בלאָנדזשענדע שטערן

שלום עליכם (אַלע װערק)

אַרױסגעפֿלױגן דאָס פֿײגעלע

זונטיק כּאור ― סוף זומער איז דאָס געװען ― האָט זיך לאה די חזנטע ― אױפֿגעכאַפּט פֿריִער פֿאַר אַלעמען אין שטוב. זי האָט זיך דערמאָנט, אַז ס'איז הײַנט זונטיק, אַ מאַרקטאָג. געכאַפּט אַ קוק אין פֿענצטער און דערזען, אַז ס'איז שױן גרױסער טאָג, האָט זי אַ זאָג געטאָן צו זיך אַלײן: „אױ, אַ מכּה איז מיר!“… אין דער גיך זיך אָנגעטאָן, אָפּגעגאָסן נעגלװאַסער, אײַנגעשלונגען דעם „מודה אַני“, געכאַפּט דעם קױש און אַװעק מיט אַזאַ מין אימפּעט, גלײַך װי איר איז געשטאַנען אָנצוּװערן גאָט װײסט װאָס פֿאַר אַ יאַריד.

אין דרױסן איז געשטאַנען אַ מחיהדיקער פֿרימאָרגן. די זון האָט זיך אױפֿגעכאַפּט מיט אַ היץ און מיט אַ ברען און האָט באַגאָסן האָלע־נעשטי מיט אירע גינגאָלדענע שטראַלן. װי אַ פֿיש אין װאַסער, האָט זיך לאה די חזנטע געפֿילט, אַז זי איז געקומען אין מאַרק אַרײַן. און אַ מאַרק האָט זיך אין האָלענעשטי אױסגעשטעלט ― אַ מוראדיקער! די מאָלדאַ־װאַנעס האָבן אַרױסגעפֿירט מילכיקס פֿון זײערע שאָף, גרינצײַג און גאָרטנװאַרג פֿון זײערע באַקשטעפּ אָן אַ שיִער. פּאַפּעשױעס (מאַיִס), גרינע אוגערקעס בזיל־הזול. הײַנט ציבעלקעס און קנעבעלעך און שאַר ירקות. פֿון די אַלע מינים האָט לאה די חזנטע אײַנגעהאַנדלט צו ביסלעך אַ פֿולן קאָשיק. און פֿיש האָט איר גאָט צוגעשיקט ― אַ כּשרע מציאה! עס האָט זיך איר אַפֿילו נישט געחלומט קײן פֿיש. נאָר זײ זײַנען איר אַקעגן געקומען. מאָלט אײַך פֿיש ― סע רעדט זיך נאָר אַזױ „פֿיש“! קלײניטשקע פֿישעלעך, פּלאָטװיצעס, בײנדלעך, קײַ און שפּײַ, נאָר אַזױ װאָלװל, אַז ס'איז, כ'לעבן, אַ חרפּה אױסצוזאָגן: קײנער װעט גאָרנישט װעלן גלױבן!… יאָ, לאה די חזנטע האָט געהאַט אַ גליקלעכן מאַרק. פֿונעם אײנאונאײנציקן קערבל, װאָס זי האָט אַרױסגעטראָגן, האָט זי נאָך צו ברענגען אַהײם אַ היפּשן אױסגאָב. „װיבאַלד אַזױ, דאַרף מען קױפֿן דעם חזן אַ מתּנה ― אַ צענדליק פֿרישע אײער. „באַ ישׂראלי װעט דאָס זײַן אָנגעלײגט. ער װעט האָבן אַף צען גאָגל־מאָגלס, עס גײט צו ימים־נוראָים ― האָסטו געזען אַ ביסל!… הײַנט צוקערקעס דאַרף מען ברענגען דער טאָכטער. רײזל האָט ליב זיסע זאַכן, קאָנפֿעקטלעך, נאַשערײַען, מיר זאָל זײַן פֿאַר איר קאָפּ, סאַר קינד דאָס איז! הלװאַי װאָלט איך איר קענען קױפֿן אַ פּאָר נײַע שיך. די אַלטע האָבן זיך שױן צעריסן, טױגן אַף כּפּרות…“.

מיט אַזעלכע געדאַנקען האָט זיך די חזנטע אַרומגעדרײט נאָך אַ היפּשע װײַלע צװישן די קלײטן, ביז דאָס גאַנצע קערבל איז באַ איר צעגאַנגען געװאָרן אונטער די פֿינגער אַזױ װי שנײ. ערשט דעמאָלט האָט זי זיך באַרויִקט און געגאַנגען אַהײם.

צוגעקומען צו איר שטוב, האָט זי נאָך פֿון דרױסן דערהערט דעם חזן, װי ער קאַטשעט זיך אַפֿן האַלדז: „מי־י־י בא־א־א־אש ומי־י־י־י במים!“… זײַן באַקאַנטע ליבע שטימע, װאָס קלינגט איר שױן אַזױ לאַנג און װערט איר קײנמאָל נישט נמאס! ישׂראלי דער חזן שטעלט אױס באַצײַטנס אַ שפּאָגל־נײַעם „ונתנה תּיקף“ אַף ראָש־השנה. ישׂראלי דער חזן איז נישט פֿון די גרױסע חזנים, װאָס זאָל שמען אַף דער װעלט, נאָר באַ זיך אין האָלענעשטי איז ער גענוג גרױס. דאָס שטעטל װעט אים, זײַט זיכער, נישט פֿאַרבײַטן אַפֿן גרעסטן קאָר־חזן און װעט אים נישט אַװעקגעבן פֿאַר קײן מיליאָן! פֿונדעסטװעגן, אײנס צום אַנדערן קער זיך נישט אָן. אַז ישׂראלי דער חזן זאָל נישט צוקנעלן, װאָלט ער פֿאַרװאָרפֿן די צײן אַף די באַנטענעס. אַ גליק, װאָס ער איז אַ פֿײַנער בעל־תּנ″ך און אַ שאַרפֿער בעל לשון־קודש, און דערצו האָט אים גאָט געבענטשט מיט אַ שײן הענטל צום שרײַבן, האָט ער אַ שטיקלעך צען תּלמידים, די רײַכסטע קינדער פֿון שטאָט (דעם נגיד בעני ראַפֿאַלאָװיטשעס זונדל איז פֿון זײַנע ערשטע תּלמידים). צװײ פּרנסות איז נישט קײן קלײניקײט. אמת, עס טרעפֿט אַמאָל, אַז פֿונעם חזנות מיט מלמדות זאָל באַ ישׂראלי דעם חזן נישט זײַן אַף שבת. נאָר שטאַרבן פֿון הונגער װעט מען שױן נישט שטאַרבן. מע קען זיך שױן מוטשען…

געקומען אַהײם אַ פֿאַרשװיצטע מיט אַ פֿולן קאָשיק פֿון מאַרק, האָט לאה די חזנטע נישט געקענט פֿאַרשטײן דעם שׂכל, פֿאַרװאָס זי זעט נישט די טאָכטער און הערט נישט איר קול? זי איז געװױנט געװאָרן, אַז זי קומט פֿון מאַרק, טרעפֿט זי די טאָכטער אָנגעטאָן, אײַנגעװאַשן און צוגעקעמט, שפּרינגט איר אַקעגן, קערט איבער דעם קױש, זוכט און נישטערט: מאַמע, װאָס האָסטו מיר געבראַכט צו טראָגן?“ ― „האָב צײַט, דער טײַך ברענט נישט, לאָמיך פֿריִער אָפּגעבן דעם טאַטן זײַן גלעזל ציקאָריע, האָסטו געזען אַ ביסל!“…

אָט אַזױ איז זי געװױנט געװאָרן, די חזנטע. און איצט איז שטיל אין שטוב, מאָדנע שטיל, מע זעט נישט רײזלען און מע הערט זי נישט, כאָטש די טיר איז אָפֿן. די משמעות, אַז זי שלאָפֿט נאָך!… און דער חזן הערט נישט אױף צו קאַטשען זיך אַפֿן האַלדז און פֿאַרגײן זיך אַף דער דינסטער אָקטאַװע מיט אַ געװײן: „אַך, מי־י־י באש ומי־י־י במים!“ און נאָכאַמאָל ― „מי־י־י בא־א־אש ומי במ־י־י־י־י־ים!“…

שטיל אַף די שפּיץ פֿינגער, גײט לאה אַרײַן אין שטוב אַרײַן, שטעלט אַװעק דעם קױש אין אַ װינקעלע, און בכדי נישט צו שטערן דעם מאַן אין זײַן אַרבעט, האָט זי, רײַבנדיק זיך באַם אױװן, גענומען רעדן צו זיך אַלײן:

― פֿינצטער איז מיר! נאָך שלאָפֿט זי?… אַ מײדל קען! אָט באַלד װעלן קומען די תּלמידים אין חדר אַרײן, און זי װעט זיך אַרומדרײען אַ נאַקעטע פֿאַר אַלע ייִנגלעך אין די אױגן… זי מײנט, זי איז נאָך אַ קינד… ישׂראלי!.. ישׂראלי?… נײן, ער הערט נישט… ער האָט עס זיך אַ ביסל צע'באש'ט און צע'במימ'ט הײַנטיקן פֿרימאָרגן, טאַטעניו!… אַן אַנדערער װאָלט מײנען, אַז מע שטופּט אָן פֿולע זעק פֿון אָט דעם חזנות. און צום סוף גײט רײזל מיט אױסגעדרײטע, צעריסענע שיכלעך, מיר זאָל זײַן פֿאַר אירע בײנער… ביז װאַנען װעט זי שלאָפֿן, אַ דונער איז מיר! מע דאַרף אױפֿװעקן דאָס קינד, האָסטו געזען אַ ביסל!…

מיט די דאָזיקע װערטער גײט צו לאה האַסטיק צום װענטל, װאָס צעטײלט מיט אַ לײַלעך דעם חדר אַף צװײען, הערט זיך אײַן אַ װײַלע, הײבט אױף דעם פֿאָרהאַנג פּאַװאָליענקע ,מיט צװײ פֿינגער, קוקט זיך אײַן אין בעט, װאַרפֿט אַ קוק אַפֿן אָפֿענעם פֿענצטער, שטײט אַ װײַלע אָן װערטער. דערפֿילט, װי עמעצער װאָלט איר דערלאַנגט מיט אַ שטײן אין האַרצן אַרײַן, דרײט זי אױס דעם קאָפּ צום מאַן:

― ישׂראלי!…

דאָס איז שױן אױסגעשאָסן געװאָרן מיט אַזאַ מין קול, אַז ישׂראלי האָט באַלד אױפֿגעהערט זינגען און אױסגעדרײט דעם קאָפּ צום װײַב:

― װאָס איז, לאה?

― װוּ איז רײזל?

― װאָס הײסט ― װוּ איז רײזל? זי שלאָפֿט דען נישט?… ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―

אין אַ האַלבע שעה אַרום האָט שױן די גאַנצע שטאָט געװוּסט פֿונעם חזנס אומגליק, און דער עולם האָט אָנגעהױבן גײן געװאָר װערן, דער אַרײַן, דער אַרױס.

― װאָס הערט זיך? טאַקע נישטאָ?… װי איז דאָס מעגלעך?… װי אַזױ איז דאָס געשען?…

דעם גאַנצן פֿרימאָרגן האָט דאָס געקאָכט, װי אין אַ קעסל: „געהערט? נישטאָ דעם חזנס מײדל!“… „װאָס הײסט, װוּ איז זי דען?“… ― „פֿאַרפֿאַלן געװאָרן, װי אין װאַסער אַרײַן“…

דער חזן אַלײן ― װאָס טוט זיך עס מיט אים? נישט ער װײנט, נישט ער רעדט. ער שטײט אינמיטן שטוב, װי אַ גולם, און קוקט אַלעמען אין די אױגן אַרײַן. אַפּנים, עס האָט אים אָפּגענומען דאָס לשון מיטן שׂכל?… נאָר די חזנטע לױפֿט אַרום װי אַ צעדולטע איבער דער שטאָט, ברעכט די הענט, שלאָגט זיך אין קאָפּ, לײגט אײַן די װעלט: „מײַן טאָכטער! מײַן קינד! מײַן אױג אין קאָפּ!“… איר גײען נאָך װײַבער און ייִדן, העלפֿן איר זוכן. מען איז שױן אױסגעװען װוּ די װעלט האָט אַן עק: אױף יענער זײַט בריק און אױפֿן בית־עולם, און בײַ אַלע װאָלעכשע גערטנער, און באַם טײַך ― נישטאָ!

אַ האַלב־טױטע האָט מען געבראַכט צופֿירן אונטער די הענט די חזנטע אַהײם. דאָרט איז געװען אַ פֿולע שטוב מיט מענטשן. אַלע האָבן גערעדט פֿונעם אומגליק, װאָס האָט געטראָפֿן באַם חזן אין שטוב. אײניקע האָבן פֿאַרקאַטשעט דעם פֿאָרהאַנג, אַ קוק געטאָן אַפֿן בעט און אַפֿן אָפֿענעם פֿענצטער און אַ פֿרעג געטאָן װי זיך אַלײן:

― אָט דאָ אַרומער איז אַרױסגעפֿלױגן דאָס פֿײגעלע?…

באַ אַ פֿרעמדן אומגליק געפֿינט זיך נאָך אין האָלענעשטי אַ גלײַכװערטל…

קאַפּיטל צװײ

זי פֿאַלט חלשות

אַ ייִדיש שטעטל, װי אָרעם ס'זאָל נישט זײַן, מוז עס האָבן איר אײגענעם ראָטשילד.

דער ראָטשילד פֿון האָלענעשטי ― דאָס איז בעני ראַפֿאַלאָװיטש.

דערצײלן אײַך רובֿ גדלו ורובֿ עשרו איז איבעריק. עס װעט זײַן גענוג, מײן איך, אױסמאָלן אײַך נאָר דעם טיש אַלײן. באַ בעניען צום טיש גײען אַלע טאָג נישט װינציקער פֿון עטלעכע און צװאַנציק פּאַרשױן: זין און טעכטער, און אײדעמס, און שנירס ― אַלע שײנע, געזונטע, גוט אױסגעפּאַשעטע נפֿשות, מיט פֿעטע פּיסקעס. און אַן אַלטע מאַמע, װאָס שאָקלט מיטן קאָפּ „נײן־נײן“, און אַן אַם אַ װײַסע, װי אַ געבײַטלטע בולקע, מיט רױטע באַקן, און אַ בחור אַ קאַסיר, טאַקע אַן אײגענער, אַ פֿרײַנטל. דער דאָזיקער בחור הײסט שׂמחה, נאָר רופֿן רופֿט מען אים „שׂשׂון ושׂמחה“. נישט דעריבער, װײַל ער איז אַזאַ פֿרײלעכע בריאה, נאָר אַדרבא ― טאַקע װײַל דער בחור איז בטבֿע אַן אומעטיקער בחור, אַ מרה־שחורהדיקער, אַ פֿאַרשלאָפֿענער. אַלײן איז ער אַ שװאַרצער, אַ גלאַנצנדיקער, מיט באַנקעװאַטע אױגן, מיט כּמעט שטענדיק אַ פֿאַרלײגטע נאָז, װאָס איבער איר איז אים שװער אַרױסצורעדן אַ מם און אַ נון. די אײבערשטע ליפּ איז באַ אים אַ גראָבלעכע און אַ רײַך באַװאַקסענע.

מיט די איבעריקע פּאַרשױנען פֿון דער דאָזיקער משפּחה װעלן מיך נאָך האָבן די געלעגנהײט זיך צו באַקענען. נאָר בכלל דאַרפֿן מיר זאָגן, אַז דאָס איז אַ נגידישע, אַ פֿרײלעכע, אַ לעבעדיקע שטוב, און מע האַלט דאָרט פֿון דער אַכילה. דאָרט, אַז עס קומט צום עסן, װערט אַזאַ טאַראַראַם, מיט אַזאַ געפּילדער, מיט אַזאַ קלאַפּערײַ פֿון לעפֿל מיט גאָפּלען, אַז מע קאָן טױב װערן. גאַנץ אױבנאָן באַם טיש, װי אַ מלך, זיצט דער באַלעבאָס אַלײן, אַ בעסאַראַבער ייִד מיט נישקשה פֿון אַ בײַכל און מיט אַ באָרד, װאָס האָט זיך באַ אים צעװאַקסן אַפֿן טונקל־גלאַנצנדיקן פּנים אין דער ברײט, װיל נישט ליגן װי באַ לײַטן, נאָר צעשמיסן רעכטס און לינקס ― און טו מיר עפּעס!

בעני איז אַ מענטש, װאָס אַז ער עסט ― עסט ער. צװײ אַרבעטן מיטאַמאָל ― דאָס האָט ער פֿײַנט, און װיל גאָרנישט װיסן בעת־מעשׂה, װאָס אין דרױסן טוט זיך. אַלײן רעדט ער װינציק װאָס, נאָר אַז יענער רעדט ― אַרט אים נישט. זעלטן־זעלטן, אַז באַם טיש װערט שױן אַ צו גרױסער ליאַרעם, שרײַט ער אָן אַף דער חבֿרה:

― לאָז זײַן שטיל, ממזרים, קוקט בעסער אין סידור אַרײַן און װײסט, װאָס איר זאָגט!…

דאָס מײנט, מע זאָל אַרײַנקוקן אין שיסל אַרײַן און װיסן, װאָס מען עסט. ס'איז שױן אַזאַ טבֿע באַ אים רײדן פֿאַרשטעלט, בלשון סגי־נהור. למשל, אַ פֿערד איז באַ אים אַ „בחור“, געלט איז „שערבלעך“, אַ װײַב איז אַן „אומגליק“, אַ זון איז אַ „קדיש“, אַ טאָכטער איז אַ „בלאָטער“, ברױט איז „פֿאָדעם“, אַ שטוב איז אַ „בױדעם“, אַן אַלקיר איז אַ „לאָך“ ― און אַזױ װײַטער. פֿון בעני ראַפֿאַלאָװיטשעס שפּראַך װאָלט מען געקאָנט מאַכן אַ גאַנצן װערטערבוך.

דעם לעצטן אָרט באַם טיש פֿאַרנעמט בעניס װײַב, בײלקע. אַ ייִדענע אַ קלײנינקע, אַ שװאַכינקע, אַ שטילינקע. מע הערט זי נישט און מע זעט זי נישט. אַ קוק טאָן אַף איר, מוז מען זיך אַלײן פֿרעגן: אָט דאָס האָט אַראָפּגעבראַכט אַף דער װעלט אַזאַ כאַליאַסטרע?… פֿונדעסטװעגן, האָט קײן יסורים נישט, טראָגט אָט דאָס קלײנע װײַבעלע אַף זיך דעם גלות פֿון דער גאַנצער שטוב, אומעטום איז זי פֿול, און איר קאָפּ טוט װײ פֿאַר אַלעמען. זי אַלײן דאַרף גאָרנישט. דאָס גאַנצע לעבן זײַנען די קינדער. איר אָרט אױבנאָן האָט זי אָפּגעטראָטן דער אַלטער מאַמען, װאָס שאָקלט מיטן קאָפּ „נײן־נײן“… די דאָזיקע אַלטע מאַמע איז אַפּנים, באַשאַפֿן געװאָרן דערױף מע זאָל זיך דערמאָנען אינעם סוף פֿונעם מענטשן. אָנגעװאָרן שױן כּמעט אַלע חושים, איז איר פֿאַרבליבן מער נישט װי אײן זאַך ― אַ שאַרף אױג: אַלצדינג דערזעט זי פֿריִער פֿאַר אַלעמען. קײנער, אַחוץ איר, האָט זיך נישט אומגעקוקט באַם טיש צװישן דער כאַליאַסטרע, אַז עס פֿעלט דער ייִנגסטער פֿון די ייִנגלעך ― לײבל. די אַלטע האָט דאָס באַמערקט די ערשטע און האָט גענומען אַרומקוקן מיט איר שאַרף אױג דעם גאַנצן טיש און שאָקלען מיטן קאָפּ:

― װוּ איז דאָס ערגעץ לײבל?

נאָך איר האָבן זיך שױן אַלע אַרומגעזען, אַז ס'איז נישטאָ לײבל און מע האָט אָנגעהױבן זוכן לײבלען אין אַלע װינקעלעך:

― װוּ איז לײבל?

װי אומגעלומפּערט גרױס בעניס שטוב זאָל נישט זײַן, האָט זיך נאָך נישט געטראָפֿן, אַז צום טיש זאָל פֿעלן אַ קינד. איז דער פֿאָטער געװאָרן בײז און האָט אַרױסגעגעבן אַ באַפֿעל:

― לאָז מען ברענגען דעם „פּידסװיניק“ פֿון דער „טשערעדע“!

אַף בעניס לשון האָט דאָס באַדאַרפֿט הײסן, מען זאָל ברענגען דעם „מיזיניק“ פֿון „חדר“. און מע האָט אַװעקגעשיקט אַ שליח צו ישׂראלי דעם חזן אין חדר אַרײַן, מע זאָל ברענגען לײבלען אַהײם עסן װאַרעמס.

דער עולם האָט שױן געהאַלטן באַם לעצטן געריכט, באַ די פֿרישע פּאַפּעשױעס, װען דער שליח איז געקומען צוריק מיט דער ידיעה, אַז לײבל איז באַ ישׂראלי דעם חזן אין חדר הײַנט נאָך נישט געװען אַפֿילו, און אַז באַם חזן מיט דער חזנטע האָט זיך געטראָפֿן, נישט דאָ געדאַכט, אַן אומגליק: זײער טעכטערל, די בת־יחידקע, איז די הײַנטיקע נאַכט פֿאַרפֿאַלן געװאָרן, מע װײסט נישט, װוּ איר געבײן איז אַהינגעקומען…

װי אַ באָמבע איז געװען די דאָזיקע בשׂורה פֿאַר די ראַפֿאַלאָװיטשעס, און די גאַנצע משפּחה איז געבליבן זיצן באַם טיש, איבערקוקנדיק זיך אײנס מיט דאָס אַנדערע. װאָס יעדער פֿון זײ האָט איבערגעטראַכט אין דער מינוט ― איז שװער צו װיסן. איטלעכער באַזונדער האָט זיך באַהאַלטן זײַנע געדאַנקען פֿאַר זיך. נאָר אײן אַלטע איז געװױנט געװאָרן אַרױסצוזאָגן אַלצדינג, װאָס זי טראַכט, הױך אַף אַ קול, צושאָקלענדיק בעת־מעשׂה מיטן קאָפּ:

― טוט נאָר אַ קוק אין טישקעסטל. איך װאָלט געמעגט שװערן, אַז איך האָב געהאָרכט הײַנט אַרום האַלבע נאַכט עמעצן זיך פּאָרען דאָרט אין דער פֿינצטער, בעת דער בחור (זי האָט באַװיזן אַף „שׂשׂון ושׂמחהן“) האָט געכראָפּעט אַזױ, אַז ער האָט געקאָנט אױפֿװעקן אַ טױטן…

אַלטע מענטשן האָבן אין זיך װילדע געדאַנקען! װאָס הײסט „שׂשׂון־ושׂמחה“ האָט געכראָפּעט? און אַז אַ פֿליג װעט דורכפֿליִען, װעט ער נישט דערהערן ― אַזאַ גרינגן שלאָף װי ער האָט!? ― פֿונדעסטװעגן האָט זיך דער פֿאַרשלאָפֿענער קאַסיר געמוזט מטריח זײַן פֿון אָרט, פּאַװאָליע אָפּגעװישט די אײבערשטע גראָבע רײַך־באַװאַקסענע ליפּ מיט די שװאַרצע גלאַנצנדיקע הענט, אַרױסבאַקומען מחילה פֿון דער הױזן־קעשענע אַ גאַנצן בונט מיט שליסעלעך, פּאַװאָליע, נישט געכאַפּט, אױפֿגעעפֿנט דעם מיטלסטן שופֿלאָד פֿונעם דעמבענעם שרײַבטיש, געגעבן אַ קוק אַרײַן און געבליבן שטײן װי געלײמט. זײַנע פֿאַרשלאָפֿענע באַנקעװאַטע אױגן זײַנען לחלוטין פֿאַרגלעזערט געװאָרן, ער האָט נישט געקאָנט אַרױסרײדן קײן חצי דבור. איז אים דער באַלעבאָס געקומען צו הילף:

― מירקע, געב לשון! ― האָט בעני אַ דונער געגעבן אַפֿן קאַסיר אַזױ, אַז „שׂשׂון־ושׂמחה“ איז פֿאַרציטערט געװאָרן און איז באַלד אַרױס מיט דער שפּראַך, אַ ביסעלע צוגעפּלאָנטערט מיט דער צונג און שטאַרק אונטער דער נאָז:

― אָט דאָס זײַנען געװען באַ מיר די שליסעלעך אַ גאַנצע נאַכט, איר הערט צי נײן, אין דער הױזנקעשענע, נישט געקומען קײן שלאָף אַף מײַנע אױגן, איר זאָלט זאָגן אַ שאָרך, הערט־זשע, און אין שופֿלאָד איז איצט לײדיק, כאָטש שפּײַט אָן, דאָס גאַנצע מזומן, איר הערט צי נײן, נישט אַ לעק!…

נאָך די דאָזיקע װערטער האָט עמעצער באַם טיש אַרױסגעלאָזט אַ שטילן געשרײ, אָנגעבױגן זיך און אַנידערגעפֿאַלן חלשות.

