלײן, װעט אים שױן נישט העלפֿן. דאָס פּובליקום איז געװען אױפֿגערעגט, צערײצט און בײז אַפֿן קומיר, אַפֿן אָפּגאָט, װאָס עס האָט זיך צו אים נאָר װאָס געבוקט, און מע האָט גענומען הוקען און פֿײַפֿן, אױספֿײַפֿן אים גאָר אַפֿן העכסטן גראַד. די שׂונאים פֿון מיסטער ניקעל און דער צד שכּנגדו פֿון דער „קאַבעצאַרניע“ זײַנען געװען גערעכט, װאָס זײ האָבן געזאָגט, אַז די נאַכט איז נאָך גרױס און אַז די טראַגעדיע „אוריאל אַקאָסטאַ“ האָט פֿינף אַקטן. זײ האָבן זיך דערלעבט אַזאַ נקמה, און דער אױפֿגײענדיקער שטערן ראַפֿאַלעסקאָ האָט געהאַט אַזאַ גרױסן מוראדיקן דורכפֿאַל, װאָס זײ אַלײן האָבן זיך אַף אַזױפֿיל נישט געריכט. קאַפּיטל אַכט און זעכציק
מוראַװטשיק הינטער די קוליסן
די לעצטע סצענע פֿון דעם לעצטן אַקט, װוּ אוריאל אַקאָסטאַ לאָזט זיך לױפֿן, האָט ראַפֿאַלעסקאָ דורכגעפֿירט גלענצנדיק. עס האָט זיך אומגעקערט צו אים דער פֿריִערדיקער גרױסער אַרטיסט. ער האָט זיך אָנגעכאַפּט באַ דעם קאָפּ און מיט באַזונדערן פֿײַער און מיט זעלטענער קראַפֿט האָט ער װי פֿון שלאָף אױפֿגעװאַכט, אױסגערופֿן מיט אַ לײַבנגעשרײ:
„גענוג!.. לאָזט מיך! לאָזט מיך! איך גײ… איך לױף!… “ און איז אַרױסגעלאָפֿן הינטער די קוליסן און דאָרט האָט ער דערפֿילט, אַז עס גליטשט זיך אים דער באָדן אונטער די פֿיס און עס דרײען זיך אים די דעקאָראַציעס פֿאַר די אױגן ― איז ער געפֿאַלן אַף די הענט פֿונעם ערשטן מענטשן, װאָס ער האָט באַגעגנט, עפּעס אַן אומבאַקאַנטן פּאַרשױן פֿון נידעריקן װוּקס מיט אַ צעקנײטשטן קאַפּעליוש און מיט ממזרישע אױגן. דער דאָזיקער מענטש האָט באַמערקט, אַז אוריאל אַקאָסטאַ פֿאַלט, איז ער צוגעלאָפֿן און האָט אים אונטערגעכאַפּט און אױסגעשריִען אַף אַ הײזעריק קול צו די איבעריקע לײַט, װאָס הינטער די קוליסן:
― װאָס שטײט איר, װי לײמענע גולמס? װאַסער גיט אַהער, װאַסער!
אין עטלעכע מינוטן אַרום איז ראַפֿאַלעסקאָ געלעגן באַ זיך אין גאַרדעראָבע, אױסגעצױגן אַף אַ סאָפֿע, שױן אינגאַנצן באַרויִקט און נעבן אים, אַף אַ פֿירעקיק טאַבורעטל, איז געזעסן שלום־מאיר מוראַװטשיק (דאָס איז געװען ער).
װי קומט אַהער מוראַװטשיק? ― דער לײענער דאַרף געדענקען די סצענע, װאָס איז פֿאָרגעקומען אין װעסטיבול פֿון ניקעל־טעאַטער צװישן שלום־מאיר מוראַװטשיק און מיסטער קלאַמער. אָפּגערעכנט זיך מיט מיסטער קלאַמערס הערצל־באָרד און באַקומען אַ רעכטע פּאָרציע פֿון ניסל שװאַלבס פּעכקע ידים, האָט זיך אונדזער מוראַװטשיק ממזריש אַרױסגעדרײט פֿון זײערע הענט און פֿון די הענט פֿון די אָשערס און דינערס, װאָס זײַנען געקומען דעם מיסטער קלאַמער צו הילף.
שלום־מאיר מוראַװטשיק מעג זיך רעכענען פֿאַר אַ מוצלח, װאָס ער איז נישט אַרײַנגעפֿאַלן אין די הענט פֿון די ניו־יאָרקער פּאָליס־לײַט. אַמעריקע האָט טאַקע זײער אַ ליבעראַלע „קאָנסטיטושאָן“, נאָר פֿונדעסטװעגן איז גלײַכער, אַז מע קאָן זיך מיט דער „פּאָליס“ פֿונדער־װײַטן…
― דער רוח האָט מיך געטראָגן, איך זאָל מיך זאַטשעפּען מיט אָט דער װאַנץ… (מיסטער קלאַמער זאָל הערן, מיט װאָס פֿאַר אַ נאָמען מע האָט אים געקרױנט!) װי אַ כּשרער ייִד קאָן נישט זען קײן חזיר, אַזױ קאָן איך נישט אָנקוקן אָט דעם ייִדנס באָרד!
אַזױ האָט זיך אױסגערעדט דאָס האַרץ אונדזער מוראַװטשיק, װי װײַט מעגלעך זיך צורעכט געמאַכט דאָס צעיושעטע פּנים און האָט זיך גענומען דורכשלאָגן דורך די הינטערשטע טירן אַף יענער זײַט קוליסן. דאָרט האָט ער זיך אַװעקגעשטעלט צװישן די דעקאָראַציעס אַזױ קונציק, אַז ער האָט געזען אַלעמען און אים האָט נישט געזען קײנער. מיט אַלע אױגן האָט ער גענומען באַטראַכטן די בינע, זוכן צװישן די שפּילערס דעם, װאָס ער באַדאַרף האָבן.
― װעלכער פֿון זײ איז ראַפֿאַלעסקאָ? ― האָט ער זיך צערעדט שטילערהײט מיט דעם, װאָס גיט אַכטונג אַפֿן פֿאָרהאַנג, אַ פֿאַרזאָרגטער נפֿש, אַ פּעסימיסט מיט בלױע אױגן, װאָס זעט אױס, װי די גאַנצע װעלט איז אַף אים געפֿאַלן.
― אָט דער, װאָס מיט די לאַנגע האָר און מיטן װײַסן קאָלנער, װאָס שפּילט די ראָלע פֿון אוריאל אַקאָסטאַ.
― חכם! זײ טראָגן אַלע לאַנגע האָר מיט װײַסע קאָלנערס.
דער פֿאַרזאָרגטער נפֿש האָט אַװעקגעשטעלט אַף מוראַװטשיקן זײַנע בלױע אױגן:
― איך בין נישט שולדיק, אַז איר זענט אַ יאָלד און אַלע יונים האָבן באַ אײַך אײן פּנים. באַ אײַך איז אַלץ אײנס. װער ס'איז מנשה און װער עס איז אוריאל אקאָסטאַ.
― מיר פֿאַר דײַן חכמה, ליכטיקער פּנים! מיר דאַכט, אַז איר זענט גערעכט. שאַ, איך װײס שױן, װער פֿון זײ איז דער אמתער אוריאל אַקאָסטאַ.
אַזױ האָט זיך מוראַװטשיק אױסגעטענהט שטילערהײט מיט זײַן נײַעם גוטן פֿרײַנט, װאָס ער האָט זיך דערװאָרבן דאָ באַ די דעקאָראַציעס, און האָט אים אַ װוּנק געגעבן מיט די ממזרישע אױגן.
― געפֿינט זיך באַ אײַך, ליובעניו, אַ סיגאַרעטל?
דער באַזאָרגטער פּעסימיסט האָט שיִער נישט אױפֿגעגעסן מוראַװ־טשיקן מיט זײַנע פּעסימיסטישע אױגן:
― גרינהאָרן! װאָס װילט איר, מע זאָל אײַך פּלעטן דעם מוח און אַרונטערװאַרפֿן פֿון אַלע טרעפּ? דאָ באַ די דעקאָרײשנס װילט איר רײכערן סיגאַרעטלעך?
― שאַ־שאַ! איז אױס מיט די קנישעס. זע נאָר, גלײַך מע האָט אים געקױלעט די קאַפּאָטע!
און שלום־מאיר מוראַװטשיק האָט אים דערלאַנגט אַ קיצל אונטער די פּאַכװעס און געבעטן, ער זאָל זײַן אַזױ גוט זיך אַ רוק טאָן אַ ביסל, װעט ער זיך קאָנען אַװעקזעצן מיט אים אַף אײן בענקל.
― װאָרעם, ― האָט ער אים געגעבן צו פֿאַרשטײן, ― אױסשטײן אַף די פֿיס אַ גאַנצן אַקט בין איך נישט בכּוח. איך האָב נאָך הײַנטיקן טאָג כּמעט גאָרנישט געאַכלט, נישט מחמת ס'איז באַ מיר אַ תּענית, און נישט מחמת איך האָב נישט חלילה פֿאַר װאָס; אַחוץ מײַן שאָדן אַף אַלע ייִדישע קינדער געזאָגט געװאָרן, ― נאָר פּשוט, איך בין הײַנט זײער פֿאַרכאַלאַפּורימט.
― ב י ז י זאָגט מען באַ אונדז, ― האָט אים דער פֿאַרזאָרגטער פּעסימיסט פֿאַרריכט און טאַקע אין אײנװעגס אױסגעפֿרעגט באַ אים, װאָס פֿאַר ביזנעס ער האָט דאָ אין ניו־יאָרק און װען קומט ער פֿון יו־ראָפּ און מיט װאָסער שיף און װי אַזױ איז אים געגאַנגען די רײַזע?
שלום־מאיר האָט אים אױסגעטראַכט אַזעלכע ביזנעס, װאָס נישט געשטױגן נישט געפֿלױגן, און אַזױ איז אַװעק באַ די צװײ אַ שמועס דער גאַנצער לעצטער אַקט, און עס האָט געבראַכט דערצו, אַז דער פֿאַרזאָרגטער נפֿש, װאָס איז אַװעקגעזעצט געװאָרן אָט דאָ אַכטונג צו געבן אַפֿן פֿאָרהאַנג, האָט שיִער־שיִער נישט דורכגעלאָזט זײַן דזשאַב, און דאָס װאָלט פֿאַראורזאַכט אַ נײַעם סקאַנדאַל: דאָס גאַנצע פּובליקום װאָלט געקאָנט זען, װי אוריאל אַקאָסטאַ איז געפֿאַלן צו עמעצן אַף די הענט. אָט װי אַזױ אױסטערליש ס'איז פֿאָרגעקומען זײער באַגעגעניש.
װיבאַלד נאָר ראַפֿאַלעסקאָ איז געקומען צו זיך, האָט ער אַ זאָג געגעבן צו דעם, װאָס האָט אים אַזױ קונציק אונטערגעכאַפּט אַף די הענט:
― אײַער פּנים איז מיר עפּעס זײער קענטלעך.
― אַ חידוש אַ ביסל! װיפֿל מאָל האָבן מיר זיך געזען אין האָלע־נעשטי?
― אין האָלענעשטי?!
דאָס איז געװען גענוג פֿאַר אונדזער יונגן העלד, ער זאָל פֿאַרגעסן אין זײַן גרױסן דורכפֿאַל, װאָס ער האָט געהאַט נאָר װאָס אין טעאַטער, און ער זאָל בעטן דעם גאַנצן עולם אַרױסגײן פֿון זײַן גאַרדעראָבע. און אַזױ זײַנען זײ געבליבן אינצװײען, האָט ער זיך אַרױפֿגעװאָרפֿן אַף מו־ראַװטשיקן, ער זאָל אים דערצײלן, װער ער איז און װאָס ער איז און פֿון װאַנען ער קומט און װאָס ער טוט דאָ.
― װער איך בין? אױך אַ באָנדער. אַן אַקטיאָר הײסט עס פֿון ייִדישן טעאַטער. פֿון װאַנען איך קום? פֿון לאָנדאָן. װאָס איך טו דאָ? איך זוך דעם נעכטיקן טאָג. מײַנער אַ פֿרײַנט און אַ חבֿר, אױך אַ ייִדישער אַקטיאָר, האָט באַ מיר גענומען די האַנט אַ שעה פֿאַרן טױט: באשר בכן אַזױ װי ער האָט אַ שװעסטערל, אַ מײדל, אַ באָקסער בלוט און מילך, װאָס אַ בחור, אױך אַן אַקטיאָר, האָט זיך געליבט מיט איר, און װאָס פֿון דער ליבע האָט זיך נישט דאָ געדאַכט געטראָפֿן ― עס זאָל זיך אַזױ נישט טרעפֿן ― דאָס מײדל האָט צו נײַן חדשים למזל געבױרן אַ „יאַטל“, און אַזױ װי דער בחור, דער פֿאָטער פֿונעם „יאַטל“ הײסט עס, האָט זיך באַצײַטנס אָפּגעטראָגן קײן אַמעריקע, על כּן זאָל איר אים געבן מײַן האַנט תּקיעת־כּף און שװערן אים באַ גאָט, װאָס זיצט גאַנץ אױבן און װײס פֿון אַלע פּאָדלעסטן, װאָס װערן אָפּגעטאָן פֿון אונטן, אַז איך זאָל נעמען זײַן שװעסטערל מיטן „יאַטל“ און ברענגען זײ קײן ניו־יאָרק און נישט אָפּטרעטן פֿונעם פֿײַנעם בחור, ביז ער װעט נישט שטעלן מיט איר קײן חופּה כּדת משה ױשׂראל. און איך האָב אים געמוזט געבן די האַנט און שװערן מיט כּל השבֿועות פֿון די תּוכחה. נו, כאַפּט דאָס נישט דעם אָפּבליק באַ אײַך אין די אױגן פֿון אַ ראָמאַן, פֿון די ראָמאַנען, װאָס דרוקן זיך אין די ביכלעך?
מעגלעך, אַז אונדזער העלד האָט געהאַט אַ פֿאָרגעפֿיל, און מעגלעך, אַז ער איז גלאַט געװען נײַגעריק צו באַקענען זיך נענטער מיטן דאָזיקן מאָדנעם ראָמאַן. ער האָט אַ פֿרעג געגעבן באַ זײַן אומבאַקאַנטן באַקאַנטן:
― קאָן מען װיסן, װי אַזױ האָט געהײסן אײַער פֿרײַנט, װאָס האָט אײַך איבערגעגעבן אַזאַ פֿײַנעם ביזנעס?
― פֿאַרװאָס זאָל מען נישט קאָנען װיסן? מיטן גרעסטן כּבֿוד! גערופֿן האָט מען אים, מײַן פֿרײַנט הײסט עס, האָצמאַך, נאָר דער אמתער נאָמען זײַנער איז געװען האָלצמאַן.
ראַפֿאַלעסקאָ האָט זיך אױפֿגעכאַפּט טױט װי די װאַנט:
― האָלצמאַן? בערנאַרד האָלצמאַן, זאָגט איר, איז…
― געשטאָרבן זאָל לעבן. און זײַן שװעסטערל רופֿט מען זלאַטקע. זי איז דאָ מיט מיר אין ניו־יאָרק. זי האָט אַפֿילו זײער חשק געהאַט צו גײן מיט מיר אין טעאַטער הערן אײַך שפּילן. קאָן זי נישט אַװעקװאַרפֿן דאָס „יאַטל“. אַ יונגע מאַמע און אַזױ געטרײַ. קאָן מען אָפּשאַצן אַ ייִדישע נשמה?… װילט איר אפֿשר װיסן, װער איז דער בחור, דאָס הײסט דער פֿאָטער פֿונעם „יאַטל“? ― האָט מוראַװטשיק אים אַ פֿרעג געגעבן און פֿאַרקוקט אים אין די אױגן אַרײַן. ― ער קומט אַרױס אַזש פֿון בוקאַרעשט. דאָס הײסט, ער איז אַזױ פֿון בוקאַרעשט, װי איך בין פֿון ירושלים… גאָט איז מיט אײַך! װאָס זענט איר אַזױ בלאַס געװאָרן? װאָס ציטערט איר אַזױ? עס װעט אײַך חלילה קײן שלעכטס נישט געשען… גלױבט מיר בנאמנות, איר קענט מיך נאָך נישט װאָס פֿאַר אַ מענטש איך בין. איך בין שלום־מאיר מוראַװטשיק… איך מײן נישט מער נאָר אײַער טובֿה און די טובֿה פֿון מײַן פֿרײַנט אַף יענער װעלט, גאָט זאָל מיר אַזױ געבן גליק און הצלחה!… קאַפּיטל נײַן און זעכציק
געפּלאַצט נאָך אַ קאָמבינאַציע
װי פֿאַר װעמען ― פֿאַר ניסל שװאַלב מיט זײַנע קאָמבינאַציעס איז דער גרױסער דורכפֿאַל פֿון ראַפֿאַלעסקאָן געװען דװקא די גרעסטע מעלה. ער האָט דורך דעם געקאָנט זיך אַ נעם טאָן דורכפֿירן זײַן פּלאַן מיט אַ סך מער דערפֿאָלג װי פֿריִער, װאָרעם אַ געשלאָגענער הונט איז װינציקער מיוחס און אַ מענטש, אַז ער איז באַ זיך געפֿאַלן, קאָן מען מיט אים מאַכן װאָס מע װיל.
אַזױ האָט זיך אונדזער קאָמבינאַטאָר שװאַלב געטראַכט און האָט זיך גענומען צו זײַן אַרבעט נישט שפּעטער װי אַף מאָרגנדיקן טאָג נאָכן גרױסן ספּעקטאַקל, װען מע האָט געבראַכט צו פֿירן ראַפֿאַלעסקאָן אַהײם מיט אַ געבראָכן האַרץ און מיט אַ געשלאָגענעם געמיט.
געקומען צו זײַן יונגן פֿרײַנט, האָט ער צו זײַן גרױס באַװוּנדערונג געטראָפֿן באַ אים דעם נידעריקן נפֿש מיט די ממזרישע אױגן װאָס ער האָט אים נעכטן אין װעסטיבול פֿון טעאַטער קױם אָפּגעריסן פֿון מיסטער קלאַמערס באָרד.
― איר לעבט נאָך? ― האָט אים שװאַלב אַ פֿרעג געגעבן פֿרײלעך, װי זײַן שטײגער איז, ― אַפּנים, װוּ מע זײט אײַך נישט, דאָרט װאַקסט איר?
― װאָס דען האָט איר געמײנט? ― האָט אים יענער אָפּגעענטפֿערט מיטן זעלבן פֿרײלעכן טאָן. ― אײַער טרײפֿענער גליק, װאָס איר זענט נעכטן געװען אַ סך און איך בין געװען אײנער. אַנישט װאָלט איך אָט דעם שײנעם דזשענטעלמען פֿון לאָנדאָנער װײטשעפּל קײן גאַנצן פֿון מײַנע הענט נישט אַרױסגעלאָזט. אָן אַ באָרד װאָלט ער באַ מיר געבליבן, מיט אַ פֿעדער אונטער דער נאָז װאָלט ער באַ מיר געלעגן און מײַנע פּאַפּירן װאָלט ער מיר אָפּגעגעבן. מאָלט אײַך, ער װעט זײ מיר אַזױ אױך אָפּגעבן, איר קאָנט שױן זײַן זיכער, דאָס זאָגט אײַך שלום־מאיר מו־ראַװטשיק.
― מוראַװטשיק? ― אַ קענטלעכער נאָמען. פֿון װעלכע מוראַװ־טשיקס זענט איר?
שװאַלב האָט זיך צוגערוקט צו זײַן נײַעם באַקאַנטן און אױסגעצױגן אים אַ מוראדיק גרױסע פֿעטע װײכע האַנט, און מוראַװטשיק האָט אים אָפּגעענטפֿערט אַף זײַן הײזעריקע שטימע:
― פֿון װאָסערע מוראַװטשיקס איך בין? פֿון די אמתע מוראַװ־טשיקעס, װאָס זײַנען קײנעם אַף זײער לעבן קײן געלט נישט שולדיק געװען, װאָרעם קײנער האָט זײ נישט געליִען, און אַז זײ האָבן געליִען איז געװען פֿאַרפֿאַלן, אַזױ װי די קלעפּ, װאָס מע האָט מיר נעכטן אײַנגעלײגט; איר מעגט מיר גלױבן אַף נאמנות ― איך האָב שױן לאַנג אַזעלכע קלעפּ נישט פֿאַרזוכט, גאָט זאָל מיר אַזױ געבן גליק און הצלחה. פֿונדעסטװעגן אײנס צום אַנדערן געהער זיך נישט אָן. אײַער פּנים געפֿעלט מיר אַ סך מער פֿון אײַערע הענט. אַ פּאָר ידים באַ אײַך ― זײ מעגן אײַך אָפּדאַרן. איך גיב אײַך מײַן ערנװאָרט, אַז איך װעל האָבן צײַט, װעל איך מיך מיט אײַך באַקענען אַ ביסל נענטער. דערװײַל בין איך ביזי, װי מע זאָגט באַ אײַך, איך מוז גײן. זײַט מיר געזונט און שטאַרק, לאָזט געריסן און שרײַבט בריװלעך.
מיט די װערטער האָט אים שלום־מאיר אַ טרײסל געגעבן זײַן מוראדיק גרױסע פֿעטע װײכע האַנט, און שװאַלב האָט אים געזאָגט מיט זײער אַ פֿרײַנטלעכן טאָן:
― איר קאָנט אײַך נישט פֿאָרשטעלן, װי עס האָט מיך געפֿרײט אײַער באַקאַנטשאַפֿט. איך זאָל אַזױ האָבן אַלעמענס גוטס…
― דאָס האָב איך נאָך געזען נעכטן, און נישט אַזױ געזען מיט די אױגן, װי געפֿילט מיט די בײנער, גאָט זאָל מיר אַזױ געבן גליק און הצלחה.