דאָס איז געװען די קלײנינקע, די שװאַכינקע, די שטילינקע בײלקע.

קאַפּיטל דרײַ

האָלאָנעשטי גײט כאָדאָראָם

עס קאָכט האָלאָנעשטי. עס זידט. עס טוט זיך חושך. האָלאָנעשטי גײט כאָדאָראָם.

אַ קלײניקײט ― אין אײן טאָג אַזױפֿיל נײַעס! צװײ סקאַנדאַלן מיטאַמאָל! און נאָך װאָסערע סקאַנדאַלן! און עפּעס אַזױ מאָדנע צונױפֿגע־שפּאַנט: דעם אָרעמען חזנס מײדל מיטן נגידס ייִנגל ― אַ ביסל אַ סמיכות הפּרשה!?…

און האָלאָנעשטי האָט זיך גענומען צו דער אַרבעט. קרעמער האָבן פֿאַרמאַכט די קלײטן, מלמדים האָבן צעלאָזט די חדרים, אַרבעטער האָבן אַװעקגעלײגט שער און אײַזן, װײַבער האָבן איבערגעלאָזט זײערע אױװנס, און מען איז אַרױס אין שטאָט, צונױפֿגעקליבן זיך רעדלעכװײַז און פֿאַרפֿלײצט די גאַסן ― עס האָט אױסגעװיזן עפּעס טאַקע נאָר װי שבת באַטאָג. און עס זײַנען אַװעק מימרות מיט זאָגעכצן, מיט מעשׂיות און מעשׂיות און מעשׂיות, װאָס ס'איז אוממעגלעך דאָס אַלץ איבערצוגעבן אַף פּאַפּיר. װאָרעם אַף יעדער מעשׂה, װאָס אײנער האָט דערצײלט, האָט דער צװײטער געהאַט דרײַ אַנדערע מעשׂיות. האָט זיך אַרײַנגעמישט אַ דריטער און האָט זײ אָפּגעהאַקט די פֿליגלען, אַז זײ זײַנען בײדע בהמות; זײ װײסן נישט, װער ס'האָט געשלײערט. איז אָבער דער חסרון, װאָס ס'איז דאָ נאָך אײנער, אַ פֿערטער, זאָגט ער, אַז דער דריטער װײסט אױך מער פֿון אַ טױטן. אָט לאָזט אים, װעט ער אײַך דערצײלן אַ שײנס!

און עס גײט אַװעק אַ לאַנגע מעשׂה, אַפֿילו זײער אַ שײנע, נאָר געבױט אַף אײגענע סבֿרות, על־פּי פּשט און על־פּי־שׂכל. דער עולם אָבער, װײַזט אױס, איז מיט דעם נישט אינגאַנצן צופֿרידן. על־פּי־שׂכל איז דאָס טאַקע אַ שׂכל, נאָר װאָס דען? עס לײגט זיך עפּעס נישט אױפֿן מוח… ביז עס כאַפּט זיך אַרױס נאָך אײנער, דװקא אַ געלער און דװקא מיט בלײזע אױגן, און שלאָגט זיך אַרױף אױף אַ שטיקל דרך און שטעלט אַװעק אַ קלאָץ־קשיא:

― הערט־זשע, ייִדישע קינדער, װאָס איך װעל באַ אײַך פֿרעגן: זאָגט מיר, איך בעט אײַך, װאָס איז עפּעס אױסגעקומען אונדזערע צװײ חבֿרה־לײט נעלם צו װערן פּונקט נעכטן, שבתצונאַכטס, אין דער זעלביקער נאַכט, װען דאָס גאַנצע ייִדישע טעאַטער איז פֿון אונדז אָפּגעפֿאָרן?

― אם־כּן, איז װאָס לאָזט דאָס מיך דאָ הערן?

― לאָזט דאָס מיך הערן ― צי האָט דאָס נישט אַ שײַכות מיטן ייִדישן טעאַטער און מיט די ייִדישע אַקטיאָרשטשיקעס?

― שטראַם־גראַם ― מאַך מיר אַ האַרמידער!

דער עולם שיסט אױס אַ געלעכטער, און דער געלער מיט די בלײזע אױגן געפֿינט זיך װי באַלײדיקט:

― איר קאָנט אײַך הירזשען צעזעצטערהײט. אַז איר זענט אַזעלכע חכמים, ענטפֿערט מיר, איך װעל אײַך פֿרעגן נאָך אַ קשיא: װאָס האָבן די אַקטיאָרשטשיקעס געהאַט צו טאָן יענע װאָך באַ ישׂראלי דעם חזן? אפֿשר גלײבט איר מיר נישט, זײַט זיך מטריח, טוט אַ פֿרעג דעם חזן אַלײן.

― אָט באַלד װעלן מיר אים גײן זאַלצן אַף די װוּנדן!

― רעדט זשע נישט קײן נאַרישקײטן און לאָזט מיך אײַך פֿירן אַף אַ װעג. איר בעסער פֿרעגט מיך, װעל איך אײַך יאָ זאָגן, װאָס די אַקטיאָרש־טשיקעס האָבן געטאָן באַ ישׂראלי דעם חזן. זײ זײַנען געװאָר געװאָרן, פֿאַרשטײט איר מיך, אַז ישׂראלי דער חזן האָט אַ מײדל, און אַ שײן מײדל, װאָס קאָן שײן זינגען, און אַן אָרעמאַן איז ער דאָך, דער חזן הײסט עס, האָבן זײ אים פֿאָרגעלײגט, ער זאָל זי אָפּגעבן, דאָס מײדל הײסט עס, צו זײ אין טעאַטער, װעלן זײ פֿון איר מאַכן אַ לײַט… ייִדן? לײגט זיך עס אײַך אַפֿן טעם?

― לײגן לײגט זיך עס, װאָס זשע װעט איר אָבער טאָן מיט בעני ראַפֿאַלאָװיטשעס זונדל?

― איז מיר טאַקע שלעכט, עס װערט מיר שיִער דער קאָפּ צעשפּאָלטן טראַכטנדיק. זאָל איך קלערן, אַז בעני ראַפֿאַלאָװיטשעס בחורל, װאָס לערנט באַ ישׂראלי דעם חזן אין חדר איז אַ מחותּן געװען מיטן חזנס מײדל ― װי קומט אַזאַ שנעק צו אַזעלכע זאַכן?… זאָל איך זאָגן, אַז דאָס מײדל האָט אים אַרױפֿגעפֿירט אַף אַ גליטש מיטן הסכּם פֿון אירע פֿאָטער און מוטער ― קענען מיר אַלע ישׂראלי דעם חזן, אַז ער איז, דאַכט זיך, נישט אַזאַ מענטש. סײַדן אפֿשר די חזנטע? איז דאָס שױן, זעט איר, דװקא אַ שטיקל גאַנג. אַ קשיא אַף אַ ייִדענע…

― שאַט, קינדער, גובערנאַטאָר יעדיעט! ― האָט זיך אַרױסגעכאַפּט אײנער אַ גראַמאָטיאַק, אָנװײַזנדיק מיט דער האַנט אַפֿן פּריסטאַװ, װאָס איז דורכגעפֿלױגן פֿײַל אױסן בױגן אַף אַ נײַער סקריפּענדיקער נאַטאַטשאַנקע מיט אַ סך גלעקעלעך און מיט אַ פּאָר װײַסע פֿערדלעך, װאָס דער עולם האָט זײ באַלד דערקענט, אַז דאָס זײַנען „ראַפֿאַלאָװיטשעס סוסים“. אינאײנעם מיטן פּריסטאַװ איז געזעסן אַף דער נאַטאַטשאַנקע אַן איבערגעשראָקענער, אַ טױטער, יחיאל דער קלעזמער, װאָס האָט די גאַנצע צײַט געשפּילט באַ דער „חבֿרה אַקטיאָרשטשיקעס“ אין טעאַטער.

אָט די נאַטאַטשאַנקע מיט בעני ראַפֿאַלאָװיטשעס פֿערדלעך מיט יחיאל דעם קלעזמער האָבן מיטאַמאָל אױפֿגעהױבן די אַקציעס פֿונעם געלן ייִדן מיט די בלײזע אױגן אַזױ הױך, אַז מע האָט נישט װילנדיק אָנגעהױבן צורוקן זיך צו אים נענטער און נענטער און צוהערן זיך צו זײַנע רײד, װאָס לײגן זיך סײַ אַפֿן טעם, סײַ אַפֿן שׂכל, און האָבן טאַקע אַ ממשות.

אַרױפֿגעשלאָגן זיך אַפֿן ריכטיקן װעג און געפֿונען אינעם ייִדישן טעאַטער דאָס אמתע שליסעלע צו דער דאָזיקער געשיכטע, לאָזן מיר איבער די האָלענעשטער ייִדן מיט זײערע מעשׂיות ― לאָזן זײ זיך שאַרפֿן די מוחות ― און מיר קערן זיך אום מיט אַ קורצער צײַט צוריק, װען דאָס ייִדישע טעאַטער איז נאָר װאָס געהאַט אַראָפּגעקומען קײן האָלאָנעשטי, ― דאָס ערשטע מאָל זינט האָלענעשטי איז אַ שטאָט און בעסאַראַביע ― אַ גובערניע.

קאַפּיטל פֿיר

אַ פֿאַרשלעפּטע קרענק

נאָך מיט אַ װאָך פֿריִער האָט מען אונטערגערעדט אין האָלענעשטי, אַז עס קומט צו פֿאָרן אַ ייִדיש טעאַטער, נאָר קײנער האָט זיך נישט געריכט, אַז ס'זאָל זיך אין האָלאָנעשטי אַזױ אָננעמען: „װײס איך, ― האָבן געשמועסט האָלענעשטער ייִדן, אױך מיר אַ זאַך ― אַקטיאָרשטשיקעס, קאָמעדיאַנטן, װער דאַרף זײ?…“

מע קאָן נישט זאָגן, אַז האָלענעשטער ייִדן זאָלן זײַן אַזױ צעבאַלעװעט, אױסגעװאַקסן אַף טעאַטער. אַדרבא, מע דאַרף זיך מודה זײַן, אַז זײ האָבן קײן טעאַטער, אײגנטלעך, נאָך קײנמאָל נישט געזען אין די אױגן און װײסן אַפֿילו נישט מיט װאָס מען עסט דאָס. נאָר צוריקשמועסנדיק, װוּ שטײט דאָס געשריבן ,אַז מע דאַרף אַלצדינג טאַקע אַלײן זען מיט די אױגן? און צו װאָס האָט גאָט געגעבן אַ מענטשן שׂכל? אַ ייִד פֿאַרשטײט, דאַנקען גאָט, גרעסערע זאַכן. אַ ייִד איז נישט אַ גױ…

אײנמאָל אין אַ שײנעם פֿרימאָרגן איז אַראָפּגעקומען קײן האָלענעשטי עפּעס אײנער אַ פּאַרשױן, אָנגעטאָן אין אַ געל־רױטלעכן־טונקל־גרין־בלױ־לעכן פּאַלטאָ, מיט אַן אָפּגעבאַרעט קאַפּעליושל אַפֿן קאָפּ און מיט אַ צעטרענטן טשעמאָדאַן אין די הענט און האָט זיך אַרױסגעגעבן, אַז ער איז דאָס געקומען אַהער אָפּדינגען דאָס טעאַטער. איז מען זיך צונױפֿגעלאָפֿן אַף חידושים. דאָס הײסט, נישט מחמת דער פּאַרשױן אַלײן איז געװען אַזאַ חידוש, ― דאָס איז אַחוץ אַ מעשׂה, ― נאָר גלאַט, מען איז געװען טשע־קאָװע זען, װאָס װעט ער טאָן?

דער פּאַרשױן, אַ נידעריקער, מיט אַ געגאָלט פּנים פֿון אױבן ביז אַראָפּ, האָט אַ קוק געטאָן מיט אַ פּאָר ממזרישע אױגן אַף דער שטאָט האָלע־נעשטי און אַף אירע ייִדן, און האָט אַ זאָג געטאָן צום עולם מיט אַ מאָדנער הײזעריקער שטימע, און דאָס אָפּגעבאַרעטע קאַפּעליושל האָט אים געגעבן אַ פֿאָר אַרױף און אַראָפּ:

― אַפּנים, װי איך זע אַרױס, האָט דאָ באַ אײַך אָדם הראשון נאָך קײן מאָל קײן שבת נישט געהאַלטן?

דאַכט זיך, װאָס איז דאָ פֿאַראַן אַזעלכעס? עטלעכע געװײנטלעכע ייִדישע װערטער. אַיאָ? האָט איר באַדאַרפֿט אָנקוקן, װאָס די עטלעכע װערטער האָבן אָנגעמאַכט. עס האָט אַ כאַפּ געטאָן איטלעכן באַזונדער באַם בױך, טאַקע נאָר װי מיט צװאַנגען, און דער עולם האָט אױסגעשאָסן אַ געלעכטער. דער פּאַרשױן האָט זיך תּחילת װי דערשראָקן פֿאַר די האָלענעשטער ייִדן, האָט אָפּגעשװיגן אַ װײַלע, געקוקט אַף זײ, װי אַף משוגעים, און געלאָזט, זײ זאָלן זיך אַ ביסל אױסלאַכן. און אַז זײ האָבן זיך גוט אָנגעלאַכט, האָט ער זיך דעמאָלט אָנגערופֿן צו זײ שױן גאַנץ ערנסט, מחמת ער האָט שױן לאַנג געפֿילט, נאָך פֿאָרנדיק אין װעג, אַז דער מאָגן איז אים לײדיק און עס חלשט אים אונטערן טלית־קטן.

― זאָגט מיר, מײַנע ליבע ייִדן, װײסט איר נישט, װוּ קאָן מען דאָ שטילן דעם הונגער?

דאַכט זיך, װידער גאַנץ געװײנטלעכע װערטער. נאָר װי ער האָט זײ אַרױסגערעדט, איז געװאָרן צװישן עולם אַזאַ געלעכטער, אַז ממש מע האָט זיך געהאַלטן באַ די זײַטן. דאָס האָט שױן דעם פּאַרשױן אַ ביסל פֿאַרדראָסן, און ער רופֿט זיך אָן צו זײ נאָך ערנסטער װי פֿריִער:

― איך מײן דאָ נישט קײן חכמות; איך מײן פּשוט ― עפּעס נעמען אין פּיסק אַרײַן.

מער האָט מען נישט באַדאַרפֿט. פֿון די לעצטע װערטער האָט דער עולם באַקומען נישט אַנדערש װי אַ מין קראַמף אין בױך פֿאַר געלעכטער.

אין אַ האַלבע שעה אַרום האָט שױן גאַנץ האָלענעשטי איבערגעחזרט די דאָזיקע װערטער: „עפּעס נעמען אין פּיסק אַרײַן“ ― כאַ־כאַ־כאַ!…

― אַ פֿאַרשלעפּטע קרענק! ― האָט דער עולם געזאָגט און געװישט זיך די טרערן, װאָס האָבן זיך געשטעלט פֿאַר געלעכטער. ― אַ מאָדנע פֿאַרשלעפּטע קרענק מיט אַ מאָדנעם פּאַלטאָ, מיט אַ מאָדנעם קאַפּעליושל און מיט אַ מאָדנע לשון, מע קאָן אױסגײן פֿאַר געלעכטער!…

און די „פֿאַרשלעפּטע קרענק“ האָט אַזױ לאַנג געזוכט, ביז ער האָט זיך אָפּגעזוכט זײַנס. אַן אַכסניא אַפֿילו נישט אַזאַ געהױבענע, נאָר אין גלײַכן געלט…

זיך באַקאַנט מיט אַ קערטשער הערינג און פֿאַרטרונקען מיט אַ בעסאַראַבער גלאָז װײַן, האָט אונדזער פּאַרשױן גאַנץ פֿײַן פֿאַררױכערט אַ פּאַפּיראָס, זיך צעװערטלט מיט דער באַלעבאָסטע, אַ שװאַרצחנעװדיק װײַבל, װאָס מע רופֿט זי נעכע, געװאָלט װיסן, צי זי האָט אַ מאַן, צי זי איז אַן אַלמנה, אָדער גאָר אַ גרושה, צי גלאַט אַ װײַבל? נאָר נעכען האָט זײער געשטיקט אַף צו לאַכן, האָט זי זיך אױסגעדרײט פֿונעם שלימזל, און דער שלימזל האָט גענומען דאָס שטעקל, אָנגערוקט דאָס אָפּגעבאַרעטע קאַפּעליושל אַפֿן שטערן, אַרײַנגעלײגט די הענט אין די קעשענעס און געלאָזט זיך איבער דער שטאָט שפּאַצירן, און אין אײנװעגס טאַקע אױסקוקן עפּעס אַן אָנשטענדיק פּלאַץ אַף אַ טעאַטער.

געגאַנגען איז ער נישט אַלײן. אים האָבן באַגלײט אַ גאַנצע כאַליאַסטרע װײַסע חבֿרהניקעס, באָרװעסע, נאָר גרױסע ליבהאָבערס פֿון ייִדישן טעאַטער. פֿיס־טריט זײַנען זײ אים נאָכגעגאַנגען, ביז ער איז געקומען צו אַ הױף. דאָ האָט ער דערזען אַ לײדיקע סטאָדאָלע, אַ שטאַל אַ מוראדיקע, אַ ברײטע, מיט אַן אײַזערנעם דאַך:

― אָט די סטאָדאָלע האָט גאָט באַשאַפֿן משמת ימי בראשית פֿאַר אַ ייִדישן טעאַטער! ― האָט ער אַ זאָג געטאָן צו זיך אַלײן און איז אַרײַן אין הױף אַרײַן.

דאָס איז געװען בעני ראַפֿאַלאָװיטשעס הױף מיט בעני ראַפֿאַלאָװי־טשעס סטאָדאָלע.

קאַפּיטל פֿינף

אַ פּאָר בריװלעך

האָלענעשטי האָט נישט באַדאַרפֿט לאַנג װאַרטן אַפֿן ייִדישן טעאַטער. װיבאַלד נאָר די „פֿאַרשלעפּטע קרענק“ איז דורכגעקומען מיט בעני ראַ־פֿאַלאָװיטשן פֿאַר דער סטאָדאָלע, אױסגעגלײַכט זיך מיטן פּרײַז, אַזױ האָט ער אַװעקגעשריבן צו זײַנע לײַט אַ בריװ, װאָס מיר גיבן אים דאָ איבער פּינקטלעך, װאָרט באַ װאָרט, מיט דעם זעלבן לשון, װי ער איז געשריבן געװאָרן:

צו מעלדן אַז עך בין אין האָלענעשטי אין בעסאַראַביע אַ שטעטל

גרױס װי אַ געניץ און מענטשן כאַיעס װאָס פֿרעסן מאַמעליגע און

זליאָקן װײַן אַזױ װי װאַסער נאָר „מאָישע“ װעט גײן אין טיאַטער

אַז דער ריך װעט זײ נעמען און אַ טיאַטער האָב עך געדונגען מעג ער

שטײן אין לאָנדאָן און אַ בינע כאָטש פֿאָר זעך דאָרך מיט אַ שליטן

און געדעקט מיט אײַזן אַ קרענק װעט אַהין קומען נישט קײן רעגן

דער װירט פֿון טיאַטער הײסט בעני אָנגעשטאָפּט מיט געלט װי אַ

זאָק מיט פּאָלאָװע פֿונדערסטװעגן איז ער אַ באַלן געװען דער דאָװער־

אַכער אַף אַן אױפֿגאָב האָב עך אים געזאָגט ער זאָל דאַרן װאָרום עס

דאַרף מיר אָנקומען די טעג קאַדאָכעס מיט דער פּאָטשט און אַ

סטאַנציע האָב עך דערטאַפּט דאַפֿקע אַ נישקאָשעדיקע און אַ באַלע־

באָסטע אַ מעזוזעלע עס און טרינק און לאָז דיר װאָהל באַקומען און

קרעדיט װיפֿל דו װילסט אַלקײן זײַ נישט קײן אידיאָט מאַך קײן לאַנגע

שיִעס שיק אַרױס באַלד דעקאָראַציעס מיט אַפֿישן און פֿערזעץ װאָס

דו האָסט און קום צופֿאָרן מיטן גאַנצן כײדער לימאַנישעם נישט

פֿאַרציִען אין דער לאַנגער באַנק װאָרום עס גײט צו די דרײַ װאָכן

מיט די נײַן טעג װעט מען פּײגערן פֿאַר הונגער און אַ ראַזרעשעניע

איז דאָ צוקריגן אַזױ גרינג װי באַ האָצמאַכן אַ ראָסלפֿלײש אַפֿן ניכ־

טערן האַרצן זאָלסט אים לאָזן גרוסן האָצמאַכן פֿון מײַנעטװעגן אַ

ריך אים אין טאַטן און גײ זיך דאָרך ליובעניו צו מיר אַף דער קװאַר־

טיר דאָרט האָב עך פֿאַרגעסן אונטערן בעט מײַנע מעשטשעס מיט אַ

פּאָר צענזורירטע פּיעסן און שיק מיר אַרױס אַפֿישן לימאַנישעם

װאָס פֿריִער און זײ נאָר נישט מעשוגע װאָס איך קלאַפּ דיר נישט

קײן דעפּעש װײַל איך פֿאַרמאָג נישט מער װי אָפּגעבאַרעטע צװאַנציק

קאָפּיקעס מיט אַ לעכל פֿון מיר דײַן פֿרײַנד װאָס גריסט אײַך יעדן

בעזונדער גאָר פֿרײנדלעך שאָלעם מײער מוראַװטשיק“.

אין עטלעכע טעג אַרום האָט דער דאָזיקער שלום־מאיר מוראַװטשיק באַקומען תּשובֿה ― אַזאַ מין בריװ:

לעגן װאָס אָט דיר געטױגט כאַפּן באַ ברײַנדעלע קאָזאַק פֿופֿצן קאַרבן

און זאָגן אַז ס'איז אַף מײַן רעכענונג װאָסערע כעשבױנעס אָב עך

מאַמדזער מיט ברײַנדעלע קאָזאַק די גאַנצע טרופּע אָבן זי ליב װי

אױגנװײטיק פֿאַר איר ציטערן װאָס זי ציטערט איבער אַ גראָשן און

פֿאַר איר פּראַטן װאָס זי פּראַטעט און װאָס דו שרײַבסט װעגן דע־

קאָראַציעס פֿאַרשטײ עך נישט אָדער דו מאַכסט זיך געפּײגערט אָדער

דו ביזט טאַקע אַ בעהײמע מיר דאַכט אַז דו װײסט גאַנץ גוט אַז די

דעקאָראַציעס זענען שױן לאַנג פֿאַרזעצט װוּ אָב עך געלט אַף אױס־

צוקױפֿן אַז קײן ראַזרעשעניע װיל מען דאָ מער נישט געבן פֿאַר קײן

מיליון און מײַן ביסל גאָלד און באַרילאַנטן װעל איך צוליב פֿרעמדע

קישקעס נישט פֿאַרטאַכטאָרן ס'איז מיר נישט אַזױ גרינג אָנגעקומען

סײַדן זײ װעלן מיך אונטערשרײַבן קאָנטראַקטן בעראָכל ביטכאָ אַנאַ־

קעטע און נישט דערמאָנען מער פֿון קײן מאַרקעס און פֿון קײן

כאַלאָקים נאַ דיר גאָר קאָמפּאַניאָנען אָצמאַך אױך אַ קאָמפּאַניאָן צו

מיר אין טיאַטער נישט דעראַרן װעט אָצמאַך עך זאָל מיך מיט אים

טײלן אַף דער אַלב כאָטש זײ סטראַשען מעך אַז זײ מאַכן אַ באַזונ־

דער קאָמפּאַניע לאָזן זײ מאָכן מיט די זײַטן עך אָב זײ אין דער ערד

עך שיק דיר אַפֿיש און נעם אַרױס באַלד אַ ראַזרעשעניע אַף אַכט

ספּעקטאַקלען מיט אַ בענעפֿיט און װאָס שרײַבסט דו מיר גאַנעף

אױסנאַצלעם אַז דו פֿאַרמאָגסט אָפּגעריבענע צװאַנציק קאָפּיקעס מיט

אַ לעכל ביסט נישט קראַנק פֿאַרזעצן דעם זײגער אַזױ װי עך איט־

לעכער איז אַ באַלן אַף מיר אַלע אַף מײַנע פּלײצעס אַלע װילן ערשטע

ראָלן און קומט צו עפּעס איז נישטאָ קײנער אין דער אײם היצט

מאַך עך דאָס די לעצטע פּראָבע װעט מיר בעסאַראַביע אָפּגעראָטן

איז גוט עלע נישט שלאָגט אײַך קאָפּ אָן װאַנט און עך קאָן באַשטײן

זיך דורכפֿאָרן גאָר קײן רומעניע און צונױפֿשטעלן דאָרט אַ כײדער

אַז גאָט און לײַט זאָלן זיך פֿרײען און טאַקע פּטור װערן אין אײן

װעגס פֿון מײַן פּריטשעפּע די כאָליערע און דערװײַל גרײט צו דאָרטן

אַלסדינג װאָס מע דאַרף נאָר מאַך נישט קײן גרױסע אױסגאַבן דאָרטן

היט די קעשענע מיר קומען צו פֿאָרן אַלע מירטשעם אַף שאָבעס און

שאָבעס צו נאַכטס מאַכן מיר פּראָבן און זונטאָג שטעלן מיר זיך

שפּילן און זײַ װיסן אַז דײַנע מעשטשעס מיט די צענזורירטע פּיעסן

ליגן שױן לאַנג אַפֿן מיסט מיט אָכאַכענג און גליקסװינשענד דײַן

פֿרײַנד דירעקטאָר אלבערט שטשוקאַפּ.“ קאַפּיטל זעקס

דאָס האָלענעשטער פּובליקום

שיכּורים, װאָס האָבן שױן לאַנג נישט פֿאַרזוכט דעם ביטערן טראָפּן, הונגעריקע, װאָס האָבן שױן לאַנג אין מױל נישט געהאַט, דאַרפֿן זיך נישט אַרױפֿװאַרפֿן אַף טרינקען און עסן מיט אַזאַ יצר־הרע, װי די האָלענעשטער האָבן זיך אַרױפֿגעװאָרפֿן אַפֿן ייִדישן טעאַטער.

צו דער ערשטער פֿאָרשטעלונג איז נישט נאָר ראַפֿאַלאָװיטשעס הױף געװען באַלאַגערט מיט מענטשן ― די גאַנצע גאַס איז געװען אַן עפּל נישט דורכצוּװאַרפֿן. מען איז געװען זײער נײַגעריק אַ קוק צו טאָן אַפֿן טעאַטער כאָטש פֿון דרױסן. אַף אַרײַנטרעטן אינעװײניק זײַנען געװען שױן װינציקער בעלנים, איבער אַ סך טעמים: ערשטנס, דאַרף עס, זאָגט מען, קאָסטן געלט, און געלט איז אין האָלענעשטי אַ זעלטענער אַרטיקל. צװײטנס, נישט אַ יעדער קאָן זיך דערלױבן צו גײן אין טעאַטער אַרײַן. דאָס פּאַסט פֿאַר יונגע װײַבלעך, בחורים און מײדלעך, אָבער נישט פֿאַר אָנשטענדיקע מענטשן, ייִדן מיט בערד, װאָס האָבן שױן אפֿשר דערװאַקסענע טעכטער אַף חתונה צו מאַכן. איז דאָך אָבער פֿאַראַן אַ יצר־הרע, נישט געדאַכט זאָל ער װערן, רױמט ער אײַן אַ סוד אין אױער: „װאָס װעט אײַך אַרן, רב ייִד, אַז איר װעט אַ קוק טאָן פֿונדערװײַטן דורך אַ שפּאַרינקעלע כאָטש און װעט זען, װי מע שפּילט ייִדיש טעאַטער?…“

אַזעלכע בעלנים אַף אַ קוק טאָן דורך אַ שפּאַרינקעלע האָבן זיך אָבער צונױפֿגעקליבן אין האָלענעשטי שױן אַ ביסל צופֿיל, אַזױ פֿיל, אַז די אַדמיניסטראַציע פֿונעם טעאַטער האָט געמוזט פֿון דער ערשטער נאַכט אָנװענדן דערצו אַן עקסטרע מיטל פֿון „וזרקתּי“. דאָס איז אַזאַ מין מאַשינע, װאָס טוט אַ שפּריץ אָפּ דעם עולם מיט קאַלט װאַסער, װירקט דאָס אױסגעצײכנט, טױזנט מאָל בעסער פֿון די בעסטע פּאָליציע. ס'איז גוט און סע קאָסט װאָלװל.

צוגעקלערט האָט דאָס מיטל פֿון „וזרקתּי“ אונדזער גוטער באַקאַנטער, שלום־מאיר מוראַװטשיק, די „פֿאַרשלעפּטע קרענק“.

װאָס איז, אײגנטלעך, אָט דער שלום־מאיר מוראַװטשיק אין טעאַטער ― האָבן מיר שױן געזאָגט. ער איז גאָרנישט און ער איז אַלצדינג. ער איז בוכהאַלטער, און קאַסירער, און קאָנטראָלער, און אַ בילעטיאָר, און צײַטנװײַז אַ סופֿלאָר, און אַמאָל, אַז עס פֿעלט אױס אַן אַקטיאָר, איז ער אַן אַקטיאָר אױך. מע זאָל זאָגן אַף אים, אַז ער איז אַ גרױסער אַרטיסט ― קאָן מען נישט. עס װעט נישט זײַן קײן אמת. דערפֿאַר איז ער אָבער אַן ערלעכער „מענטש“, איבערגעגעבן דעם דירעקטאָר און דינט אים געטרײַ, װי אַ הונט. דער דירעקטאָר, אַלבערט שטשופּאַק, מיט װעלכן מיר װעלן זיך אינגיכן באַקענען נענטער, װײסט דאָס גאַנץ גוט, און דעריבער טאַקע פֿאַרשטופּט ער מיט אים אַלע לעכער, און אומעטום, װוּ מע טוט זיך אַ ריר, איז שלום־מאיר און שלום־מאיר. באַ אַרײַנגעלאָזן װערן אין טעאַטער אַרײַן אָן געלט, מיט אַ קאָנטראָמאַרקע, איז אױך שלום־מאיר. און אַזעלכע מיוחסים מיט קאָנטראָמאַרקעס זײַנען אין האָלענעשטי, קײן עין־הרע דאָ אַ סך.

ראשית חכמה ― בעני ראַפֿאַלאָװיטשעס הױז. אַ פּאַרשױן עטלעכע און צװאַנציק. בעני איז טאַקע אַ ייִד אַן עושר און איז אפֿשר נישט קלײן צו צאָלן. איז ער אָבער אױך גערעכט: װאָס הײסט ער װעט צאָלן געלט פֿאַר אַרײַנגײן אין זײַן אײגענער סטאָדאָלע?

די ערשטע נאַכט, אַז עס האָט זיך אױפֿגעעפֿנט דאָס טעאַטער, האָבן די ראַפֿאַלאָװיטשעס אַרײַנגעמאַרשירט מיט דער גאַנצער כאַליאַסטרע, מיטן קאַסיר דעם קרובֿ, מיט דעם אַם און מיט די איבעריקע „מענטשן“, און האָבן פֿאַרנומען דעם גאַנצן אױבנאָן, די ערשטע צװײ רײען בענק. איז צוגעגאַנגען צו זײ שלום־מאיר און געװאָלט מאַכן אַ שמועס מכּוח בילעטן. האָט אים בעני תּחילת גאָר אַפֿילו נישט געװאָלט ענטפֿערן. האָט אים שלום־מאיר מיט זײַן הײזעריקער שטימע געגעבן אָנצוהערעניש, אַז זײ האָבן פֿאַרנומען אַלע בעסטע ערטער. האָט בעני ערשט דעמאָלט אים געשענקט אַ קוק מיט אײן אױג און אַ זאָג געטאָן אַף זײַן לשון סגי־נהור, פֿאַרשטעלט:

― טראָג אַװעק פֿון דאַנען, פֿאַרשלעפּטע קרענק דײַנע קורצע כאָדו־ליעס, װאָרעם אָט כאַפּסטו אַ שמיר איבער דעם אָפּגעשאָבענעם לאָקשנברעט, אָדער איך װעל הײסן די קלאָפּערס זאָלן דיך נעמען צו דער אַרבעט, װעט פֿון דיר װערן אַ מאַמעליגע…

נאָך אַזאַ מין מענה־לשון האָט שלום־מאיר פֿאַרשטאַנען, אַז דאָ װעט מען קײן געלט נישט לײזן, ס'איז אַן עבֿירה די טרחה, און די צײַט שטײט נישט. דאָס טעאַטער איז אָפֿן און דאָס פּובליקום גײט און גײט, און צום מײנסטן ― אַף קאָנטראָמאַרקעס. יחיאל דער קלעזמער אַלײן האָט אױסגענוצט אַ היפּש ביסל קאָנטראָמאַרקעס. שלום־מאיר האָט זיך גאָר נישט געריכט, אַז קלעזמער זאָל האָבן, קײן עין־הרע אַזאַ משפּחה! הײַנט װוּ זײַנען די איבעריקע קלעזמאָרים? װוּ איז אַ פּאַריקמאַכער? װוּ איז אַ סטאָליער? אַ שמיד? אַ שנײַדער? אַ שוסטער? אַלע אַרבעטן אַרום טעאַטער און אַלע האָבן, ברוך־השם, װײַב און קינדער און אַלעמען קומט קאָנטראָמאַר־קעס. הײַנט װוּ איז עפּעס די באַלעבאָסטע פֿון דער סטאַנציע, װאָס שלום־מאיר האָט זי אָנגערופֿן „מזוזהלע“? װאָס איז זי שולדיק, אַז זי האָט צװײ ייִנגערע שװעסטערלעך מיט אַן אַלטער מאַמע, אַ טױבע אַזױ װי די װאַנט? לא די זי האַלט זײ אױס מיט ברױט ,זאָל זי נאָך צאָלן געלט פֿאַר זײ אין טעאַטער? ס'איז טאַקע אַ יושר? צי אַ שטײגער, שמעון־דוד דער בעל־עגלה און חײם־בער דער טרעגער, װאָס האָבן געהאָלפֿן אַראָפּפֿירן די דעקאָראַציעס פֿון דער באַן? זײער נשמה איז פֿון קלאָטשע?… דער דירעקטאָר, אַלבערט שטשופּאַק, באַם אױסטײלן די קאָנטראָמאַרקעס, מעג זיך זײַן משוגע, קריצן מיט די צײן, שמיצן זיך און װאַרפֿן זיך, ער מעג אַפֿילו אינגאַנצן אײַננעמען אַ מיתה־משונה ― שלום־מאיר הערט אים, װי דעם פֿאַראַיאָריקן שנײ. װעמען מע דאַרף געבן קאָנטראָמאַרקעס װעט מען געבן, און װער עס װעט דאַרפֿן אַזױ אַרײַנגײן אין טעאַטער, װעט ער אַרײַן.

מע קאָן זיך מיט אַ פּובליקום נישט קריגן.

קאַפּיטל זיבן

אױגן

לאָז דער לעזער נאָר נישט לעבן אין טעות און נישט מײנען, אַז דאָס גאַנצע האָלענעשטער פּובליקום באַשטײט דורכױס פֿון „קאָנטראָמאַרקעס“. ס'איז דאָ אַזעלכע, װאָס האָבן אַװעקגעגעבן דאָס לעצטע פֿאַרהאָרעװעטע קערבל, פֿאַרזעצט אַ משכּון, אָדער אַזױ געכאַפּט אַף אַ פּאָר טעג אַ גמילת־חסד באַ אַ גוטן פֿרײַנד און געקױפֿט בילעטן פֿאַר זײערע קינדער.

ייִדיש טעאַטער ― װי אַזױ לאָזט מען נישט אַ קינד אין ייִדישן טעאַטער אַרײַן? ס'איז דען פֿאַראַן אַנדערע פֿאַרגעניגנס אין האָלענעשטי? יאָ, װאָס זשע טוט מען אָבער, אַז ס'איז פֿאָרט נישטאָ קײן געלט, און כאַפּן איז נישטאָ װוּ, און דאָס קינד בעט זיך, גײט אױס, חלשט אין טעאַטער אַרײַן, ממש כּלות הנפֿש?

למשל, לאָמיר נעמען ישׂראלי דעם חזנס טאָכטער, רײזל. מיט װאָס איז זי ערגער פֿון אַנדערע מײדלעך? מע דאַרף האָבן אַ האַרץ פֿון אַ טאָטער, מע זאָל קײן רחמנות נישט האָבן אַף אַזאַ קינד, װי רײזל איז. ובפֿרט נאָך, אַז רײזל איז אַ בת־יחידה באַ אירע פֿאָטער און מוטער, װאָס װאָלטן בײדע געגאַנגען צען מײַל צופֿוס, זײ זאָלן נאָר װיסן, אַז זײ װעלן קריגן דאָס, װאָס דאָס קינד דאַרף האָבן. איז אָבער, מעשׂה שׂטן, פּונקט אין יענער צײַט, װען דאָס טעאַטער האָט זיך באַדאַרפֿט עפֿענען, נישט געװען װי צו קריגן קײן קאָפּיקע פֿאַר ישׂראלי דעם חזן… נישט פֿון חזנות, נישט פֿאַר שׂכר־לימוד. עפּעס טאַקע נאָר װי פֿונעם שטײן! לאה די חזנטע האָט זיך נעבעך געװאָרפֿן אַף אַלע זײַטן. נישטאָ ― כאָטש צי זיך אױס! לאָזן בײזע מײַלער רײדן װיפֿל זײ װילן. זײ זאָגן, אַז לאה די חזנטע באַלעװעט איר טאָכטער שױן צופֿיל. אָן לאה האָדעװעט זי מיט צוקערקעלעך, קױפֿט איר נגידישע שיך…

― נו, טאַקע, לאָזן זײ פֿריִער פּרוּװן האָבן אַ בת־יחידה, אַזױ װי איך, און אַזאַ געראָטענע בת־יחידה, װי מײַן רײזל איז ― מיר זאָל זײַן פֿאַר איר פּנים ― װעלן זײ נאָכדעם רעדן פֿון שיך און פֿון צוקערקעלעך. האָסטו געזען אַ ביסל?!…

אַזױ האָט זיך אױסגעטענהט מיט זיך אַלײן לאה די חזנטע און איז געפֿאַלן אַף אַן עצה (װאָס טוט נישט אַ מאַמע צוליב אַ קינד?): אַזױ װי באַ איר מאַן לערנט דעם נגידס זונדל, לײבל, און אַזױ װי די גאַנצע חתונה איז באַ בעניע ראַפֿאַלאָװיטשן אין הױף ― איז דאָך עס, װי מע זאָגט, אַ כּשרער טאָפּ מיט אַ כּשרן לעפֿל, האָט זי זיך פֿריִער געפּרוּװט שיסן דורכן מאַן, אַז ישׂראלי זאָל זאָגן לײבלען, אַז לײבל זאָל זאָגן דער מאַמען, אַז די מאַמע זאָל זאָגן דעם טאַטן, אַז מע זאָל הײסן, מע זאָל איר טאָכטער אַרײַנלאָזן אומזיסט אין טעאַטער אַרײַן.

איז אָבער דער פּלאַן נישט אָפּגעראָטן. ישׂראלי דער חזן, גענוג, װאָס ער איז אַן אָרעמאַן, איז ער נאָך צו די צרות אַ גדלן אױך סע שטײט אים נישט אָן, זאָגט ער, זײַן אַ בעטלער און בעטלען באַ זײַנע תּלמידים. האָט לאה אָפּגעװישט די ליפּן און האָט דערטאַפּט בעני ראַפֿאַלאָװיטשעס זונדל אין אַ װינקעלע און מאַכט צו אים אַזױ:

― לײבל, איך האָב צו דיר אַ בקשה.

אַ בקשה?… לײבל איז געבליבן שטײן: צו אים? צו לײבלען? אַ בקשה?… אױסגעהערט פֿון לאהן די בקשה, זײַנען לײבלס שטענדיק רױטע בעקלעך נאָך מער רױט געװאָרן און ער האָט איר צוגעזאָגט, אַז ער װעט געװיס רײדן מיט דער מאַמען, אַז די מאַמע זאָל רײדן מיטן טאַטן, אַז דער טאַטע זאָל רײדן מיט דער מאַמען, אַז די מאַמע זאָל רײדן מיטן טאַטן ― טפֿו! לײבל האָט זיך פֿאַרפּלאָנטערט. בקיצור, עס װעט שױן זײַן רעכט.

און לײבלס גרױסע שײנע, װײכע, מילדע אױגן בעת־מעשׂה האָבן זיך באַגעגנט מיט רײזלס שװאַרצע ציגײַנער־אױגן, װאָס האָבן געגליט, געקוקט אַף אים פֿון דערװײַטן מיט דאַנק און מיט פֿרײד. עס האָט זיך אים אױסגעדאַכט, אַז אירע אױגן רײדן. זײ זאָגן אים: „דו ביסט אַ װױלער בחור. דו, אַז דו װעסט נאָר װעלן, איך זאָל זײַן אין טעאַטער, װעל איך שױן זײַן. איך װײס עס“…

און דעם זעלבן טאָג, נאָכן װאַרעמס, האָט לײבל געבראַכט אין חדר אַרײַן די גוטע ידיעה ,אַז ער האָט שױן גערעדט מיט דער מאַמען, און די מאַמע האָט שױן גערעדט מיטן טאַטן, און דער טאַטע האָט געזאָגט, אַז לאָז זי קומען (רײזל הײסט עס) הײַנט פֿאַרנאַכט צו זײ אַהײם, װעט זי מיט זײ אַלעמען אַרײַנגײן אין טעאַטער אַרײַן.

דערהערט די דאָזיקע װערטער, האָט זיך רײזלס שװאַרצחנעװדיק צי־גײַנער־פּנים פֿאַררױטלט און אירע מאַט־שװאַרצע ציגײַנער־אױגן האָבן זיך אָנגעצונדן. זי האָט אַרומגעכאַפּט די מאַמע קושן. נאָכדעם האָט זי אָנגעהױבן זינגען און טאַנצן און דרײען זיך און געװאָלט כאַפּן די מאַמע אױך טאַנצן און דרײען. האָט איר לאה געזאָגט מיט אַ געלעכטער:

― ביסט משוגע געװאָרן, מײַנע שׂונאים? נעם בעסער, צװאָג דיך אױס, טו זיך אָן, װעל איך דיר פֿאַרפֿלעכטן די האָר, דו קומסט דאָך צװישן מענטשן, האָסטו געזען אַ ביסל!…

פֿאַרנאַכט האָט זי לאה אַלײן אָפּגעפֿירט צו די ראַפֿאַלאָװיטשעס אין שטוב אַרײַן, איבערגעגעבן אַף בײלקע ראַפֿאַלאָװיטשעס הענט און געבעטן, זי זאָל אַף איר אַכטונג געבן.

― איר דאַרפֿט װיסן, אַז זי איז באַ מיר אַ בת־יחידה, אײנאונאײנציקע הײסט עס.

בײלקע האָט באַטראַכט דעם חזנס מײדל מיט די שװאַרצע ציגײַנערישע אױגן. װײַזט אױס, זי איז איר געפֿעלן געװאָרן.

― האָט קײן יסורים נישט, ― האָט זי געזאָגט צו דער חזנטע, ― זײַט זיכער, אַזױ װי אַן אײגן קינד.

און די חזנטע איז אַװעקגעגאַנגען אַהײם.

נישט גוט האָט זיך דעם חזנס מײדל געפֿילט באַ בעני ראַפֿאַלאָװיטשן אין דעם רײַכן הױז צװישן דער „כאַליאַסטרע“. נישט גוט דערפֿאַר, װאָס אַלע האָבן זי „געגעסן מיט די אױגן“. דאָס הױז אַלײן איז איר אַפֿילו זײער געפֿעלן. די מענטשן אױך. נאָר אָט דאָס קוקן, װאָס עס קוקן אַף איר אַזױפֿיל אױגן! יעדן באַזונדער גײ ענטפֿער: „װי אַזױ רופֿט מען זי?“, „װיפֿל איז זי אַלט?“, „קאָן זי שױן דאַװענען, לײענען, שרײַבן?“…

רײזל האָט זיך קײנמאָל נישט פֿאָרגעשטעלט אַזאַ שטוב, אַזאַ גרױסע שטוב און אַזאַ שײנע שטוב, מיט אַזױפֿיל חדרים, בעטלעך, טישלעך, בענקלעך, שפּיגלען און צאַצקעס. הײַנט דער טיש מיט אַזױפֿיל גלעזער און גלעזלעך און שעלעכלעך און לעפֿעלעך און אױבסן אַלערלײ און אײַנגעמאַכטס, אָן אַ שיִער אײַנגעמאַכטס! און דער געפּילדער, װאָס דאָ איז אַרום טיש, מיט די געשרײען, מיט דער פֿרײלעכקײט, מיט די געלעכטערן ― אָט דאָס הײסט אַ נגידישע, אַ גבֿירישע שטוב?!…

רײזל האָט געװוּסט ,אַז לײבל, װאָס לערנט באַ איר פֿאָטער אין חדר איז אַ נגידס אַ ייִנגל, אַז זײַנע טאַטע־מאַמע זײַנען גבֿירים, די גרעסטע אין שטאָט, נאָר װאָס הײסט דאָס, אײגנטלעך, „נגיד“? װאָס איז דער פּשט „גבֿיר“? ― דאָס האָט זי נאָך נישט רעכט פֿאַרשטאַנען. אַז אַ נגיד איז אַ גוטע זאַך און אַ קבצן איז אַ שלעכטע זאַך ― דאָס האָט זי געהערט פֿון איר מאַמען טױזנטער־טױזנטער מאָל. „דעם דלות פֿאַרזעצן און אַ נגיד זאָל מען זײַן“… „דער נגיד האָט מזל“… „דעם נגיד איז גוט אַפֿילו אַף יענער װעלט“… אָט דאָס הערט זי פֿון דער מאַמען פֿון קינדװײַז אָן כּמעט אַלע טאָג נאָר דעם טעם דערפֿון האָט זי ערשט דערפֿילט, זיצנדיק אָט דאָ הײַנט באַ דעם דאָזיקן גרױסן, רײַכן, געדעקטן, פֿרײלעכן טיש. און עס האָט זיך איר נאָך קײנמאָל נישט אַזױ שטאַרק געװאָלט זײַן רײַך, װי אין דער מינוט, און אַ געפֿיל פֿון קנאה ― אַ נײַ געפֿיל ― האָט זיך אַרײַנגעגנבֿעט צו איר צום ערשטן מאָל אין האַרצן אַרײַן. און אירע שװאַרצע גליִענדיקע ציגײַנער־אױגן האָבן זיך באַגעגנט מיט נאָך אַ פּאָר אױגן, באַקאַנטע, גרױסע, שײנע, װײכע, מילדע אױגן, װאָס האָבן געקוקט אַף איר שעמעװדיק, נאָר װאַרעם און פֿרײַנטלעך. און עס האָט זיך איר אױסגעװיזן אַז די אױגן רײדן צו איר. זײ זאָגן איר: „עס געפֿעלט דיר באַ אונדז? מיר טוט הנאה, װאָס סע געפֿעלט דיר. מיר טוט הנאה, אַז דיר איז גוט“… עס האָט זיך איר אַ ריר געטאָן דאָס האַרץ, ס'איז איר געװאָרן מיטאַמאָל װאַרעם, הײס און זי האָט דערפֿילט ,אַז עס ברענט איר דאָס פּנים.

האָט זי אַראָפּגעלאָזט די אױגן.

קאַפּיטל אַכט

עס הײבט זיך אױף דער פֿאָרהאַנג

פֿרי האָט זיך דאָס האָלענעשטער פּובליקום צונױפֿגעקליבן צו דער ערשטער פֿאָרשטעלונג און אָנגעפֿילט דאָס טעאַטער. מע האָט מורא געהאַט, אַ קשיא אַף אַ מעשׂה, טאָמער װעט מען חלילה פֿאַרשפּעטיקן. קאָפּ אַף קאָפּ איז מען געשטאַנען. און די, װאָס זײַנען געזעסן, זײַנען געזעסן אײנס באַם אַנדערן אַפֿן שױס. גליקלעך זײַנען געװען נאָר די, װאָס זײַנען געקומען צום אַלעם ערשטן: זײ האָבן פֿאַרכאַפּט די בעסטע ערטער, דעם רעכטן אױבנאָן. האָט דאָס, נאַטירלעך, פֿאַרדראָסן די, װעלכע זײַנען געקומען אַ ביסל שפּעטער. זײ האָבן באַצאָלט געלט, מזומן געלט, פֿאַר פּלעצער און קײן פּלעצער איז נישטאָ! איז געװאָרן אַ „ױצעקו“ מיט אַ טומל ― מע האָט שיִער נישט צעטראָגן דאָס טעאַטער. אַ גליק װאָס שלום־מאיר (אומע־טום שלום־מאיר) האָט אַ װוּנק געטאָן צו יחיאל דעם קלעזמער, ער זאָל „געבן“ אַ פֿרײלעכס. דערהערט קלעזמער, האָט דער עולם פֿאַרשטאַנען, אַז דאָ הײבט זיך שױן אָן די שפּיל. האָט מען זיך שױן װי ס'נישט איז אױסגעזעצט און ס'איז געװאָרן שטיל.