אַזױ האָט אים געענטפֿערט מיט אַ קאָמפּלימענט אַף אַ קאָמפּלימענט מוראַװטשיק שױן באַ דער טיר. ראַפֿאַלעסקאָ האָט דעם גאַסט אַרױסבאַגלײט פֿון חדר, און אַף יענער זײַט טיר האָבן זײ זיך אַקעגן אַ צװײ מינוט געסודעט שטילערהײט, און אַז ער איז אַרײַנגעקומען צוריק, האָט אים ניסל שװאַלב אַ פֿרעג געגעבן:
― װער איז ער, אָט דער שלימזל מיט די ממזרישע אױגן? זעט אױס אַ פּיקפּאַקעט, אַ פֿערד־גנבֿ, אָדער פֿון די, װאָס האַנדלען מיט לעבעדיקער סחורה…
נישט דערװאַרט זיך אַף אַן ענטפֿער, מאַכט ניסל שװאַלב נאָכאַמאָל צו ראַפֿאַלעסקאָן שױן מיט אַן ערנסטן טאָן, װי אַן עלטערער ברודער:
― איך װאָלט אַזאַ שלימזל, װי אָט דעם הײזעריקן נפֿש, געגעבן דעם װעג, אַז װוּ ערגעץ אַ שלעפּער, אַ שװאַרציאָר זאָל נישט האָבן קײן אַרײַנטריט צו מיר אין שטוב אַרײַן!… הכּלל, מײַן ליבער ראַפֿאַ־לעסקאָ, לאָז ער גײן אין דער אדמה. מיר װעלן בעסער גײן צו אונדזערע ביזנעס.
אַזױ איז ניסל שװאַלב צוגעטראָטן צו זײַן קאָמבינאַציע, אַרומשפּאַנענדיק, װי זײַן שטײגער איז, איבערן חדר.
― איך בין געקומען צו דיר, ערשטנס, אױסרײדן אַ ביסל דאָס האַרץ. מע דאַרף נישט זײַן אַזױ טראָװערדיק, טאָמער מאַכט זיך אַמאָל, מע כאַפּט אַ פּסק, מע האָט אַ דורכפֿאַל.
― אַלץ הײסט אַ פּסק! אַלץ הײסט אַ דורכפֿאַל! ― האָט אים ראַ־פֿאַלעסקאָ געענטפֿערט און אַף אים קוקנדיק אױך גענומען אַרומשפּאַנען הין און צוריק איבערן חדר. ― אַ דורכפֿאַל צו אַ דורכפֿאַל איז נישט גלײַך. זינט איך לעב, זינט איך קען מיך מיט דער בינע, האָט זיך מיר נאָך אַזעלכעס נישט געטראָפֿן, אַז איך זאָל דאַרפֿן אָנקומען צו אַ סופֿלער! נײן, דאָס איז געװען די אמתע מפּלה.
― מאָל דיר, אַז צו אַ מפּלה איז נאָך װײַט. גאָט װעט העלפֿן איבערמאָרגן, צום צװײטן ספּעקטאַקל, װעלן מיר פֿאַרבעסערן. דערװײַל דאַרף מען זען אין די פּאָר טעג, װאָס מיר האָבן פֿרײַ, אָפּטאָן אונדזער הײמיש שטיקל אַרבעט, אײנס־צװײ־דרײַ ― און אַן עק לאָז דאָס האָבן. װען רעכנסטו זאָל זײַן די חתונה?
― װאָסער חתונה?
― װאָס הײסט ― װאָסער חתונה?
בײדע האָבן זײ אױפֿגעהערט אַרומצושפּאַנען איבערן חדר, געבליבן שטײן אײנס אַקעגן דאָס אַנדערע און אָנגעקוקט זיך אײנס דאָס אַנדערע, גלײַך װי זײ זעען זיך דאָס צום ערשטן מאָל אַף זײער לעבן.
― דו טרײַבסט קאַטאָװעס? ― האָט ניסל שװאַלב אַ פֿרעג געגעבן זײַן יונגן פֿרײַנט און געװאָלט אַ שמײכל טאָן, איז דאָס נישט געראָטן.
― איך טרײַב קאַטאָװעס? ― האָט אים ראַפֿאַלעסקאָ געענטפֿערט, ― דאָס טרײַבסטו קאַטאָװעס. איר אַלע האָט זיך אָנגערעדט טרײַבן מיט מיר קאַטאָװעס.
― מיר אַלע האָבן זיך אָנגערעדט טרײַבן קאַטאָװעס?
― איר אַלע: דו און דײן אָחי און דײַן שװעסטער, די פּרימאַדאָנע. װאָס דען איז געװען דער ספּיטש פֿון מיסטער קלאַמער באַם לאָמזשער חזן, אַז נישט קײן קאַטאָװעס? אַז נישט קײן שפּאַס? אַ מיאוסער שפּאַס, אַ באַנאַלער שפּאַס! װאָס מײנסטו, שװאַלב, איר האָט דערטאַפּט אַ ייִנגעלע אַ פּראָװינציאַל און װעט אים פֿירן אַף אַ שטריקל? גאָט האָט אײַך באַגליקט מיט אַ שװעסטער, אַ שײנע פּרה אַדומה, אַ גאָטס בהמהלע, װאָס איר אַלײן רופֿט זי „שיקסע“ און „דורבאַטש“ און „שײַט האָלץ“ און קאָנט פֿון איר נישט פּטור װערן, װילט איר מיך פֿאַרשלײערן פֿאַר איר, איך זאָל קײן תּחית־המתים קײנמאָל נישט אױפֿשטײן? ― איך דאַנק אײַך זײער און זײער! זוכט אײַך אַן אַנדערן אידיאָט.
מיט די װערטער האָט זיך ראַפֿאַלעסקאָ אָנגעבױגן פֿאַר זײַן פֿרײַנט שװאַלב אַזױ העפֿלעך־שײן, אַזױ אָפֿנטלעך־גראַציעז, און האָט דעם דאָזיקן מאָנאָלאָג דורכגעפֿירט מיט אַזױפֿיל קונסט און חן, אַז װען דאָס קומט פֿאָר אַף דער בינע װאָלט ער געכאַפּט דערפֿאַר דעם גרעסטן אַפּלױז. נאָר אַזױ װי דאָס איז פֿאָרגעקומען נישט אַף דער בינע, נאָר אינעם לעבן, און נאָך באַ אַזאַ פֿראַגע, װאָס דאָס איז געגאַנגען אַ גאַנצער פֿאַמיליע, װי מע זאָגט, אין נפֿש אַרײַן, קאָן מען זיך שױן פֿאָרשטעלן, װי אַזױ ניסל שװאַלב האָט אױסגעזען. פֿריִער איז ער געװאָרן בלײך. דערנאָך רױט. דערנאָך בלױ. אַף זײַן גראָבן רױטן האַלדז האָט זיך אָנגעבלאָזן אַן אָדער און גענומען פּולסירן אַרױף און אַראָפּ, װי באַ אַן אָקס אַ מינוט נאָך דער שחיטה. עס האָט אױסגעזען, אַז די אױגן באַ אים האָבן זיך געקליבן אַרױסשפּרינגען פֿון זײערע ערטער, װי באַ אַ פֿיש, װען מע האַלט אים מיטן בױך אַראָפּ און מע רײניקט אים די ליסקע פֿון דער פֿעל. דער פֿיש טראַכט זיך, אַפּנים, בעת־מעשׂה: „רײניקט, רײניקט, מיר װעלן זען, װאָס װעט זײַן װײַטער“… פֿאַר גרױס איבערראַשונג און ענערגיש האָט זיך ניסל שװאַלב שװער אַראָפּגעלאָזט אַף אַ שטול און שװער אָפּגעאָטעמט. עס איז אים געװאָרן טרוקן אין מױל, און דאָס קול האָט זיך באַ אים איבערגעביטן. ער האָט זיך אָנגערופֿן צו ראַפֿאַלעסקאָן מיט אַ טאָן נידעריקער:
― זאָג מיר נאָר, טײַערער, װאָס איך װעל דיר פֿרעגן: װײסטו, װאָס באַדײַטן די װערטער „בריטש אָף פּראָמיס“?
ראַפֿאַלעסקאָ האָט זיך אים אַװעקגעשטעלט אַקעגן, די הענט פֿאַרלײגט אַהינטער. ער איז געװען נישט װינציקער אױפֿגערעגט, װי זײַן פֿרײַנט שװאַלב, נאָר ער האָט זיך געהאַלטן רויִק.
― װאָס באַדײַטן די װערטער „בריטש אָף פּראָמיס“?
― דאָס באַדײַט, אַז אַ בחור גיט אַ װאָרט אַ מײדל פֿאַר עדות, אַז ער װעט זי נעמען, און שטעלט איר אַ פֿײַג, באַקומט ער אַ קניפּ אין בעקל און מוז פֿאַר איר חתונה האָבן.
ראַפֿאַלעסקאָ גײט צו צו ניסל שװאַלב גאַנץ נאָענט:
― װען האָב איך געגעבן אײַער שװעסטער אַ װאָרט? אפֿשר יענעם אַפֿדערנאַכט באַם לאָמזשער סאָלאָװײ, װען איר האָט מיך אָנגעשיכּורט מיט זױערן שאַמפּאַניער־װײַן און געקראָכן צו מיר אַלע זיך קושן, אַזױ אַז אַפֿילו ברײַנדעלע קאָזאַק און אַפֿילו די חזנטע האָבן מיר אַרומגעכאַפּט און געסמאָצקעט, כאַ־כאַ־כאַ?
דער געלעכטער איז געװען פֿאַר ניסל שװאַלב אפֿשר נאָך פֿיל ערגער פֿון די װערטער, װאָס ער האָט דאָ אױסגעהערט. נישט שױן זשע האָט געפּלאַצט די גאַנצע קאָמבינאַציע? אַזאַ דראָט־אַרבעט, װאָס ער האָט דאָ געהאַט, און פּלוצעם ― טראַך! ער האָט שױן מער נישט געקאָנט אײַנזיצן. האָט ער זיך אױפֿגעהױבן, אַרױפֿגעלײגט זײַן שװערע האַנט אַף ראַפֿאַלעסקאָס יונגע פּלײצעס און אַרױסגעזאָגט גיך, אין אײן אָטעם, װי זײַן שטײגער איז:
― ראַפֿאַלעסקעלע! מיר װעלן האָבן אַ מיאוסע דין־תּורה דאָ אין אַמעריטשקע. אַמעריטשקע איז אַ לאַנד, װאָס האָט פֿײַנט קאַטאָװעסלעך. מיר האָבן עדות, נאַרעלע, װאָס װעלן אַרױסטרעטן צום משפּט מיט אַ שבֿועה, אַז זײ האָבן געזען, װי דער בחור האָט געהאַלטן דאָס מײדל אַף די הענט און געקושט… אַפֿן שיף איז דאָס געװען ― געדענקסט עס נאָך, צי דו האָסט שױן פֿאַרגעסן?… און נאָך װעלן זיך געפֿינען, װאָס דו האָסט געקױפֿט באַ זײ בראַסלעטלעך מיט נאָך אַזעלכע זאַכענישן פֿאַר מײַן שװעסטערל און אָנגעטאָן איר אַף דער האַנט פֿאַר אַלעמען אין די אױגן… נאַרעלע, פֿאָלג מיך, איך בין דיר אַ גוטער פֿרײַנט, גײ בעסער מיט גוטן, װאָרעם מיט בײזן װעסטו מאַכן ערגער, איך זאָל אַזױ האָבן אַלעמענס גוטס. װעסט מיר זאָגן אַ דאַנק קינדעניו. אַנישט זאָלסטו דיך דערװאַרגן מיטן דאָזיקן טיש.
מיט די װערטער איז ניסל שװאַלב אַװעק.
― דערװאָרגן װאָלט איר געמעגט װערן אַלע! ― האָט ראַפֿאַלעס־קאָ נאָכגעזאָגט אים מיט אַ ביטער געלעכטער, בעת ניסל שװאַלב איז שױן געװען אַף יענער זײַט טיר.
נאָכדעם װי ער האָט נאָך אַ ביסל אַרומגעשפּאַנט איבערן חדר, האָט זיך אונדזער יונגער העלד אַװעקגעזעצט באַם פֿענצטער, פֿאַררײכערט אַ סיגאַר, פֿאַרלײגט אַ פֿוס אַף אַ פֿוס און האָט זיך שטאַרק־שטאַרק פֿאַרטראַכט.
קאַפּיטל זיבעציק
ראַפֿאַלעסקאָ ― װידער אַ בעל־תּשובֿה
ראַפֿאַלעסקאָ האָט געהאַט פֿון װאָס צו טראַכטן, געדיכטע װאָלקנס האָבן זיך אַף זײַן הימל צונױפֿגעזאַמלט. עס האָט זיך צונױפֿגעקליבן באַ אים אַלץ אַף אַמאָל. און איבערהױפּט דער נעכטיקער דורכפֿאַל, װאָס ער האָט געהאַט אין ניקעל־טעאַטער. נאָר דאָס איז געװען, אײגנטלעך, פֿון די קלענסטע אומגליקן, װאָרעם נישט קוקנדיק דערױף, האָבן נעכטן צװישן די אַקטן און נאָכן שלוס זיך געדרײט אַרום אים פֿאַרשײדענע מענטשן, שלוחים פֿון ענגלישן טעאַטער. אים אַרײַנגערױמט אַ סוד אין אױער, אַז ער איז אָלל־רײַט. דאָס האָט געהײסן, אַז ער זאָל נישט בינדן מיט קײן טעאַטער, ביז עס װעט נישט קומען צו אים מאָרגן אַ געװיסע פּערזאָן און װעט אים מאַכן אַזאַ פּראָפּאָזישאָן, װאָס קײן ייִדיש טעאַטער פֿאַרמאָגט דאָס גאָרנישט אַף זײַן אײגנס.
און די געװיסע פּערזאָן האָט זיך דװקא נישט געלאָזט לאַנג װאַרטן און איז געקומען צו אים הײַנט גאַנץ פֿרי.
דאָס איז געװען אַ פֿרישער, אױסגעצװאָגענער און אָפּגעראַזירטער ענגלענדער מיט אַ נאַקעטן שאַרבן, מיט גאָלדענע צײן און מיט מאָדנע לאַנגע נעגל. צוזאַמען מיטן ענגלענדער איז געקומען נאָך אײנער, אַ רעפּאָרטער פֿון אַ גרױסער ענגלישער צײַטונג, אַ דורכגעטריבענער נפֿש מיט אַ שמײכלענדיק פּנים, אַ ביסל רױטלעך, װאָס הערט אַלע שפּראַכן, אַפֿילו ייִדיש. נאָכן נאָמען, װאָס דער שמײכלענדיקער רעפּאָרטער האָט זיך אָנגערופֿן ― אַרטשיבאַלד בױערװלס ― און נאָך זײַן אױסגעצײכנט ענגליש ספּאָקן, מיט דער „טהרזי“ אַף דער שפּיץ צונג און מיט „עררװ“ אַפֿן הױלן גומען, װאָלט ער געקאָנט זײַן אַן אמתער געבױרענער אַמעריקאַנער, אַן עכטער יענקי. נאָר דער אײבערשטער טײל פֿון דער נאָז, דער גלאַנץ פֿון די האָר און איבערהױפּט די אױגן (אױ ייִדישע אױגן!) האָבן געשריִען: „װאָס מיר אַרטשיבאַלד? װער מיר בוערװלס? זאָג, אַז מע רופֿט דיך אַרצי בערלס און אַ סוף!… “
די בײדע דזשענטעללײַט, אַז זײ זײַנען אַרײַנגעקומען, האָבן זײ זיך אַװעקגעזעצט, פֿאַרקאַטשעט די הױזן אַף די קניִען, אַרױסבאַװיזן די ברײטע נעזלעך פֿון זײערע באַקװעמע אַמעריקאַנער שוכװאַרג, און מען איז צוגעטראָטן גלײַך צו די ביזנעס. דער, װאָס מיטן נאַקעטן שאַרבן, האָט גערעדט, װי אַ מענטש, װאָס מע האָט אים ערשט הײַנט אַרױסגעריסן צװײ באַקצײנער און אַרײַנגעלײגט װאַטע; און דער שמײכלענדיקער אַר־טשיבאַלד בױערװלס האָט אים איבערגעזעצט אַף ייִדיש. דער אינהאַלט פֿונעם שמועס איז געװען, אַז מע לײגט אים פֿאָר, אַז ער זאָל אַריבער גלײַך אין ענגליש טעאַטער; די ערשטע צײַט קאָן ער שפּילן זײַנע ראָלן אַף ייִדיש, ביז ער װעט זיך אױסלערנען פּלענטי די ענגלישע שפּראַך; און באַדינגונגען גיט מען אים אַזעלכע, אַז ראַפֿאַלעסקאָן האָט זיך אַזש דער קאָפּ פֿאַרדרײט. פֿונדעסטװעגן האָט אונדזער ראַפֿאַלעסקאָ געהאַט אַף אַזױ װײַט שׂכל און טאַקט, אַז ער האָט זײ אױסגעהערט גאַנץ קאַלטבלוטיק און געזאָגט, אַז ער מוז האָבן פֿיר און צװאַנציק שעה אַף צו באַטראַכטן זיך.
― אָלל־רײַט! ― האָבן אױסגערופֿן דער דזשענטעלמאַן מיטן נאַקעטן שאַרבן און האָט זיך אױפֿגעכאַפּט גײן, און דער רעפּאָרטער מיטן שמײכלענדיקן פּנים האָט אַ זאָג געגעבן צו ראַפֿאַלעסקאָן אַף ייִדיש:
― יהודי בלא ― לאָזט נישט דורך דעם סלוטצײ, ס'אַ פֿעטער פּגר… גוד־בײַ!
דאָס איז געװען נומער אײנס. דער צװײטער פּונקט, װאָס האָט געמאַכט אונדזער העלד צו זײַן פֿאַרטראַכט מער, װי אַלע מאָל, איז געװען ראָזע ספּיװאַק.