דער עולם האָט אָבער געהאַט אַ גרױסן טעות. די מוזיק האָט שױן לאַנג אױפֿגעהערט שפּילן און דער פֿאָרהאַנג איז נאָך אַלץ פֿעסט אַראָפּגעלאָזט, און עס לאָזן זיך הערן פֿון יענער זײַט פֿאָרהאַנג קולות, געשרײען, קללות, אַ קלאַפּן פֿון העק און פֿון האַמערס. עפּעס טוט זיך דאָרטן, נאָר װאָס ― װײסט מען נישט. דער עולם זיצט אַף שפּילקעס און װער שמועסט, יונגװאַרג ― איז גאָר אױסער זיך. מע װאָלט שױן װעלן דערלעבן זען ― װאָס װעט זײַן, אַז ס'װעט זיך אױפֿהײבן דער פֿאָרהאַנג?

צװישן יונגװאַרג, װאָס האָבן אַזױ גײַציק אַרױסגעקוקט, ס'זאָל זיך אױפֿהײבן דער פֿאָרהאַנג, איז געװען אַ יונג פּאָרל, צװײ זעלטן שײנע קינדער, אַ בר־מצוה־בחורל מיט גרױסע שײנע מילדע אױגן און אַ שװאַרץ מײדל פֿון אַ יאָר פֿערצן־פֿופֿצן מיט מאַט־שװאַרצע ציגײַנער־אױגן און מיט חן־גריבלעך אין די בעקלעך. זײ זײַנען געזעסן האַרט אײנס נעבן דאָס אַנדערע, כאָטש זײ זײַנען פֿון פֿאַרשידענעם שטאַנד. ער ― דעם נגיד ראַפֿאַ־לאָװיטשעס זונדל. זי ― דעם אָרעמען חזנס מײדל.

װער האָט דאָס דאָזיקע פּאָרל באַזעצט אַזױ נאָענט? אָדער אפֿשר האָבן זײ זיך אַלײן באַזעצט?… אין אַזאַ טומל װער האָט זיך אַף זײ אומגעקוקט? װער האָט זײ איצט אין זינען, אַז אַלע אױגן זײַנען געװענדט אַהין, אַפֿן פֿאָרהאַנג, אַפֿן פֿאָרהאַנג, אַפֿן פֿאָרהאַנג! און אָט זיצט זיך דאָס דאָזיקע גליקלעכע פּאָרל, לײבל און רײזל, זײַט באַ זײַט דעם ערשטן מאָל אַף זײער לעבן אַזױ נאָענט. מע קאָן זאָגן, דעם ערשטן מאָל אַף זײער לעבן זעען זײ זיך װי עס געהער צו זײַן. דאָס הײסט, זען זעט מען זיך אַלע טאָג באַ רײזלס טאַטן, באַ ישׂראלי דעם חזן אין חדר, נאָר װאָס פֿאַר אַ זען איז דאָס? קומט לײבל אין חדר אַרײַן, איז אָדער געלערנט, אָדער געשריבן, נישטאָ קײן צײַט און נישטאָ קײן אָרט אַף צו פֿירן שמועסן מיט אַ מײדל, ובפֿרט נאָך מיטן רבינס אַ מײדל, װאָס האָט אַ מאַמע זאָל לעבן, און אַ מאַמע גיט אַכטונג אַף אַ קינד. אַ מאַמע קאָן אַכטונג געבן. זי היט איר די טריט, לאָזט נישט איר טאָכטער אַרײַנשמעקן אין די דלתּ אַמות פֿון די חדר־ייִנגלעך און נישט אַרײַנקוקן אין זײער װינקל אַפֿילו:

― אַ מײדל האָט נישט װאָס צו טאָן צװישן ייִנגלעך, װאָרעם אַ מײדל איז אַ מײדל, און ייִנגלעך זײַנען ייִנגלעך ― האָסט געזען אַ ביסל!…

אַזױ זאָגט די חזנטע לאה, און אַז לאה זאָגט ― איז געזאָגט. אַפֿילו אױפֿהײבן אַ קול, זינגען אַ לידל, לאָזט איר נישט לאה, כּל־זמן די ייִנגלעך זײַנען אין חדר. און רײזל האָט דװקא אַ זיס קול און האָט דװקא ליב זינגען לידלעך. און אַז רײזל צעזינגט זיך אַמאָל, האָרכן זיך אײַן די עלטערע ייִנגלעך מיט פֿאַרשטאָרבענע הערצלעך. און אַז זײ קומען נאָך דעם אַהײם דערמאָנען זײ זיך, ליגנדיק אין בעט, רײזלס קול, זיפֿצן זײ אָפּ שטילערהײט און װערן אַנטשלאָפֿן און עס חלומט זיך זײ נאָכדעם „דעם רבינס מײדל“…

אױב נישט מיט אַלע עלטערע ייִנגלעך איז געװען דער פֿאַל, װאָס רײזל זאָל זײ קומען צו חלום, איז מיט בעני ראַפֿאַלאָװיטשעס זונדל, לײבל, דער דאָזיקער פֿאַל געװען נישט אײנמאָל. לײבל האָט נישט אײנמאָל פֿאַרטראַכט זיך בעתן לערנען, און געקלערט האָט ער גאָר װעגן רײזלען. לײבל האָט נישט אײנמאָל געהאַלטן פֿאַר זיך די גמרא, און געזען האָט ער גאָר רײזלען…

און איצט איז זי אַזױ נאָענט נעבן אים, אַז נישט נאָר ער זעט זי, נישט נאָר ער הערט זי ― ער פֿילט זי, ער פֿילט זי… ער הערט אַ קלאַפּן פֿון אַ האַרץ: טיק־טאַק! און ער װײסט נישט, װעמענס האַרץ קלאַפּט דאָס ― זײַן אײגן האַרץ, אָדער אירס, אָדער זײערע בײדנס הערצער צוזאַמען קלאַפּן? גיכער זײערע בײדנס; װאָרעם זײ בײדע קוקן אײנס אַף דאָס אַנדערע, און באַגעגענען זײ זיך מיט זײער קוק, לאָזן זײ אַראָפּ די אױגן בײדע, און בײדע װאָלטן װעלן עפּעס רײדן, עפּעס זאָגן, און רײדן קאָנען זײ נישט, נישט ער, נישט זי. נישטאָ קײן װערטער!…

און לײבל דערמאָנט זיך, װיפֿלמאָל ער האָט געזוכט אַן אױסרײד אַף צו שטײן נאָענט נעבן רײזלען, הערן איר קול, רײדן מיט איר כאָטש דרײַ װערטער. װאַקסט אױס די מאַמע אירע אױך מיט אַן אױסרײד ― און נישטאָ רײזל… אױך רײזל דערמאָנט זיך װיפֿלמאָל זי האָט געװאָרפֿן אױגן אַפֿן טאַטנס תּלמידים, אַלעמאָל געזוכט צװישן זײ דעם נגידס ייִנגל, נישט אַזױ דערפֿאַר, װײַל ער איז אַ נגידס אַ ייִנגל, נאָר דערפֿאַר, װאָס דער טאַטע אירער האַלט פֿון אים מער װי פֿון אַלע תּלמידים. ער זאָגט אַף אים נבֿיאות, ― און ישׂראלי דער חזן איז אַ מבֿין אַף אַ מענטשן ― אַז „דאָס װאַקסט אַ כּלי“… דערהערט דאָס לאה די חזנטע און טײַטשט דאָס אױס אַף איר שטײגער:

― װאָס דען? אַ נגיד האָט מזל צו אַלצדינג, אַפֿילו צו קינדער, האָסטו געזען אַ ביסל!…

און זיצנדיק אַזױ נאָענט איצט מיט רײזלען, פֿאַרדריסט דאָס לײבלען, װאָס גראָד איצט האָט ער פֿאַר איר קײן װערטער, און אױך רײזל װײס נישט, צי זאָל זי מיט אים רײדן? און װאָס און װי אַזױ זאָל זי מיט אים רײדן?… און בײדע טראַכטן זײ אײנס פֿון דאָס אַנדערע, און בײדע שװײַגן זײ… פּלוצעם הײבן אָן אײַנגעלאָשן צו װערן די לאָמפּן און אין טעאַטער װערט פֿינצטער. אַ סימן, אַז אָט באַלד װעט זיך עס אָנהײבן… און עס לאָזן זיך הערן פֿאַרשײדענע קולות פֿון פּובליקום:

― אָ־אָ־אָ־אָ!

― אַקוראַט װי אין מצרים!

― אײַ־אײַ־אײַ, מײַן פֿוס!

― אַ מצװה, װער איז אײַך שולדיק? איר האָט אַן איבעריקן פֿוס? לאָזט מען אים איבער אין דער הײם!

― שטיל זאָל זײַן, אַ רוח אין אײַער טאַטנס טאַטן אַרײַן!

דאָס פּובליקום װערט לעבעדיק, פֿרײלעך. לײבל פֿאַרשטײט נישט, װי אַזױ און װען דאָס האָט זיך געטראָפֿן, נאָר רײזלס הענטל ― אַ װײך גלאַט װאַרעם הענטל ― איז אױסגעװאַקסן אין זײַן האַנט. ער האַלט אַ װײַלע איר הענטל אין זײַן האַנט. נאָכדעם טוט ער איר אָ קװעטש דאָס הענטל, גלײַך װי ער װאָלט איר װעלן זאָגן: „צופֿרידן?“… זי ענטפֿערט אים אָפּ צוריק מיט אַ קװעטש אין האַנט, װאָס דאַרף באַדײַטן: „זײער!“…

עס הײבט זיך אױף דער פֿאָרהאַנג.

קאַפּיטל נײַן

אין גן־עדן

אױב דאָס ייִדיש־דײַטשע טעאַטער איז געװען פֿאַר האָלענעשטער ייִדן גלאַט אַ פֿאַרגעניגן, װאָס איז זײ אַראָפּגעפֿאַלן פֿונעם הימל, איז דאָס פֿאַר אונדזער יונג פּאָרל, דעם נגידס ייִנגל און חזנס מײדל, געװען אַ גן־עדן. אַ גן־עדן פֿון גאָט, װוּהין נישט יעדער האָט די זכיה אַזױ גרינג אַרײַנצוטרעטן. זײ, דעם נגידס זונדל און דעם חזנס מײדל, איז דאָס אָפּגעגאָלטן מער װי אַלעמען. אַלע נאַכט גײען זײ אין טעאַטער אַרײַן, פֿאַרנעמען די בעסטע ערטער, זעען זיך אָן און הערן זיך אָן אַזעלכע חידושים, װאָס האָט זיך זײ נאָך קײנמאָל נישט געחלומט.

אַ גאַנצע װעלט, אַ נײַע װעלט האָבן זײ דאָ פֿאַר זיך דערזען. אַ װעלט, װוּ מענטשן טוען זיך איבער, פֿאַרשטעלן זיך, דרײען זיך אַרום, רײדן מאָדנע װערטער, האַלב אַף ייִדיש, האַלב אַף דײַטש, זינגען און טאַנצן, מאַכן אַזעלכע אָנשטעלן, װאָס מע דאַרף אָדער צעגאָסן װערן פֿאַר געלעכטער, אָדער צעגאַנגען װערן פֿאַר געװײן.

און דאָס אַלעס טוען מענטשן? געװײנלעכע מענטשן?

נײן, דאָס זײַנען נישט קײן געװײנלעכע מענטשן, װי, למשל, איך און איר. דאָס זײַנען אָדער לצים, רוחות, שדים, אָדער מלאָכים פֿון הימל. זײער שטעלן זיך, זײער אַרױסטרעטן, זײער גײן, זײער רײדן ― יעדער ריר זײערער איז פֿול מיט חן, פֿול מיט כּישוף. און אַלץ אַרום און אַרום איז כּישוף. און זײ אַלײן, לײבל דעם נגידס און רײזל דעם חזנס, זײַנען פֿון דער ערשטער מינוט, װאָס דער פֿאָרהאַנג הײבט זיך אױף, גאַנץ פֿאַרכּישופֿט, אַריבערגעטראָגן אין אַן אַנדער װעלט, אין אַ װעלט פֿון לצים, רוחות, שדים און מלאָכים… און לאָזט זיך אַראָפּ דער פֿאָרהאַנג ― איז אױס כּישוף, אױס לצים, אױס רוחות, שדים, מלאָכים. װידער מענטשן װי אַלע געװײנלעכע מענטשן. װידער די פֿריִערדיקע, די אַלטע װעלט, און זײ פֿילן זיך גלײַך, װי זײ װאָלטן נאָר װאָס געװען אַפֿן זיבעטן הימל און פּלוצעם האָט מען זײ אַראָפּגעלאָזט צוריק אַף דער ערד. און עס טוט זײ האַרצעדיק באַנג, װאָס מע האָט זײ אַראָפּגעלאָזט אַזױ גיך צוריק אַף דער ערד. און זײ טרײסטן זיך דערמיט, װאָס אָט הײבט זיך אױף דער פֿאָרהאַנג, װעלן זײ װידער זײַן דאָרטן, אַפֿן הימל, אין גן־עדן. און אַזױ מאָרגן, און אַזױ איבערמאָרגן און אַזױ אַלע טאָג.

גליקלעכע קינדער!

װיפֿל ייִנגלעך זײַנען פֿאַראַן אין האָלענעשטי, װאָס זײַנען מקנא לײבלען, װאָס בײַ זײַן טאַטן אין הױף איז די גאַנצע שׂמחה! װיפֿל מײדלעך זײַנען פֿאַראַן אין האָלענעשטי, װאָס זײַנען מקנא רײזלען, װאָס אַ דאַנק איר מאַמען האָט זי זיך אַרײַנגעכאַפּט אין די הױכע פֿענצטער, צו די ראַפֿאַלאָװיטשעס. און װאָס פֿאַר אַ װערט האָט דאָס באַ אַזעלכע גבֿירים, אַז עס גײט מיט זײ נאָך אַ מענטש אין טעאַטער?

― מײַן קינד האָט אַזױ נושׂא חן געװען באַ די נגידים קײן עין־הרע, אַז עס מעג איר נאָר נישט פֿאַרשטערט װערן…

אַזױ באַרימט זיך די חזנטע פֿאַר אירע שכנטעס, און בכדי מע זאָל נישט מײנען חלילה, אַז דאָס האָט זי אױסגעבעטלט אַ טובֿה פֿאַר איר טאָכטער, פֿאַרכאַפּט זי גאַנץ דיפּלאָמאַטיש:

― װי קומט, אַ שטײגער, מײַן רײזל צו די גבֿירים? װעט איר האָרכן. איך גײ אַזױ אין מאַרק, באַגעגנט מיך בײלקע, די ראַפֿאַלאָװיטשקע הײסט עס. „גוט־מאָרגן“. „גוט־יאָר“. „װאָס הערט זיך?“. „װאָס הערט זיך באַ אײַך?“. „פֿרעגט נישט, אַ טאַראַראַם באַ מיר אין הױף, אַ טעיאַטער, אַ גדולה, אַ יום־טובֿ פֿאַר מײַן חבֿרה. באַ זײ איז דאָס אַ גאַנצער אַנטיק. יאָ, און װאָס מאַכט אײַערע?“. „אַ דאַנק, װאָס זאָל זי מאַכן?“. „מע זאָגט, עפּעס זײער אַ געראָטענע באַ אײַך?“. „אַ דאַנק, נישט צו פֿאַרזינדיקן“. „פֿאַרװאָס זאָלט איר זי נישט צושיקן צו מיר?“. „אַ דאַנק, װאָס װעט זי טאָן באַ אײַך?“. „זי װעט זיך באַקענען מיט מײַנע מײדלעך און אַגבֿ גײן מיט זײ אין טעיאַטער, װאָס װעט אײַך אַרן?“. „אַ דאַנק, אױב זי װעט נאָר װעלן, װעל איך זי געװיס שיקן“…

אַזױ קונציק האָט זיך פֿאַרענטפֿערט לאה די חזנטע, בעדײ אױסגעטראַכט אַ גרױסן ליגן ,אַבי פֿאַרלײגט אַ קלאָץ, װאָרעם װאָס טוט נישט אַ מאַמע צוליב אַ קינד?…

נישט מחמת מיר װעלן נעמען די חזנטע אונטער אונדזערע פֿליגל, נאָר װײַל מיר דאָרשטן נאָכן אמת, מוזן מיר זאָגן, װי די מעשׂה איז געװען, אַז מיט אַבי־װעמען װאָלט אפֿשר די חזנטע נישט געשיקט איר קינד אין טעאַטער אַרײַן; נאָר מיט די ראַפֿאַלאָװיטשעס ― מהיכא־תּיתי, פֿאַרװאָס נישט? מיטן גרעסטן כּבֿוד. אַדרבא, לאָז טאַקע די װעלט זען, מיט װעמען איר קינד קומט זיך צונױף… און אַף מאָרגן נאָך דער פֿאָרשטעלונג האָט לאה די חזנטע געטשאַטעװעט פֿאַר פֿרעמדע אין די אױגן איבערפֿרעגן באַ איר טאָכטער נאָכאַמאָל און נאָכאַמאָל:

― מיט װאָס־זשע האָט מען דיך, הײסט עס, נעכטן מכבד געװען באַ די נגידים?

אָדער:

― רײזל! װיפֿל אַזײגער גײסטו הײַנט צו די נגידים?

אָדער:

― אַז מע װעט דיך בעטן, טאָכטער, נאָכאַמאָל באַ די נגידים עסן װעטשערע, זאָלסטו זיך מער נישט אָפּזאָגן. װאָס דאַרף מען זיך שעמען, האָסטו געזען אַ ביסל?…

נאַרישקײטן! די טאָכטער האָט אַפֿילו נישט אין זינען געהאַט אָפּזאָגן זיך. רײזל האָט זיך אין דער דאָזיקער רײַכער שטוב װאָס װײַטער געפֿילט אַלץ הײמישער און הײמישער. אַלע מאָל, װען זי איז אַהין געגאַנגען, איז זי געגאַנגען יום־טובֿדיק געשטימט, מיט אַ פֿול װאַרעם האַרץ, װי מע גײט צו אַ נאָענטן גוטן פֿרײַנט אַף אַן אָנגעלײגטער שׂמחה.

און ס'איז גאָר קײן חידוש נישט. אַלע מאָל, װען רײזל איז אַהין געקומען, איז זי געװען אַ גאַסט. דאָס גרױסע ליכטיקע רײַכע הױז פֿון די ראַפֿאַלאָװיטשעס האָט אױפֿגענומען דעם חזנס מײדל אַלע מאָל מיט דער אײגענער פֿרײַנדשאַפֿט, פֿרײלעכקײט, געלעכטער, טומל און געפּילדער. און אַלע מאָל איז מען מיט דער גאַנצער כאַליאַסטרע געגאַנגען אין טעאַטער אַרײַן, פֿאַרנומען דעם אױבנאָן, און אַלע מאָל איז איר אױסגעקומען זיצן זײַט באַ זײַט מיט ראַפֿאַלאָװיטשעס זונדל, מיט לײבלען… און אַלע מאָל, װען עס האָט זיך אױפֿגעהױבן דער פֿאָרהאַנג און אין טעאַטער איז געװאָרן פֿינצטער, איז איר האַנט געװען אין זײַן האַנט. און אַלע מאָל האָבן זײ דאָ בײדע אױפֿגעהױבן זיך פֿון דער ערד, דערפֿילט, אַז עס זײַנען אױסגעװאַקסן באַ זײ פֿליגלען און עס טראָגט זײ אַרױף אַהין, אַהין, אַהין, גאַנץ הױך… אין זיבעטן הימל אַרײַן, אין גן־עדן.

קאַפּיטל צען

אַהײם פֿון טעאַטער

אַהײם פֿון טעאַטער קומט דעם חזנס מײדל אַ צעהיצטע, מיט אַ פֿאַררױטלט פּנים, מיט אַ באַזונדערן גלאַנץ אין די אױגן און אַ פֿול, איבערגעפֿולט האַרץ, און עס דאַכט זיך איר, אַז נאָך קלינגט איר אין די אױערן דאָס רײדן פֿון די מענטשן־מלאָכים, אױסגעמישט מיטן שפּילן פֿון די קלעזמערס און מיט די הילכיקע געלעכטערס פֿון די ראַפֿאַלאָװיטשעס. און זי דערמאָנט זיך, װאָס דעם נגידס זונדל, לײבל, האָט איר אַ זאָג געטאָן שטילערהײט, כּמעט אַפֿן אױער, און אַ קװעטש געגעבן איר בעת־מעשׂה די האַנט:

― קומסט דאָך מאָרגן נאָכאַמאָל?…

― אַ שאלה אַ ביסל?

אַזױ האָט זי אים געענטפֿערט. נישט מיט װערטער, נאָר מיט אַ קװעטש די האַנט, װי אַלע מאָל.

דאָס איז געװען באַם אַרױסגײן פֿון טעאַטער. דער עולם האָט זיך געשטופּט מיט סכּנת־נפֿשות אַף דערשטיקט צו װערן, װי אַלע מאָל. ייִדן האָבן ליב זײַן די ערשטע באַם אַרײַנגאַנג. זײ האָבן ליב זײַן די ערשטע אױך באַם אַרױסגאַנג. מע האָט זיך אַזױ צונױפֿגעקװעטשט, אַז לײבל מיט רײזלען האָבן זיך אַ מינוט געפֿילט װי אײן מענטש און מע האָט זײ כּמעט װי אַרױסגעטראָגן פֿון טעאַטער.

אין דרױסן איז אַ נאַכט אַן אױסגעשטערנטע, אַ מחיהדיקע נאַכט. פֿון יענע װאַרעמע ליכטיקע זומערדיקע נעכט אין בעסאַראַביע, װאָס עס װילט זיך גאָרנישט גײן אַהײם שלאָפֿן. אין אַזאַ נאַכט צו שלאָפֿן איז באמת אַן עבֿירה פֿאַר גאָט. די אױגן קוקן אַרױף, צום הימל. צו דער לבֿנה, צו די שטערן. די נשמה רײַסט זיך ― מע װײס נישט װוּהין. דאָס האַרץ ציט ― מען װײס נישט צו װאָס. עס פֿילט זיך אַ מאָדנע בענקעניש ― מע װײס נישט נאָך װעמען… שטיל איז אין האָלענעשטי און רויִק. אָפּגעקילט האָט זיך די ערד נאָכן אונטערגאַנג פֿון דער בעסאַראַבער זון. אָפּגעלײגט האָט זיך דער שטױב, װאָס איז געשטאַנען אַ גאַנצן טאָג, װי אַ זײַל, און מע קאָן שױן כאַפּן דעם אָטעם. און אַ גרינג װינטעלע פֿאַרבלאָזט פֿון ערגעץ, ברענגט צו טראָגן אַ גרוס פֿון די בעסאַראַבער גערטנער און פֿעלדער, װאָס שמעקן נישט מיט בשׂמים, נאָר מיט ברױט, מיט פּאַפּעשױעס, מיט עפּל און מיט באַרן. און אַ פֿײַפֿל לאָזט זיך הערן פֿון אַ פּאַסטעך, װאָס טרײַבט די שאָף ערגעץ דאָרטן אַף דער פּאַשע. דאָס פֿײַפֿל קױם־קױם װאָס מע הערט, אַלע מאָל שטילער, ביז סע װערט פֿאַרשטאָרבן.

און ייִדן גײען פֿון טעאַטער. פֿון ייִדישן טעאַטער. און אַז ייִדן גײען פֿון טעאַטער, גײען דאָס ייִדן, נישט קײן גױיִם. רעדט מען, שרײַט מען און מע מאַכט מיט הענט. אײנער גיט איבער דעם אַנדערן, װאָס ער האָט געזען אין טעאַטער און װאָס ער האָט געהערט. און איטלעכן דאַכט זיך אױס, אַז דאָס װאָס ער האָט געזען, האָט ער געזען, און דאָס װאָס ער האָט געהערט, האָט ער געהערט. און מע זינגט איבער נאָכאַמאָל די לידלעך פֿון טעאַטער. און העכער פֿון אַלע רײדן יונגװאַרג. און פֿריִער פֿאַר אַלע לױפֿן קלײנװאַרג. און האָלענעשטי כאַפּט זיך אױף, עס װערט געשטערט די שטילע נאַכט, די שײנע, די װאַרעמע ליכטיקע זומער־נאַכט, אָבער ניט אַף לאַנג. ייִדן קומט אַהײם, לײענען אָפּ קריאת־שמע, לעשן אױס די לעמפּלעך און לײגן זיך שלאָפֿן ― אַ גוטע נאַכט!