װאָס האָט זי געבראַכט אין ניקעל־טעאַטער גראָדע דעם ערשטן אָװנט פֿון זײַן אױפֿטריט? איז דאָס געװען אַ פּראָסטער צופֿאַל, אָדער זי האָט נאָכגעקוקט די ייִדישע ניו־יאָרקער צײַטונגען און געװוּסט, אַז דאָס איז זײַן, ראַפֿאַלעסקאָס בענעפֿיס? אױב אַזױ, װאָס זשע איז זי אַנטלאָפֿן צװישן צװײטן און דריטן אַקט? און צי איז אמת דאָס, װאָס הענריעטאַ דערצײלט, אַז ראָזע מיט איר אַריסטאָקראַטישן קאַװאַליער, גרישאַ סטעלמאַך, האָבן זיצנדיק אין דער לאָזשע, זיך איבערגעקוקט און געלאַכט, בעת ער, ראַפֿאַלעסקאָ, האָט דורכגעמאַכט זײַן ערנסטע, טראַגישע ראָלע? אמת, ער איז נעכטן געװען שװאַכלעך אין זײַן ראָלע. אָבער לאַכן װאָס האָט מען באַדאַרפֿט? און נאָך אין די ערשטע צװײ אַקטן, װעלכע זײַנען דורכגעגאַנגען, דאַכט זיך, מיטן גרעסטן דערפֿאָלג? אַך, װיפֿל װאָלט ער אַװעקגעגעבן פֿון זײַן לעבן ער זאָל קאָנען אָט דאָס אַלץ געװױר װערן! װאָלט דאָס געװען אין אַן אַנדער צײַט, װאָלט ער נישט גערוט, ביז ער װאָלט נישט אױסגעטראָטן אַ װעג, ביז ער װאָלט זיך נישט דורכגעשלאָגן סוף־כּל־סוף צו דער, נאָך װעלכער ער שלאָגט זיך שױן אַזױפֿיל יאָרן, צוליב װעלכער עס האָט אים געבראַכט, אײגנטלעך, אַהער. איז אָבער איצט!… און דאָ קומט דער פּונקט נומער דרײַ: דאָס איז אָט דער שלום־מאיר מו־ראַװטשיק מיט זײַן גוטער בשׂורה און מיט זײַן מזל־טובֿ…
דער טױט פֿון זײַן אַמאָליקן גוטן פֿרײַנט און חבֿר האָלצמאַן, מיט װעלכן ער איז אַנטלאָפֿן פֿון זײַן ליבער הײם און מיט װעלכן ער האָט פֿאַרבראַכט, מע קאָן זאָגן, זײַנע בעסטע יונגע יאָרן, האָט נאָך אַלעמען געמאַכט אַף אים אַ מוראדיקן אײַנדרוק. ער איז געװען כּמעט אַזױפֿיל געבראָכן, װי אין יענער מינוט, װען ער האָט דערהערט פֿונעם קאַסיר שׂשׂון־ושׂמחה, װי דער לײענער געדענקט, די בײזע בשׂורה פֿון זײַן מוטערס טױט, מיט דעם אונטערשײד נאָר, װאָס זײַן מוטערס טױט האָט אַרױסגערופֿן באַ אים ניט מער װי טרערן פֿון רחמנות און עטװאָס חרטה, בעת דער טױט פֿון זײַן אומגליקלעכן פֿרײַנט האָט אים געמאַכט צו דענקען, אַז ער האָט זיך באַגאַנגען מיט האָלצמאַנען, װי אַ מענטש אַ פֿאַרדאָרבענער, אָן שום געװיסן, אָן אַ טראָפּן יושר און ― אױב איר װילט ― טאַקע װי אַ מערדער. װי האָט ער געקאָנט אַזױ לײַכטזיניק און מיט אַזאַ גרינג האַרץ פֿאַרלאָזן אַ קראַנקן פֿרײַנט, באַ װעמענס בעטל ― ער געדענקט דאָס גאַנץ גוט ― ס'איז שױן געשטאַנען דער מלאך־המות?…
און נישט װילנדיק דערמאָנט זיך ראַפֿאַלעסקאָ אין יענעם פֿרימאָרגן, װען ער איז געקומען זיך געזעגענען מיט זײַן פֿרײַנט, און דאָס טרױעריקע בילד, װאָס האָט אים נאָכגעיאָגט אַפֿן שיף, איז אים געקומען אַפֿער אױך איצט…
און נאָך זאַכן דערמאָנט זיך אַצינד אונדזער יונגער העלד, זיצנדיק זיך אַזױ באַם פֿענצטער, זאַכן, פֿון װעלכע עס גײט אים איבער אַ שױדער איבערן לײַב, זאַכן, פֿון װעלכע ער װאָלט געװאָלט פֿאַרגעסן און קאָן נישט…
נאָר שרעקלעכער פֿון אַלע דערינערונגען איז זלאַטקע… מיט זלאַט־קען ― געדענקט ער ― האָט ער אַפֿילו נישט געזעגנט זיך. ער האָט זיך געשעצט גליקלעך דעמאָלט, װאָס ער האָט זי נישט געטראָפֿן אין דער הײם. פֿון איר איז ער פּשוט אַנטלאָפֿן. אַנטלאָפֿן, װי עס אַנטלױפֿט אַ גנבֿ, װאָס האָט מורא, מע זאָל אים נישט כאַפּן מיט דער גנבֿה… קײן יונגער מענטש האָט זיך נאָך אַזױ אוממענטשלעך נישט באַגאַנגען מיט אַ מײדל, װי ער האָט זיך באַגאַנגען מיט דער אָרעמער אומשולדיקער זלאַטקע… װאָס האָט זי זיך געטראַכט נאָכדעם, אַז זי האָט זיך דערװוּסט פֿון איר קראַנקן ברודער אַז ער, ראַפֿאַלעסקאָ, איר אידעאַל, איר גאָט, איז אַנטלאָפֿן פֿון זײ קײן אַמעריקע? װאָס האָט זי איבערגעטראָגן און איבערגע־ליטן אין דער גאַנצער צײַט? װאָס פֿאַר אַ מײנונג האָט זי װעגן אים געהאַט דעמאָלט און אױך איצט? װוּ איז דאָ אַף דער װעלט אַזאַ שטראָף, װאָס דער לײַכטזיניקער מערדער האָט כּשר פֿאַרדינט?… זײַן שטראָף איז אָט װאָס: ער באַדאַרף אַרױסרײַסן פֿונעם האַרצן אַלע זײַנע ייִנגלשע חלומות, נאַרישע פֿאַנטאַזיעס; ער באַדאַרף פֿאַרגעסן, אַז ס'איז געװען אַמאָל אַ ראָזע אַף דער װעלט, און באַדאַרף שױן, גאָר נישט געטראַכט אַפֿילו, אומקערן דער אָרעמער זלאַטקען איר אַװעקגערױבטן אידעאַל, קומען צו דער אומגליקלעכער זלאַטקען, פֿאַלן איר צו די פֿיס, קושן איר די הענט און זאָגן איר: „זלאַטקע, איך בין דײַנער, דײַנער אַף אײביק!“
און ער װעט דאָס אַזױ טאָן, זיכער טאָן. ער װאָלט דאָס געטאָן נאָך הײַנט אינדערפֿרי, האָט אים אָבער דער מוראַװטשיק אָפּגעהאַלטן. ער האָט אים געגעבן צו פֿאַרשטײן, אַז מע דאַרף עס טאָן נישט אַזױ ראַשנד. „זלאַטקע, האָט ער אים געזאָגט, איז אַ פּראָסט ערלעך מײדל (כאַ־כאַ, כאָטש זי האָט אַ „יאַטל“… ) װאָס האָט קײן ראָמאַנען קײנמאָל נישט געלײענט, און אַז עס װעט קומען צו איר אַ בחור און װעט זיך געבן אַ װאַלגער איר צו די פֿיס און אָנהײבן שרײַען חטאתי, כּפּרתי, חליפֿתי, װעט זי חלשן פֿאַר שרעק, װעט קומען צו לױפֿן די מאַמע ― מע דאַרף נישט פֿאַרגעסן, אַז ס'איז דאָ אַן אַלטע מאַמע מיטן נאָמען שׂרה־ברכה ― קאָן זי אים געבן אַ װיסטן סוף און אָפּשפּילן אַ װיװאַט ער זאָל האָבן צו געדענקען“… נײן, בעסער װעט ער, שלום־מאיר מוראַװטשיק, זיך דורכגײן אָקאָרשט אַהין, צו זײַנע װײַבער הײסט עס, און װעט זײ ביסלעכװײַז צוגרײטן, און פֿאַרקערט, דװקא נישט דערצײלן זײ קײן מעשׂיות, אַז מע שלאָגט זיך איבער זײ על־חטא, װײַבער האָבן פֿײַנט צעקװעטשטע מאַנצבילן, װאָס באַלד עפּעס צעיאַכמערן זײ זיך און צעגיסן זיך מיט סקאַרבאָװע װערטער, אַנטימאָניע מיט שעמעריצע, פֿילאָזאָפֿיע מיט קרױט, פּעטרישקע מיט זײף ― פֿע! װײַבער האָבן ליב, אַז אַ מאַנצפּאַרשױן, זאָל זײַן אַ מאַנצפּאַרשױן… מוראַװטשיק װײס שױן די זאַכן גוט, ער האָט נישט אַזױפֿיל האָר אין קאָפּ, װיפֿל ער האָט שױן איבערגעהאַנדלט מיט װײַבער, גאָט זאָל אים אַזױ געבן גליק און הצלחה.
אַזױ האָט אױסגעלאָזט, װי אַלעמאָל, אונדזער שלאַטן־שמשׂ באַ אַלע שװערע זאַכן, און איז אַװעק, װי מיר האָבן דאָס געזען, אין זײַן שליחות. און אונדזער יונגער העלד, װאָס איז שױן װידער געװאָרן אַ בעל־תּשובֿה, האָט אַרױסבאַגלײט מיט אַ מיאוסער נאָז זײַן צװײטן פֿרײַנט ניסל שװאַלב, און איז געבליבן זיצן מיט אַ ציגאַר אין מױל אײנער אַלײן מיט זײַנע געדאַנקען באַם פֿענצטער פֿון האָטעל און געקוקט אין דרױסן אַרױס.
קוקנדיק אַזױ, דערזעט ער צופֿאָרן צום האָטעל אַ גרױסאַרטיקן אױטאָמאָביל. פֿון אױטאָמאָביל שפּרינגט אַרױס אַ שװאַרצער מענטש און לאָזט זיך גלײַך צום האָטעל. „שײן װאָלט דאָס געװען, װען דאָס איז צו מיר“, ― טראַכט זיך ראַפֿאַלעסקאָ גלאַט אַזױ, נישט צו האָבן דערבײַ קײן זײַטיקע מחשבֿה, און כּך־הוא ― ער דערהערט אַ קלאַפּ אין טיר.
― קאָם אין!
עס קומט אַרײַן דער שװאַרצער מענטש. ער האָט אַ לעטער אָפּצוגעבן פּױרסעלני נאָר צום מיסטער ראַפֿאַלעסקאָ אין די הענט אַרײַן:
― אײ עם ראַפֿאַלעסקאָ.
מיט ציטערנדיקע הענט האָט ראַפֿאַלעסקאָ אָפּגענומען פֿונעם שװאַר־צנס הענט אַ שײן קאָנװערטל, פֿאַרזיגלט מיט אַ פּאַרפֿומענשמעקנדיקער חתימה, פֿאָרזיכטיק אױפֿגעעפֿנט און צום אַלעם ערשטן געכאַפּט אַ קוק אַף דער אונטערשריפֿט ― און עס האָט אים אַזױ שטאַרק אָנגעהױבן קלאַפּן דאָס האַרץ, אַז ער האָט זיך געמוזט צוזעצן.
קאַפּיטל אײן און זיבעציק
דאָס בריװל
„מײַן טײַערער בלאָנדזשנדיקער שטערן!
די געפֿערלעכסטע פֿאַנטאַזיע איז נישט אימשטאַנד אַזױ װילד צו פֿאַרפּלאָנטערן און פֿאַרקײטלען אײן געשעעניש מיטן אַנדערן, װי דאָס האָט געמאַכט דער צופֿאַל, דאָס לעבן אַלײן. איך בין אָבער נאָך אַזױ אױפֿגערעגט פֿון דעם, װאָס איך האָב איבערגעלעבט אין די לעצטע צװעלף שטונדן, אַז איך פֿיל, אַז איך בין נישט אימשטאַנד איבערצוגעבן אַפֿילו אַ הונדערטחלק פֿון דעם, װאָס איך האָב דיר צו זאָגן פּערזענלעך. אין קורצן מוז איך דיר צו װיסן געבן, אַז נאָר אַ װילדער צופֿאַל האָט מיך געבראַכט נעכטן צו דײַן בענעפֿיס אין ניקעל־טעאַטער. אױב מײַן האַרץ איז נישט צעשפּרונגען געװאָרן אַף שטיקלעך, אַז איך בין געװױר געװאָרן, אַז אוריאל אַקאָסטאַ דאָס ביסטו, איז אַ סימן, אַז מײַן האַרץ איז פֿון שטאָל. װי אַ פֿאַרשטײנערטע בין איך אױסגעזעסן ביזן שלוס פֿונעם צװײטן אַקט. אָבער מער נישט װי דעם צװײטן אַקט. דען עס איז פֿאָרגעקומען אַ שטיקל סקאַנדאַל, װאָס קײנער האָט זיך נישט געקאָנט ריכטן: מע האָט אונדז דערקענט אין לאָזשע און אַנטדעקט אונדזער אינקאָגניטאָ אַף אַ מיאוסן אַרט און מע האָט מעך געצװוּנגען, איך זאָל אַנטלױפֿן, כאָטש דער הימל איז מײַן עדות, װי אַזױ עס האָט מיך געצױגן צוריק, צוריק, נאָך אײן מאָל אַ קוק טאָן אַף דיר, נאָך אײן מאָל צו הערן דײַן קול, װעלכער האָט נישט אױפֿגעהערט צו קלינגען אין מײַנע אױערן אַלע יאָרן פֿון אונדזער אַרומבלאָנדזשען איבער דער גרױסער ליכטיקער װעלט. נאָר װאַרט אױס ― דאָס איז נאָך נישט אינגאַנצן. געקומען אַהײם, האָב איך געטראָפֿן באַ זיך אַפֿן טיש אַ גאַנצן פּאַק מיט בריװ, װאָס לױט די פּאָסט־שטעמפּלען זײַנען עטלעכע פֿון זײ שױן לאַנג אָנגעקומען, נאָר זײ זײַנען מיר נישט איבערגעגעבן געװאָרן צו דער צײַט איבער דער צענזור, װאָס מײַן מענעדזשער ― אַפֿילו אַן ענגלענדער און אַ דזשענטעלמאַן ― האָט זיך דערלױבט אַף מיר קעגן מײַן װילן און אָן מײַן װיסן אַרױפֿצוּװאַרפֿן. דער סוף איז געװען, איך האָב אים הײַנט געשיקט רופֿן און אָן לאַנגע דיבורים און חקירות אים געגעבן צו װיסן, אַז פֿון הײַנט אָן בין איך פֿרײַ פֿון מײַן אַגרימענט, און ער קאָן אַף מיר דערלאַנגען, מיך מאָנען דעמעדזשעס ― דאָס איז זײַן זאַך. נאָר נישט דאָס איז דער עיקר. די הױפּטזאַך איז, װאָס אינעם פּעקל מיט בריװ איז געװען אױך דײַן בריװ, װעלכן איך האָב דורכגעלײענט איך װײס אַלײן נישט װיפֿל מאָל, און דער גאַנצער גיהנום האָט אױפֿגעפֿלאַקערט אין מײַן האַרץ… קושנדיק די אותיות פֿון דײַן טײַערן בריװ, האָב איך זײ באַנעצט מיט מײַנע טרערן. װאָס עפּעס טרערן, װעסטו פֿרעגן? דאָס האָב איך באַװײנט אונדזער געשטאָרבענע קינדהײט, אונדזערע גליקלעכע יונגע יאָרן, אונדזער פֿריצײַטיקע ליבע, װאָס מעגלעך, אַז זי זאָל קאָנען זײַן איצט פֿיל הײסער, פֿיל פֿלאַמענדיקער, װי זי איז געװען דעמאָלט, זי װעט אָבער, מע מוז מודה זײַן, שױן קײנמאָל נישט זײַן אַזױ קרישטאָל־רײן, אַזױ הימל־הױך, אַזױ געטלעך־שײן און אַזױ קינדיש־נאַיִװ, װי זי איז געװען דעמאָלט אין אונדזער קלײנינקן, אָרעמנקן, אומפֿאַרגעסלעכן האָ־לענעשטי…
אַך, האָלענעשטי! װײסטו, אַז איך בין דאָרטן געװען און געזוכט מײַן לײבלען, זיך נאָכגעפֿרעגט אַף מײַן „נגידס ייִנגל“? לײַדער האָט מיר קײנער־קײנער נישט געװוּסט װאָס צו דערצײלן װעגן דיר! דו ביסט װי אַ זיסער חלום פֿאַרשװינדן געװאָרן פֿון מײַן הימל, װי אַ טרױם, װאָס מע זעט נאָר אײן מאָל, נישט קײן צװײ מאָל!…
טײַערער מײַנער! דו פֿרעגסט מיך אין דײַן בריװ, אױב איך געדענק, װאָס מיר האָט געזאָגט די אַלטע קאָרטנװאַרפֿערקע אין יענעם שטעטעלע, אין גאַליציע. אָ! איך געדענק זײער גוט. נאָר װי אַרום װײסטו פֿון דעם? איז געדרונגען, אַז דו האָסט זיך נאָכגעפֿרעגט אַף מיר, װי איך אַף דיר? פֿאַרװאָס זשע האָסטו זיך, שלעכטער מענטש אַזױ מיאש געװען פֿון מיר, אַז דו האָסט דערלױבט אַן אַנדערע, אױך אַ פּרימאַדאָנע ― אפֿשר אַ שענערע פֿון מיר, נאָר אַ סך אַ סך נאַרישערע ― אַז זי זאָל זיך באַרימען פֿאַר אַלעמען, אַז דו ביסט איר אױסדערװײלטער?… נאָר אַך! װאָס רעד איך? װי טאָר איך דיר זאָגן מוסר אין דער צײַט, װען איך אַלײן בין דורך פֿאַרפּלאָנטערטע אומשטענדן געװען געטריבן אַרױפֿצוהענגען אַף זיך גאָלדענע קײטן?… נאָר לאָמיר נישט רײדן פֿון קײן קײטן, װעלכע מע קאָן יעדע מינוט צערײַסן און אַראָפּװאַרפֿן פֿון זיך, אַ ב י מ י ר ז אָ ל ן נ אָ ר װ ע ל ן… לאָמיר בעסער רײדן פֿון דעם, װוּ מיר קאָנען זיך הײַנט זען. אונטן געפֿינסטו אַן אַדרעס. צװישן 4 און 5, װען דו קומסט אַהין, זוכסט מיך גוט, געפֿינסטו מיך דאָרט. מיר זײַנען דאָרט גאַנץ אַלײן און קאָנען זיך גענוג אָנרײדן (און מיר האָבן דאָך אַזױפֿיל צו רײדן!). זײַ דאָרט הײַנט פֿון 4 ביז 5 און זוך מיך. איך הײס דיר, זאָלסט זײַן. נײן, ס'אַ ליגן. ― למאַי זאָל איך דיר נישט זאָגן דעם גאַנצן אמת? ― נישט איך הײס דיר, נאָר איך בעט דיך, איך חלש פֿאַר דיר, איך פֿאַל דיר צו די פֿיס, און איך קוש דיך! איך קוש דיך! דו הערסט? איך קוש דיך!… ר ײ ז ל“
קאַפּיטל צװײ און זיבעציק
װידער אַמאָל ברײַנדעלע קאָזאַק
שלום־מאיר מוראַװטשיק איז געקומען צו זײַן נײַעם פֿרײַנט ראַפֿאַלעס־קאָ פּינקטלעך אין דער צײַט, װאָס זײ האָבן אָפּגעשמועסט. האָט ער אָבער שױן נישט געטראָפֿן אים אין דער הײם. אױפֿן טיש איז געלעגן צוגעגרײט אַן אָפֿן צעטעלע, װײַזט אױס טאַקע פֿון זײַנעטװעגן:
„מײַן ליבער מוראַװטשיק. איך פֿאָר אָפּ פֿון ניו־יאָרק אַף עטלעכע שעה. װען איך װעל זײַן צוריק ― װײס איך נישט. אונדזער נסיעה לײגן מיר אָפּ אַף אַן אַנדערש מאָל. איך בעט פֿאַרענטפֿערן מיך פֿאַר יענע, װאָס איר װײסט, און װי אַזױ איר װײסט ― איך װעל דאָס אײַך קײנמאָל נישט פֿאַרגעסן! אײַער ל. ראַפֿאַלעסקאָ“.
― װאָס ס'האָט זיך מיר געחלומט די נאַכט און יענע נאַכט און װאָס ס'האָט זיך מיר געחלומט די גאַנצע צײַט, הן אַפֿן ים, הן אַף דער יבשה, זאָל פֿאַלן אַף מײַנע שׂונאימס קעפּ! אַן אַקטיאָר בלײַבט אַן אַקטיאָר, ער מעג זיך זײַן צען מאָל אַ טאַטנס אַ קינד! אַ מענטש רעדט אָפּ מיט מיר אַפֿן זײגער; אַ מענטש ברענט און פֿלאַקערט, נעמט אײַן אָקאָרשט אַ מיתה משונה ― צום סוף…
דאָ האָט אונדזער מוראַװטשיק זיך אױסגעדרײט צוריק, שױן גרײט געװען צו געבן אַ שפּײַ אױס, דערהערט זיך אַ קלאַפּ אין טיר: סטוק־סטוק.
מוראַװטשיק האָט זיך דערפֿרײט: „ס′איז זיכער ער“. ― אַרײַן!
עס הערט זיך װידער אַמאָל: סטוק־סטוק. „משמעות, אַז ס'איז נישט ער“.. אַף זײַן צװײטן „אַרײַן“ דערהערט ער אַ דריטן סטוק־סטוק. װערט שױן מוראַװטשיק אין כּעס און רופֿט זיך אָן הױך:
― מיטן קאָפּ אין װאַנט!
עפֿנט זיך פּאַװאָלינקע די טיר און עס קומט אַרײַן ― ברײַנדעלע קאָזאַק.
װען אַפֿן אָרט פֿון ברײַנדעלע קאָזאַק װאָלט אַרײַנגעקומען, למשל, האָצמאַך פֿון יענער װעלט, װאָלט אונדזער מוראַװטשיק נישט באַדאַרפֿט זײַן מער איבערראַשט װי ער איז געװען אין דער מינוט. פֿונדעסטװעגן האָט ער נאָך געפֿונען אין זיך אַזױפֿיל כּוח, אַז ער זאָל נישט מער װי אין אַ האַלבער מינוט אַרום קומען צו זיך און װערן דער אײגענער לעבעדיקער, פֿרײלעכער, אױפֿגעלײגטער מוראַװטשיק, װאָס אַלעמאָל. מיט אַ זעלטענער פֿרײַנדלעכקײט, מיט אַן אױסגעשטרעקטער האַנט און מיט אַ ברײט הײזעריק געלעכטערל איז ער אַרױסגעטראָטן אַקעגן דער אַרײַנגעקומענער:
― ברוך הבא, סקאָצל קומט, אַ גאַסט! װאָס מאַכט איר עפּעס גוטס, ברײַנדעלע ― טפֿו ― מײן איר מאַדאַם טשערניאַק?
דערפֿאַר האָט אָבער די מאַדאַם טשערניאַק נישט געפֿונען קײן אײנציק װאָרט, װאָס אים צו ענטפֿערן. זי איז געבליבן שטײן באַ דער טיר אין איר רױטער ראָטאָנדע, באמת פּאַראַליזירט, נישט צו קאָנען רירן זיך פֿונעם אָרט.
װאָרעם אױב מוראַװטשיק האָט געהערט זאָגן, אַז ברײַנדעלע קאָזאַק געפֿינט זיך ערגעץ אין אַמעריקע, האָט ברײַנדעלע קאָזאַק אַפֿילו נישט געחלומט זיך אַז זי זאָל זיך באַגעגענען דאָ אין ניו־יאָרק מיט איר אַמאָליקן שׂונא שלום־מאיר מוראַװטשיק. און װוּ? באַ ראַפֿאַלעסקאָן! און װען? בעת זי איז געקומען ראַטעװען דעם יונגן סטאַר פֿון אַן אומגליק.
פֿון איר נײַעם גוטן פֿרײַנט ניסל שװאַלב האָט זי נאָר װאָס דערהערט אַ שרעקלעכע נײַעס: אַז ראַפֿאַלעסקאָ זאָגט זיך אָפּ פֿון זײַן שװעסטער, פֿון דער פּרימאַדאָנע הענריעטאַ שװאַלב, און אַז ניסל שװאַלב איז אַװעקגעלאָפֿן צו אַ לאָיער, װיל אײַנגעבן אַף אים אין קאַורט אַ קלאַגע פֿאַר ברעכן דאָס װאָרט („בריטש אָף פּראָמיס“); אַחוץ װאָס דער חזן מיט דער חזנטע מיטן מיסטער קלאַמער װעלן גײן שװערן, אַז זײ האָבן געזען די פּרימאַדאָנע באַ ראַפֿאַלעסקאָן אַף די הענט נאָך פֿאָרנדיק אַף דער שיף, שטעלט ער עדות אַ האַלבע שטאָט ניו־יאָרק (און די מאַדאַם טשערניאַק בתּוכם) װאָס זײַנען געװען אַף זײער אָפֿיציעלן קנס־מאָל, געבראָכן טעלער, געטרונקען שאַמפּאַניער, געקושט זיך מיט אַלע געסט ― מיט אײן װאָרט, ניסל שװאַלב שװערט מיט כּל השבֿועות אַז ער װעט אױפֿהײבן אַזאַ סקאַנדאַל אין ניו־יאָרק, װאָס זינט קאָלומבוס האָט אַנטדעקט אַמעריקע איז נאָך אַזאַ סקאַנדאַל נישט געװען. נו װי קאָן דאָס די מאַדאַם טשערניאַק דערלאָזן אַזאַ זאַך? ערשטנס, איז אַ רחמנות אַף ראַפֿאַלעסקאָן. אַ יונגער אַרטיסט, אַ סטאַר, װאָס האַלט ערשט אין אױפֿגײן, אַ בלום, װאָס האַלט ערשט אין בליִען ― ער קאָן דאָך חלילה פֿאַרלירן זײַן גאַנצע קאַריערע! איז אײנמאָל אַװעק. והשנית, האָט די מאַדאַם טשערניאַק געהאַט איר אײגענעם אינטערעס אױך דערבײַ.