אין אַ קלײן שטיבעלע אַף „גאָטס גאַס“ (דאָרט װױנט ישׂראלי דער חזן) לײַכט זיך נאָך. דער חזן מיט דער חזנטע קלײַבן זיך שױן אױך שלאָפֿן לײגן. נאָר זײ װאַרטן אַף דער טאָכטער, זי זאָל שױן קומען פֿון טעאַטער, װעט מען „מאַכן נאַכט“…

ישׂראלי דער חזן, נאָך אַ גאַנץ שײנער יונגערמאַן מיט שװאַרצע זײַדענע האָר, אין אַ װײַסן טלית־קטן, זיצט האַלב אױסגעטאָן, פֿאָכט זיך מיט דער יאַרמעלקע און לײענט קריאת־שמע. לאה די חזנטע איז שױן אױך העכער האַלב אױסגעטאָן. דער שאָטן פֿון איר װײַסן שלײער, װאָס פּאַסט זיך אַזױ צו איר שװאַרץ שטרענג פּנים מיט אירע שװאַרצע בײזע אױגן, שפּילט זיך אָפּ אַף דער װײַסער געל־אונטערגעפֿאַרבטער װאַנט. דערװאַרט זיך ביז די טאָכטער קומט אַהײם בשלום פֿון טעאַטער, טרעט לאה נישט אָפּ פֿון איר, זי זאָל איר דערצײלן ― װאָס פֿאַראַ „קאָמעדיעס“ מע האָט דאָרט הײַנט געשפּילט? װער איז געװען פֿון באַקאַנטע? װאָס האָט מען געגעבן באַ די נגידים צום טיש?…

און נאָך עפּעס רעדט די חזנטע איבער איר און לאָזט אױס מיט די װערטער:

― אַיאָ? װאָס־זשע, איר פֿאַרשטײט נישט, װוּ יאָ און װוּ נײן? אַמאָל דאַרף זײַן יאָ, און אַמאָל דאַרף זײַן נײן, האָסטו געזען אַ ביסל!…

נאָר רײזל הערט נישט. רײזל הערט נאָר, אַז דער מאַמעס קול קלינגט איר אין די אױערן, און עס גיסן זיך, גיסן זיך רײד, און דער טאַטע לײענט קריאת־שמע און פֿאָכעט זיך פֿון היץ. ― אַך! װאָס פֿאַר אַ קאָנטראַסט! דאָ, און דאָרט… װאָס פֿאַר אַ חילוק דאָ איז קעגן דער ליכטיקײט, פֿרײלעכקײט און פֿרײַנדלעכקײט, װאָס דאָרטן!… און בכלל, װי ענג און װי פֿינצטער און װי אומעטיק דאָ איז נאָכן אָװנט, װאָס זי האָט הײַנט פֿאַרבראַכט, פֿריִער באַ די ראַפֿאַלאָװיטשעס, אין דער גרױסער שײנער, ליכטיקער, פֿרײלעכער שטוב, און דערנאָך אין טעאַטער, אין גן־עדן, און דערנאָך גײענדיק פֿון טעאַטער אַהײם אין דער דאָזיקער װאַרעמער, שײנער, ליכטיקער, אױסגעשטערנטער זומער־נאַכט!…

און לאה די חזנטע שיט נאָך אַלץ מיט רײד, זי קוקט זיך אָבער אַרום, אַז זי רעדט שױן, דאַכט זיך, אַ ביסל צו לאַנג, און ס'איז שױן טאַקע נישט פֿרי אױך, האַקט זי זיך אַלײן איבער די װערטער:

― אַ דונער איז מיר! נײַן מאָס רײד… צײַט שלאָפֿן, און איך דיל איר אַ ספּאָדעק האָסטו געזען אַ ביסל!… אָט פֿאַרלעש איך, טאָכטער, דאָס לעמפּל. אַ גוטע נאַכט. שלאָף געזונט.

― אַ גוטע נאַכט! ― ענטפֿערט איר רײזל און נאָרעט זיך אײַן אין בעט, דעקט זיך איבער, מאַכט צו די אױגן, און די מחשבֿות כאַפּן זי אױף און טראָגן זי אַריבער פֿון „גאָטס גאַס“ צוריק אַהין, אַהין, אין גן־עדן אַרײַן. קאַפּיטל עלף

געהױבענע געסט

די ערשטע איז אַרױסגעטריבן געװאָרן פֿון גן־עדן דעם חזנס טאָכטער, רײזל. אָט־װאָס מיט איר האָט זיך געטראָפֿן.

אײנמאָל אין אַ שײנעם פֿרימאָרגן, אַז דער חזן איז געװען אין שול, די חזנטע ― אין מאַרק, און פֿון די תּלמידים איז נאָך אין חדר נישט געװען קײנער, איז זיך רײזל געזעסן באַם אָפֿענעם פֿענצטער, װאָס איבער איר בעט, אַ האַלב־נאַקעטע נאָך, מיט נישט פֿאַרפֿלאָכטענע האָר, מיט אַ נאָדל־פֿאָדעם פֿאַרנײט אַ צעטרענטע נאָט פֿון אַ קאַפֿטל און געזונגען פֿון „שולמית“ דאָס שײנע לידל מיטן שײנעם מאָטיװ, װאָס זי האָט געהערט אין טעאַטער:

דאָס ציגעלע איז געפֿאָרן האַנדלען ― דאָס װעט זײַן דײַן באַרוף ראָזשינקעס מיט מאַנדלען שלאָף זשע, ייִדעלע, שלאָף!…

― בראַװאָ, קעצעלע, בראַװאָ! האָט זיך אָנגערופֿן אַ הײזעריקלעכע שטימע אונטער רײזלס פּלײצעס, גלײַך צו איר אין פֿענצטער אַרײַן.

דאָס איז געװען נישט קײן אַנדערער, װי אונדזער גוטער באַקאַנטער שלום מאיר מוראַװטשיק, די „פֿאַרשלעפּטע קרענק“ פֿונעם ייִדיש־דײַטשן טעאַטער.

שלום־מאיר מוראַװטשיק, װאָס האָט אַף זיך, װי מיר װײסן שױן, טױזנטערלײ אַרבעט אין טעאַטער, טראָגט אַף זיך אױך באַלעבאַטישקײט. גאַנץ פֿרי, אַז דער גאַנצער טעאַטער שלאָפֿט נאָך, גײט שלום־מאיר מיט אַ קױש אין האַנט אין מאַרק אַרײַן אײַנקױפֿן צו פּיקן פֿאַר די „קינדער“ (אַזױ הײסן באַ אים די אַקטיאָרן פֿון טעאַטער). דערװײַל, אַזױ װי ער גײט פֿאַרבײַ „גאָטס גאַס“, דערהערט ער ― עמעצער זינגט אַ באַקאַנט לידל פֿון זײער טעאַטער, און אַזױ געשמאַק, אַזױ זיס, אַזױ האַרצעדיק, אַז ער איז געבליבן אַ „צוגעקאָװעטער“. איז ער אַ בעלן געװען אַ קוק טאָן, װער זינגט דאָס אַזױ שײן? איז ער צוגעגאַנגען צום פֿענצטער און דערזען אַ שװאַרץ מײדל, נאָך גאָר אַ קינד, בלוט און מילך, איז פֿאַרטיפֿט אין דער אַרבעט. האָט דאָס אים געגעבן אַ „מאָרדעװע“ און ער האָט זיך נישט געקאָנט אײַנהאַלטן און גענומען אַפּלאָדירן דער יונגער זינגערין: „בראַװאָ! בראַװאָ!“.

די יונגע זינגערין האָט זיך, װײַזט אױס, פֿאַר דעם בראַװאָ־פּאַטשן נישט אױף קאַטאָװעס דערשראָקן. דאָס קלײנע רױטע שאָלעכל, װאָס האָט פֿאַרדעקט אירע שײנע קינדערשע פּלײצעס, האָט זיך אַראָפּגעגליטשט אַ ביסל אַראָפּ און אַנטפּלעקט אַף אַ װײַלע פֿאַר אַ פֿרעמד אױג איר נאַקעט לײַב, װאָס האָט שױן אױסגעזען מער מײדלש װי קינדעריש, און דאָס האָט אונדזער גוטן שלום־מאירן נאָך מער צוגעגעבן חשק אַף צו שטײן אָט דאָ אונטערן פֿענצטער און דרשענען װײַטער װי זײַן שטײגער איז:

― פֿײגעלע, װאָס האָסטו זיך אַזױ דערשראָקן? אַ שטימע האָסטו, דאַרף איך דיר זאָגן, צוקער־זיס. דרײַ פּרימאַדאָנעס מעגן זײַן פֿאַר דיר די כּפּרה, גאָט זאָל מיר אַזױ געבן גליק און הצלחה. און אַ ציפֿערבלעטל איז באַ דיר ― אַף מיר שױן אַזאַ יאָר… שאַ! אױב איך בין נישט עובֿר־בטל, װאָלט איך געזאָגט, אַז דו ביסט מיר קענטלעך. איך װאָלט געמעגט שװערן, אַז איך האָב דיך געזען מיט ראַפֿאַלאָװיטשעס פּעמפּיק אַף אײן בענקל אין טעאַטער. אַ נישט ― זאָלן מיר אַרױס די אױגן. אַהאַ! דו ביסט רױט געװאָרן? נאָך רױטער פֿונעם שאָלעכל… לאַך, לאַך, מײדעלע, אַז דו לאַכסט, ביסטו נאָך שענער װי אַזױ. די חן־גריבעלעך װערן דעמאָלט באַ דיר נאָך גרעסער און די װײַסע צײנדלעך פּאַסן אױסגעצײכנט צו דײַנע שװאַרצע האָר און צו דײַנע ציגײַנערישע אײגעלעך, גאָט זאָל מיר אַזױ געבן גליק און הצלחה…

נישט אַזױ דער שמאַלץ־נוסח און נישט אַזױ די בלאַזנע שפּראַך פֿונעם דאָזיקן נפֿש, װעלכע רײזל האָט נאָך זײער װינציק פֿאַרשטאַנען, האָבן זי אָנגעשראָקן, װי דאָס, װאָס זי איז נאָך גאָר כּמעט אַ האַלב־נאַקעטע, און דאָ שטײט אַ פֿרעמדער, אַ מאַנספּאַרשױן, אונטער איר פֿענצטער. „װאָס װעט זאָגן די מאַמע, טאָמער קומט זי אָן?“… און רײזל האָט זיך געגעבן אַ כאַפּ אױף און צוגעמאַכט דאָס פֿענצטער.

* * *

יענעם אַפֿדערנאַכט, אַז רײזל איז געקומען מיט די ראַפֿאַלאָװיטשעס אין טעאַטער, האָט זי שלום־מאיר מוראַװטשיק באַגריסט מיט זײַנע ממזרישע אױגן אָן װערטער, און רײזל איז רױט געװאָרן, אַזױ װי די פֿאַרגײענדיקע זון אין בעסאַראַביע… נאָכדעם, צום ערשטן אַנטראַקט, בעת יחיאל דער קלעזמער שפּילט אַ ייִדישן ניגון, באַװײַזט װאָס ער קאָן, און דער עולם קנאַקט ניסלעך, עסט באַרלעך און רעדט און לאַכט און חזרט איבער, װאָס מע האָט געשפּילט אַף דער בינע איטלעכס װאָרט, האָט רײזל באַמערקט, װי אָט דער זעלבער נפֿש האָט פֿונדערװײַטן אָנגעװיזן אַף איר מיטן פֿינגער דעם דירעקטאָר פֿון טעאַטער, און דער דירעקטאָר פֿון טעאַטער, אַ הױכער פּאַרשױן אין אַ הױכן צילינדער מיט מוראדיק גרױסע בריליאַנטן כּמעט אַף אַלע פֿינגער, שטײט פֿונדערװײַטן און װאַרפֿט אַף איר מיט אױגן ― קלײנע, רױטע, אָנברעמענדיקע אױגן. און אין רײזלס פּנים האָט זיך װידער אָנגעצונדן אַ העליש פֿײַער…

אַף מאָרגן, בעת ישׂראלי דער חזן האָט צעלאָזט דעם חדר אַף װאַרעמס און אַלײן האָט ער זיך אױך נאָר װאָס געװאַשן און געזעצט מיט לאהן און מיט רײזלען צום טיש, עפֿנט זיך די טיר און עס קומען אַרײַן צװײ פּאַרשױנען: שלום־מאיר, די „פֿאַרשלעפּטע קרענק“, און דער דירעקטאָר פֿונעם ייִדישן טעאַטער. בײדע זײַנען זײ געװען פֿריש געראַזירט און שטאַרק אָנגעפּאַרפֿומירט מיט פּאַטשולי־זײף און מיט אָדעקאָלאָן װעראַ־װיאָלעט. דער דירעקטאָר האָט געטראָגן אַ גרױסאַרטיקן שניפּס, אין װעלכן עס האָט געשטעקט אַ בריליאַנט־נאָדל. כּמעט אַלע פֿינגער האָבן באַ אים געפֿינקלט מיט בריליאַנטן, און אַף דער גרױסער גאָלדענער קײט פֿונעם זײגער איז אַראָפּגעהאַנגען אַ שװערער מאַסיװער מעדאַליאָן. אַפֿן מעדאַליאָן איז געװען קונציק אױסגעלײגט פֿון װײַסע בריליאַנטן, בלױע סאַפֿירן, רױטע רובינען און גרינע שמאַראַגדן, אַ קרױן פֿון צװײ גרױסע צונױפֿגעפֿלאָכטענע בוכשטאַבן: A און S. דאָס האָבן די טײַערע שטײנער באַצירט דעם שײנעם באַרימטן נאָמען:

,, אַ ל ב ע ר ט ס ט ש ו פּ אַ ק “.

די דאָזיקע אַלע טײַערע שטײנער פֿון די גאָלדענע רינגען מיטן מאַסיװן מעדאַליאָן, װאָס הענגען אַפֿן דירעקטאָר, האָבן צו דערצײלן און צו דערצײלן!… נאָר אַזױ װי מיר גײען ראַשיק איבער צו אונדזער געשיכטע, װעלן מיר זיך דאָ נישט אָפּשטעלן. מיר װעלן מסתּמא האָבן די געלעגנהײט נישט אײנמאָל צו באַגעגענען זיך אין אונדזער ראָמאַן מיטן דאָזיקן פּאַרשױן. אין קורצן מוז מען אײַך אָבער זאָגן, ― און צװישן אונדז זאָל עס בלײַבן, ― אַז אומזיסט שטעלט ער אַרױס די אַלע טײַערע זאַכן, מע זאָל מײנען, אַז דאָס זײַנען געשענקטע מתּנות פֿון פּובליקום, „אַרטיסטישע טראָפֿעען“ פֿון טעאַטער. נײן, דאָס האָט ער זיך אַלײן ביסלעכװײַז דעראָבערט, אײַנגעקױפֿט פּאַװאָלינקע פֿאַר זײַן אײגן געלט, „כּשר“ פֿאַרדינט דורך דער האָרעװאַניע פֿון אַ פּאָר צענדליק אָרעמע, שטענדיק הונגעריקע, נאָר תּמיד פֿרײלעכע נפֿשות… אַלבערט שטשופּאַק גײט מיט דעם גאַנג, אַז גלײבן טאָר מען נישט קײנעם, אַפֿילו אַן אײגן װײַב. דעריבער טראָגט ער אַף זיך זײַן גאַנץ פֿאַרמעגן אין בריליאַנטן. ס'איז, פֿאַרשטײט איר מיך, זיכער פֿאַר זיך און שײן פֿאַר לײַטן…

דערזען אַזעלכע געהױבענע געסט, האָט זיך ישׂראלי דער חזן געגעבן אַ הײב־אױף פֿון אָרט. לאה די חזנטע האָט זײ אונטערגעטראָגן צװײ שטולן און געבעטן זיצן. און רײזל? ― לאָמיר זי בעסער לאָזן צורו: נאָך אַ מינוט ― און זי װערט פֿאַרברענט!…

― בחורים ברוכים אַ רוח אים… װי זאָגט מען דאָס באַ אונדז? ― האָט זיך אָנגערופֿן דער דירעקטאָר, אַלבערט שטשופּאַק, און האָט זיך אַרױפֿגעהאַקט װי אַף אַ שטײן, נישט אַהין, נישט אַהער. אַ גליק, װאָס שלום־מאיר זיצט באַ דער זײַט (פֿון אַלע צרות דאַרף ער אים אַרױסשלעפּן!). שלום־מאיר איז אַרױסגעקראָכן מיט זײַן הײזעריקלעכער שטימע אַף זײַן בלומען־שפּראַך:

― ברוכים היושבֿים, קומט עסן, עסט געזונט, קײַט און שלינגט און שטערט אײַך נישט. מיר זײַנען פּראָסטע חי־וקימס פּשוטע ייִדן אַזױ װי איר. דאָס איז מײַן פּרינציפּאַל, דער דירעקטאָר פֿונעם היגן ייִדיש־דײַטשן טעאַטער, און איך בין באַ זײ דאָס אײבערשטע פֿונעם שטײסל, דאָס מיטלסטע פֿונעם כרײן און דאָס אונטערשטע פֿונעם בענטשן. זײער נאָמען איז אַלבערט שטשופּאַק און מיך רופֿט מען שלום־מאיר מוראַװטשיק. איצט אַז מיר האָבן זיך שױן באַקענט, הײסט דאָס, פֿון דער נאָענט, קאָנען מיר נעמען מיט אײַך צו ביסלעך בראָנפֿן, אױב ס'איז פֿאַראַן באַ אײַך אין שטוב, און אױב נישט ― שיקט, װעט מען ברענגען. און פֿאַרבײַסן װעלן מיר פֿאַרבײַסן מיט דעם, װאָס איר. איך זע, איר רײַבט בערעטשקעס מיט פֿלאָמען, אַ מין מאכל, װאָס איך האָב אים נישט געגעסן, איך זאָל אײַך נישט זאָגן קײן ליגן, אַװדאי אַ יאָר הונדערט, גאָט זאָל מיר אַזױ געבן גליק און הצלחה!…

קאַפּיטל צװעלף

ישׂראלי דער חזן קאַטשעט זיך אַפֿן האַלדז

אין דער גאַנצער צײַט, װאָס שלום־מאיר האָט געדרשנט, און דער חזן מיט דער חזנטע מיט דער טאָכטער האָבן אױסגעהערט, איז דער דירעקטאָר פֿונעם ייִדיש־דײַטשן טעאַטער, אַלבערט שטשופּאַק, געזעסן באַם חזנס טיש מיט געשלאָסענע ליפּן, געשפּילט זיך מיטן מעדאַליאָן, געפֿינקלט מיט אַלע דימאַנטן און בריליאַנטן, װאָס אױף די פֿינגער, און האָט נישט אַראָפּגעלאָזט זײַנע קלײנע, רױטע, אָנברעמענדיקע אױגן פֿונעם חזנס מײדל.

נאָכן עסן, אַז שלום־מאיר האָט זיך שױן אָנגערעדט װי אַ פּױק, די חזנטע האָט צוגענומען פֿונעם טיש, און דער חזן האָט אָפּגעבענטשט, האָט דער דירעקטאָר געפֿונען, אַז ער מעג שױן אױך עפּעס רײדן אַ װאָרט, און אַז ס'איז שױן צײַט צוטרעטן צום עסק, צוליב װעלכן זײ זײַנען געקומען. האָט ער געגעבן פֿריִער אַ הײב אױף דעם צילינדער פֿונעם קאָפּ, באַװיזן אַ גרױסן פּליך, אױסגעגלעט אַרום און אַרום מיט גלאַטע פֿעט־אָנגעשמירטע האָר, אָפּגעװישט דעם שװײס פֿונעם שטערן און איז אַרױס מיט דער שפּראַך.

בטבֿע איז אָט דער נפֿש אַ ייִד אַ שװײַגער. נאָר אַז ער צערעדט זיך שױן, איז אים שװער אָפּצושטעלן זיך. די צונג הײבט אים אָן אין מױל פּלאָנטען זיך, פֿאַרטראָגט אים דער שװאַרציאָר װײסט װוּהין, און עס קומט אים אױס אָפֿטמאָל צו זאָגן נישט דאָס, װאָס ער האָט געװאָלט. שלום־מאיר מוראַװטשיק, זײַן רעכטע האַנט און פֿליגל־אַדיוטאַנט, װײסט שױן זײַן חולאת, שלאָגט ער אים איבער פֿונעם אָנהײב־אָן און דעררעדט שױן נאָך דעם אַלײן פֿאַר אים דאָס איבעריקע אַף זײַן לשון.

― פֿאַרשטײט איר מיך, ליבער חזן, ― אַזױ האָט שטשופּאַק אָנגעהױבן זײַן געשפּרעך, ס'איז אַזױ די מעשׂה, הערט־זשע, איך אַלײן בין אױך געװען אַמאָל בסך־הכּל אַ משוררל באַ אַ חזן, הײסט עס, געטראָגן די פּאָמעניצע, מײן איך געזונגען, הערט־זשע, אַ קול, אַ שטימע הײסט עס, אַ סאָפּראַנע־שטימע אַן אמתדיקע, און געכאַפּט פּעטש, מײן איך געהאָלפֿן באַם עמוד, ביז איך בין געװאָרן אַלײן אַ דאָס, אַ מענטש פֿאַר זיך הײסט עס, אַף חתונות און אַף בריתן און אַף פּדיון־הבנס מיר געזונגען, הערט־זשע, אַ כּל־מקדשל, מײַן אײגענע פֿאַרפֿאַסונג טאַקע, װאָס איך האָב אַלײן פֿאַרפֿאַסט, איר זאָלט זען אַ בוך אַ גאַנצן אָפּגעדרוקטן, מײַנע לידער הײסט עס, מיט מײַן פּאָרטרעט פֿון פֿאָרנט, און דאָרטן דאָ באַ מיר אַ „כּל מקדש“, הערט־זשע, הײב איך אָן אַזױ (זינגט און ציקלט זיך):

כּל מקדש ― ציפּקעלע מײַן װײַב, שביעי ― דער שלאַק זאָל דיך טרעפֿן, כראַױ לן ― הײַנטיקע נאַכט!…

אַלבערט שטשופּאַק, װי עס זעט אױס, איז אַרײַן אין זײַן ראָלע. ער האָט זיך פֿאַרקאַטשעט צו זינגען כּל־מקדש גאָר אַף אַן אַנדער אופֿן, האָט אים אָבער שלום־מאיר באַצײַטנס דערלאַנגט אַ סיגנאַל מיטן פֿוס אונטערן טיש, אַז ער זאָל בעסער אױפֿהערן, װעט זײַן גלײַכער פֿאַר אים, און האָט גענומען מיט זײַן פּה־קדוש געבן צו פֿאַרשטײן דעם חזן, צוליב װאָס, אײגנטלעך, זײ זײַנען אַהער אַרײַנגעקומען:

אַזױ װי זײ האָבן געהאָרכט פֿון ישׂראלי דעם חזן נאָך פֿריִער, אײדער זײ האָבן נאָך גאָר געקלערט פֿאָרן קײן בעסאַראַביע, אַז ער איז אַ באַרימטער זינגער, און אַזױ װי מוזיק איז זײער פּרנסה, דאָס הײסט, זײער פּרנסה, אײגנטלעך איז טעאַטער, און טעאַטער מיט מוזיק איז דאָך װי אַ ברודער מיט אַ שװעסטער, אָדער װי אַ מאַן מיט אַ װײַב, על־כּן װאָלט אפֿשר געװען אַ יושר, אַז דער חזן זאָל זײ עפּעס „זאָגן“?…

― עפּעס אַזעלכס הערט־זשע עפּעס אַ דאָסיקס, אַ ייִדיש, אַ פֿעפֿעריקס ― האָט צוגעלײגט אַלבערט שטשופּאַק, באַװיזן מיט די פֿינגער און געשמײכלט מיט די צונױפֿגעשנורעװעטע ליפּן, און דאָס מגושמדיק געקנײטשטע פּנים האָט זיך אים נאָך מער צונױפֿגעקנײטשט.