אונדזער לײענער געדענקט גאַנץ גוט, אַז מיטן אָנקומען קײן ניו־יאָרק פֿון דער באַרימטער קאָמונע „קלאַמער, שװאַלב עט קאָמפּ.“, האָט זיך באַ דער מאַדאַם טשערניאַק אָנגעהױבן אַ נײַע עפּאָכע אין איר לעבן, אַ נײַע סדרה מיטן נאָמען „ניסל שװאַלב“. ניסל שװאַלב ― דאָס איז געװען איר לעצטע האָפֿענונג, די לעצטע סטאַנציע פֿון איר לאַנגן לעבנסװעג, דער אײנציקער שטערן, װאָס האָט נאָך העל געלױכטן אַף איר טונקעלן הימל. זי איז גרײט געװען דעריבער פֿונדעסטװעגן אַף אַלץ, װי מע זאָגט, אין פֿײַער און אין װאַסער.
אָרעמע ברײַנדעלע קאָזאַק! אין דער דאָזיקער צײַט איז זי נעבעך געװען פֿאַרליבט אין איר פֿרײַנט ניסל שװאַלב מיטן זעלבן פֿײַער, ― אױב נישט מער נאָך ― װי דאָס ערשטע מאָל אַף איר לעבן. און עס איז גאָר קײן עװלה נישט, כ'לעבן; עס װאָלט שױן לאַנג צײַט געװען, אַז די מאַדאַם טשערניאַק זאָל אַמאָל אױך זײַן לײַטן־גלײַך, אַז זי זאָל זיך אַמאָל אױך צושלאָגן צו אַ ברעג, אַז זי זאָל זיך אַמאָל אױך אַרױפֿכאַפּן אַף אַ שטיקל תּכלית, אױפֿהערן זײַן נע־ונד, קלױבן אַ דאָלאַר צו אַ דאָלאַר און זיך נישט װאַלגערן אַף דער װעלט.
עס איז דעריבער קײן חידוש נישט װאָס די מאַדאַם טשערניאַק איז גרײט געװען זיך מוסר נפֿש זײַן צוליב איר נײַעם אידעאַל ניסל שװאַלב. ער האָט איר איבערגעגעבן דעם אינהאַלט פֿון זײַן אינדערפֿריִערדיקן געשפּרעך מיט ראַפֿאַלעסקאָן און אױך די מעשׂה פֿון דעם נעכטיקן װיזיט אין ניקעל־טעאַטער פֿון ראָזע ספּיװאַק מיט איר גרישאַ סטעלמאַך, האָט ברײַנדעלע קאָזאַק אָנגעשמעקט, װאָס דאָ טוט זיך, און ס'זײַנען געבױרן געװאָרן באַ איר אין קאָפּ עטלעכע קאָמבינאַציעס מיטאַמאָל: 1) צוליב װעמען האָט ראָזע געקאָנט זײַן אין מיטן דרינען אין ניקעל־טעאַ־טער, אױב נישט צוליב ראַפֿאַלעסקאָן? 2) הײסט עס, אַז זײ האָבן זיך אױפֿגערעדט דורך דער פּאָסט, אַז זי זאָל קומען צו זײַן ערשטן אַרױסטריט? 3) אי, די קשיא, װאָס איז דאָס געװען פֿאַר אַ קאָמעדיע באַם לאָמזשער סאָלאָװײ מיטן צעבראָכענעם טעלער און מיט די מזל־טובֿס און מיטן קושן זיך? ― דאָס איז אַפּנים נאָר געװען אום צו פֿאַרבלענדן די אױגן. 4) װיבאַלד אַזױ, דאַרף מען זיך אַרײַנכאַפּן אַף אַ מינוטקעלע צו דעם פֿײַנעם בחור, ערשטנס, אים אַ קוק טאָן אין די אױגן אַרײַן ― זי דאַרף מער נישט ― און אַגבֿ זיך אײַנקױפֿן צו אים מיט גוטע רײד. טאָמער װעט זי דורך אים קאָנען דערשלאָגן זיך צו איר אַמאָליקע פֿרײַנדן ראָזע, װאָס מע לאָזט זי נישט צו צו איר און מע ענטפֿערט אַפֿילו נישט אַף קײן בריװ. לאָז די מאַדאַם טשערניאַק אָקאָרשט זיך אַ ביסל דורכרײדן מיט ראָזען. װעט זי שױן צערעכט מאַכן דאָס מזל. דער בחור װעט שױן דעמאָלט שטעלן אַ חופּה מיט הענריעטאַ שװאַלב ― און דעמאָלט… אָ! דעמאָלט װעט שױן זײַן טאַקע, װי מע זאָגט אָט דאָ אין דעם לאַנד, „אָלל־רײַט“.
אָט דאָס זײַנען געװען די אױסזיכטן, מיט װעלכע די מאַדאַם טשער־ניאַק, אַן אױסגעפּוצטע און אַן אָנגעפּודערטע, איז אַרײַנגעקומען צו ראַ־פֿאַלעסקאָן און געטראָפֿן איר אַמאָליקן ביטערן שׂונא, שלום־מאיר מו־ראַװטשיק.
און שלום־מאיר מוראַװטשיק, דערזען, אַז פֿון ברײַנדעלע קאָזאַק איז געװאָרן דאָס אײגענע, װאָס אַמאָל איז געװאָרן פֿון לוטס װײַב, האָט ער רחמנות געקראָגן אַף איר און איז איר געקומען צו הילף.
― װאָס טױג מיר גרױס ― איר האָט זיך קײן עין הרע גוט פּאָפּראַ־װעט אינעם דאָזיקן לאַנד און אַפֿילו נישט אַף אַ האָר פֿאַרענדערט זיך! אַדרבא, איר זענט נאָך געװאָרן יונגער מיט איך װײס אַלײן נישט װיפֿל. װען נישט אײַער רױטע ראָטאָנדע, אָסור אױב איך װאָלט אײַך דערקענט, גאָט זאָל מיר אַזױ געבן גליק און הצלחה!
די מאַדאַם טשערניאַק װאָס איז נישט געװױנט געװאָרן צו אַזעלכע קאָמפּלימענטן פֿון די „שאַקלהאַפֿטיקע מאַנצפּאַרשױנען“, איז צעגאַנגען געװאָרן װי אַ פּוטער און איר קײַלעכיק לבֿנה־פּנים האָט זיך באַלד איבערגעביטן, געװאָרן רױט און אָנגעהױבן שװיצן. אין דער מינוט איז זי גרײט געװען צו פֿאַרגעסן אַלצדינג, אַלע באַלײדיקונגען, װאָס זי האָט װען געהאַט פֿון אָט דעם הײזעריקן שלימזל, און דעם װײטיק, װאָס ער האָט איר אַמאָל פֿאַרשאַפֿן, און אַפֿילו דעם אַלטן חוב, װאָס איז שטײן געבליבן אַף אים ― אַלצדינג איז זי גרײט געװען צו פֿאַרגעסן אים אין דער מינוט. און זי האָט צעשפּיליעט די רױטע ראָטאָנדע, צוגערוקט צו מוראַװטשיקן איר שטול, און צװישן זײ האָט זיך פֿאַרבונדן אַ געשפּרעך, װעלכן מיר גיבן איבער מיט כּמעט סטענאָגראַפֿישער פּינקטלעכקײט.
קאַפּיטל דרײַ און זיבעציק
דער געשפּרעך
אָט דאָס איז געװען דער דיאַלאָג, װאָס איז פֿאָרגעקומען צװישן ברײַנדעלע קאָזאַק און שלום־מאיר מוראַװטשיק:
ב ר ײַ נ ד ע ל ע ק אָ ז אַ ק: װעמען־װעמען, נאָר אײַך האָט זיך מיר אַפֿילו נישט געחלומט צו באַגעגענען אָט דאָ.
מ ו ר אַ װ ט ש י ק: אַ סימן, אַז איר האָט מיך אין דער ערד, װערנד איך טראַכט פֿון אײַך טאָג װי נאַכט, אין חלום און אַף דער װאָר.
ב ר ײַ נ ד ע ל ע ק אָ ז אַ ק: לעבן זאָלט איר מיר אַזױ.
מ ו ר אַ װ ט ש י ק: אָמן אַלע װײַבער.
ב ר ײַ נ ד ע ל ע ק אָ ז אַ ק: איר זענט דער זעלבער משומד, װאָס געװען… זאָגט מיר בעסער, װוּ איז אַצינד אָט דער גאַנאַמניק, אײַער באַלעבאָס, פֿאַרברענט זאָל ער װערן?
מ ו ר אַ װ ט ש י ק: װער? שטשופּאַק? אין אָדעס, די כאָליערע זאָל אים דאָרט דערשטיקן אין מיטן װינטער!
ב ר ײַ נ ד ע ל ע ק אָ ז אַ ק: איר קערט װעלן זאָגן די טשומאַ?
מ ו ר אַ װ ט ש י ק: באַ מיר האָט איר געפּועלט גלאַט אַ מיתה־משו־נה אין מיטן העלן טאָג, אַבי ס'זאָל זיך נישט אַרײַנציִען חלילה, אין די גרױסע פֿרעסט. װאָס זשע טוט איר דאָ ליובעניו? איר דאַרפֿט אױך צו אונדזער ראַפֿאַלעסקאָן?
ב ר ײַ נ ד ע ל ע ק אָ ז אַ ק: צו װעמען דען? מיר איז נאָר אַ װוּנדער: אין דער צײַט טרעפֿט מען אים אַלעמאָל אין דער הײם.
מ ו ר אַ װ ט ש י ק: נאָך שענער! מיר האָט ער אָפּגעשטעלט אַ שעה, אױסגעגלײַכט די זײגערס. װי זשע גײט דאָס אײַך קעצעלע?
ב ר ײַ נ ד ע ל ע ק אָ ז אַ ק: נומער ערגער, אַבי מע מאַכט אַ לעבן… נו, און איר?
מ ו ר אַ װ ט ש י ק: פּאָסטאַראַמו. מע טױטשעט זיך און מע מאָרדעװעט זיך, קױם־קױם װאַסער צו דער קאַשע… זאָגט זשע מיר, נשמהניו, װאָס איך האָב אײַך געװאָלט פֿרעגן? יאָ. איז װאָס זשע הײסט עס טוט איר דאָ באַ אָט דעם שמױגער? עפּעס אַ ביזנעס?
ב ר ײַ נ ד ע ל ע ק אָ ז אַ ק: אַך, אונדזערע ביזנעס!… שױן לאַנג זענט איר אין ניו־יאָרק?
מ ו ר אַ װ ט ש י ק: װעדליק די קלעפּ, װאָס איך האָב דאָ געכאַפּט, װאָלט איך געמײנט, אַז איך בין שױן דאָ אין אײן צײַט מיט קאָלומבוסן. זאָגט זשע מיר, האַרצעניו, אַ שטײגער פּאַר־עקזאַמפּעל נאַפּשיקלאַד כּדומה למשל נאַפּרימער צום בײַשפּיל, װאָס פֿאַר אַ ביזנעס קאָנט איר האָבן צו מײַן יאָקעמבעמבאַ?
ב ר ײַ נ ד ע ל ע ק אָ ז אַ ק: פֿון װען אָן איז ער דאָס געװאָרן אײַערער?
מ ו ר אַ װ ט ש י ק: פֿון װען אָן? כאַ־כאַ! אַ סבֿרה, אַז איך קען אים נאָך, װען ער איז געװען מיט אַ קאָפּ גרעסער װי אַ קאַץ.
ב ר ײַ נ ד ע ל ע ק אָ ז אַ ק: ס'איז אַלצדינג מעגלעך. װי באַלד אַזױ, קערט איר דאָך קאָנען האָבן אַף אים אַ שטיקל אײַנפֿלוס…
מ ו ר אַ װ ט ש י ק: כאַ־כאַ! אױב איך קאָן האָבן.
ב ר ײַ נ ד ע ל ע ק אָ ז אַ ק: פֿאַרװאָס זשע זעט איר נישט, ס'זאָל שױן זײַן אַ חופּה?
מ ו ר אַ װ ט ש י ק: צו אַ חופּה, ליובעניו, איז נאָך װײַטלעך.
ב ר ײַ נ ד ע ל ע ק אָ ז אַ ק: טאַקע? אין װאָס איז דען אײגנטלעך די מניעה?
מ ו ר אַ װ ט ש י ק: די מניעה איז אין אָט אַזאַ פּיצינקעלע נפֿשל!
ב ר ײַ נ ד ע ל ע ק אָ ז אַ ק: פֿון װאָסער נפֿשל רעדט איר דאָס?
מ ו ר אַ װ ט ש י ק: איך רעד פֿונעם „יאַטל“.
ב ר ײַ נ ד ע ל ע ק אָ ז אַ ק: װאָסער „יאַטל“?
מ ו ר אַ װ ט ש י ק: אַזױ? איר פֿרעגט װאָסער „יאַטל“? איז דאָך אַ סימן, אַז איר װײסט עטװאָס מער פֿון אַ טױטן, הײַנט װאָס דרײט איר אַ מוח?
ב ר ײַ נ ד ע ל ע ק אָ ז אַ ק: האָט קײן יסורים נישט. איך װײס גאַנץ גוט, װאָס איך רעד. איך רעד פֿון דער פּרימאַדאָנע, און איר קומט צו גײן מיט אײַער „יאַטל“.
מ ו ר אַ װ ט ש י ק: ערשטנס, איז דאָס „יאַטל“ נישט מײַנס. און צװײטנס פֿון װאָסער פּרימאַדאָנע רעדט איר?
ב ר ײַ נ ד ע ל ע ק אָ ז אַ ק: פֿון װאָסער פּרימאַדאָנע רעדט איר? איך װײס פֿון צװײ פּרימאַדאָנעס.
מ ו ר אַ װ ט ש י ק: פֿון װאַנען האָבן זיך גענומען צװײ פּרימאַדאָנעס?
ב ר ײַ נ ד ע ל ע ק אָ ז אַ ק: זעט איר שױן, אַז איר װײסט נישט װער עס האָט אײַך געשלײערט, אַז איר פֿרעגט פֿון װאַנען האָבן זיך גענומען צװײ פּרימאַדאָנעס?
מ ו ר אַ װ ט ש י ק: װײסט איר װאָס? אָט װערט דערװאָרגן מיט אײַערע פּרימאַדאָנעס!
ב ר ײַ נ ד ע ל ע ק אָ ז אַ ק: װערט איר פֿריִער, איר זענט עלטער.
מ ו ר אַ װ ט ש י ק: מאָלט אײַך, װער ס'איז עלטער, קאָן מען נישט װיסן… איך זע נאָר, אַז הײַנט איז מיט אײַך נישט צו מאַכן גאָרנישט נישט. איר זענט נאָך אַן ערגערע ניכפּה, װי איר זענט געװען.
ב ר ײַ נ ד ע ל ע ק אָ ז אַ ק: און איר זענט געװען אַ משומד און אַ משומד װעט איר בלײַבן.
מ ו ר אַ װ ט ש י ק: מיט אײַער פּנים װאָלט אײַך אָנגעשטאַנען זײַן אַ סעדיכע אין מיטן װעלנע אַף גיטקע טױבעס זאַװוּלעק.
ב ר ײַ נ ד ע ל ע ק אָ ז אַ ק: און אײַך שטײט אָן נאָר אַרומפֿאָרן מיט אַזאַ פּעזעװניק װי שטשופּאַק און האַנדלען מיט װײַבער.
מ ו ר אַ װ ט ש י ק: איר זאָלט אַזױ װיסן פֿון אײַערע װאָנצעס, װי איך װײס פֿון שטשופּאַקן מיט זײַנע װײַבער.
ב ר ײַ נ ד ע ל ע ק אָ ז אַ ק: און װער האָט אַרױסגענאַרט דעם חזנס מײדל פֿון האָלענעשטי, נישט איר מיט שטשופּאַקן?
מ ו ר אַ װ ט ש י ק: פֿון װאַנען װײסט איר האָלענעשטי? פֿון װאַנען װײסט איר דעם חזנס מײדל?
ב ר ײַ נ ד ע ל ע ק אָ ז אַ ק: אַהאַ! זעט איר שױן, אַז איך װײס מער פֿון אײַך?
מ ו ר אַ װ ט ש י ק: װײסט איר װאָס? למאַי זאָלן מיר זיך קריגן אין אַמעריקע? אַמעריקע איז אַ לאַנד פֿון שלום. לאָז זײַן אַזױ: איך װעל אײַך דערצײלן די מעשׂה מיטן „יאַטל“. נאַט אײַך מײַן ערנװאָרט. און איר דערצײלט מיר די מעשׂה מיט די פּרימאַדאָנעס… איז דאָס געמאַכט?
ב ר ײַ נ ד ע ל ע ק אָ ז אַ ק: אײַער האַנט תּקיעת־כּף.
מ ו ר אַ װ ט ש י ק: אָט האָט איר מײַן האַנט תּקיעת־כּף.
ב ר ײַ נ ד ע ל ע ק אָ ז אַ ק: שװערט זיך
מ ו ר אַ װ ט ש י ק: איך זאָל אַזױ…
ב ר ײַ נ ד ע ל ע ק אָ ז אַ ק: אַזױ װאָס?
מ ו ר אַ װ ט ש י ק: אַזױ האָבן גליק און הצלחה.
ב ר ײַ נ ד ע ל ע ק אָ ז אַ ק: און אַז נישט.
מ ו ר אַ װ ט ש י ק: זאָל פֿון מיר װערן אַ כאָלעװע…
ב ר ײַ נ ד ע ל ע ק אָ ז אַ ק: בלאָטע
מ ו ר אַ װ ט ש י ק: זאָל אַף מיר אײַנפֿאַלן אַ קאַזאַרמע.
ב ר ײַ נ ד ע ל ע ק אָ ז אַ ק: נאַרישקײטן!
מ ו ר אַ װ ט ש י ק: זאָל מיך קומען װאַרגן קאָלומבוס פֿון יענער װעלט…
ב ר ײַ נ ד ע ל ע ק אָ ז אַ ק: דאָס איז נישט קײן שבֿועה!
מ ו ר אַ װ ט ש י ק: טפֿו זאָלט איר װערן, עס האָט מיך אַזש באַשלאָגן אַ שװײס!
דער סוף איז געװען, אַז ברײַנדעלע קאָזאַק האָט ביסלעכװײַז איבערגעגעבן מוראַװטשיקן אַלצדינג, װאָס זי האָט געװוּסט װעגן ראַפֿאַלעסקאָן און װעגן בײדע פּרימאַדאָנעס: הענריעטאַ שװאַלב און ראָזע ספּיװאַק. און אַז ס'איז געקומען צו מוראַװטשיקן, ער זאָל דערצײלן זײַן געשיכטע מיטן „יאַטל“, האָט ברײַנדעלע קאָזאַק אַרױסגעזען, אַז ער דרײט מיט דער צונג און אַז ער האַקט אַ טשײַניק, האָט זי זיך אױפֿגעהױבן, אַ רױטע און אַ פֿאַרשװיצטע, אײַנגעװיקלט אין דער ראָטאָנדע, און אַרױסגעלאָזט אַזאַ געלעכטער, װי טױזנט שדים קאָנען אַזױ נישט לאַכן. מוראַװטשיק האָט זיך אַזש דערשראָקן פֿאַר איר:
― װאָס איז מיט אײַך? װאָס איז אײַך אַזעלכעס צוגעקומען?
― כאַ־כאַ־כאַ! ― האָט די מאַדאַם טשערניאַק נישט אױפֿגעהערט צו לאַכן. ― אַלצדינג, װאָס איך האָב אײַך דערצײלט, איז אַ נעכטיקער טאָג, שקר וכּזבֿ, נישט געשטױגן נישט געפֿלױגן ― כאַ־כאַ־כאַ!
שלום־מאיר מוראַװטשיק האָט אָנגעשטעלט אַזאַ פּנים, גלײַך װי ער איז מיט סכּנות־נפֿשות אױפֿגעבראַכט אַף דער מאַדאַם טשערניאַק, װאָס האָט אים אַזױ מיאוס אָפּגענאַרט. נאָר אין האַרצן האָט ער זיך געטראַכט: „דאָס װעסטו שױן דערצײלן, ברײַנדעלע קאָזאַק, דער באָבע דײַנער!… “ און דאָס אינטערעסאַנטע פּאָרל איז זיך צעגאַנגען, יעדער אין אַן אַנדער שטימונג: ער ― זײער צופֿרידן פֿונעם באַגעגעניש מיט ברײַנדעלע קאָזאַק, װאָס ער האָט פֿון איר אַרױסבאַקומען דאָס, װאָס ער באַדאַרף; און זי ― גזלן אַף דעם הײזעריקן ממזר, פֿאַרכאַפּט זאָל ער װערן, און אין כּעס אַף זיך אַלײן, פֿאַרװאָס זי האָט זיך געלאָזט װידעראַמאָל פֿירן פֿאַר דער נאָז פֿון אָט די „שאַקלהאַפֿטיקע מאַנצבילן“, אַ כאָליערע זאָל אַף זײ קומען אַף אַלעמען, חוץ אײנעם! קאַפּיטל פֿיר און זיבעציק
באַ שלומען אין רעסטאָראַן
די געשיכטע, װאָס מוראַװטשיק האָט זיך אָנגעהערט פֿון ברײַנדעלע קאָזאַק װעגן דעם בחור (ראַפֿאַלעסקאָ) מיט דער פּרימאַדאָנע הענריעטאַ שװאַלב, און איבערהױפּט דער ראָמאַן מיט דער יפֿהפֿיה (ראָזע ספּיװאַק), זײַנען באמת געװען באַ אים װיכטיקע נײַעס, הפֿלא ופֿלא. זײ האָבן אים פּשוט געעפֿנט די אױגן. עס זײַנען אים פֿאַרענטפֿערט געװאָרן אַ סך זאַכן, װאָס ער האָט פֿריִער נישט אָנגעהױבן צו פֿאַרשטײן. ער האָט זיך דערמאָנט, װי די ראָזע האָט אַמאָל געצאַפּלט, זיך נאָכגעפֿרעגט אַלץ אַף האָצמאַכן כּלומרשט, און געמײנט האָט זי גאָר, אַפּנים, אָט דעם „יאַט“, װאָס פֿלעגט זיך פּלאָנטערן פֿאַר די אױגן דעמאָלט אין דעם װיסטן האָ־לענעשטי. ― אַי, ראָזע! האָט ער זיך געטראַכט, ― און דװקא אַ חזנס אַ מײדל. ביסט װערט שלום־מאיר, מע זאָל דיך אַװעקלײגן אָט דאָ, אין מיטן אַמעריקע, און אַרײַנצימבלען כאָטש אַ שטיקלעך פֿופֿציק, אַז דו האָסט נישט אױסגענוצט די לאַגע און ביז אַהער נישט אָפּגעלעקט אַ בײנדל נישט פֿון חתנס צד און נישט פֿון כּלהס צד. און טאָמער האָסטו שױן יאָ דערטאַפּט אַ פּעקל מיט כּתבֿים פֿון אָט דער בחורטע ראָזע, גײסטו און פֿאַרהאַנדלסט זײ פֿאַר עטלעכע שילינג באַ אָט דעם לאָנדאָנער קראַ־סאַװטשיק, פֿאַרכאַפּט זאָל ער װערן אין מיטן ניו־יאָרק! ער האָט דאָך מיך בדיל־הדל געשטעלט. איך װאָלט דאָך געקאָנט איצט װערן נאָכאַמאָל אַן עושר, װען איך האָב באַ זיך די פּאַפּירן… איצט קאָן איך מיך אַפֿילו נישט באַװײַזן פֿאַר אירע אױגן, װאָרעם איך בין דאָך באַ איר געבליבן אי אַ פּאַרך, אי אַ ליגנער…
דאָ האָט זיך אונדזער מוראַװטשיק אַ ביסל פֿאַרטראַכט. דערנאָך האָט ער זיך אױפֿגעכאַפּט װי פֿונעם שלאָף און װידער גענומען רײדן צו זיך אַלײן:
― מאָלט אײַך, אַזאַ מכּה זאָל זיך זעצן שטשופּאַקן אין אָדעס און מיסטער קלאַמערן אין ניו־יאָרק, װי איך װעל נאָך אױסנוצן די דאָזיקע געשיכטע, אם־ירצה־השם, מיטן אײבערשטנס הילף. אַנישט ביסטו װערט, שלום־מאיר, מע זאָל דיר געבן קײַען שטרױ, גאָט זאָל מיר אַזױ געבן גליק און הצלחה…
און ס'איז פֿאַרטיק געװאָרן באַ אים אין דער דאָזיקער שעה אַ פּלאַן, אַ גאָלדענער פּלאַן, װאָס ער אַלײן האָט זיך געװאָלט געבן אַ קניפּ אין בעקל:
― מוראַװטשיק, ביסט אַ ממזרישער קאָפּ!…
דערװײַל איז געקומען די צײַט פֿון עסן, האָט ער זיך אַװעקגעלאָזט זוכן אַ ייִדישן רעסטאָראַן און געטראָפֿן אַקוראַט צום באַרימטן שלומס רעסטאָראַן, װאָס הערט נישט אױף צו רעקלאַמירן און צו דרוקן זײַן פּיק־טשור אַלע טאָג אין אַלע ניו־יאָרקער בלעטער:
„פֿאַרגעסט נישט אײַער פֿרײַנט שלום, װאָס באַזאָרגט אײַך אַלע טאָג מיט די בעסטע רומענישע שפּײַזן, כּשר און פֿריש און געשמאַק און אַזױ װײַטער… “
אַרײַנגעקומען צו שלומען אין רעסטאָראַן, האָט שלום־מאיר מו־ראַװטשיק געטראָפֿן שױן כּמעט אַלע טישלעך באַזעצט מיט ביזנעס־לײַט, װאָס האָבן קײן צײַט נישט און עסן יעדער זײַן מאָלצײַט בחפּזונדיק, האַרריאָפּ, װי אַלצדינג אין אַמעריקע, און ער האָט גענומען אױסקוקן אַ פּלאַץ, װוּ ער זאָל קאָנען בלײַבן אײנער אַלײן מיט זײַן מיטאָג און מיט זײַנע פּלענער און געדאַנקען.
אײדער ער האָט זיך אַרומגעקוקט, איז אױסגעװאַקסן אַ זשװאַװער־יונג, אַ דזשענטעלמאַן מיט אַ װײַס טישטעכל, אַ געלער און אַ געגאָלטער װי אַן אַרטיסט, אַרױסגעכאַפּט װי אַ קונצנמאַכער אַ פֿאַונטען־פּען מיט אַ קלײן ביכעלע און אַ װאָרף געגעבן אַ פּאָר קױל־פֿײַערדיקע אױגן אַפֿן אַרײַנגעקומענעם גאַסט, עטװאָס זיך אָנגעבױגן צו אים, װי ער װאָלט זאָגן: „מיסטער, באַשטעלט אײַער דינער, נאָר באַרעדט מיך נישט לאַנג: איר זעט, װיפֿל קאָסטאָמערס מיר האָבן? האַרריאָפּ!“
מוראַװטשיק האָט זיך אָבער פֿאַר דעם דאָזיקן געלן דזשענטעלמאַן מיטן װײַסן טישטעכל װינציק װאָס איבערגעשראָקן. ער האָט זיך געזעצט באַם טישל און אַראָפּגעװאָרפֿן דאָס נײַע קאַפּעליושל, װאָס אָט דער װערגעלעץ, ניסל שװאַלב, האָט דאָס אים נעכטן צעקנײטשט ― „אָפּדאַרן זאָלן אים די ידים!“ נאָכדעם האָט ער אַרױסבאַקומען פֿון אַ זײַט־קעשע־נע אַ קלײן קעמעלע, װאָס לײגט זיך צונױף אינצװײען, גענומען זיך צוקעמען די האָר פֿון פֿאָרנט אַרױף און אין אײנװעגס באַשטעלט זיך אַ מיטאָג נאָך זײַן אײגענעם מעניו, װאָס האָט אים אונטערגעזאָגט זײַן צערײצטער אַפּעטיט, בזה הלשון:
― אַ פּאַפּרעצירטער גולאַש פֿון פּיפּעקלעך, לעבערלעך, פֿליגעלעך ― איז נישט אײנס. אַ יױך מיט אַן אָנשטענדיק פֿערטל עוף ― איז נישט צװײ. אַן אײַנגעלײגטס מיט פֿאַרפֿעלעך ― איז נישט דרײַ. אַ מערן־צי־מעסל מיט אַ שטיקל געפֿילטע קישקע ― איז נישט פֿיר. אַ קלײן גלעזעלע קאָניאַק „פֿון שאַמפּאַן“ מיט אַ שטיקל רעטעך מיט שמאַלץ דערבײַ און אַ פֿײַנע גלאָז לאַגער־ביר ― איז נישט פֿינף. און הײַדאַ מיט דעם רעכטן פֿוס, און רירעװדיק, און מיטן קוק, און מיטן קנאַק, און אַ רוח אין דײַן פֿאָרנט אין מיטן אַרײַן!
די לעצטע װערטער האָט מוראַװטשיק אױסגעלאָזט גיך אין אײן אָטעם און לעבעדיק, װי זײַן שטײגער איז. דער געלער דזשענטעלמאַן מיטן װײַסן טישטעכל האָט פֿאַרשריבן די אַלע אױסגערעכנטע מינים מיט אַזאַ גיכקײט, װאָס מע דאַרף נישט קײן סטענאָגראַף. דערנאָך האָט ער געגעבן אַ קוק איבער דאָס גאַנצע צעטל פֿון אױבן אַראָפּ און אַ פֿרעג געגעבן באַם גאַסט: ― װעל! װאָס איז דאָס אײגנטלעך „אַן אײַנגעלײגטס“?
מוראַװטשיק האָט אַװעקגעשטעלט זײַנע ממזרישע אױגן אַפֿן געלן חבֿרה־מאַן און האָט זיך אָנגערופֿן צו אים האַלב ערנסט, האַלב אַף קאַטאָװעס:
― אַן אײַנגעלײגטס װײסטו נישט? אַ גערײשעכץ. װײסטו אױך נישט? װאָס זשע ביסטו פֿאַר אַ משרת אין אַ רעסטאָראַן? פֿאַרװאָס זאָלסטו, בעסער נישט גײן פּוצן קײן שטיװל אַף דער סטריט, אָדער רײניקן די…
מוראַװטשיק האָט נישט געענדיקט, װאָרעם דער געלער דזשענטעל־מאַן מיטן װײַסן טישטעך האָט געגעבן אַף אים אַ װאָרף זײַנע קױל־פֿײַערדיקע אױגן, אַרױפֿגעטראָטן גלײַך אַף מוראַװטשיקן, געעפֿנט אַף אים אַ מױל און גענומען רײדן מיט אים בלשון אַמעריקע, דאָס הײסט האַלב אַף ענגליש:
― סײַ, מיסטער, האַלטס מױל! איך בין נישט קײן משרת, איך בין איך אַ װײַטער אין אַ דזשויִש רעסטאָראַן! איך בין אַ מעמבער פֿון אַ יוניאָן! איך בין אַ…
אַ גליק, װאָס ס'איז אונטערגעקומען שלום דער רעסטאָראַטאָר אַלײן און האָט זיך אַרײַנגעלײגט אין אַ שלום. אַנישט װאָלט אײנער פֿון די צװײ נישט גוט אָפּגעשניטן.
די אױבן באַשריבענע סצענע האָט פֿונדעסטװעגן גאָר נישט געשאַרט אונדזער מוראַװטשיקן חלילה צום אַפּעטיט. ער האָט זיך גענומען צו זײַן באַשטעלטן מיטאָג גאַנץ געשמאַק, און אין קאָפּ האָט זיך באַ אים בעת־מעשׂה געװעבט אַזאַ מין פּלאַן:
„דאָס, װאָס דער שפּילפֿױגל (ראַפֿאַלעסקאָ) האָט זיך פֿאַרקאָכט אין מײַן בחורטע (ראָזע ספּיװאַק), איז דװקא אַ מעלה צום שידוך. מען באַדאַרף נאָר זען, אַז דער עסק זאָל חלילה נישט קאַליע װערן. איך האָב צו זײ אײגנטלעך גאָרנישט נישט. לאָזן זײ זיך עלטערן אין עושר און אין כּבֿוד. אַי, װאָס װעט זײַן מיט זלאַטקען? דאָס װאָס מיט אַלע מײדלעך, װאָס גליטשן זיך אױס, גלײבן אַף נאמנות און גיבן אַװעק דעם נדן פֿאַר דער חתונה. אַװדאי איז דער רחמנות אַף איר גרױס. נאָר װאָס זאָל מען טאָן? זי װעט אַזױ לאַנג װײנען, ביז זי װעט אױפֿהערן. איך װעל זי מסתּמא נישט לאָזן פֿאַלן… איך בין נישט שטשופּאַק, איך האָב נישט קײן בינטל װײַבער, איך האָב אַפֿילו קײן אײנע נישט… עס איז שױן, דאַכט מיר, צײַט איך זאָל שױן אַמאָל אױך האָבן אַן אײגן װינקל, װוּ דעם קאָפּ אָנצושפּאַרן. ביז װאַנעט איז דער שיִער צו זײַן נע־ונד, דינען פֿרעמדע עבֿודה־זרהס? ובפֿרט, אַז די זלאַטקע איז אַ גאַנץ פֿײַן מײדל. אַ שטילע, אַן ערלעכע אַ כּשר לעמעלע, און זי איז נעבעך באַ זיך זײער געפֿאַלן; אַזעלכע, אַז מע נעמט, האָט מען דאָך טאַקע אַ מצװה… באַ מיר שפּילט נישט קײן ראָלע מיט אַ „יאַטל“ אָן אַ „יאַטל“ ― אַבי אַן ערלעכע… און אַז באַ מיר װעט איר זײַן גוט ― לאָמיר שױן האָבן אַזאַ יאָר. איך װעל איר נישט אױפֿמישן קײן אַלטע עבֿירות… און דאָס שטיקל ברױט װעט זי באַ מיר אױך נישט זשעדנע זײַן. איך בין דאָך נישט שטשופּאַק, ימח שמו זאָל ער װערן! געװײנטלעך, װעלן זײ אונדז דאַרפֿן געבן שטיצע… איך מײן טאַקע, ער און זי… זײ זײַנען נישט קלײן, נישקשה, אָן אַן אומגליק. זײ זײַנען בײדע גוטע פֿאַרדינערס, און װער שמועסט זי ― יענע זשעברעט, זאָגט מען גאָלד אין אַמעריקע מיט בײדע הענט… ער דאַרף דאָך אַרײַנגײן אין מײַן פּאָלאָזשעניע: איך נעם דאָך זי, װי זי שטײט און גײט, מיט אַ קינד און מיט אַ מאַמען אַ צוגאָב, טאָמער איז קאַרג… איך האָף, אַז ער װעט זיך נישט לאָזן לאַנג דינגען און װעט מסתּמא נאָכגעבן, װאָרעם איך האָב אים אין האַנט… דאָס ער מיר נאָר װעלן מאַכן פֿױלע תּנועות, ברענגט מען אים צו דער חופּה אַ מתּנה אַ „יאַטל“… אָ מיסטער לאָקשמאַן! צאָלן!
דער לעצטער אױסרוף האָט געהערט, אײגנטלעך, דעם געלן דזשענטעלמען מיטן װײַסן טישטעכל, נאָר װײַל צװישן זײ איז דאָך געהאַט אַרױס אַ שטיקל אינצידענט, האָט זיך יענער געמאַכט װי ער הערט נישט, מוחל געװען אים דאָס טרינקגעלט און געשיקט דעם באַלעבאָס זיך צערעכענען מיטן גרינהאָרן.
זיך צעצאָלט פֿאַרן מיטאָג און אַ װאָרף געגעבן אַפֿן טשער פֿאַרן קעלנער אױך אַ פּאָר סענט, איז מוראַװטשיק אױפֿגעשטאַנען פֿון טיש מיטן אױסגעגלעט בײַכל, װי אַ זאַטער בורזשױ, פֿאַררױכערט אַ סיגאַר און איז אַרױס מיט אַ טאַנצנדיק גענגל מאַכן אַ שפּאַציר איבער די גאַסן פֿון ניו־יאָרק… קאַפּיטל פֿינף און זיבעציק
אונטער דער ערד
צו פֿרי האָט זיך אונדזער העלד געכאַפּט גײן אַפֿן ראַנדעװוּ, װאָס ראָזע האָט אים באַשטימט. ער האָט פֿאַרגעסן אַפֿילו אַ קוק טאָן אַפֿן זײגער. ערשט אַז ער איז געװען אין גאַס און צום צענטל מאָל געלײענט דאָס ליבע זיסע בריװעלע, װאָס ער האָט שױן באַלד געקענט פֿון אױסװײניק, און דערזען די ציפֿערן „פֿון 4 ביז 5“, האָט ער זיך אַרומגעקוקט, אַז ער האָט נאָך גענוג צײַט אַף אַרײַנצוגײן אין באַרבערשאַפּ נעמען אַ שײװ, פֿון דאָרט אין אַ גרױסאַרטיקן קאַפֿע־סאַלאָן איבערכאַפּן דעם הונגער און דעסגלײַכן. די װײַזערס פֿונעם זײגער האָבן זיך גערוקט פֿױל און שלעפֿעריק. קײנמאָל איז אים נאָך די צײַט נישט געװען אַזױ לאַנג, װי איצט. ער איז געגאַנגען מיט זײער קורצע לאַנגזאַמע טריט. כּמעט באַ יעדן בלאָק האָט ער זיך אָפּגעשטעלט לײענען די דרײַ אײַלנדיקע אַפֿישן מיט די מוראדיקע פֿעטע אותיות פֿון פֿאַרשײדענע מוראדיקע אַדװער־טײזמענטס און שרײַענדיקע אַנאָנסן מיט געװאַלדיקע פּיקטשורס און משונהדיקע פּנימער, װאָס איז צו זען אין ניו־יאָרק אַף יעדן בלאָק. נישט באַמערקנדיקערהײט האָט ער זיך אַראָפּגעלאָזט אין יענער אונטערערדישער װעלט, װאָס װערט אָנגערופֿן אין אַמעריקע מיטן נאָמען „סאָבװײ“, אָדער מעטראָפּאָליטען־באַן, װאָס בינדט צונױף אַלע גאַסן פֿון דער שטאָט ניו־יאָרק אונטער דער ערד. די „סאָבװײ“ ― דאָס איז אַ נײַע שטאָט מיט נײַע גאַסן מיט אַ נײַער װעלט, אַ װעלט פֿון אײַזן און עלעקטרע. אַהין קומט נישט אַרײַן קײן אײנציקער שטראַל פֿון זון, און דאָך איז דאָרט ליכטיק און לעבעדיק פֿיר און צװאַנציק שעה אין מעת־לעת. דאָרט װײס מען נישט פֿון קײן נאַכט. אַלע פֿיר און צװאַנציק שעה זעט איר דאָרטן מענטשן לױפֿן אױף און אָפּ, אין אַן עולם־התּוהו, יעדער אין זײַן װעג, יעדער מיט זײַנע ביזנעס, און שטענדיק געכאַפּט זיך, שטענדיק געיאָגט זיך, שטענדיק האַרריאָפּ! כּמעט דאָס אײגענע לעבן מיטן לױפֿעניש און מיטן יאָגעניש און מיטן טאַרעראַם, װאָס קומט פֿאָר אינעם פֿאַרהאַװעטן ניו־יאָרק פֿון אױבן, אַף דער ערד, קומט דאָרט פֿאָר אױך אונטער דער ערד.
איר לאָזט זיך אַראָפּ דורך טרעפּ אין דער אונטערערדישער ממשלה און איר דערפֿילט באַלד, אַז איר זענט אין אַן אַנדער װעלט. אײַזן און עלעקטרע נעמען אַרום װי מיט צװאַנגען אײַער גאַנצן „איך“, און עס דאַכט זיך אײַך, אַז איר הערט די סודות פֿון דעם אָפּגרונט, און נישט װילנדיק פֿאַרטראַכט איר אײַך אַף זאַכן, װאָס אין אַן אַנדער אָרט זענט איר װײַט פֿון זײ. און נישט װילנדיק טוט איר אַ קלער פֿון די אײביק פֿאַרבאָרגענע כּוחות, װאָס זײַנען איבער אײַך און אונטער אײַך. לאַנג טראַכטן אָבער לאָזט דאָס אײַך נישט. פֿונדערװײַטן נאָך דערהערט איר אַ הילך און אַ הודזשען פֿון אַ חיה, װאָס טראָגט זיך ערגעץ אין דער פֿינצטערניש מיט אַ געװאַלדיקן כּוח. אָט־אָט שנײַדט זי זיך אַרױס פֿון דעם טיפֿן פֿינצטערן אָפּגרונט, און אָט זעט איר שױן פֿאַר זיך אָט די מאָדנע ריזיקע אײַזערנע חיה מיט די מוראדיקע גרױסע עלעקטרישע אױגן. אָט ציט זי זיך אױס פֿאַר אײַך, געדרײט װי אַ שלאַנג, איבער די גלאַנצנדיקע רעלסן. װי שדים שפּרינגען אױף די קאָנדוקטאָרס און שרײַען אױס דעם נאָמען פֿון דער סטײשן און עס הערט זיך אַ קלאַפּ פֿון טירלעך. און עס טוט זיך אַ שאָט אַרױס הונדערטער און אפֿשר טױזנטער מענטשן ― אײן שטראָם אַרױס, דער אַנדערער שטראָם אַרײַן ― און דאָס אַלצדינג װערט אָפּגעטאָן שאַ־שטיל, אָן אַ שום בהלה, און װינציקער װי אין אַ האַלבער מינוט, װאָרעם ס'איז נישטאָ קײן צײַט ― האַרריאָפּ!
מיט דעם דאָזיקן שטראָם, װאָס האָט זיך געצױגן אַרײַן, איז געװען אױך אונדזער העלד ראַפֿאַלעסקאָ, װאָס האָט שױן געהאַלטן כּמעט מיט אײן פֿוס אין װאַגאָן, נאָר פּלוצעם האָט אים אַ בלישטשע געגעבן אין די אױגן צװישן די אַרױסגעשאָטענע פּאַסאַזשירן אַ באַקאַנטע פֿיגור, אַ נידעריקער, מיט אַ קלײן צעקנײטשט קאַפּעליושל. דאַכט זיך, מוראַװטשיק? און ראַפֿאַלעסקאָ איז געבליבן פֿון דער זײַט.
אױך מוראַװטשיק, װען ער האָט דערזען ראַפֿאַלעטקאָן, איז ער געבליבן שטײן איבערראַשט. ער האָט זיך נישט געריכט, אַז ער װעט זיך באַגעגענען אָט דאָ מיט ראַפֿאַלעסקאָן, פּונקט אין דער צײַט װען ער איז דורך ברײַנדעלע קאָזאַק געװױר געװאָרן פֿון אַזעלכע זאַכן, װאָס ער האָט פֿריִער נישט געװוּסט.