ישׂראלי דער חזן האָט באַלד פֿאַרשטאַנען, װאָס מע פֿאַרלאַנגט פֿון אים. האָט ער תּחילת אַפֿילו װי געברעקלט זיך, געלאָזט בעטן, געמאַכט אָנשטעלן: „װײס איך װאָס! ס'איז גאָרנישט אַזױ די מעשׂה! די װעלט האָט ליב מגזם זײַן“… און אַלײן האָט ער זיך שױן גענומען אָנשטעלן די כּלי (װוּ האָט איר געזען, אַז אַ חזן אָדער אַן אַרטיסט זאָל זיך אָפּזאָגן, װען מע בעט אים שױן זײער שטאַרק?). נאָך דעם איז ער אױפֿגעשטאַנען פֿון טיש, אָפּגעװישט די ליפּן, אױסגעהוסט זיך, צורעכט געמאַכט די כּלי, אַ פֿרעג־געטאָן אַזױ פֿון יוצא װעגן:

― איז װאָס־זשע זאָל איך אײַך, למשל, זאָגן?…

און נישט געװאַרט אַף אַן ענטפֿער, הײבט ער אָן „זאָגן“ אַ זאַך, געװײנלעך פֿון ימים־נוראָים, קאַטשעט זיך אַפֿן האַלדז, כאַפּט זיך אַרױף גאַנץ הױך און לאָזט זיך אַראָפּ ביז דער נידעריקסטער „אָקטאַבע“, און װידעראַמאָל אַרױף, און װידער אַראָפּ, געדרײט און געקאַטשעט זיך, און געקאַטשעט זיך…

די געסט האָבן געקוקט אײנס אַף דאָס אַנדערע אָן װערטער, נאָר געװוּנקען מיט די אױגן, געמאַכט מיט די ליפּן, געקװיקט זיך, װי פֿון אַ געשמאַקן מאכל אָדער פֿון אַ גוט גלעזל װײַן, און דערמיט האָבן זײ אים אונטערגעגעבן היץ אַ סך מער, װי זײ װאָלטן אים אָפּגעשאָטן מיט די גרעסטע קאָמפּלימענטן. דעם חזן נעבעך האָט זיך אַזש דער קאָפּ פֿאַרדרײט. אַז ס'איז יאָ אַזױ, דאַרף מען זײ ערשט װײַזן, װאָס ער קאָן! און ער האָט גענומען זינגען נאָך אַ שטיקל און נאָך אַ שטיקל, און צום לעצט געװאָלט זאָגן זײ גאָר אַ נײַע זאַך, טאַקע זײַן אײגענע „קאָמפּאָזיציע“, האָט אים שלום־מאיר אָנגענומען פֿאַרן אַרבל:

― האָט קײן פֿאַריבל נישט, מײַן ליבער חזן, איר זינגט אַזױ זיס, אַז אַלע קאָר־חזנים פֿון דער גאַנצער װעלט מיט זײערע משוררים און זינגערלעך מעגן זײַן די כּפּרה פֿאַר אײַער מינדסטן נאָגל. גלײבט מיר, װען מיר זאָלן נישט האָבן אַף זיך קײן טעאַטער מיט פּראָבעס, מיט אַקטיאָרן מיט שלעק און מיט צרות, װאָלטן מיר נישט אַרױסגעטראָטן פֿון אײַער שטוב ביז נאָך שמיני־עצרת, עס װאָלט אונדז גאָר קײנמאָל נישט נמאס געװאָרן זיצן אָט־אָ דאָ באַ אײַך און הערן אײַערע „זאַכן“, גאָט זאָל מיר אַזױ געבן גליק און הצלחה. איז אָבער דער חסרון ― פּרנסה! נישטאָ קײן צײַט, פֿאַרשטײט איר מיך, מיר פֿירן אױף מאָרגן אַ שפּאָגל־נײַע פּיעסע: „קוני לעמל“… אפֿשר װאָלט געװען אַ סבֿרה, אַז פֿאַרן אַװעקגײן זאָלט איר אונדז מכבד זײַן מיט אַ פֿאַרבײַסעכצל?…

דער חזן איז געבליבן עפּעס װי צעמישט:

― דהײַנו, מיט װאָס פֿאַר אַ פֿאַרבײַסעכצל זאָל מען אײַך, למשל, מכבד זײַן?

― אָט מיט װאָס פֿאַר אַ פֿאַרבײַסעכצל!…

און שלום־מאיר מוראַװטשיק האָט אָנגעװיזן מיטן פֿינגער אַפֿן חזנס טאָכטער, װאָס האָט פֿון אים די גאַנצע צײַט קײן אױג נישט אַראָפּגעלאָזט. דערהערט אַזעלכע דיבורים, איז נעבעך רײזל געבליבן טױט, און דער חזן מיט דער חזנטע האָבן אױפֿגעשטעלט מױל און אױערן. דאָ האָט דער דירעקטאָר געװאָלט אַרױס מיט זײַן שפּראַך, האָט אים שלום־מאיר מוראַװטשיק דערלאַנגט דעם סיגנאַל אונטערן טיש און האָט זיך גענומען בעסער אַלײן געבן צו פֿאַרשטײן, װאָס מע מײנט:

― מיר מײנען, פֿאַרשטײט איר מיך, אַז זי, אײַער טעכטערל הײסט עס, זאָל אונדז עפּעס „זאָגן“. זי האָט, שמועסט מען, אַ שטימעלע און זינגט, זאָגט מען, לידלעך ― אַ כּפּרה דרײַצן פּאַטטיס מיט זיבעצן נעל־סאָנס…

― פֿון װאַנען װײסט איר דאָס, אַז מײַן טאָכטער זינגט לידלעך? ― האָט זיך די חזנטע שױן מער נישט געקאָנט אײַנהאַלטן, און רײזלען האָט נעבעך פֿאַרכאַפּט דעם אָטעם. זי האָט געװאַרט ― אָט־אָט װעט ער דערצײלן די מעשׂה, װי אַזױ ער האָט מיט איר ערשט נעכטן געשמועסט אונטערן פֿענצטער, און פֿאַר דער מאַמען האָט זי דאָס גאָרנישט דערמאָנט אַפֿילו!… „זי װעט שױן דאָ כאַפּן פֿון דער מאַמען אַ רעכטן פּסק!“… שלום־מאיר אָבער האָט מיט זײַנע ממזרישע אױגן דערזען, װי רײזלען װערט אַלערלײ פֿאַרבן, האָט ער זיך אױסגעדרײט װי אַף אַ טעלער:

― אַ שײנע מעשׂה, נאָר אַ קורצע! פֿון װאַנען װײסט מען אומעטום, אַז אײַער מאַן ביז הונדערט און צװאַנציק יאָר האָט אַ „האַלדז“ מיט אַ „קאַלװאַטור“, װאָס מע מעג דאָס גײן הערן אַף חידושים? פֿופֿצן יאָר, אַז מיר פֿאָרן אַרום איבער דער װעלט מיט אַ ייִדיש־דײַטשעס טעאַטער און נישט געהערט קײנמאָל, צי ס'איז גאָר פֿאַראַן ערגעץ אַ שטאָט, װאָס הײסט האָ־לענעשטי. און פֿונדעסטװעגן זעט איר דאָך! אַ קלײניקײט ― „ישׂראלי האָלענעשטער“? עס קלינגט דאָך מיט אים די װעלט! נו, װאָס װעט איר דערױף זאָגן, מײַן ליבע חזנטע?

די „ליבע חזנטע“ האָט דערױף נישט װאָס צו זאָגן גאָרנישט. באַ איר איז דאָס גאָר קײן חידוש נישט, װאָס איר מאַנס נאָמען קלינגט אַף דער װעלט. נאָר אַז איר טאָכטער זאָל נעמען איצט פּלוצעם אין מיטן דרינען און אַװעקזעצן זיך אָט־אָ־דאָ זינגען פֿאַר צװײ װילד־פֿרעמדע מאַנספּאַרשױנען ― איר מעגט אײַך זאָגן װאָס איר װילט ― נאָר נאָך איר װײַבערשן שׂכל קומט דאָס אױס, זי װײסט אַלײן נישט, װי אַזױ זי זאָל דאָס אָנרופֿן:

עפּעס גלאַט אָט אַזױ אָ נעמט אַ מײדל און זינגט, גאָרנישט, מיצקע־דרינען, טיץ טאצי דורען, הפֿקר ציבעלעס? אַ מײדל איז דאָך נישט קײן ייִנגל. אַ ייִנגל איז אַ ייִנגל און אַ מײדל איז אַ מײדל ― האָסטו געזען אַ ביסל… קאַפּיטל דרײַצן

דעם חזנס טאָכטער זינגט „רבונו־של־עולם“

נישט אַזױ האָט דערױף געקוקט דער חזן. ער האָט אָנגענומען די זאַך גאַנץ פּשוט. אמת, לאה די חזנטע איז אפֿשר גערעכט, װאָס זי טענהט אַלץ, אַז „אַ ייִנגל איז אַ ייִנגל און אַ מײדל איז אַ מײדל“… פֿונדעסטװעגן, אײן מאָל אין אַ יובֿל, צוליב אַזעלכע געסט, װאָס װאָלט דאָס געשאַרט, למשל, װען זי זאָל אינאײנעם מיטן טאַטן עפּעס טאַקע זאָגן?… און אַגבֿ האָט זיך אים טאַקע אַלײן אױך געװאָלט נאָך אַ ביסל זינגען. אַ חזן, אַז ער צעזינגט זיך, איז װי אַ רעגן. אַז ער הײבט אָן גײן, גײט ער…

און ישׂראלי דער חזן טוט אַ קוק אַף לאה זײַן װײַב מיט אַ לשון בקשה, װי אײנער רעדט: „װאָס װעט דיך אַרן, למשל, אַז דאָס קינד װעט עפּעס „זאָגן“?… די חזנטע פֿאַרשטײט דעם חזנס קוק. װיבאַלד דער יצר־הרע פֿון זינגען האָט אים שױן אָנגעשפּאַרט, איז דאָך פֿאַרפֿאַלן!… האָט זי אים אָפּגעענטפֿערט אױך מיט אַ קוק, פֿון װעלכן ער האָט פֿאַרשטאַנען גלײַך, װי זי װאָלט אים זאָגן: „עס האָט זיך דיר שטאַרק פֿאַרװאָלט? מילא, אַז דיר איז ליב, איז מיר ניחא, האָסטו געזען אַ ביסל!“…

און ישׂראלי דער חזן װערט פֿרײלעך. ער הוסט זיך אױס, שטעלט אַ טאָן און רופֿט זיך אָן צו דער טאָכטער:

― אַז יענער בעט, מע זאָל אים עפּעס זאָגן, קאָן מען נישט זײַן אַזױ גראָב און מע מוז זײ עפּעס זאָגן. די קשיא ― װאָס זאָלן מיר זײ, למשל, זאָגן? אפֿשר װאָלטן מיר זײ גאָר געזונגען דעם „רבונו־של־עולם“ האַ? לאָמיר זײ זינגען דעם „רבונו־של־עולם“… דו װעסט זאָגן, און איך װעל דיר צוהאַלטן אַף דער נידעריקער „אָקטאַבע“… נו, רײזל, הײב אָן: לאַ־לאַ־לאַ־לאַ!

רײזל, װעלכע איז געװען צופֿרידן, װאָס דער נעכטיקער אינצידענט איז אַריבער בשלום, איז אױס דאַנקבאַרקײט אַלײן גרײט געװען צו זינגען. ובפֿרט, אַז זינגען האָט זי פֿון קינדװײַז אָן ליב געהאַט. און האָט דאָס ליב נאָך איצט אױך. גאַנצע טעג װאָלט איר נישט נמאס װערן זינגען, װען די מאַמע זאָל דאָס איר נישט פֿאַרװערן. אַלע מאָל, װען רײזל הײבט אױף אַ קול, צעשרײַט זיך אַף איר לאה:

― לאָז זײַן שטיל, רײזל, האָב איך דיר געזאָגט װיפֿל מאָל! דו מײנסט, אַפּנים, אַז דו ביסט אַ ברעקעלע מײדעלע, אַ מױד, קײן עין־הרע, האָסטו געזען אַ ביסל!…

― אַ מױד? ― צעלאַכט זיך רײזל, און לאה אַלײן לאַכט אױך, נאָר זינגען לאָזט זי איר נישט, סײַדן אַמאָל מיטן טאַטן אינאײנעם, אי דאָס ― װען קײנער הערט נישט…

און רײזל האָט זיך אַװעקגעשטעלט נעבן ישׂראלי דעם חזן, די הענט פֿאַרלײגט אַהינטער, די אױגן אױפֿגעהױבן צו דער סטעליע, און מיט אַ גלאַטע זיסע רײנע מעטאַלקלינגענדיקע שטימע, װי אַ פֿידל, האָט זי אױסגעצױגן אַ טרױעריקן עכט־ייִדישן ניגון מיט אַ תּפֿילה־נוסח, אין װעלכן עס האָט זיך געלאָזט הערן אי אַ קלאָג, אי אַ פֿאַרדראָס, אי אַ געבעט, אי טרערן: „רבונו של עולם! רבונו של עולם! אתיתי ― בין איך געקומען צו דיר זיך באַקלאָ־אָ־גן. אױ, גאָטעניו דעם ימת דיר זאָ־אָ־גן: עד מתי ― אין גלות זיך פּלאָ־אָ־אָגן? ביז װאַנען דאָס טרײַבן, דאָס יאָ־אָ־אָגן? גענוג שױן, גענוג שױן, גענוג שױן געשלאָ־אָ־אָגן ― מיר קאָנען דאָס שױן מער נישט פֿאַרטראָ־אָ־אָגן! גענוג שױן, גענוג שױן, גענוג שױן געשלאָ־אָ־אָגן ― מיר קאָנען דאָס שױן מער נישט פֿאַרטראָ־אָ־אָגן!“…

בײדע געסט ,דער דירעקטאָר מיט זײַן פֿליגל־אַדיוטאַנט, זײַנען געזעסן פֿאַרכּישופֿט. בײדע האָבן זײ געקוקט אײנס אַף דאָס אַנדערע מיט אָפֿענע מײַלער און זײַנען געװען אױסער זיך, װאָס דאָס זינגען האָט זיך אַזױ גיך געענדיקט. זײ האָבן גאָרנישט געהאַט קײן װערטער. שלום־מאיר האָט אַפֿילו אױסגעשריגן מיט זײַן הײזעריקלעכער שטימע: „בראַװאָ! בראַװאָ! ביס!“ ― ער האָט אָבער אַלײן באַלד פֿאַרשטאַנען, אַז דער דאָזיקער „בראַװאָ, בראַװאָ, ביס“ האָט דאָ אַ פּנים פֿון חוזק. צו טרױעריק איז דער מאָטיװ. צו הײליק זײַנען די װערטער. צו זיס איז די דאָזיקע יונגע פֿידלשטימע און צו שײן און צו געטלעך איז די יונגע זינגערין, װעלכע איז, אײגנטלעך, נאָך אַ קינד…

און אַלבערט שטשופּאַק, דער דירעקטאָר פֿונעם ייִדיש־דײַטש טעאַטער?

עס איז שװער צו װיסן, װאָס באַ דעם דאָזיקן ייִדן האָט זיך געטאָן אַף דער נשמה… ער האָט אַרױסבאַקומען פֿון דער אונטערשטער קעשענע אַ זײַדענע שטאַרק אָנגעפּאַרפֿומירטע פֿאַטשײלע און האָט אױסגעװישט די טרערן, װאָס האָבן זיך אים געשטעלט אַף זײַנע קלײנע רױטע אָנברעמענדיקע אױגן…

אַפּנים, אַז אינעם דאָזיקן שױן לאַנג אױסגעטריקנטן אײַנגעשרומפּענעם נפֿש קלאַפּט נאָך אַ ייִדיש האַרץ, אין װעלכן עס פֿליסט נאָך װאַרעם בלוט און עס שלאָגט נאָך אַן אָדער. דאָס געפֿיל פֿון רחמנות איז באַ אים, װײַזט אױס, נאָך נישט אינגאַנצן אָפּגעשטאָרבן, װען זײַן אױג האָט נאָך אַ טרער פֿאַר ייִדישע צרות, װאָס האָבן זיך אױסגעגאָסן באַ אַ פֿאָלק פֿון גלות אין אַזעלכע פּשוטע װאַרעמע װערטער און אין אַזאַ פּראָסטע רירנדיקע מעלאָדיע, װאָס קאָן נעמען אַפֿילו אַ שטײן…

אָדער אפֿשר איז גאָר שולדיק אין דעם אָט דאָס געטלעך־שײנע שװאַרצע מײדל מיט די חן־גריבעלעך אין די בעקעלעך און מיט די שײנע שװאַרצע ציגײַנער־אײגעלעך און מיט איר צוקער־זיסע פֿידלשטימע, װאָס גיסט זיך פֿון דער נשמה גלײַך אין האַרצן אַרײַן און װערט, װי אַ גוטער בױמל, צעגאַנגען אין אַלע אבֿרים?… װער קאָן דאָס זאָגן? װער קאָן דאָס װיסן?…

דער לעזער, װאָס איז שױן באַקאַנט מיט אונדזער דירעקטאָר פֿונעם ייִדיש־דײַטש טעאַטער פֿון די פֿריִערדיקע קאַפּיטלעך, װײסט, װאָס פֿאַר אַ בעל־דברן אָט דער נפֿש איז. איצט, נאָך דעם דאָזיקן „רבונו־של־עולם“, איז ער אױפֿגעשפּרונגען, צוגעגאַנגען צום חזן, אים אָנגענומען מיט בײדע הענט באַ דער האַנט, און מיט טרערן אַף די אױגן האָט ער געקאָנט אַרױסרעדן נאָר די דאָזיקע געצײלטע עטלעכע װערטער:

― זאָל מײַן נאָמען נישט הײסן אַלברעט!… (עס איז גאַנץ נײטיק צו באַמערקן, אַז ער אַלײן קאָן זײַן אײגענעם נאָמען ― עס זאָל אײַך צו קײן חרפּה נישט זײַן ― קײנמאָל נישט אַרױסדרײען ריכטיק, און „אַלבערט“ קומט באַ אים תּמיד אַרױס „אַלברעט“).

דאָס איז דער גרעסטער קאָמפּלימענט, װאָס עמעצער האָט װען געהערט פֿון אַלבערט שטשופּאַק, דעם דירעקטאָר פֿונעם ייִדיש־דײַטשן טעאַטער. קאַפּיטל פֿערצן

אַלבערט שטשופּאַק גײט אַרױס פֿון די כּלים

װאָלט דער דירעקטאָר פֿונעם ייִדיש־דײַטשן טעאַטער, אַלבערט שטשופּאַק, זיך באַגנוגנט נאָר מיט דעם קאָמפּלימענט אַלײן („זאָל מײַן נאָמען נישט הײסן אַלברעט“), װאָלט געװען אַלצדינג שײן און פֿײַן, און אַלע װאָלטן געבליבן צופֿרידן, יעדער אַף זײַן שטײגער: די געסט װאָלטן געװען צופֿרידן, װאָס זײ האָבן געהערט זינגען אַזאַ „רבונו־של־עולם“, װאָס נישט יעדער און נישט אַלע מאָל קאָן מען אַזעלכעס האָרכן. רײזל, דעם חזנס מײדל, װאָלט געװען צופֿרידן מיט איר ערשטן „אַרױסטריט“ פֿאַר פֿרעמדע מענטשן. דער חזן װאָלט געװען גליקלעך, װאָס זײַן טאָכטער האָט אַזױ אױסגענומען באַ די געסט (װעלכער פֿאָטער פֿילט זיך דאָס נישט גליקלעך באַם ערשטן דערפֿאָלג פֿון זײַן קינד?). װאָס דאַרפֿט איר מער? אַפֿילו לאה די חזנטע, װאָס האָט נישט געקאָנט איבערטראָגן, אַז איר טאָכטער זאָל אױפֿהײבן איר קול פֿאַר פֿרעמדע מאַנצבילן, איז איצטיקס מאָל געװען אַזױ גערירט, אַז נישט װילנדיק האָט זיך באַ איר אַרױסגעכאַפּט אַ שטילער זיפֿץ:

― אַ קינד, מיר זאָל זײַן פֿאַר אירע בײנער!…

איז אָבער באַשערט געװען, אַז אַף דעם דאָזיקן לױטערן הימל זאָל זיך אָנרוקן אַ װאָלקן און די גאַנצע שׂמחה זאָל פֿאַרשטערט װערן. און איבער װעמען? טאַקע איבערן דירעקטאָר פֿונעם ייִדיש־דײַטשן טעאַטער און איבער זײַן צונג, משטײנס־געזאָגט, װאָס איז באַ אים אין גלות. אַ מענטש, אַז ער גײט אַרױס פֿון די כּלים, איז קײן קאַטאָװעס נישט.

צי פֿאַר גרױס התפּעלות, צי דאָס געשעפֿט האָט פֿון אים געפֿאָדערט, נאָר אַלבערט שטשופּאַק איז װידעראַמאָל אַרױס מיט דער שפּראַך, שפּילנדיק זיך בעת־מעשׂה מיט די דימאַנטן און בריליאַנטן, אַף זײַנע פֿינגער:

― אײַ, אַ קולכל! אײַ אַ העלדזעלע! אײַ, אַ פּיסקעלע! נו־נו! הערט־זשע, ליבער חזן, איר זיצט אָט דאָ אין דעם האָלענעשטי, הערט־זשע, אַ העק, אַ גרוב, װאָס? װער? פּאָליאָסקעט זיך אין דער בלאָטע און װײס נאָר פּאַפּעשױעס, מאַמעליגע, כּל מקדש, כע־כע… אַ רחמנות, הערט־זשע, אַזאַ באַריליאַנט, װאָס װעט פֿון איר אָט דאָ, נעבעך, אײַער קינד הײסט עס, איך װײס? דאַכט זיך מיר, זאָל מײַן נאָמען נישט הײסן אַלברעט!…

פֿון די דאָזיקע דיבורים האָט די חזנטע פֿאַרשטאַנען, אַז מע רעדט פֿון איר קינדס תּכלית, האָט זי באַלד אָפּגעהאַקט, װי מיט אַ שאַרף מעסער:

― באַ יענעם אין מױל דאַרף מען די צײן נישט צײלן… מײַן קינד האָט דאַנקען גאָט, ביז הונדערט און צװאַנציק יאָר, װעמען דער קאָפּ זאָל פֿאַר איר װײ־טאָן…

אַלבערט שטשופּאַק האָט, װײַזט אױס, נישט פֿאַרשטאַנען דעם װיץ, אָדער ער האָט זיך געמאַכט, װי ער פֿאַרשטײט נישט, און איז געגאַנגען װײַטער צו זײַן זאַך, זיך געװענדט נאָר צום חזן, גאָר נישט געקוקט אַפֿילו אַף דער חזנטע:

― איז װאָס־זשע האָב איך אײַך, הערט־זשע געװאָלט זאָגן, מײַן ליבער חזן? יאָ. װעגן דעם, װאָס איר זענט בלינדע מענטשן, פֿאַרפֿירטע אָט־דאָ־אָ. פֿאַנאַטיזמע, איך װײס װאָס? אַ װעלט! אַזאַ װעלט! דאַכט זיך, באַ מיר, איר זאָלט זען, הערט זשע, קינדער ― גאָלד! מײדעלעך ― אַזאַ יאָר אַף איר; ליאַלקעס! אוגערקעלעך! אַ פּרימאַדאָנע ― אױך אַ טאַטנס אַ קינד. נישט אַזאַ פּנימל, װי בײַ אײַערע, דערפֿאַר אָבער אַ שטימעלע, הערט־זשע, אין דער גרעסטער אָפּערע! װען זי טרעט אַרײַן צו מיר, אײַערע הײסט עס, איז איך װײס? אין דרײַ־פֿיר יאָר אַרום, הערט־זשע, מיט אַזאַ היטל אָ!…

דערבײַ האָט שטשופּאַק אַ װײַז־געטאָן מיט בײדע הענט, װאָס פֿאַר אַ היטל מיט גאָלד זי װאָלט זײ אַרײַנגעבראַכט, װען זײער טאָכטער טרעט אַרײַן צו אים אין טעאַטער.

צי האָט דאָס די חזנטע פֿאַרשטאַנען װי עס געהער צו זײַן ― איז שװער צו זאָגן. אַרױסגעזען האָט זי, אַז דער דאָזיקער פּאַרשױן מיטן הױכן קױמען, מיט דער מגושמדיקער געגאָלטער מאָרדע, רעדט איר עפּעס אַ מאָדנעם שידוך פֿאַר איר טאָכטער און לײגט איר פֿאָר אַזעלכע זאַכן, װאָס סע שלאָגט צו דער גאַל הערנדיק… און עס האָט זיך אױפֿגעכאַפּט אין איר די „מאַמע“, די מאַמע, װאָס איז באַשאַפֿן געװאָרן „אַף צו באַשיצן און צו באַשירמען איר קינד, װי דאָס שװאַרצאַפּל פֿונעם אױג“. די מאַמע, װאָס האָט קױם דערלעבט זי צו זען אַף די פֿיס. די מאַמע, װאָס ציטערט איבער איר, װי איבער אַן אײדעלע, שײנע, טײַערע גלעזערנע כּלי, ― און זי האָט נישט געװאָלט אַרײַנלאָזן זיך אין װײַטערע חקירות און האָט אָפּגעהאַקט נאָך שאַרפֿער, װי פֿריִער:

― נישט דערהאַרן װעלן דאָס מײַנע שׂונאים! װאָס מײנט איר דאָס עפּעס, מיר זײַנען פֿון שנײַדערס, צי פֿון שוסטערס, װאָס מיר װעלן דערלאָזן אונדזער בלוט צװישן פּורים־שפּילערס, אַקטיאָרשטשיקעס, קאָמעדיאַנטן, שלעפּערס?… האָסטו געזען אַ ביסל!…

די דאָזיקע עטלעכע װאַרעמע װערטער, װאָס לאה האָט אַרױסגערעדט אין אײן אָטעם, האָבן דעם דירעקטאָר פֿונעם ייִדיש־דײַטשן טעאַטער, װי עס װײַזט אױס, גאָר נישט געשמעקט און, אַפּנים, טאַקע רעכט פֿאַרדראָסן. דאָס מגושמדיקע געקנײטשטע פּנים איז אים געװאָרן מיטאַמאָל געל און גרין, און אַ שװײס האָט אים באַשלאָגן. די פֿאַרשנורעװעטע ליפּן האָבן זיך באַ אים מאָדנע צונױפֿגעלײגט, און די קלײנע אָנברעמענדיקע אײגעלעך האָבן באַ אים אָנגעגאָסן זיך מיט בלוט. אַלבערט שטשופּאַק איז גרײט געװען אַװעקצוגעבן דער חזנטע אַ פּאָרציע, װי איר קומט. אַ העזה אַ ביסל פֿון אַ ייִדענע אַזױ צו רעדן מיט אים, מיטן דירעקטאָר פֿון ייִדיש־דײַטשן טעאַטער.