נאָך זיצנדיק באַ שלומען אין רעסטאָראַן, איז באַ אונדזער מוראַװ־טשיקן פֿאַרטיק געװאָרן אַ גאַנצער פּלאַן, װי אַזױ אױסצונוצן אַמבעסטן די װוּנדערלעכע לאַגע, אין װעלכער עס האָט זיך געפֿונען זײַן נײַער פֿרײַנט ראַפֿאַלעסקאָ מיט זײַנע דרײַ כּלות: די פּרימאַדאָנע שװאַלב, ראָזע ספּי־װאַק און זלאַטקע האָלצמאַן. מילא פֿון די ערשטע צװײ כּלות ― אַזױ האָט מוראַװטשיק באַ זיך אָפּגעפּסקנט ― איז קײן ספֿק נישט, אַז לױט די געשיכטעס, װאָס ברײַנדעלע קאָזאַק האָט אים דערצײלט, װעט מיט דער פּרימאַדאָנע שװאַלב, ראַפֿאַלעסקאָ, אם־ירצה־השם, שלאָגן כּפּרות, װאָרעם מע דאַרף זײַן אַן אידיאָט און אַן אָקס פֿונעם באַרג סיני, מע זאָל פֿאַרבײַטן אַזאַ גאָלדן עפּעלע, װי ראָזע ספּיװאַק, װאָס קלינגט מיט איר די װעלט, אַף עפּעס אַ לעמבערגער מױד, אַ פּרימאַדאָנע פֿון ייִדישן טעאַטער. אײַ, װאָס ס'איז געשען אַ קנס־מאָל? איז רוף מיך קנאַקניסל און לאָד מיך צום ונתנה תּוקף. אַן אַרטיסט, און נאָך אַ ייִדישער אַרטיסט דערצו, שרעקט זיך טאַקע איבער פֿאַר אַזעלכע זאַכן. קאַרג איז פֿאַראַן באַ אונדז ייִדישע אַקטיאָרן, װאָס האָבן נישט נאָר דרײַ כּלות, נאָר טאַקע דרײַ װײַבער: מײַנס און דײַנס און שותּפֿותדיקס?… װאָס זשע קומט אים אָבער אַרױס דערפֿון? גאָלע גאָרנישט! עס בלײַבט איבער נאָר די כּלה נומער דרײַ: זלאַטקע מיטן יאַטל… און דאָ ליגט דער הונט באַגראָבן. דאָ דאַרף מען זען אָפּלעקן אַ בײנדל. „זײַ נאָר נישט, שלום־מאיר, קײן אָקס פֿונעם באַרג סיני און װײס, װאָס דו האָסט צו טאָן מיטן צימפּל־גערימפּל, װאָס גאָט האָט דיר צוגעשיקט אין ניו־יאָרק, אַנישט װעט מען דיר דאַרפֿן געבן קײַען שטרױ“…
אַזױ האָט געזאָגט מוראַװטשיק צו זיך אַלײן, אַז ער האָט זיך באַגעגנט מיט ראַפֿאַלעסקאָן פּלוצעם אָט דאָ, אונטער דער ערד. נאָר ער האָט באַהאַלטן זײַן פֿרײד באַ זיך אין האַרצן, זיך געמאַכט קאַלטבלוטיק און אַ זאָג געגעבן תּמעװאַטע צו ראַפֿאַלעסקאָן:
― אַז אַזאַ פֿױגל, װי איר, פֿאָרט אונטער דער ערד, הײַנט װאָס זאָלן מיר שױן זאָגן, פּראָסטע בשׂר־ודמס פֿון די קאַבצעניוקעס?
קאַפּיטל זעקס און זיבעציק
אַי, אַמעריטשקע
אױב מוראַװטשיק האָט געפֿונען פֿאַר נױטיק צו פֿאַרבאָרגן פֿון ראַ־פֿאַלעסקאָן זײַן שׂמחה, האָט ראַפֿאַלעסקאָ פֿאַר מוראַװטשיקן אַרױסגעװיזן גאַנץ אָפֿנטלעך זײַן צופֿרידנהײט און זײַן פֿרײד, װאָס ער האָט זיך באַגעגנט מיט זײַן נײַעם באַקאַנטן.
― האַללאָ! האַו־דאַו־יו־דאַו! ― האָט ראַפֿאַלעסקאָ אױסגערופֿן מיט אַ פֿרײד אַפֿן אַמעריקאַנישן שטײגער און האָט אים אױסגעצױגן אַ האַנט. ― גוט, װאָס מיר זעען זיך. גאָט אַלײן האָט אײַך אַהער געבראַכט. איך דאַרף אײַך טאַקע האָבן.
― מהיכא־תּיתי, הנני ― איך בין אָנגעברײט! ― האָט אים מוראַװ־טשיק אַ זאָג געגעבן תּמעװאַטע קאַלט. ― װוּהין װעלן מיר גײן, כּדומה למשל נאַפּרימער?
― אין ערגעץ נישט, ― זאָגט ראַפֿאַלעסקאָ און זוכט מיט די אױגן אַ פּלאַץ אַף צוצוזעצן זיך. ― אָט איז אַ באַנק. דאָ װעלן מיר אַ ביסל שמועסן.
― אָט דאָ טאַקע אונטער דער ערד?
― אָט דאָ טאַקע אונטער דער ערד.
― טאַ! אַז אײַך איז ליב, איז מיר ניחא.
און בײדע האָבן זיך אַראָפּגעלאָזט אַף דער באַנק און גיך האָט זיך פֿאַרבונדן באַ זײ אַ געשפּרעך. גערעדט האָט, אײגנטלעך ראַפֿאַלעסקאָ, און שלום־מאיר מוראַװטשיק האָט אים געקוקט אין די אױגן אַרײַן און געהערט מיט קאָפּ. אַ מאָדנעם כּוח האָט אין זיך אָט דער מוראַװטשיק. מיט קײנעם װעט איר אײַך נישט קאָנען אַזױ גיך באַפֿרײַנדן, אַזױ װי מיט אים, װערן אַ מחותּן, אַ קנעפּל שבקנעפּל, און פֿאַרטרױען אים, װאָס אַף דער נשמה. ראַפֿאַלעסקאָ, װײניקסטנס, האָט זיך געפֿילט מיט אים אַ סך נאָענטער, װי מיט אַ ברודער. הײַנט האָט ער זיך אַ מעלה, אָט דער מו־ראַװטשיק: מע באַדאַרף מיט אים קײן סך נישט רײדן. װערטער זײַנען לחלוטין איבעריק. ער קוקט אַף אײַך מיט זײַנע ממזרישע אױגן און טרעפֿט, װאָס באַ אײַך אַפֿן האַרץ טוט זיך, און כאַפּט אַרױס באַ אײַך די װערטער פֿונעם מױל. אַ מחיה, אַ פֿאַרגעניגן מיט אַזאַ מענטשן!
― איר באַדאַרפֿט מיר קײן פֿינגער אין מױל נישט אַרײַנלײגן, ― האָט מוראַװטשיק אונטערגעזשומזשעט מיט זײַן מאָנאָטאָנער הײזעריקער, נאָר גלאַטער שטימע צו ראַפֿאַלעסקאָן אין אױער אַרײַן. ― גלױבט מיר, איך פֿאַרשטײ די זאַך אַרום און אַרום. איך װעל עס אײַך זאָגן, אױב איר װילט, װי פֿון אַ סידור: מע זאָל באַהיט און באַשירמט װערן פֿון אַ גוט אױג, עס מאַכט זיך אַמאָל מיט נאַשבראַט, אַ זינדיקער מענטש, מע פֿאַלט אַרײַן, אַ מײדל איז אַ יצר־הרע, און אַמאָל איז מען אַלײן נישט שולדיק גאָט די נשמה און דעם רוח אַ גאַנג, גײ זײַ אַ נבֿיא, אַז סט'זיך אױסלאָזן מיט אַ „יאַטל“, װי זאָגט ער, האַלט זיך מיט דער באָמבע… אין אמתן אָבער איז דאָס נישט פֿאַר אײַך און נישט פֿאַר איר און נישט פֿאַר אײַך בײדן. איר מײנט, זי פֿאַרשטײט דאָס נישט? זי פֿאַרשטײט דאָס אַלײן בעסער פֿון אונדז אַלעמען, גאָט זאָל מיר אַזױ געבן גליק און הצלחה.
באַ אונדזער העלד האָט זיך באַ די װערטער אַראָפּגעקױקלט אַ שװערער שטײן פֿונעם האַרצן. ער האָט אַרױסגעזען, אַז אַלע זײַנע רײד מיט אַלע זײַנע הקדמות, התנצלות און פֿאַרענטפֿערעכצן זײַנען גאָר געװען איבעריק. מוראַװטשיק האָט נישט נאָר באַװיזן אַ װידערשטאַנד, נישט נאָר אָנגענומען זיך די קריװדע פֿון דער געפֿאַלענער זלאַטקען, נאָר אַדרבא, נאָך זײַנע רײד קומט אױס, אַז זלאַטקע אַלײן יאָגט זיך גאָרנישט אַזױ שטאַרק נאָכן שידוך. אום נאָך מער צו באַרויִקן אונדזער העלד, זאָגט צו אים מוראַװטשיק:
― פֿון װאַנען, מײנט איר, פֿאָר איך דאָס אַצינד? טאַקע פֿון דאָרטן. געװאָלט איבערגעבן אײַערע װערטער, װאָס איר האָט געהײסן. װײנט זי: װאָס בין איך, זאָגט זי, פֿאַר אַ גלײַכן מיט אים? ער איז, זאָגט זי, הײַנט אַזױ אין די פֿעדערן, װער װײס, װוּ ער קאָן זײַן מאָרגן, למאַי זאָל זיך מיר דאַכטן, אַז איך בין באַ אים אַן אָנגעהאָנגענע, אַן אײַנגעבעטענע? ― איר הערט װערטער?
ראַפֿאַלעסקאָ איז גערירט:
― טאַקע באמת?
― װאָס זשע, איך װעל אײַך אױסטראַכטן אַפֿן הימל אַ יריד?
― נײן. איך מײן נישט דאָס. איך מײן אָט די װערטער האָט זי אײַך טאַקע געזאָגט?
― איך זאָל אַזױ האָבן גליק און הצלחה. איר װײסט דען, װאָס פֿאַר אַ כּשרע נשמה דאָס איז? אַ כּפּרה אַכצן פּרימאַדאָנעס?
אַף ראַפֿאַלעסקאָס אױגן באַװײַזן זיך טרערן. נאָר ער פֿאַרשטעלט זײ פֿאַר זײַן נײַעם פֿרײַנט. און זײַן נײַער פֿרײַנט מוראַװטשיק האַקט װײַטער:
― אַהין־אַהער, איך זע, דאָס מײדל רעדט װי אַ בר־דעת, טראַכט איך מיר: אפֿשר ביסטו גערעכט. און רוף מיך אָן צו איר אַזױ: הער זשע אױס, נשמהניו, זאָג איך, די מעשׂה דערפֿון איז אַזױ: דער בחור, זאָג איך, האָט געמײנט מער נישט אַז דײַן טובֿה, זאָג איך, און די טובֿה פֿון דײַן קלײנעם נפֿשל. נאָר װיבאַלד, זאָג איך, אַז באַ דיר איז דאָס נישט אײַ־אײַ־אײַ, איז אױך די אײגענע מעשׂה. נײטן, זאָג איך, װעט מען דיך נישט און מיט גװאַלד װעט מען דיך נישט שלעפּן. אײַ װאָס? דאָס יאַטל? דאַרפֿסטו זיך, זאָג איך, נישט זאָרגן, דאַרפֿסט געדענקען, זאָג איך, אַז ער איז נישט קײן אַבי װער, קײן בחורל פֿון דער גאַס, און אַ פֿאַרדינער איז ער, קײן עין־הרע, אַ שײנער, װעט ער מסתּמא זען, זאָג איך, באַװאָרענען דיך, װי עס געהער צו זײַן, דיך און דאָס קינד, זאָג איך, און אַפֿילו די מאַמע, זאָג איך, נישט דאַרפֿן אָנקומען, חלילה, צו לײַטן. ובפֿרט, זאָג איך, דו בלײַבסט נישט אַלײן, איך בין, זאָג איך, נאָך אױך נישט געשטאָרבן. איך בין, זאָג איך, געװען מיט דיר, מיט דיר װעל איך בלײַבן. װער, זאָג איך, האָט דיך אַהער געבראַכט צו פֿירן, אַז נישט מוראַװ־טשיק? װער, זאָג איך, האָט דיר פֿאַרשריבן אַף זײַן נאָמען באַם שיף אַראָפּגײן, אַז נישט מוראַװטשיק? לאָז זיך דיך דאַכטן, זאָג איך, עלעהײ דו ביסט שױן מײַנע און איך בין דײַנער. און װאָס מאַכט דאָס אױס? און טאָמער װעט דאָס האַלטן דערבײַ, קאָן מען אין אַמעריקע אױך קריגן פֿיר שטעקנס, און שלום־מאיר מוראַװטשיק נעמט און זאָגט אָפּ דעם כּדת משה ױשׂראל און ― אַ גוטן טאָג. און איך אַלײן, װי איר קוקט מיך אָן, בין נישט שטאַרק װײַט דערפֿון. ערשטנס, מצד רחמנות. נעבעך אַ יתומה. און והשנית ― אַן ערלעך קינד, אַ שטילע טױב. אײַ די קשיא, װאָס װעט זײַן מיטן פּיסק? איז גאָט אַ פֿאָטער, און װי געזאָגט, איר װעט מסתּמא אױך נישט פֿאַרגעסן…
― פֿאַרגעסן? ― ראַפֿאַלעסקאָ האָט אָנגעכאַפּט מוראַװטשיקן באַ דער האַנט. ער זאָל זיך נישט שעמען פֿאַר זיך אַלײן, װאָלט ער אים אַרומגעכאַפּט קושן. ― איך קאָן מיך מיט אײַך אַפֿילו צעשרײַבן, אױב איר װילט.
― צו װאָס איז דאָס צעשרײַבעניש? איר װעט אונטערשרײַבן אַ פּאָר װעקסעלעך און אַן עק, טאַקע אַף מײַן נאָמען, הײַנט אַפֿדערנאַכט. איך װעל באַ אײַך זײַן, װעל איך אײַך שױן ברענגען אַלצדינג. איצטער קערט איר דאָך מסתּמא ערגעץ װעלן גײן?
ראַפֿאַלעסקאָ איז געװען אַזױ אַרײַנגעטאָן אינעם שמועס, אַז ער האָט גאָרנישט באַמערקט, װיפֿל די שטאָלענע שלאַנג מיט די עלעקטרישע אױגן איז דורכגעלאָפֿן פֿאַרבײַ זײ, אַרױסגעװאָרפֿן שטראָמען און אַרײַנגעצױגן שטראָמען. די װײַזערס פֿונעם זײגער האָבן זיך קױם אָנגעהױבן דערנענטערן צו דרײַ. אין אַ שעה אַרום דאַרף ער שױן זײַן דאָרטן. דאָס װאָרט „דאָרטן“ האָט אים אַ ברי געגעבן אין האַרצן. ער האָט זיך זײער פֿרײַנטלעך אָפּגעזעגנט מיט מוראַװטשיקן, אַרײַנגעכאַפּט זיך אין אײנע פֿון לאַנגע װאַגאָנען און אין אַ האַלבער מינוט אַרום האָט אים אײַנגעשלונגען די אונטערערדישע פֿינצטערניש.
― שלום־מאיר, דו ביסט אָלל־רײַט! ― האָט מוראַװטשיק אַ זאָג געגעבן צו זיך אַלײן און גענומען אַרױסקוקן אַפֿן אַנדערן טרײן. ― אַזאַ יאָר אַף מיר, װאָס פֿאַר אַ לאַנד עס איז אָט דאָס אַמעריטשקע. נו, אַמעריטשקע!
קאַפּיטל זיבן און זיבעציק
צװישן חיות
דער אָרט, װאָס ראָזע ספּיװאַק האָט באַשטעלט פֿאַר איר געליבטן ראַפֿאַלעסקאָ, איז געװען דער פּאַרק פֿונעם זאָאָלאָגישן גאָרטן, װאָס איז װינטער נישט אַזױ שטאַרק באַזוכט װי זומער, און מע קאָן דעריבער דאָרט גאָר פֿרײַ שפּאַצירן און כּמעט מיט קײנעם זיך נישט באַגעגענען, אױסער מיט די חיות, װאָס שטײען אײַנגעשפּאַרט אין זײערע שטײַגן.
געקומען איז אונדזער העלד צום אָפּגעשטעלטן פּלאַץ, נישט קוקנדיק אַף זײַנע אָפּהאַלטענישן אינעם דאָזיקן טאָג, דאָך מיט גוטע אָנדערהאַלבן שעה פֿריִער פֿאַר דער צײַט. און װאָס ער האָט איבערגעלעבט אין די אָנדערהאַלבן שעה שפּאַצירנדיק צװישן די חיות, פֿון שטײַג צו שטײַג, האָט ער זיכער נישט איבערגעלעבט אין אַלע זײַנע יונגע יאָרן פֿון זײַן נע־ונד זײַן אַף דער װעלט. די װיכטיקײט פֿון דעם מאָמענט, צו װעלכן ער שטרעבט יאָרן מיט יאָרן, איז שױן אַלײן געװען גענוג, אַז דאָס האַרץ זאָל אים קלאַפּן װי אַ האַמער, און אַלײן זאָל ער ציטערן װי אַ לולבֿ. און דערצו זײַנען אים אַרױפֿגעקומען אַפֿן קאָפּ אַלערלײ װילדע מחשבֿות און משונהדיקע געדאַנקען, שװאַרצע, טרױעריקע געדאַנקען, אײנער טרױעריקער פֿונעם אַנדערן: װער װײס ― האָט ער זיך געטראַכט ― אױב זי װעט גאָר קומען? און אַז זי װעט קומען ― װער װײס, מיט װאָס זי װעט קומען? װער װײס, װאָס עס טוט זיך באַ איר מיט די „גאָלדענע קײטן“, אַף װעלכע זי האָט אים אָנגעװוּנקען אין איר בריװ?, װער װײס, װאָס באַ איר האָט געקאָנט פֿאָרקומען אין דער לעצטער מינוט פֿאַר אַ סצענע מיט גרישאַ סטעלמאַך?… אַלצדינג, װוּ נאָר עס איז פֿאַראַן ערגעץ אַן אומעטיקער געדאַנק, אַ פֿינצטערע מחשבֿה, אײַנגעהילט אין שװאַרצן, איז עס געקראָכן צו אים אין קאָפּ אַרײַן. און װיפֿל ער האָט נישט געטריבן פֿון זיך די דאָזיקע טונקעלע מחשבֿות, און װיפֿל ער האָט זיך נישט געפֿלײַסט בײַצוקומען זיך, האָט זיך אים נישט אײַנגעגעבן, ער זאָל זײַן רויִק. ער האָט געפֿילט, אַז עס טרעט אַרײַן אַ װיכטיקער מאָמענט, דער װיכטיקסטער אין זײַן לעבן, און נישט װילנדיק האָט ער זיך פֿאַרטראַכט אַף דעם װאָס ער האָט נאָר װאָס אָפּגעאַרבעט מיט דעם מוראַװטשיקן ― װי אַזױ ער האָט אים נאָר װאָס פֿאַרקױפֿט בידים די גאָט־די־נשמה־שולדיקע זלאַטקע, איבערגעגעבן זי פֿון האַנט צו האַנט, װי מע גיט איבער אַ זאַך, אַ שקלאַף, אַ קנעכט. און צו װעמען? צו אַ מענטשן, װאָס ער קען אים נישט און װײס אים נישט. און װען? נאָכדעם װי ער איז ערשט הײַנט אינדערפֿרי גרײט געװען לױפֿן צו דער אָרעמער זלאַטקע, פֿאַלן איר צו די פֿיס, שװערן איר, אַז ער איז אירער, אירער אַף אײביק?! און עס דאַכט זיך אים אױס, אַז עמעצער שעפּטשעט אים אין אױער אַרײַן שטילערהײט: ― קין! ― קין! ― קין!…
ראַפֿאַלעסקאָ פֿאַרטיפֿט זיך װײַטער אין זאָאָלאָגישן גאָרטן, צװישן די חיות. ער װאָלט װעלן אַנטלױפֿן פֿון זיך אַלײן ― קאָן ער נישט. ער װאָלט װעלן אױסמעקן, אָפּװישן דאָס גאַנצע פֿאַרגאַנגענע פֿון זײַן לעבן ― קאָן ער נישט. אַדרבא, עס ליגט אים פֿאַר די אױגן אַזױ קלאָר און דײַטלעך מיט אַלע זײַנע גרױסע און קלײנע פֿאַרברעכנס, מיט אַלע זײַנע אַרטיסטישע שטרעבונגען און אידעאַלן, און, װי פֿון אַן אָפֿן בוך, לײענט ער דעם סך־הכּל, װאָס ער אַלײן האָט זיך אונטערגעפֿירט, און דעם פּסק־דין, װעלכן ער אַלײן האָט זיך אַרױסגעגעבן: אַלס מענטש איז ער אַ פֿאַרברעכער, אַ קין, אַ קין!… אַלס אַרטיסט איז ער קלײן און נישטיק, אַרומגערינגלט מיט קלײנע מענטשעלעך, אײַנגעטונקען אין פֿאַלשע רעקלאַמעס, פֿון אױבן ביז אַראָפּ בלאָף און בלאָף!… אַ סך װאַסערן װעלן נאָר אָפּלױפֿן, אַ סך קרבנות װעלן אױפֿגעבראַכט װערן, אַ סך מזבחות װעלן חרובֿ װערן ― און נאָך װעט ער שטײן, װי איצט, אין דרױסן פֿון דער זײַט טיר פֿון יענעם הײליקן טעמפּל, װוּהין עס רײַסט זיך פֿון קינדװײַז אױף זײַן יונגע, נאָר שױן צעװײטיקטע נשמה… נאָר שאַ! װער גײט עס?… ער דערפֿילט, װי דאָס האַרץ האָט זיך אים אָפּגעשטעלט. די אױגן זײַנען געװאָרן ברײט און קײַלעכיק, אָט־אָט שפּרינגען זײ אַרױס: נישט שױן־זשע? נישט שױן־זשע? ער קוקט זיך אײַן נאָך שטאַרקער. אַקעגן אים שנײַדט זיך אַ מיטלמעסיקע פֿיגור פֿון אַ בילד־שײנער פֿרױ, װאָס נישט זי גײט, נאָר זי שװעבט, טראָגט זיך אין די לופֿטן. נישט שױן־זשע איז דאָס „זי“?…
יאָ, דאָס איז געװען „זי“. ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―
עס האָט זיך נאָך נישט געטראָפֿן אַף דער װעלט, אַז מיר זאָלן באַגעגענען אין אַ מענטשן דעם, װעלכן מיר האָבן דערװאַרט, און געפֿינען אין אים דאָס װאָס מיר האָבן אַרױסגעקוקט צו געפֿינען. עס איז נישט געװען די, װעלכע ראַפֿאַלעסקאָ האָט זיך פֿאָרגעשטעלט אין זײַנע חלומות. עס איז נישט געװען נישט די רײזל, װעלכע ער האָט געקענט אין האָלע־נעשטי, און נישט די ראָזע, װאָס ער האָט זיך געמאָלט אין דער פֿאַנטאַזיע. אַ גאַנץ אַנדערע האָט ער פֿאַר זיך דערזען. זי האָט אים אױסגעזען אַ סך גרעסער און אַ סך עלטער און אַנדערש, אַנדערש, װי ער האָט זיך פֿאָרגעשטעלט. צו ערנסט, צו שטרענג און צו קאַלט האָט זי זיך אים אױסגעװיזן אין דער ערשטער מינוט, װאָס ער האָט זי דערזען. נאָר די אױגן זײַנען געװען די זעלבע מאַט־שװאַרצע פֿײַערדיקע ציגײַנער־אױגן.
אױך ער האָט אױסגעזען אין אירע אױגן נישט דער ראַפֿאַלעסקאָ, װאָס זי האָט זיך פֿאָרגעשטעלט אין אירע חלומות, און נישט דער לײבל, דעם נגידס ייִנגל, װעלכער איז פֿאַרבליבן באַ איר אין זכּרון פֿון חדר. אינגאַנצן, אינגאַנצן פֿאַרענדערט. נישט פֿאַרענדערט האָבן זיך נאָר זײַנע אױגן, זײַנע גוטע בלױע מילדע אױגן. אַ מינוט זײַנען זײ אַזױ געשטאַנען אײנס אַקעגן דאָס אַנדערע, אָן אַ װאָרט אױסצורײדן און נישט צו רירן מיט אַן אבֿר. עס האָט אױסגעזען, אַז בײדע לײענען אַף זײערע געזיכטער דאָס גאַנצע פֿאַרגאַנגענע, אַז בײדע װילן געפֿינען אין זײערע אױגן די געשיכטע פֿון זײער יוגנט, װאָס איז אַװעקגעגאַנגען פֿאַר זײ אַזױ נישט פֿרײלעך, אין דער פֿרעמד, אין זײער גרױסן נע־ונד זײַן אַף דער װעלט. דאָס אַלץ האָט אָבער מער נישט גענומען װי אַ מינוט. אײן מינוט. באַלד האָט זיך באַװיזן אַף איר פּנים אַ שמײכל, דער ערשטער שמײכל, און ער האָט דערפֿילט, אַז זײַן האַרץ האָט אַ צאַפּל געטאָן און עס האָט אים אַ צי געגעבן צו איר װי אַ מאַגנעט. * * *
דער טאָג איז שױן לאַנג אױסגעלאָשן. די זון אונטערגעגאַנגען. אַפֿן הימל שעמערירן שטערן. די לבֿנה איז אַרױסגעשװוּמען. אונדזערע בײדע יונגע העלדן, לײבל ראַפֿאַלעסקאָ און רײזל ספּיװאַק, זיצן נאָך אַלץ און רײדן און רײדן. זײ דערמאָנען האָלענעשטי, דאָס ייִדישע טעאַטער, „גאָטס גאַס“, די שׂרפֿה, די בלאָנדזשענדיקע שטערן…
ע פּ י ל אָ ג
בריװ
I
פֿון מאיר סטעלמאַך צו זײַן גוטן פֿרײַנט
„… אָט אַזױ איז דאָס, ברודער, פֿרעג נישט קײן קשיות. ס'איז, װי זאָגט ער, אַ װעלט מיט װעלטעלעך. נאָר גאָרנישט. נעכײַבי װאָלטן זײ זיך צעגאַנגען און אַן עק. עס מאַכט זיך, אַ שידוך װערט אױס שידוך ― װאָס זאָל מען טאָן? איז נײן. אי אױס שידוך, אי גוטע פֿרײַנט איז מען. נאָר װי אַזױ מײנט איר גוטע פֿרײַנט? גוטע פֿרײַנט צו גוטע פֿרײַנט איז נישט גלײַך. מע שרײַבט זיך בריװלעך אײנס דאָס אַנדערע אַלע װאָך. און נישט נאָר מיט ראָזען אַלײן. מיט אים מיט איר לאַנדסמאַן, שרײַבט ער זיך איבער, מיט דעם ראַפֿאַלעסקאָן הײסט עס. פֿון זינט די צװײ האָבן זיך דערקענט, מײַן גרישאַ מיט דעם ראַפֿאַלעסקאָן, איז מען געװאָרן אײנס צום אַנדערן צוגעזאָטן, נפֿש אַחת, און מען האַלט אײנס פֿונעם אַנדערן אַן עולם ומלואה, אַז מע שמועסט „ליובאָװ“ ― איז דאָך נישט שײך נו, װאָס זאָגט איר דערױף? װאָלט נאָר געװען דאָס אַלײן, איז אױך גאָרנישט. װי זאָגט איר, אַז דיר איז ליב איז מיר ניחא. איז אָבער דער בזיון פֿאַר לײַטן. און װער איז שולדיק, אַז נישט איך אַלײן? װאָרעם איך זאָל זײ נישט געװען ברענגען דעמאָלט אין ייִדישן טעאַטער אַף דעם ראַפֿאַלעס־קאָס בענעפֿיס, װאָלט דאָך גאָרנישט געװען… און נאָך אַלעמען דאַרף מען אָננעמען אַ פֿולן מױל מיט װאַסער ― און פּתח שין שאַ! איר װאָלט הערן, װאָס פֿאַר אַ פּליאָטקעס עס טראָגט זיך איבער דער װעלט. מע זאָגט, אַז צװישן ראָזען מיט אָט דעם חבֿרה־מאַן ראַפֿאַלעסקאָ איז אַן אַלטע געשיכטע, אַ פֿאַרליבעניש פֿון װײס איך װען אָן, נאָך פֿון קינדעריאָרן, און נישט הײַנט־מאָרגן שטעלט מען חופּה… דערצײל איך דאָס מײַן גרישען, לאַכט ער: נאַרישקײטן, זאָגט ער, ראָזע װעט נישט חתונה האָבן פֿאַר ראַפֿאַלעסקאָן קײנמאָל נישט, איר הערט ק ײ נ מ אָ ל נ י ש ט!“ הײַנט דערגײ אַ טאָלק. און דאָס הערט מען זיך אָן אַזעלכע מימרים און דיבורים, װאָס מע קאָן חלשן. גענוג ס'איז ביטער אַפֿן האַרצן, קומען זײ צו גײן און זאַלצן אַף די װוּנדן! הערט איר, װאָס איך װעל אײַך זאָגן, ליבער פֿרײַנט? ייִדן זײַנען אַ קלײנע אומה, נאָר אַ פּאַסקודנע!… און אַז איר װעט מיר שרײַבן, זאָלט איר מיר שרײַבן קײן לאָנדאָן, װי איר האָט מיר געשריבן ביז אַהער, און האָט קײן פֿאַראיבל נישט, װאָס איך האָב אײַך אָנגעדולט אַ קאָפּ. מע רעדט זיך אױס דאָס האַרץ פֿאַר אַ גוטן פֿרײַנט מײנט מען, ס'װעט װערן גרינגער.
פֿון מיר אײַער פֿרײַנט, װאָס איז צעדרײט און צעפֿלאָכטן און אָנגעדרודלט אַף דער גאַנצער װעלט, מאיר סטעלמאַך“.
II
פֿון שלום־מאיר מוראַװטשיק צו אַלבערט שטשופּאַק
,,… אָט דאָ האָסטו דיר דײַן פֿיפֿצעריק עך האָב דעך אין דער ערד מיט די בײנער עך בין באָריך אַשעם אימשטאַנד אַצינדערט אַלײן דיר אױסלײַען אַ פֿיפֿצעקער אױב דו באַדאַרפֿט האָבן געלט און עך שרײַב דיר אַז דײַן כאַזנס מײדל איז פֿון זינען פֿאַר גרױס ראָשקעס האָט זי זעך באַװאָרנט מיט צװײ כאַסאַנעם און װײס נישט פֿאַר װעמען זאָל זי פֿריִער כאַסענע האָבן זי זאָל מעך פֿאָלגן װאָלט זי באַדאַרפֿט שטעלן כיפּע מיט בײדע װאָרעם אָט דער גרישאַ סטעלמאַך איז אָנגעשטיפּט מיט געלט און דער צװײטער כאָסן האָב עך דיר שױן געשריבן איז אָט אַיענער יאַט פֿון האָלענעשטי ראַפֿאַלאָװיטש װאָס אַצינד הײסט ער מיטן הײליקן נאָמען ראַפֿאַלעסקע און איז שטאַרק אין די פֿעדערן װאָרעם די אײנגלענדער האָבן אים איבערגעכמאַליעט צו זיך און באַשיטן אים מיט רענדלעך פֿון קאָפּ ביז פֿיס און עך שרײַב דיר אַז עך האָב נאָך ליסאַטע קײן שום געשעפֿט עך קוק נאָך אַ טעאַטערל דאָס הײסט נישט קײן טעאַטערל נאָר אַ װאָדעװיל הײַזל סזאָל זעך מאַכן אין גלײַכן געלט װאָלט עך אָפּדינגען און װאָלט געמאַכט גוטע ביזנעס כאָטש דאָס ייִדישע טעאַטער דאַרף עך דיר זאָגן גאַנץ אָפֿנטלעך איז דאָ אין אַמעריטשקע אַ ביסל קאַלי געװאָרן מע האָט שױן גאָר אָנגעהױבן אַראָפּברענגען פֿון בערלין די בעסטע דײַטשע אַקטיאָרן און מע צאָלט זײ אין טאָג אַרײַן אַמעריטשקע גאַנעװ אַ קלאָג צו קאָלאָמבעסן נאָר ביז עפּעס װאָס מײן עך אַז מע קאָן נאָך מיט דײַן קאָל מעקאַדעש אױסנעמען אין אַמעריטשקע בעכען שרײַב עך דיר אַלבערט אױב דו װילסט טו אַ שפּײַ אַף ריסנלאַנד און קום צו פֿאָרן װעלן מיר מאַכן שיטפֿעס און אַז נישט ליג אין דער ערד און באַק בײגל מיט אַכטענקספֿאָל שלום מײער מוראַװטשיק“.
„א י ק ע ר ש אָ ק אַ כ ט י אָקערשט בין איך געװױר געװאָרן אַ נײַס װאָס אַז דו הערסט עס נעמסטע אײַן די קאַפּורע באַלד אַפֿן אָרט הער אַ מאַנסע געדענקסט דאָך אונדזער האָצמאַכן װאָס עך האָב דיר שױן געשריבן פֿון לאָנדאָן איז ער זיך מעיאַשעװ האָצמאַך הײסט עס און מאַכט אַ שטאַרב באָרעך דײן צימעס און לאָזט איבער אַ שװעסטערל זלאַטקע הײסט זי אַ מײדל אַ צאַצקע כאָטש מיט אַ כעסאָרן עך האָב זי טאַקע שטאַרק אין זינען געהאַט שיר־שיר נישט געװאָרן כאָסן קאַלע לאָזט זעך אָבער אױס אַ מאַנסע אַז זי האָט גאָר כאַסענע װי מע דערצײלט טרעף פֿאַר װעמען זאָלסט זײַן מיט צען קעפּ װעסטע אַ מאַקע טרעפֿן טאַקע פֿאַר אָט אַיענעם כעװרעמאַן ראַפֿאַלעסקאָ אימאַך שעמאָי זאָל ער װערן און װער מײנסטע לײגט אַזױ אײַן די װעלט פֿאַר איר אַלץ זי טאַקע רײזל מײן עך דײַן כאַזנס מײדל די מעשיגענע גאָט זאָל מיר אַזױ געבן גליק און האַצלאָכע גײ ריכט זעך גאָר אַף אַזאַ שלאַק נו זאָג אַלײן דאַרסטע זעך נישט באַגראָבן דאָרטן װי קײראַך נײַן אײלן אין דער ערד װי עס װינצשט דיר פֿון טיפֿן הערצן מיט אַכטענקספֿאָר שלום מײער מוראַװטשיק“.
III
פֿון ברײַנדעלע קאָזאַק צו הענריעטאַ שװאַלב
„… און שרײַבט מיר אַרױס, נשמהניו, אַלצדינג, װי גײט עס אײַך דאָרטן אין דעם יאָהאַנעסבערג? איך האָף, אַז איר זענט אָלל־רײַט, װאָרעם װאָס גײט אײַך אָפּ, קײן בײז אױג? אַלע זאָגן, אַז ער איז אַ פֿילפֿאַכער מיליאָנער און אַז ער האָט אײַך געקױפֿט אַזױפֿיל דײַמאַנטס מיט בריליאַנטן, אַז נאָר אַ ראָקקעפֿעלער קאָן זיך פֿאַרגינען אַזױפֿיל צו קױפֿן. איר קאָנט אײַך גאָרנישט פֿאָרשטעלן, װי אַזױ דאָס האָט מיך געפֿרײט. װאָרעם װער װײס נאָך אַזױפֿיל, װי איך, װי אַזױ איר האָט זיך נעבעך געפּלאָגט דאָס גאַנצע לעבן באַ אײַערע ברידער. און אַפֿילו די לעצטע צײַט, אַז איר האָט שױן אָנגעהױבן פֿאַרדינען שײן געלט און מאַכן אַ לעבן, האָבן זײ אײַך אױסגעקאָכט דאָס װאַסער, אײנער מיט גוטן, דער אַנדערער מיט בײזן. איך װיל אַף זײ קײן שלעכטס נישט רײדן, זײ זײַנען דאָך אײַערע ברידער. נאָר כ'לעבן, זײ זײַנען נישט װערט אײַער מינדסט פֿינגערל. איך דאַרף אײַך נישט חנפֿענען און װיל זײ נישט שימפֿן, נאָר כ'לעבן, זײ מעגן בײדע זײַן די כּפּרה פֿאַר אײַער מינדסטן נאָגל. און װער שמועסט אײַער ניסל מיט זײַנע זיסע רײדעלעך און מיט זײַנע שבֿועות. גאָט מעג זיך מיט אים רעכענען, װי אָרנטלעך און לײַטיש ער האָט זיך מיט מיר באַגאַנגען, אַזאַ יאָר אַף אַלע מאַנסבילן, רבונו של עולם, און אַזאַ מזל אַף אים אַלײן. מאָלט אײַך, ער האָט דאָס זײַניקע. ס'איז אַ סבֿרה, אַז ער װערט אױסגעריסן אַף זײַנע יאָרן און טעג, איך מײן טאַקע אײַער ברודער ניסל. זינט די קאָמונע איז צעקראָכן, האָט ער שױן איבערגעדינט אַלע עבֿודה־זרות, דורכגעפֿאַלן מיט אַלע זײַנע קאָמבינאַציעס. איצט האָט ער אַ נײַע קאָמבינאַציע. ער האָט דערטאַפּט ערגעץ אַ ייִד מיט אַ מאָדעל פֿון בית־המקדש, געמאַכט פֿון פּאַפּיר, און קלעפּט אַפֿישן איבער גאַנץ ניו־יאָרק און װעט מסתּמא באַגראָבן װערן מיט דער קאָמבינאַציע, גלײַך װי מיט אַלע קאָמבינאַציעס. גאָט מעג אים צאָלן פֿאַר אײַך און פֿאַר מיר און פֿאַר כּל ישׂראל. אײַער ברודער איזאַק איז שױן אַ גאָלד אַקעגן אים, אָבװאָל דער רוח האָט אים אױך נישט גענומען. אױך אַ גוטע נשמה. װאָס דער רעדט אױס אַף אײַך, זאָל עס נאָר פֿאַלן אין ים אַרײַן. ער זאָגט, אַז איר האָט אײַך אַלײן פֿאַרקױפֿט פֿאַר געלט און אַז אײַער מאַן האַנדלט מיט… איך װיל גאָרנישט נאָכזאָגן זײַנע װערטער. און אַלץ איבער װאָס? איבערן װיסטן דאָלאַר. איך װאָלט אײַך געראָטן, איר זאָלט אים פֿאַרשטופּן דאָס מױל מיט אַ פּאָר דאָלאַר. ער מעג זיך אױסציִען דאָ אין מיטן גאַס װעט אים קײנער נישט העלפֿן. װער װעט זיך אַף אים אַרומקוקן? דער „לאָמזשער סאָלאָװײ“? װי לאַנג קרענקט זי, די חזנטע זײַנע מיט אירע רױטע האָר! זי האָט שױן אַראָפּגעװאָרפֿן דעם געלן פּאַרוק און איז געװאָרן אַ גאַנצע מיסעס אַ קלײניקײט! אירע קינדער, זאָגט מען, שאַרן דאָ גאָלד מיט לאָפּעטעס. אַ מדינה װי אַ קדחת: װעמען עס כאַפּט אָן. גײ רעכט זיך, אַז אַ לאָמזשער חזן װעט קומען צו פֿאָרן אַהער מיט אַ כאַליאַסטרע פּיקערס, װעט מען אים אָפּגילטן. און יושר האָט אין זיך אָט דער חזן אַקוראַט אַזױפֿיל, װיפֿל אַ רוסישער קאָזאַק. אײַערע ברידער זאָלן זיך פֿאַר אים אױסציִען, װעט ער זײ אַ סענט נישט געבן, װאָס דאַרפֿט איר מער? מיסטער קלאַמער, װאָס האָט זיך אױסגעבראַכט אַף אים מיט דער משפּחה, ביז ער האָט זײ אַראָפּגעבראַכט און צונױפֿגעשטעלט די קאָמונע, איצט האָט ער קױם געקראָגן אַף הוצאָות אַװעקצופֿאָרן צוריק קײן לאָנדאָן. און װײסט איר, װער עס האָט אים אױסגעליִען די פּאָר דאָלאַר? אַז איר װעט זײַן מיט אַכצן קעפּ, װעט איר אױך נישט טרעפֿן. ― דװקא אָט דער שלימזל מוראַװטשיק װאָס האָט צונױפֿגעפֿירט דאָס טײַערע פּאָרל, אײַער געװעזענעם חתן מיט דער זינגערן, װאָס האָט אַצינד פֿאַרריסן די נאָז, אַ שרעק! מיטן ערשטן חתן, מיט סטעלמאַכן, איז זי זיך שױן דאַנקען גאָט, צעגאַנגען, און נאָך מיט אַ גרױסן סקאַנדאַל דערצו. דער אַלטער סטעלמאַך, זאָגט מען, האָט געװאָלט זיך לאָדן מיט איר, האָט אָבער דער זון נישט דערלאָזט. מײַנע צרות אַף זײער קאָפּ! אַף װיפֿל דאָס איז אמת ― װײס איך נישט. אַזױ האָב איך געהערט דערצײלן. װאָס איך האָב געקױפֿט ― דאָס פֿאַרקױף איך. צוקאָפּנס בין איך נישט געשטאַנען… און מיט יענעם, מיט אײַערן הײסט עס, איז זי זיך שױן אױך צעגאַנגען, און, װי מע זאָגט, אַף אײביק. די בײדע האָבן זיך, זאָגט מען, שטאַרק צעװערטלט, און טרעפֿט איבער װעמען? איבער זלאַטקען טאַקע, איבער האָלצמאַנס שװעסטערל. דעם אמת געזאָגט, האָב איך דאָ נישט װײניק מיטגעהאָלפֿן. איך האָב איר אָנגעשריבן אַ בריװ, גאַנץ אָפֿנטלעך אױסגעלײגט פֿאַר איר דעם אמת, אַרױסגעשריבן אַלצדינג, װאָס מיר איז געלונגען אַרױסצובאַקומען פֿון אָט דעם אַפֿעריסט מוראַװטשיק װעגן ראַפֿאַלעסקאָס ראָמאַן מיט האָצמאַכס שװעסטערל, און כאָטש איך האָב נישט געהאַט די זכיה, זי זאָל מיך צולאָזן צו זיך, פֿונדעסטװעגן װײס איך אַלצדינג, װאָס דאָרט קאָכט זיך… איך װײס צום בײַשפּיל, אַז ראָזע אַלײן מיט איר אײגענעם כּבֿוד איז געװען מיט אַ באַזוך באַ האָלצמאַנס שװעסטער זלאַטקען און האָט שטאַרק אָנגעקװאָלן פֿונעם כּשרן קינד, װאָס יענע האָט געהאַט פֿון ראַפֿאַלעסקאָן… װײַטער װײס איך, אַז ראַפֿאַלעסקאָ איז אַרײַנגעטראָטן אין אײנעם פֿון די גרעסטע היגע ענגלישע טעאַטערס, נאָר מיסטער ניקעל, װאָס האָט מיט אים אַ קאָנטראַקט אַפֿן גאַנצן סעזאָן, האָט געפֿאָדערט אַ גרױסע סומע, אַז אַפֿילו ראַפֿאַלעסקאָ, װאָס פֿאַרשטײט אַזױ אין געלט, פּונקט װי איך אין בריליאַנטן, האָט שיִער דעם שלאַק נישט באַקומען. נאָר איז װידער אױסגעװאַקסן ראָזע און האָט געזאָגט, אַז זי נעמט דאָס אַף זיך. װי געפֿעלט אײַך אַזאַ מעשׂה? אַף װיפֿל דאָ איז אמת ― װײס איך נישט. װאָס איך האָב געקױפֿט ― דאָס פֿאַרקױף איך. צוקאָפּנס בין איך נישט געשטאַנען… נאָר איר דאַרפֿט זײ נישט מקנא זײַן, ליובעניו, כ'לעבן, איר האָט זײ אַלעמען אין דער ערד. גאָט האָט אײַך געהאָלפֿן, איר זענט רײַכער פֿון זײ און איר פֿאַרמאָגט מער שמוק פֿון איר, און דרעסעס האָט איר אױך שענערע פֿון איר, און בענקען נאָך דער בינע דאַרפֿט איר אױך נישט, ס'איז ― האָט מיר קײן פֿאַראיבל נישט ― אַ נאַרישקײט פֿון אײַך, װאָס איר בענקט אַזױ נאָך דער סצענע. איר זעט לעבט בעסער אַ גוטן טאָג אין עושר און אין כּבֿוד און טוט אײַך אָן װױלטאָג און פֿאַרגעניגנס און פֿאַרגעסט נישט, נשמהניו, אײַער משפּחה, איך מײן טאַקע די ברידער אײַערע, אָבװאָל זײ האָבן עס באַ אײַך נישט פֿאַרדינט און באַ מיר אַװדאי נישט, איך זאָל מיך אָננעמען זײער קריװדע. נאָר כאַפּט זײ דער גוטער יאָר. אײדער זײ זאָלן דאַרפֿן אָנקומען צו פֿרעמדע, איז גלײַכער, איר זאָלט עס נישט דערלאָזן. און פֿאַרגעסט נישט האַרצעניו, אױך אײַער פֿרײַנדן, װאָס איז אײַך איבערגעגעבן מיט לײַב און לעבן. שרײַבט מיר אַרײַן אַמאָל אַ בריװל, און װאָס איר װעט דאַרפֿן, װעל איך אײַך אױספֿאָלגן. און טאָמער װעט זיך געפֿינען באַ אײַך עפּעס אַ רעכטער דזשאַב פֿאַר מיר, שרײַבט מיר. װעל איך קומען צו פֿאָרן צו אײַך קײן יאָהאַנעסבערג, אָבװאָל ס'איז אַזױ װײַט װי אַף יענער װעלט, װאָרעם עס האָט זיך מיר שױן צוגעגעסן דאָס לאַנד פֿון קאָלאָמבוסן מיט די מענטשן און איבערהױפּט אונדזערע אַקטיאָרן, ס'זאָל אַף זײ קומען אַ מגפֿה אַף אַלעמען אין אײן טאָג, קײן שׂריד ופּליט זאָל פֿון זײ נישט בלײַבן. אָמן. אָמן. אָמן.