גאָט װײס, צו װאָס פֿאַר אַ סקאַנדאַל דאָ װאָלט געקאָנט קומען… אַלבערט שטשופּאַק האָט פֿײַנט מאַכן לאַנגע „ספּראַװעס“. באַ אים איז אײנס פֿון די צװײ: „אָדער געבן פּעטש. אָדער כאַפּן פּעטש“… אַ גליק, װאָס דאָ איז געװען שלום־מאיר. שלום־מאיר קען זײַן פּרינציפּאַל, װאָס פֿאַר אַ פֿױגל דאָס איז, װי װײַט מעגלעך, דערלאָזט ער אים נישט צו קײן סקאַנדאַלן. ער גײט מיט דעם גאַנג, אַז מע דאַרף נישט געבן קײן פּעטש און מען דאַרף נישט כאַפּן קײן פּעטש. ער האַלט, אַז מיט גוטן מאַכט מען אַלע מאָל בעסער… האָט ער אַ צי געטאָן דעם פּרינציפּאַל פֿאַרן אַרבל, ממזריש אַ װוּנק געטאָן צו אים מיט אַן אױג, אַ פֿאָר מיטן קאַפּעליושל אַרױף און אַראָפּ און אַ זאָג געטאָן צום חזן:

― אײער זוגתי איז גאַנץ גערעכט, לאָמיך האָבן אַזאַ יאָר, װאָס פֿאַר אַ חזנטע איר האָט, אַחוץ שװאַרצקײט… נאָר װאָס דען? אײן חסרון: זײ זײַנען אַ ביסל צו אַ הײסע ייִדענע. זײ האָבן נישט פֿאַרשטאַנען, װאָס דער דירעקטאָר האָבן דאָ געזאָגט. זײ האָבן גערעדט גלאַט אַזױ אין דער װעלט אַרײַן, אַז ס'זײַנען פֿאַראַן אַלערלײ פּרנסות אַף דער װעלט. יעדער לױבט זיך זײַן פּרנסה, װי זאָגט איר: יעדער הונט איז זיך באַ זײַן טיר באַלעבאָס, און יעדער חזיר מײנט, אַז זײַן בלאָטע איז טיפֿער… און װײַטער האָבן זײ חלילה נישט געמײנט גאָרנישט, נישט קעגן אײַך, נישט קעגן אײַער מאַן, נישט קעגן אײַער טאָכטער. אַרײַנגעקומען זײַנען מיר אַהער, זאָג איך אײַך נאָכאַמאָל, נאָר צוליבן חזן, אים הערן זינגען, גאָט זאָל אונדז אַלעמען אַזױ געבן גליק און הצלחה. מיר װאָלטן נאָך געזעסן און געזעסן. װילן מיר אײַך מער נישט שטערן. אַגבֿ זע איך, עס קלײַבן זיך שױן די ממזרים צו אײַך אין דרך אַרײַן. איר דאַרפֿט זיך זעצן צו דער אַרבעט, װי זאָגט איר: תּורה איז די בעסטע סחורה, ראָזשינקעס מיט מאַנדלען… זײַט געזונט און האָט אַ גוטן שליטװעגס.

― מיטן קאָפּ אין דער ערד און מיט די פֿיס צו דער טיר! ― האָט זײ די חזנטע מכבד געװען מיט אַ ברכה דעמאָלט, װען די געסט זײַנען שױן געװען אַף יענער זײַט שװעל. און צו דער טאָכטער האָט זי אַ זאָג געטאָן:

― מעגסט זיך שױן טאָכטער, געזעגענען מיטן ייִדישן טעאַטער. דו װעסט דאָס באַ מיר נישט אָנקוקן מער, כּל־זמן איך ליג נאָך נישט אַפֿן בית־עולם!…

דעם גרעסטן חלק װאָלט געכאַפּט פֿון איר דער מאַן (לאה די חזנטע, אַז זי װערט אין כּעס, איז געפֿערלעך! ). איז אָבער דעם חזנס גליק געװען, װאָס די תּלמידים זײַנען שױן געזעסן אַרום טיש באַ די אָפֿענע ספֿרים. ישׂראלי דער חזן האָט, אײגנטלעך, אַלײן אױך געפֿילט זיך עפּעס נישט אַזױ פֿױגלדיק נאָך דעם דאָזיקן געשפּרעך פֿון די נישט־געבעטענע געסט. נאָר ער האָט זיך אָנגענומען מיט האַרץ, געמאַכט כּלומרשט אַ פֿרײלעך פּנים, געריבן אַ האַנט אָן אַ האַנט און אױסגעצױגן מיט אַ ניגון פֿון דער גמרא:

― געדענקט־זשע, קינדערלעך, נאָכאַמאָל, למשל, װי האַלטן מיר? יאָ־אָ־אָ…

קאַפּיטל פֿופֿצן

אַ נײַער פּאַרשױן ― האָצמאַך

באַ בעני ראַפֿאַלאָװיטשן אין גרױסן ברײטן הױף איז פֿרײלעך. די סטאָדאָלע, װאָס מע שפּילט דאָרט ייִדיש טעאַטער, איז קײנמאָל נישט געשלאָסן, נישט באַטאָג, נישט באַנאַכט. קומט דער פֿרימאָרגן ― הײבט זיך אָן דאָרטן אַ לעבן. מענטשן ― אױף און אָפּ. דער אַרײַן, דער אַרױס, סטאָליערס מאַכן צורעכט די בענק, פֿאַרבערס מאָלן דעקאָראַציעס. טרעגערס טראָגן קאַסטנס, ברענגען האָלץ, שלעפּן ברעטער. מע הערט נישט אױף צו קלאַפּן מיט האַמערס, שלאָגן טשװעקעס, דרײען שטריק, און שטענדיק איז דאָרטן קולות, געשרײען, געפּילדערן.

אָפֿטער און העכער פֿון אַלע אַנדערע קולות און פֿון אַלע געשרײען הערט זיך אײן קול, אײן געשרײ: „האָצמאַך!“.

― האָצמאַך, דער רוח זאָל דיך נעמען!

― האָצמאַך, די אױגן זײַנען דיר אַרױס?

― האָצמאַך, ריר זיך!

― האָצמאַך, האַלט! האָצמאַך, שטײ! האָצמאַך, לױף! האָצמאַך! האָצמאַך! האָצמאַך!

„װער איז אָט דער האָצמאַך?“ ― טראַכט זיך בעני ראַפֿאַלאָװיטשעס זונדל, לײבל, און אײדער ער דאַרף גײן אין חדר אַרײַן, כאַפּט ער פֿריִער אַ קוק אַרײַן אין דער סטאָדאָלע. לײבל װײסט שױן, װער דער האָצמאַך איז.

אַ הױכער, אַ דאַרער, אַ קרענקלעכער, אַ הוסטנדיקער, מיט אַ קורצן אָטעם, מיט אַ װײַס געשטופּלט פּנים, מיט אַ שפּיצעדיקער נאָז, מיט אַ שפּיציקן קאָפּ, מיט שפּיציקע אױערן, און אױגן אױך שפּיציקע, הונגעריקע, שטעכנדיקע, שאַרפֿע אױגן ― אָט דאָס איז דער פּאַרשױן…

זײַן נאָמען, אײגנטלעך, איז האָלצמאַן. נאָר דער דירעקטאָר פֿונעם טעאַטער, אַלבערט שטשופּאַק, האָט אים פֿונעם ערשטן טאָג געקרױנט מיטן נאָמען „האָצמאַך“ ― און אַזױ איז ער פֿאַרבליבן, עד היום הזה. לײבלען איז אָט דער האָצמאַך געפֿעלן געװאָרן פֿון דער ערשטער מינוט, װאָס זײ האָבן זיך באַקענט, און באַקענט האָבן זײ זיך דװקא אָן פֿאָרשטעלענישן, אָן צערעמאָניעס און אָן חכמות. אַזױ איז געװען די מעשׂה.

האָצמאַך האָט דערזען לײבלען אײנמאָל שטײן באַ דער טיר פֿון דער סטאָדאָלע, האָט ער פֿונדערװײַטן געמאַכט מיט אים אַ שמועס:

― יאָלד! װאָס טוסטו דאָ?

― גאָרנישט.

― װעמען דאַרפֿסטו?

― קײנעם נישט.

― װער ביסטו?

― בעני ראַפֿאַלאָװיטשעס זון.

― װאָס זשע שטײסטו, װי אַ קבצנס אַ ייִנגל, באַ דער טיר? קום אַהערצו, בחורל! פּאַפּיראָסן רײכערסטו שױן? צי נאָך נישט?

― נאָך נישט.

― אָבער דײַן טאַטע רײכערט? דײַנע ברידער רײכערן, אַ רוח אין זײער טאַטן אַרײַן? נו, קאָנסטו דאָך מיר ברענגען פּאַפּיראָסן.

אַפֿן אַנדערן טאָג האָט אים לײבל, אַ פֿאַרסאַפּעטער, אַ פֿאַרשװיצטער, אַ רױטער, געבראַכט צו טראָגן פֿולע קעשענע מיט פּאַפּיראָסן, אַרומגעקוקט זיך בעת־מעשׂה אַף אַלע זײַטן. האָצמאַך האָט די אױסגעשאָטענע פּאַפּיראָסן גיך מיט זײַנע דינע שפּיציקע פֿינגער צונױפֿגעשאַרט און אַרײַנגעלײגט צו זיך אין קעשענע, נישט חלילה װי אַ גנבֿה, נאָר װי אַ מתּנה פֿון אַ גוטן באַקאַנטן, זיך נישט פֿאַרקרימט און אַפֿילו נישט געזאָגט קײן דאַנק, פֿאַררױכערט, פֿאַרצױגן זיך, אַרױסגעלאָזט דורך דער שפּיציקער נאָז אַ דין רײכל, פֿאַרהוסט זיך און אַ זאָג געטאָן:

― װער רײכערט באַ אײַך אַזעלכע יום־טובֿדיקע פּאַפּיראָסן?

― מײַן עלטערער ברודער, ― ענטפֿערט אים לײבל שטיל, קױם װאָס מע הערט.

― אַ רוח אין דײַן עלטערן ברודערס טאַטן אַרײַן, ער װײסט, װאָס מע דאַרף רײכערן! ― ענטפֿערט אים האָצמאַך דװקא הױך אױף אַ קול. ― זאָג נאָר, מײַן טײַערער שפּילפֿױגל, װאָס עסט מען באַ אײַך אַ שטײגער, אַז עס קומט אינדערפֿרי צו דער קאַװע?

― װאָס מען עסט? װי אַמאָל. אַמאָל עסט מען פּוטער, קעז, אַמאָל אײער, קיכלעך, פּוטערגעבעקס…

― אָט־אָט־אָט, שלאָגט אים איבער האָצמאַך, ― דאָס מײנט דער פּסוק! ברענג, חכם, אַ פּאָר פּוטערגעבעקסלעך, נאָר פֿרישע. דו הערסט, װאָס מע רעדט צו דיר? פֿרישע!

דאָס װאָרט „פֿרישע“ שרײַט אױס האָצמאַך אַזױ הױך, אַז לײבל װערט אַ פֿאַרציטערטער.ער האָט מורא, מע זאָל נישט דערהערן.

פֿונדעסטװעגן האָט ער אים געפֿאָלגט און דעם צװײטן פֿרימאָרגן געבראַכט צו טראָגן אין קעשענע אַ פּאָר פֿרישע פּוטערגעבעקסלעך, געציטערט, מע זאָל נישט חלילה דערשמעקן… און אײדער ער האָט זיך אַרומגעקוקט ,האָט זײ דער הונגעריקער האָצמאַך שױן דורכגעלאָזט דורכן דינעם האַלדז און גיך אײַנגעשלונגען.

― פּילן! ― האָט אים האָצמאַך אַ זאָג געטאָן און באַלעקט זיך, װי אַ קאַץ נאָך אָנבײַסן, פֿאַררױכערענדיק אַ פּאַפּיראָס פֿון לײבלס ברודערס פּאַפּיראָסן, װאָס זײַנען אים אַזױ געפֿעלן, אַז ער האָט זיך געהײסן ברענגען נאָך.

און לײבל ברענגט אים נאָך און נאָך, און האָט דערפֿאַר אַ פֿרײַען צוטריט אין טעאַטער נישט נאָר באַנאַכט, בשעת שפּילן, נאָר אױך באַטאָג, בעת פּראָבעס, רעפּעטיציעס מאַכן, און אַפֿילו אַהינצו, אַף יענער זײַט פֿאָרהאַנג, הינטער די קוליסן, װוּהין לײבלס נשמה האָט זיך געריסן די גאַנצע צײַט, געװאָלט זען, װאָס טוט זיך דאָרטן?

און ― אַך װאָס לײבל האָט דאָרט געזען! גאָר־גאָר אַ באַזונדערע װעלט. אַ װעלט, װוּ מענטשן טוען זיך איבער, פֿאַרשטעלן זיך, שמירן זיך אָן און פֿאַרבן זיך צו און גײען אַרױס פֿון דאָרטן לצים, שדים, רוחות און מלאָכים. און אַ לעבן איז דאָרטן װי אין גן־עדן, שטענדיק לעבעדיק, פֿרײלעך. דער זינגט, דער טאַנצט, דער שטופּט אָן פֿולע באַקן, דער טרינקט פֿון אַ פֿלעשל ― בול־בול־בול, און דער רױכערט אַ פּאַפּיראָס שטילערהײט, זיצנדיק אַף אַלע פֿיר אין אַ װינקעלע, דער דירעקטאָר זאָל נישט דערזען װי פֿאַר אַ מלאך־המות, און אַלע לאַכן פֿון אים, מאַכן פֿון אים חוזק, שטעלן און באַגראָבן אין דער ערד… אַ בײזער דירעקטאָר! אַלע ציטערן פֿאַר אים, אים אַרױס אַ צונג אונטער די פּלײצעס און קרימען אים איבער, װי ער גײט און װי ער שטײט, און װי ער זיצט, און װי ער רעדט, און װי ער בלישטשעט מיט די בריליאַנטן ― מזיקים!

בעסער פֿון אַלעמען מאַכט אים נאָך האָצמאַך. ער מאַכט נאָך יעדן אײנציקן אַזױ קונציק, אַז מען קאָן בלײַבן פֿון אים אָן אַ בױך לאַכנדיק. אַ פֿרײלעכע בריאה אָט דער האָצמאַך! לײבל פֿאַרשטײט נישט, פֿון װאַנען נעמט זיך צו אָט דעם מענטשן אַזױפֿיל פֿרײלעכקײט? דאַכט זיך, אַז קײנער האָרעװעט נישט אַזױפֿיל, קײנער װערט נישט אַזױ אױסגעריסן, קײנער הונגערט נישט אַזױפֿיל, קײנער הוסט נישט אַזױפֿיל און קײנער כאַפּט נישט אַזױפֿיל פּעטש, קלעפּ און סטוסאַקעס פֿון יעדן באַזונדער, װי האָצמאַך, און קײנער איז נישט אַזױ אױפֿגעלײגט שטענדיק אַף צו לאַכן, װי אָט דער האָצמאַך. אָט ערשט האָט אים, דאַכט זיך, דער דירעקטאָר אָנגעכאַפּט פֿאַרן קאָלנער און אַרױסגעװאָרפֿן פֿון גאַרדעראָב: „האָצמאַך, דער רוח זאָל דיך נעמען!“. און אָט שטײט ער שױן אונטערן דירעקטאָרס פּלײצעס אַ ביסעלע אײַנגעבױגן, דאָס קעפּעלע אַף אַ זײַט, די ליפּעלעך צונױפֿגענומען ,און אַ קוק טאָן אַף אים פֿון פֿאָרנט, װעט איר דערזען אַ מגושמדיק פּנים מיט קלײנע אײגעלעך ― אַלבערט שטשופּאַק מיט די בײנער!

נו, װיִאַזױ האָט מען פֿײַנט אַזאַ מענטשן?

קאַפּיטל זעכצן

האָצמאַך שרײַבט אַ בריװ

― האַר נאָר, דו, פּאַנסקיצאַפּ! דו לערנסט דאָך אין חדר, קערסטו דאָך אַװדאי גוט שרײַבן? ברענג נאָר אַרײַן אַהערצו אַ טינט און פֿעדער, אַ בײגעלע פּאַפּיר מיט אַ קאָנװערט… און אַ מאַרקע פֿאַר זיבן קאָפּיקעס!

אַזױ האָט זיך אָנגערופֿן האָצמאַך צו זײַן יונגן גוטן פֿרײַנט לײבל אײנמאָל אין אַ שײנעם פֿרימאָרגן, פּוצנדיק די שטיװל פֿאַר אַלע אַקטיאָרן אין טעאַטער.

אין עטלעכע מינוט אַרום זײַנען די אַלע אױסגערעכנטע זאַכן געװען אין דער סטאָדאָלע, דאָס הײסט אין טעאַטער, אַף יענער זײַט פֿאָרהאַנג, הינטער די קוליסן.

אַף אַן איבערגעקערטן קאַסטן באַ אַ דרײַפֿוסיק טישל איז געזעסן ראַפֿאַלאָװיטשעס זונדל, לײבל, און געשריבן אַ בריװ. אַקעגן אים, אַף דער ערד, האָט זיך צעלײגט האָצמאַך מיט אַ פּאַפּיראָס אין די צײן, אָפּגעלײגט די שטיװל פּוצן אַף אַ זײַט, אונטערגעהוסט און ברײטלעך דיקטירט:

― שרײַב אַזױ, נשמה מײַנע:

ליבן טײַערן פֿעטער זלמן לעב װאָל! און צו מײַן ליבע טײַערע שװעס־

טער זלאַטקע לעב װאָל! און צו אַלע מײַנע ליבע און געטרײַע פֿרײַנט

לעבט װאָל!“

― פֿאַרטיק, ליובעניו? פֿאָר װײַטער:

בין, ברוך־השם, פֿאָלקאָם געזונט, װי איך װינטש אײַך פֿון טיפֿן האַרצן

אימער און שטענדיק, צו יעדער צײַט פֿון אײַך צו הערן ― אָמן“.

― האָסטו געשטעלט, קאָטעקל, דאָס װאָרט אָמן? האָב איך דיך ליב. שרײַב װײַטער:

טער, אַז מיר געפֿינען זיך אין בעסאַראַביע, אַ לאַנד פֿון פּאַפּעשױעס,

מאַמעליגע און גראָבע װײַבער. און מיר שפּילן אַלע נאַכט טעאַטער, און איך קום דיר צו מעלדן, אַז איך שפּיל שױן די ערשטע ראָלעס און

פֿון נאָך יום־טובֿ הײבן מיר אָן צו אַרבעטן אַף מאַרקעס, חלקים

הײסט עס, דערװײַל אַרבעט איך אַף גאַזש, דאָס הײסט, איך באַקום

אַף דער װאָך, דאָס הײסט, אַלע װאָך קריג איך באַצאָלט. נישט אַזױ־

פֿיל, אַז דער קאָפּ זאָל האַרט װערן, גאָר דאַנקען גאָט, אַבי נישט גע־

אַרבעט אומזיסט. איך װײס, אַז לױט מײַן אַרבעט בין איך װערט

אַ סך מער, און װאָלט אפֿשר באַקומען מער, איז פֿאַראַן באַ אונדז

אײנער אַ ממזר, שלום־מאיר רופֿט מען אים, אַ שלום־מאיר פֿון גאָט,

ער װאָלט דיר געמעגט זײַן די כּפּרה פֿאַר דיר און פֿאַר מיר און פֿאַר

זלאַטקען. דאָס איז אַ הונט, װאָס עסט אַלײן מכּות און לאָזט דעם

אַנדערן אױך נישט. און איך שיק דיך אַ דרײַערל, און איך בעט דיך,

מײַן ליבע מוטער, זאָלסט קײן פֿאַראיבל נישט האָבן, װאָס נישט קײן

דרײַ הונדערט. דאָס איז אינגאַנצן, װאָס איך פֿאַרמאָג, און מאַך דיר

עפּעס אַף יום־טובֿ, װאָס דו דאַרפֿסט, און זלאַטקען שיך זאָלסטו קױפֿן

למען השם, גאָר אָן אַ שום תּירוץ, און זאָלסט זאָגן דעם פֿעטער זלמן,

לאָז ער מיר נישט דרײען אַ מוח װעגן פּריזיװ, איך האָב אים אין

דער ערד! איך בין שױן מיטן פּריזיװ באַװאָרנט פֿון לאַנג. דאָס האָב

איך אים צו פֿאַרדאַנקען, דעם פֿעטער זלמענען טאַקע… און איך בעט

דיך, מײַן ליבע מוטער, אַז דו װעסט שרײַבן אַ בריװ, זאָל מיר אלי

דער מלמד פֿאַר אײנװעגס שרײַבן, װען האָב איך יאָרצײַט. פֿאַראַיאָרן

איז אױסגעקומען אַקוראַט דעם דריטן טאָג חול־המועד סוכּות. און

שרײַב מיר, צי ביסטו נאָך אַף דער אַלטער שטעלע, און למען השם

זלאַטקען שיך, און מער קײן נײַעס האָב איך דיר נישט װאָס צו

שרײַבן, און זײַ געזונט, מײַן ליבע מוטער. פֿון מיר דײַן זון, װאָס

װינטשט דיר פֿיל גוטס און גליק אַף אימער און שטענדיק צו יעדער

צײַט פֿון דיר צו הערן ― אָמן“.

― איצט, פּעמפּיק, לאָז מיך, געב אַהער די פֿעדער, װעל איך לײגן דעם טאַטן.

און האָצמאַך האָט פֿאַרקאַטשעט אַן אַרבל פֿון דער רעכטער האַנט ביזן עלנבױגן און האָט זיך גענומען צו דער אַרבעט, און האָט אַװעקגעשטעלט עטלעכע קאָטשערעס מיט עטלעכע לאָפּעטעס, און האָט אַ פֿרעג געטאָן באַ זײַן קאָרעספּאָנדענט, באַ לײבלען:

― מאַכט דאָס נישט הערש בער האָלצמאַן?

לײבל האָט זיך שטאַרק אײַנגעקוקט אין די דאָזיקע העראָגליפֿן און האָט לאַנג געזוכט און האָט נישט געקאָנט געפֿינען נישט קײן הערש, נישט קײן בער און נישט קײן שום אַנדער חיה.