איך שיק אײַך איבער 1000 קושן. אײַער איבערגעגעבנסטע פֿרײַנדן ברײַנע טשערניאַק“.
IV
פֿון לאה די חזנטע צו איר טאָכטער
„… און זײַ װיסן, מײַן קינד, אַז איך קוק שױן אַרױס אַף דיר. װי דו שרײַבסט מיר, אַז דו קומסט צו פֿאָרן קײן האָלענעשטי צו גאַסט. װאָרעם װען נישט דאָס, װאָלט איך שױן לאַנג פֿאַרקױפֿט די דירה. װאָס דאַרף איך, אײן מענטש אַלײן, אַזאַ דירה מיט קײן עין־הרע אַזױפֿיל חדרים? נאָר טאָמער מײנסטו, אַז ס'איז דאָ װעמען צו פֿאַרקױפֿן די דירה ― האָסטו אַ טעות. װער באַדאַרף אַזאַ דירה מיט קײן עין־הרע אַזױפֿיל חדרים אין האָלענעשטי? אַ שטאָט פֿון סאַמע, משטײנס געזאָגט, קבצנים, ענײם ואַבֿיונים, נישטאָ באַ קײנעם קײן געלט. און װער עס האָט געהאַט אַ ביסל געלט, דער איז אַרױסגעפֿאָרן קײן אַמעריקע. אײן שטיקל האָפֿענונג איז אַף הענעך דעם װײַנשענקערס אײדעם. אַ נײַער נגיד אין האָלענעשטי. ער האָט שטאַרק חשק צו דער דירה, נאָר ער האָט מורא אַרױסצוגעבן זיך פֿאַר אַ קונה, איך זאָל, חלילה, נישט װעלן צו טײַער. און איך װיל נישט אַרױסבאַװײַזן, אַז איך פֿאַרקױף די דירה, ער זאָל נישט װעלן האַנדלען קײן מציאה. דערװײַל בין איך געבליבן שטעקן נישט אַהין נישט אַהער, און איך קוק שױן אַרױס אַף דיר, מײַן טײַערע טאָכטער, דו זאָלסט שױן קומען צו פֿאָרן און זאָלסט מיר שױן דערפֿרײען עפּעס מיט אַ רעכטן חתן, אַזאַ װאָס שטײט דיר אָן, נישט װי יענער, דער קלעזמער, גאָט זאָל מיר נישט שטראָפֿן פֿאַר די רײד. איך האָב צו אים, חלילה, גאָרנישט, נאָר פֿאַר ישׂראלי דעם חזנס טאָכטער איז ער נישט קײן גלײַכן. זאָל אים דער אײבערשטער צושיקן זײַן באַשערטע ערגעץ אַנדערש, און דיר װעט ער מסתּמא מוחל זײַן, װאָס דו האָסט געבראָכן דאָס װאָרט, כאָטש באַ אונדז איז דאָס פֿאַררעכנט פֿאַר אַ גרױסער עבֿירה. און דאָס װאָס דו שרײַבסט מיר װעגן אונדזער לײבלען, דעם נגיד ראַ־פֿאַלאָװיטשעס זון, אַז ער איז גליקלעך און גערימט, איז דאָך באַ מיר אַװדאי אָנגעלײגט, װאָרעם די איבעריקע זײַנע שװעסטערס און ברידער האָבן, נעבעך, גאָר קײן גליק נישט. אַ תּל געװאָרן פֿון דער גאַנצער משפּחה. קינדער צעזײט און צעשפּרײט אַף אַלע זיבן ימים, מע װײס גאָרנישט, װוּ זײער געבײן איז אַהינגעקומען. אײן אַנשל האַלט זיך עפּעס נאָך. ער קומט אַמאָל צו פֿאָרן, איך זאָל אים בײַהילפֿיק זײַן, האַלט איך אים אונטער װי װײַט מעגלעך. נאָר אַ לעכערדיקן זאַק איז דען מעגלעך אָנצושטאָפּן? און דערצו איז ער אַן אױסברענגער, זעט אױס, און אַ פּנים האָט ער אַ מגושמדיקס, װוּ איך האָב ערגעץ אַ שׂונא! בײלקע עליה השלום זאָל אױפֿשטײן פֿון קבֿר און אַ קוק טאָן, װאָס איז געװאָרן פֿון איר שטוב און פֿון אירע קינדער און פֿון איר מאַן, משטײנס געזאָגט! ער איז, נעבעך, גאָר אינגאַנצן גערירט און געפֿינט זיך ערגעץ אין אַ הקדש אָדער אין אַ באָלניצע, און קוקט אַרױס, ביז דער גענײדעם, „שׂשׂון־ושׂמחה“, װעט אַמאָל קומען צו פֿאָרן מיט אַ פֿונט טײ און מיט אַ היטל צוקער. אַז אָך און װײ די יאָרן, אַף װאָס בעני ראַפֿאַלאָװיטש איז איבערגעקומען, אַז דער קאַסיר איז זײַן גענײדעם און זײַן ברױטגעבער! ער קומט אַמאָל צו פֿאָרן צו מיר אױך, אָט דער „שׂשׂון־ושׂמחה“, זיצט אָפּ אַ גאַנצן טאָג מיט אַ גאַנצער נאַכט און רעדט און רעדט און רעדט. אַ ייִד אַ נודניק, גאָט זאָל מיך נישט שטראָפֿן פֿאַר די רײד! און די אַלטע באָבע זײערע די בלינדע, זאָלסט אָנקוקן, לעבט נאָך. אַפּנים, אַז דער רבונו של עולם האָט גאָר פֿאַרגעסן אין איר. משטײנס געזאָגט, װער עס לעבט אַף דער װעלט! װי מיר זאָגן אינעם ונתנה תּוקף: „װער עס לעבט און װער עס ליגט אין דער ערד“. װאָלט דען נישט גלײַכער געװען צען טױזנט מאָל, אַז דײַן טאַטע עליו השלום זאָל איצט לעבן און זײַן מיט מיר, נישט איך זאָל מיך אַרומדרײען אײן מענטש אַלײן איבער קײן עין־הרע אַזױפֿיל חדרים? נאָר גײ פֿרעג גאָט אַ קשיא. למאַי יחיאל דעם קלעזמער ― געדענקסטו? איז ער זיך מײשבֿ ערשט יענע װאָך און נעמט און שטאַרבט אַװעק. נאָר גאָר אַ יונגערמאַן געװען. אָט איז הענעך װײַנשענקער אױך אַװעקגעשטאָרבן, איז כאָטש נישט אַזאַ פֿאַרדראָס ― אַ ייִד אַ זקן און אַ נגיד. ער האָט דאָס געהאַט אַ לװיה, עפּעס טאַקע גאָר װי אַ גוטער־ייִד! טאָמער װײסטו, פֿאַר װאָסערע מעשׂים טובֿים? מילא, אַז דײַן טאַטע עליו השלום האָט געהאַט אַ שײנע לװיה ― פֿאַרשטײט מען נאָך. אָבער הענעך װײַנשענקער! װאָס איז מיט אים די גדולה? פֿאַרװאָס קומט דאָס אים? באַשר ער איז אַ נגיד, קומט אױס, מע זאָל אים חנפֿענען נאָכן טױט? נאָר גאָרנישט. איך פֿאַרגין אים דעם כּבֿוד און רײד נישט, חלילה, קײן לשון־הרע. ער האָט, נעבעך, געלאָזט אַן אַלמנה מיט פֿיר קינדער, כאָטש אַפֿילו מיט אַ גוט געשעפֿט און מיט אַ סך געלט, נאָר פֿאָרט יתומים. קײן טאַטן װעלן זײ שױן נישט האָבן. װאָס די ערד דעקט צו, איז פֿאַרפֿאַלן. אַ קלאַפּ מיט דער לאָפּעטע און אַ גוטן טאָג. אַ סך ערגער איז, נעבעך, דער קלעזמערקע. זי איז יאָ געבליבן װי אַפֿן װאַסער. זי האָט נישט מיט װאָס אַ טאָג איבערצוקומען. מאַכט מען איר פֿון דער שטאָט. איך האָב אױך געגעבן װיפֿל איך האָב געקאָנט, האָבן זיך נאָך די גבאָים נאָך געקנײטשט. ס'איז װינציקלעך, זאָגן זײ. איר זענט, זאָגן זײ, באַ אונדז קײן עין־הרע אַ גבֿירנטע. איר האָט, זאָגן זײ, קײן עין־הרע, אַזאַ טאָכטער און זיצט, זאָגן זײ, אין אַזאַ דירה, מיט קײן עין־הרע אַזױפֿיל חדרים. הײַנט גײ רעד מיט זײ, אַז מיר איז דאָס נאָר אינגאַנצן איבער דער טבֿע ― די דירה מיט די חדרים מיטן טאַרעראַם. דער אײבערשטער זאָל מיר העלפֿן, איך זאָל שױן דערלעבן, דו זאָלסט טאַקע קומען געזונטערהײט, װאָלט איך מיר אַן עצה געהאַלטן מיט דיר מכּוח דער דירה, צו װאָס דאַרף איך אַזאַ דירה אײן מענטש אַלײן מיט קײן עין־הרע אַזױפֿיל חדרים? דו מײנסט, נאָר איך זאָג עס? אַלע זאָגן עס באַ אונדז. און אַלע קוקן שױן אַרױס אַף דיר, זאָלסט קומען. גאַנץ האָלענעשטי. אַפֿילו נעכע די אַלמנה מיט אירע שװעסטערלעך (נאָך האָבן זײ נישט חתונה געהאַט אַ מכּה זײ!). זײ פֿרעגן זיך נאָך באַ מיר אַלעמאָל: „זאָלט איר געזונט זײַן, לאהניו, װען קומט שױן אײַער רײזל?“ פֿאַרשטאָכענע אױגן. זי האָט שױן גאָר פֿאַרגעסן די בזיונות, װאָס איך האָב דורך איר געהאַט נישט הײַנט געדאַכט דעמאָלט, װען דו ביסט פֿאַרפֿאַלן געװאָרן און מע האָט מיך געשלעפּט צום פּריסטאַװ, ימח שמו וזכרו ― ער איז שױן לאַנג אַף דער װעלט נישטאָ. און זײַ מיר געזונט מײַן קינד. און שרײַב מיר, צי ס'איז אמת, אַז דו קלױבסט זיך, אם ירצה השם, נאָכאַמאָל קײן אַמעריקע? מיר געפֿעלט נישט דער פּלאַן. דאָס לאַנד איז טאַקע נישקשה פֿון אַ לאַנד און די מענטשן זײַנען טאַקע נישקשהדיקע מענטשן, נאָר דאָס לשון זײערס געפֿעלט מיר נישט. אַז „טשיקען“ איז אַן עוף און „קיטשען“ איז אַ קעך און „רעװערינט“ איז אַ שוחט, הײַנט װאָס איז דאָס פֿאַר אַ לעבן? נאָר קום צו פֿאָרן מיט גאָטס הילף פֿריִער קײן האָלענעשטי, װעלן מיר שױן איבעררײדן פֿון אַלצדינג. דערװײַל לאָזט דיך גרוסן גאַנץ האָלענעשטי, און חײם־שעיהס זונדל, נחום, דער, װאָס שרײַבט דעם דאָזיקן בריװ, שיקט דיר אַ באַזונדערן גרוס.
דײַן מאַמע, װאָס בעט גאָט פֿאַר דיר אַלעמאָל, באַטאָג און באַנאַכט, לאה ספּיװאַק“.
V
פֿון ראָזע ספּיװאַק צו מאַרטשעלאַ עמבריך
„מוטערכען! װי איר זעט, בין איך װידער אין אײראָפּע. די בלאָנדזשענדיקע שטערן, װאָס האָבן זיך, װי איר װײסט, אַזאַ לאַנגע צײַט געטראָגן אײנס קעגן דאָס אַנדערע און נישט געקאָנט זיך צוזאַמענטרעפֿן, האָבן זיך ענדלעך באַגעגנט. דאָס איז געװען אין אַמעריקע. אָבער נאָר ב אַ ג ע ג נ ט זיך ― נישט מער! צוזאַמענגעקומען, װערן אײנס ― דאָס װעט קײנמאָל נישט זײַן, ק ײ נ מ אָ ל נ י ש ט. װער איז שולדיק אין דעם: איך אָדער ער? ― דאָס װײס איך נישט. מעגלעך, אַז מיר בײדע. בײדע האָבן מיר געמאַכט אין אונדזער לעבן נישט װײניק פֿעלערן, כאָטש געלעבט האָבן מיר װײניק, גאָר װײניק… שפּעט, צו שפּעט האָבן זיך באַגעגנט די בלאָנדזשענדיקע שטערן. נײן מוטערכען. אַפּנים אַז קײן גליק איז גאָר נישטאָ אַף דער ערד. עס איז נאָר פֿאַראַן דאָס שטרעבן צום גליק. דאָס גליק אַלײן אָבער איז נישט מער װי אַ חלום, אַ דמיון. נישטאָ אױך קײן ליבע, נאָר אַ פֿאָרשטעלונג פֿון איר, אַן אידעאַל, װאָס מיר אַלײן שאַפֿן אים אין אונדזער פֿאַנטאַזיע. די ליבע איז נישט מער װי חלום, אָ, מוטערכען. צו שפּעט האָבן זיך באַגעגנט די בלאָנדזשענדיקע שטערן. און אָט בין איך װידער אײנע אַלײן, אָט טראָג איך מיך װידער אום אין אַ רױך פֿון רום און דערפֿאָלג, אָט פֿיר איך װידער אַ ציגײַנעריש נע־ונד לעבן. און לאַנג, לאַנג נאָך איז מיר, אַפּנים, באַשערט צו פֿירן דאָס דאָזיקע נע־ונד לעבן… שרײַבט מיר מוטערכען, נאָר טרײסט מיך נישט, באַדױערט מיך נישט און רעדט מיר נישט אײַן, איך זאָל אַנדערש װערן. אַזױ איז געװען ביז אַהער און אַזױ װעט זײַן אױך װײַטער. אײַער אײביק פֿאַרשײַטע נע־ונדנע ציגײַנערין
ראָזאַ“.
אַגרימענט ― קאָנטראַקט בלאָף ― אַ ליגן אַדװערטײזמענט ― אַנאָנס, רעק־ בלאָפֿן ― לײַגן לאַמע בלאָק ― קװאַרטאַל אַי בעג יור באַרדען ― איך בעט ברעקפֿעסט ― אָנבײַסן, פֿרישטיק איבער אײַער כּבֿוד. אַי עם ― איך בין גוד באָי ― אַ װױלער יונג אײַז־קרעם ― געפֿרױרענע מאָראָ־ גודבײַ ― אַדיע, אַ גוטן טאָג זשענע גוד מאָרנינג ― גוט מאָרגן איסט בראָדװײ ― אַ ייִדישע גאַס אין ניו־יאָרק. דאַון־טאַון ― דער נידעריקער טײל אָלל־רײַט! ― זײער גוט! רעכט! שטאָט פֿון ניו־יאָרק אַפּאַרטאַמענט ― אַ דירה דאַטס רײט! ― דאָס איז ריכטיק! אַפּױנטמענט ― אַ טרעפֿעניש דזשאַב ― אַ באַשעפֿטיקונג אַפּ־טאַון ― דער הױכער טײל פֿון דזשואיש ― ייִדיש שטאָט ניו־יאָרק דזשעקעט ― ראָק אַפּלױז ― אַפּלאָדיסמענטן, בראַ־ דײנינג־רום ― עסצימער װאָ־פּאַטשערײַ דינער ― מיטאָג אָשעד ― טעאַטער־באַדינער דעסק ― שרײַבטיש דעקרײשנס ― דעקאָראַציעס באַדערן ― דולן אַ מוח דרעסס ― פֿרױען קלײד באָי ― ייִנגל באָס ― אײגנטימער, באַלעבאָס האַו־דאו־יאו־דאו ― װאָס מאַכט באָקס ― לאָזשע איר? באַרבער ― שערער, פּאַריקמאַכער האָלל ― זאַל, טעאַטער באַרבער־שאַפּ ― פּאַריקמאַכערסקע האַנד־בעג ― אַ קלײן פּעקעלע באַררעל ― קעסטל האַרריאָפּ! ― גיך, שנעל בוטשער ― קצבֿ הײד־פּאַרק ― אַ גרױסער שטאָט־ביזי ― באַשעפֿטיקט גאָרטן אין לאָנדאָן ביזנעס ― געשעפֿט העט ― אַ הוט בײסיקעל ― װעלאָסיפּעד העלפּ יור סעלף ― העלף זיך בײסםענט ― קעלער, קעלערהױז זעלבסט װאַקײשאָן ― װאַקאַציע, זומער־ סאָסײעטי ― אַ חבֿרה אָפּרו סוקסעס ― דערפֿאָלג װײטער ― לאָקײ אין אַ רעסטאָראַן סטאַר ― אַ שטערן, אַ גרױסער װײַטשעפּל ― דער ייִדישער קװאַר־ אַרטיסט טאַל אין לאָנדאָן סטיואַרט ― שיפֿסבאַדינער װעלל! ― יאָ! מילא! סטײשאָן ― סטאַנציע װעסט ― מערבֿ־זײַט סטריט ― אַ גאַס סיטי ― מיטן שטאָט טאָפּ־פֿלאָר ― אונטער־דאַך־עטאַזש סטײדזש ― סצענע, בינע טיקעט ― אַ בילעט סײ! ― הער נאָר! טראָבל ― דאַגות, צרות סײװען ― אָפּשפּאָרן טשאַרעטיעס ― צדקה־חבֿרות סינגעלמען ― נישט קײן באַװײַב־טשיקען ― אַ הון טער טשער ― אַ שטול סעטשעל ― אַ פּעק סענדװיטש ― פּוטערברױט יונײטעד סטײטס ― די פֿאַראײניק־ סענסײשען ― סענסאַציע, אַ רעש טע שטאַטן ספּיטש ― אַ רעדע יוניע, יוניאָן ― אַרבעטער־פֿאַר־ ספּיטשען ― אַ רעדע האַלטן אײניקונג, פֿאַרײן יוראָפּ ― אײראָפּע עדיטאָריעל ― לײַט־אַרטיקל לאָיער ― אַדװאָקאַט ענגליש ספּאָקען ― ענגליש רעדן לײדי ― אַ דאַמע עקסקיוז מי ― זײַט מיר מוחל לעטער ― אַ בריװ מאָטאָרקאַר ― אױטאָמאָביל פֿאָגעס ― טומאַנען, נעפּלען מאַטינעע ― פֿרימאָרגן פֿאַונטען פּען ― אױטאָמאַטישע מאָני ― געלט פֿעדער מופֿען ― אַריבערקלײַבן זיך פּױרסענלי ― פּערזענלעך מיסס ― פֿרײַלין פּײדזש ― אַ זײַטל, עמוד מיסעס ― באַלעבאָסטע פֿײטען ― שלאָגן זיך מעמבער ― מיטגליד פּײפּער ― אַ צײַטונג מענעדזשער ― אַ פֿאַרװאַלטער פּיקטשע, פּיקטשור ― אַ פֿאָטאָ־ גראַפֿיע ניקעל ― אַ מטבע פֿון 5 סענט פֿיקסען ― צורעכט מאַכן סאָבװײ ― אונטערערדישע באַן פּלענטי ― גענוג סאַפּער ― װעטשערע פּרעסס ― פּרעסע, צײַטונגען קאָורט ־ געריכט קערידזש ― פֿאַעטאָן, קאַרעטע קאָסטאָמער ― קונד, באַזוכער קאַר ― טראַמװײַ רעװערענד ― ראַבינער קיטשען ־ קיך שאַפּ ― פֿאַבריק קעבין ― שיפֿס־קאַיוטע שאַדאַפּ! ― אַװעק! שטיל זאָל זײַן! קענדי ― צוקערקעס שײװען ― ראַזירן, גאָלן.