― מײַן טײַערער פּיפּערנאָטער! װאָס קוקסטו זיך אַזױ צו? ― האָט זיך אָנגערופֿן האָצמאַך צו זײַן יונגן פֿרײַנט, צו לײבלען, און גענומען זיך צוריק צו דער פֿריִערדיקער אַרבעט ― די שטיװל פּוצן. ― װי איך זע איז, אַפּנים, דיר געפֿעלן מײַן האַנטשריפֿט? דאָס האָב איך מיך אַלײן אױסגעלערנט, נאַרעלע. אַלײן פֿון מײַן קאָפּ. אַלצדינג, װאָס איך קאָן, איז אַלײן פֿון זיך. מיר זאָגן אַלע, אַז איך װאָלט געהאַט זײער אַ שײנע האַנט צום שרײַבן, װע מע זאָל נאָר מיך געװען לערנען. נאָר װוּ? אַז איך בין אַזױ יונג געבליבן אַ יתום, און מײַן מאַמע האָט זיך געשטעלט דינען, און מיך האָט צוגענומען דער פֿעטער זלמן צו זיך צו דער אַרבעט. ער איז אַ שנײַדער, אַ לאַטוטניק, אַ װיסטע קאַליקע, נאָר שלאָגן שלאָגט ער זיך דװקא װי אַ גוטער בעל־מלאָכה. האָט ער מיר אײנמאָל, באַם טיש זיצנדיק, געגעבן אָנצוהערעניש מיט אַ פּרעסל גלײַך אין האַרצן אַרײַן. הוסט איך דאָס פֿון דעמאָלט אָן… האָט מיך די מאַמע אָפּגענומען פֿונעם פֿעטער דעם רוצח און אַװעקגעגעבן מיך צו אַן אַנדער קאַליקע. האָב איך אָבער נישט געקאָנט זיצן באַ דער אַרבעט איבערן פּרעסל, װאָס דער פֿעטער האָט מיך מכבד געװען. איז זיך מישבֿ די מאַמע און באַשטעלט מיך גאָר פֿאַר אַ באַהעלפֿער באַ אַ דרדקי־מלמד, װאַשן קלײנע קינדערלעך, זאָגן מיט זײ מודה־אַני, טראָגן זײ דעם אָנבײַסן אין חדר אַרײַן. מילא, טראָגן אָנבײַסנס איז דװקא נישקשה פֿון אַ שטיקל אַרבעט: מע קאָן כאַפּן אַ נאַש, אַ לעק, אַ שמעק. איז אָבער דער חסרון, װאָס מע דאַרף זיך מטריח זײַן טראָגן די קינדער אַף די פּלײצעס, אַז ס'אַ אַ בלאָטע, װי זשע נעמט מען דערצו כּוח? העלפֿט גאָט, עס פֿאָרט אַראָפּ אין אונדזער שטאָט אַ ייִדיש טעאַטער. ייִדיש טעאַטער ― סטײַטש? די גאַנצע װעלט לױפֿט אין טעאַטער, און איך װעל זיצן אין דער הײם? כאַפּ איך מיך אַרײַן אַהינצו מסתּמא אַזױ, אָן אַ בילעט. דאַרף זיך טרעפֿן אַף מײַן גליק, אַז דער דירעקטאָר, שטשופּאַק טאַקע, פֿאַרגלוסט זיך דורכגײן די בענק, הײסט עס, קאָנטראָלירן די בילעטן. כאַפּט ער מיך מסתּמא און דרײט מיר אָן גאַנץ גוט אַן אױער און װאַרפֿט מיר אַרױס אין דרױסן. װאָלט דאָס אפֿשר נאָך נישט געװען אַזאַ געװאַלד, װען ער זאָל נישט אַראָפּרײַסן באַ מיר דאָס היטל. װי אַזױ קאָן איך קומען אַהײם אָן אַ היטל? די מאַמע װעט דערצײלן דעם פֿעטער, װעט מיך דער גזלן טײטן! האָב איך אָפּגעװאַרט גאַנץ פֿײַן אין דרױסן אַפֿן פֿראָסט, ביז דער עולם איז זיך צעגאַנגען אַהײם, בין איך צוגעפֿאַלן צום דירעקטאָר, צו שטשופּאַק הײסט עס, געװײנט, געחלשט, געקושט אים די הענט, ער זאָל מיר אָפּגעבן דאָס היטל, דערצײלט אים דעם גאַנצן אמת, אַז איך בין סך־הכּל אַ ייִנגל אַ יתום און האָב אַ פֿעטער אַ רוצח… הערט ער מיך אױס, שטשופּאַק הײסט עס, באַטראַכט מיך פֿון קאָפּ ביז די פֿיס מיט זײַנע קלײנע אײגעלעך, זײ זאָלן אים אַרױס אַף יענער זײַט, און מאַכט צו מיר: „ביסט אַ יתום, זאָגט ער, און האָסט נישט װוּ צו זײַן? אפֿשר װאָלטסטו, זאָגט ער, אַרײַנגעטראָטן צו מיר אין טעאַטער? איך װעל דיך מאַכן, זאָגט ער, פֿאַר אַן אַקטיאָר“…

קאַפּיטל זיבעצן

חידושים, װי מע װערט אַ קאָמיקער

האָצמאַך האָט זיך פֿאַרהוסט. ער רײַסט איבער אַף אַ װײַלע דאָס שטיװל פּוצן, פֿאַררײכערט אַ פּאַפּיראָס, פֿאַרציט זיך עטלעכע מאָל און נעמט זיך דערצײלן װײַטער פֿאַר זײַן יונגן פֿרײַנט חידושים, װי אַזױ ער איז געװאָרן אַן אַקטיאָר.

― מײנסט אַװדאי, חכם בלילה, אַז די מאַמע איז געװען צופֿרידן, װאָס איך האָב באַקומען אַזאַ שטעלע? עס הײבט זיך גאָר נישט אָן, און נישט אַזױ די מאַמע, װי דער פֿעטער זלמן. „פֿאָרט ער אַװעק מיט די אַקטיאָרן ,אַזױ הערט ער אױף צו זאָגן קדיש, אָט דער גנבֿ!“… אַזױ האָט דער פֿעטער געװאָלט אײַנרעדן דער מאַמע. נאָר װער מיר פֿעטער? װאָס מיר קדיש אַז איך בין פּלוצעם אַזױ געהױכט געװאָרן? מאָל דיר, קײן האָניק האָב איך די ערשטע צײַט נישט געלעקט. שטשופּאַק האָט גענומען לערנען מיט מיר בלק גאָר אַף אַן אַנדער מין אופֿן. קודם האָט ער מיר מכבד געװען מיט עטלעכע כּפֿול־שמונהדיקע פּעטש פֿאַר די שטיװל פּוצן. „אָט אַזױ, זאָגט ער, פּוצט מען שטיװל?“ און נעמט אַװעק באַ מיר דאָס בערשטל פֿון די הענט און װײַזט מיר, װי אַזױ אַ שטיװל האָט ליב, מען זאָל אים פּוצן. נאָכדעם האָט ער גענומען מיך טרײַבן, װי אַ גוטן הונט ,שאַפֿן מיט מיר אַזעלכע גענג, װאָס מע באַדאַרף האָבן אַ קאָפּ פֿון אַ מיניסטער, מע זאָל אומעטום קאָנען זײַן און אַלצדינג קאָנען טאָן. און טאָמער עפּעס נישט אַזױ, איז באַלד געפּאַטשט. אָט אַזאַ טבֿע האָט דער דאָזיקער ייִד, די הענטלעך זאָלן אים אָפּדאַרן! עס גײט אַװעק אַ חודש און צװײ און דרײַ און פֿיר ― איך קוק נישט אָן די בינע. געװאַלד, װאָס װעט זײַן דער תּכלית דערױף האָב איך מיך מפֿקיר געװען?… פֿרעגן אים, װען װעל איך מיך זען מיט דער בינע ― האָב איך מורא פֿאַר פּעטש. קלאָגן זיך פֿאַר די אַקטיאָרן, איז דאָ אַ ממזר שלום־מאיר, װאָס טראָגט אים אָפּ אַלצדינג אין די אױערן אַרײַן, אַ כאָליערע זאָל קומען אַף זײ בײדע! בקיצור, עס העלפֿט נישט, מע מוז אַ ביסל צודאַרן, אײַנגעדאַרט זאָל ער װערן, שטשו־פּאַקן מײן איך דאָס! איך װאַרט אַ יאָר, איך װאַרט צװײ ― איך האָב מיך אָבער דערװאַרט. עס האָט זיך געטראָפֿן אַ מעשׂה. ס'איז געשען אַ נס מן השמים.

און האָצמאַך פֿאַרהוסט זיך אַף לאַנג און שילט דעם הוסט מיט טױטע קללות: ,,אַ כאָליערע זאָל קומען אַף מײַן הוסט! אַ מיתה־משונה! אַ פּאָהיבעל!“…

אָפּגעפֿאָרט זיך מיטן הוסט און מיט די קללות, אָטעמט ער אָפּ, פֿאַרציט זיך נאָך עטלעכע מאָל מיטן פּאַפּיראָס, נעמט זיך צו די בערשטלעך און דערצײלט װײַטער.

― געװען באַ אונדז אײנער אַן אַקטיאָר, אַ ליובאָװניק, אוכװאַ־טעװקער האָט מען אים גערופֿן, אַ טײַערער, אַ זעלטענער ליובאָװניק, געשפּילט די שטאַרקסטע ראָלעס און אַ שאַרלאַטאַן ― הגדול חגבור והנורא! אַ יונגאַטש געװען אַ שײנער, אַ געזונטער, מיט פּלײצעס, מיט בײנער. אַ געמבע האָט ער געהאַט אַן אײַזערנע, אַן אמתע גאָרגל־שטימע. און אַ צינגל האָט דאָס געהאַט. און דײַטש האָט דאָס גערעדט ― שױן אײנמאָל אַ ליובאָװניק! װאָס טוט גאָט? נעמט מסתּמא אָט דער אוכװאַטקעװער און לײגט זיך אַװעק אַף קאַטאָװעס קראַנק און כאַפּט אַ שטאַרב אַװעק שױן דװקא אַף דעם רעכטן אמת. מילא געשטאָרבן ― געשטאָרבן. ברוך דײן אמת. װאָס זשע טוט מען אָבער אָן אַ ליובאָװניק? אַפֿישן זײַנען שױן אױסגעקלעפּט, די קאַסע לײזט געלט, מע רײַסט בילעטן טאַקע נאָר װי אַף צולהכעיס. מײַן שטשופּאַק ― אָט־אָט נעמט ער אײַן אַ מיתה־משונה. „האָצמאַך, ― מאַכט ער צו מיר, ― װעסט קאָנען שפּילן אַ ליובאָװניק?“ ― „אַך, זאָג איך, פֿאַרװאָס נישט?“, און האָב גענומען אײַנשטודירן מײַן ראָלע. געשפּילט האָט מען זײער אַן ערנסט שטיק: „דאָראַ, אָדער דער נײַער בעטלער פֿון שעקספּיר, אױסגעבעסערט און אױפֿגעפֿירט פֿון מיר, אַלבערט שטשופּאַק“. אַזױ טאַקע איז געשטאַנען אַף די אַפֿישן! אַז ס'איז געקומען צו שפּילן, האָט מען מיך גאַנץ פֿײַן פֿאַרגרימירט און אַרױסגעלאָזט אַף דער בינע אַלס ליובאָװניק, אַן אױסגעצװאָגענעם, אַן אױסגעפּוצטן „רודאָלף“, מיט אָנגעפֿאַרבטע בעקלעך און מיט שװאַרצע װאָנצעלעך, און אַ פּידזשאַק האָט מען מיר אָנגעטאָן אַ נײַעם, און הױזן נײַע, שטיװל אַ פּאָר, גאַנצע שטיװל, ― איך זאָג דיר אַ „רודאָלף“, אַף מיר אַזאַ יאָר! און װאָס זאָל איך דיר לאַנג ברײַען, מײַן טײַערער שפּילפֿױגל? װײס דער רוח דאָס פּובליקום! פֿון דער ערשטער מינוט, װאָס איך האָב מיך באַװיזן אַף דער סצענע, איך האָב נאָך קײן מױל נישט אױפֿגעעפֿנט, ― אַז מע האָט אָנגעהױבן צו לאַכן, לאַכט מען נאָך! און װער שמועסט, אַז איך בין צוגעגאַנגען צו דער פּרימאַדאָנע, צו דאָרען הײסט עס, און האָב אָנגעהױבן װאַרפֿן אַ קאַנטשיק, דאָס הײסט שפּילן מײַן ראָלע, אָנגענומען זי פֿאַר אַ האַנט און אַ זאָג געטאָן צו איר אַף טיף־דײַטש, פּונקט װי אוכװאַטעװקער עליו־האַשאָלעכץ: „אָ! ליעבעס קינד! מיר מוזן הײַ־ראַטען, דען נאָך דער האָכצײַט איז די ליעבע פֿיעל שטאַרקער אַלס פֿאַר דער האָכצײַט!“… איז געװאָרן אַן אײַנלײגעניש אפֿשר אַף אַ האַלבער שעה, איך האָב געמײנט, מע װעט צעטראָגן דאָס טעאַטער! װאָס שטאַרקער איך האָב געשפּילט מײַן ראָלע, אַלץ גרעסער איז געװען דאָס געלעכטער. טאַקע נאָר דער שלאַק האָט זיך אין זײ אַרײַנגעכאַפּט!… בקיצור, קױם דערלעבט, דער פֿאָרהאַנג האָט געגעבן אַ פֿאַל אַרונטער, האָב איך מיך, אָ פֿאַרשװיצטער, געלאָזט גײן װוּ די אױגן טראָגן, קױם געפּלאָנטעט מיט די פֿיס, נישט געזען פֿאַר זיך די װעלט, נאָר דערפֿילט האָב איך, אַז איך בין באַ שטשופּאַקן אין די הענט, און דערהערט אַז עס פֿליִען פּעטש, װי האָלץ: „ממזר! פֿאַרװאָס האָסטו מיר נישט געזאָגט פֿריִער, אַז דו ביסט אַ קאָמיקער?!“… זאָל איך אַזױ װיסן פֿון אים, און ער זאָל אַזױ װיסן פֿון זײַנע דריטהאַלבן װײַבער, רבונו־של־עולם, אױב איך האָב אַפֿילו גאָר אָנגעהױבן צו װיסן, װאָס דאָס הײסט ― אַ קאָמיקער! און אָט אַזױ איז באַ מיר פֿון דעמאָלט אָן אַװעק אַ גאַנג, און איך האָב אָנגעהױבן צו װאַרפֿן לאַנטשיקעס, דאָס הײסט, איך האָב אָנגעהױבן צו שפּילן די גרעסטע קאָמישע ראָלעס, פֿריִער „שמענדריק“, דערנאָך „צינגיטאַנג“, דערנאָך „קוני לעמל“, דערנאָך נח דער שיכּור אין „דודס פֿידעלע“; און אַפֿילו „פּפּוס“ פֿון „ברכּוכבֿא“ אױך. און אַפֿילו דעם טעם פֿון „זעליקל מנגן“ אין לאַ־טײַנערס בלימעלע האָב איך אױך שױן אַמאָל פֿאַרזוכט. איך, אַז איך גיב מיך נאָר אַ שטעל אַװעק מיט אַ מזל־טובֿ: „חתן־כּלה, מזל־טובֿ! אָט װעל איך אײַך מאַכן אַן איבערראַשעכץ, אַן אינקװיזיציע, אַ קאָמפּערדריצע, דאָלעלע־לעמאָלע! סילעלע־לעמאָלע!“ ― פֿאַלט מען אַף די בײַכער און מע שטאַרבט אַװעק!… און װער שמועסט, אַז איך טרעט אַרױס אין אַ צעריסענער קאַפּאָטע און טאַנץ אַ „חסידל“:

יאַך בין מיר אַ חסידל, אַ לוסטיקע בריאה, יאַך בין מיר אַ חסידל, גאָר אָן אַ פּניה; יאַך בין מיר אַ חסידל, אַ חסידאַק ― און איך זינג מיר: האָפּ־טשיק־טשאַק! ―

דעמאָלט װערט דאָס גאַנצע טעאַטער פֿאַר מיר די כּפּרה. איך באַדאַרף מיך פֿאַר אַזאַ װעװריק, װי דו, נישט אַרױסשטעלן. נאָר איך מעג מיך באַרימען, אַז האָצמאַך האָט דאַנקען גאָט, אַ נאָמען. דער חסרון נאָר, װאָס מע לאָזט מיך נישט אַלע נאַכט אַף דער בינע. און װער מײנסטו? שטשופּאַק! אַ ביטערער יונג, פֿאַרכאַפּט זאָל ער װערן! ער גיט נישט קײן ראָלן, געבן זאָל אים גאָט קרענק אַף אַ גאַנצן װינטער! די בעסטע ראָלן נעמט ער זיך, װאָרעם טאָמער פּאַטשט מען בראַװאָ חלילה עמעצן אַנדערש, נישט אים, באַקומט ער די נכפּה. אָט אַזאַ פּרא־אָדם איז דאָס… אַזױ לאַנג קרענקט ער, װי לאַנג איך װאָלט אים געפּוצט שטיװל! נאָר האָב קײן מורא נישט ― ס'איז אַלצדינג ביז אַ צײַט. אם־ירצה־השם נאָך יום־טובֿ מאַכן מיר אַלע אַקטיאָרן יד־אַחת ― אַרבעטן אַף מאַרקעס, חלקים הײסט עס. אלא נישט ― שלאָגן מיר מיט אים כּפּרות און מאַכן אַלײן אַ באַזונדערע קאָמפּאַניע. מיר װאָלטן שױן לאַנג דאָס געטאָן, װען נישט אָט דער ממזר שלום־מאיר, אַ כאָליערע ― טפֿו!…

אַזױ לאָזט אױס האָצמאַך זײַן ביאָגראַפֿיע מיט אַ שפּײַ אַפֿן בערשטל און נעמט זיך רײַבן די שטיװל מיט אַלע כּוחות.

קאַפּיטל אַכצן

לײבל באַװײַזט, װאָס ער קען

לײבלען איז האָצמאַכס ביאָגראַפֿיע אָן אַן ערך געפֿעלן, און נישט נאָר האָצמאַכס ביאָגראַפֿיע אַלײן, נאָר אַלצדינג, װאָס ער האָט דאָ דורך דער גאַנצער צײַט געזען און געהערט, און אַלץ, װאָס האָט אַ שײַכות צום טעאַטער, איז בײַ אונדזער יונגן העלד געװען טײַער און הײליק.

געזען זיך מיט האָצמאַכן האָט אונדזער יונגער העלד גאַנץ אָפֿטלעך, עטלעכע מאָל אַ טאָג. געקומען פֿון חדר אַהײם עסן, איז לײבלס אַרבעט געװען קודם געבן אַ קוק אַרײַן אין דער סטאָדאָלע, װאָס הערט זיך דאָרטן. אױפֿגעשטאַנען גאַנץ פֿרי ― אַרײַנגעכאַפּט זיך אין דער סטאָדאָלע און געבראַכט צו טראָגן האָצמאַכן עפּעס אַף צו קײַען. און האָצמאַך געפֿינט זיך דאָך אין דער סטאָדאָלע שטענדיק. דאָרט לעבט ער, דאָרט שלאָפֿט ער.

― אַ טעאַטער טאָר מען נישט לאָזן אַלײן. אין אַ טעאַטער באַדאַרף זיך תּמיד עמעצער געפֿינען. אַ קלײניקײט ― דעקאָראַציעס, קאָסטיומען, פּאַרוקן! און אױסער מיר װעט דאָך שטשופּאַק זײַן פֿאַרמעגן נישט געטרױען קײנעם.

אַזױ באַרימט זיך האָצמאַך פֿאַר זײַן יונגן פֿרײַנט, פֿאַר לײבלען, און װאָס װײַטער װערט די גוטפֿרײַנדשאַפֿט פֿון די צװײ אַלץ נענטער און שטאַרקער. האָצמאַך האָט געפֿונען פֿאַר װעמען אַ ביסל אױסרײדן זיך, אױסצוגיסן זײַן ביטער האַרץ. אים איז געפֿעלן אָט דער דאָזיקער „פּעמפּיק“ (לײבל) מיט זײַנע שײנע, מילדע, גוטע, ערנסטע אױגן. אױסער דעם, װאָס ער טראָגט אים אונטער אַלעמאָל גוטע זאַכן פֿונעם טיש און האַלט אים אױס מיט פּאַפּיראָסן.

― שװער און ביטער, מײַן טײַערער שפּילפֿױגל, ― אַזױ באַקלאָגט זיך האָצמאַך פֿאַר זײַן יונגן פֿרײַנט, ― קומט אָן דאָס שטיקל ברױט, אַז מע באַדאַרף זײַן אַן אַקטיאָר אַ קאָמיקער באַ אָט אַזעלכע לײַט, װי שטשופּאַק, מע זאָל זײ געדיכט זײען און שיטער אױפֿגײן. אָפּגעשניטענע יאָרן האָבן מיר פֿון אָט דעם פּעזעװעניק מיט די גרױסע באַרליאַנטן, פֿאַרשטערט זאָלן זײ אים, רבונו־של־עולם, װערן!

האָצמאַך פֿאַרהוסט זיך און רעדט װײַטער:

― מאָל דיר, ער האָט פֿון אונדז אױך קאַלט און װאַרעמס, אַלע מאָנטיק און דאָנערשטיק װאַרפֿן מיר אים דעם גט פֿאַר די פֿיס און סטראַשען אים, אַז מיר װאַרפֿן אים אַװעק און מאַכן אַלײן אַ טעאַטער. און װען נישט זײַן פֿליגל־אַדיוטאַנט, אָט דער שלום־מאיר, ס'זאָל אַף אים קומען אַ שטילע קרענק, װאָלטן מיר דאָס שױן לאַנג אױסגעפֿירט. נאָר כאַפּט זײ בײדן דער װאַטע־מאַכער! אַבי איך װײס מיר מײַנס, אַז איך בין מיט גאָטס הילף אַ ייִדישער אַקטיאָר, כאָטש אַפֿילו אַ קאָמיקער.

האָצמאַך מאַכט זײער אַן ערנסטע מינע און זעט אױס נאָך מער „קאָמיקער“, װי ער איז. לײבל קוקט אַף אים מיט גרױס רעספּעקט, און האָצמאַך דער קאָמיקער רעדט װײַטער:

― אַז עס קומט, הערסטו, דער אַפֿדערנאַכט און מע טרעט נאָך אױף אַף דער בינע, אַזױ װערן פֿאַרשװוּנדן אַלע צרות מיט אַלע יסורים, װי מיטן רױך. אַף דער בינע בין איך גאָר אַן אַנדער מענטש. װאָס מיר שטשופּאַק? װער מיר שלום־מאיר? איך האָב זײ אין דער ערד מיט די בײנער! בין איך אַף דער בינע, זע איך קײנעם נישט פֿאַר מײַנע אױגן. איך זײ נאָר לעמפּלעך זע איך, און מענטשישע קעפּ זע איך, ליסענעס, קאַפּעליושן, היטעלעך, און היטלען, און װײַטער גאָרנישט. װער איז צו מיר דעמאָלט גלײַך? דײַן טאַטע מיטן גרױסן טרעלבױך! אַנו, לאָז ער מיר, כּדומה למשל נאַפּרימער, אַװעקגעבן אָט די סטאָדאָלע מיט דעם גאַנצן הױף מיט זײַן גאַנץ עשירות אַרום און אַרום, און לאָז ער מיר זאָגן, אַ שטײגער, איך זאָל אים אָפּטרעטן די בינע אַף אײן נאַכט ― פּשעפּראַשאַם פּאַנאַ!

אָט אַזױ באַרימט זיך האָצמאַך פֿאַר זײַן יונגן פֿרײַנט, פֿאַר לײבלען, און זײַן יונגער פֿרײַנט לײבל קוקט אים אין די אױגן אַרײַן און שלינגט, שלינגט איטלעכס װאָרט.

און האָצמאַך הערט נישט אױף צו באַרימען זיך:

― אָדער, אַ שטײגער כּדומה נאַפּשיקלאַד, לאָז מען מיר אָנשיטן אָט די שטאַל מיט גאָלד און צוגעבן מיר נאָך די בת־מלכּה פֿאַר אַ װײַב, איך זאָל אַװעקװאַרפֿן דאָס קאָמיקערײַ און גײן דינען ערגעץ אין אַ קלײט, אָדער באַשטעלן זיך פֿאַר אַ בעל־מלאָכה, װעל איך יענעם אָנכראַקען אַ פֿולן פּנים! הערסטו קטנער, ביסט נאָך גאָר אַ געװיקל, מײַן טײַערער שפּילפֿױגל, און דו װײסט גאָרנישט, װאָס פֿאַר אַ יצר־הרע דאָס טעאַטער איז, װי עס ציט, װי אַ מאַגנעט, צו אַלדי שװאַרצע יאָר!

― פּונקט דאָס אײגענע, װאָס מיט מיר! ― כאַפּט זיך אַרױס לײבל דעמאָלט, װען האָצמאַך פֿאַררײכערט אַ פּאַפּיראָס, און ער איז זיך מודה פֿאַר זײַן פֿרײַנט האָצמאַך, אַז אים ציט אױך דאָס טעאַטער, שױן פֿון לאַנג ציט דאָס אים, פֿון זינט ער איז צו זײַן שׂכל געקומען. נאָך דעמאָלט, װען ער האָט נאָך גאָר נישט געװוּסט אַפֿילו, צי ס'איז פֿאַראַן ערגעץ אַ טעאַטער אַף דער װעלט, האָט ער שױן מיט זײַנע חבֿרים געשפּילט „מכירת יוסף“, „יציאת־מצרים“, „אַפֿן באַרג סיני“, וכדומה אַזעלכע זאַכן פֿון חומש, װאָס זײ אַלײן טאַקע אין חדר האָבן צוגעטראַכט. און לײבל גיט אים איבער, װי אַזױ מע שפּילט באַ זײ אין חדר:

― איך קום אַרײַן, אַ שטײגער, צו פּרעה מלך מצרים אין פּאַלאַץ אַרײַן, שטעל מיך אַװעק פֿאַר אים אָט אַזױ און רוף מיך אָן צו אים (לײבל לײגט צונױף די הענט אַפֿן האַרצן און רעדט פֿריִער שטיל, דערנאָך העכער און העכער, מיט אַלץ מער פֿײַער): „מײן נאָמען איז משה בן עמרם… איך בין געשיקט געװאָרן צו דיר, אַדוני קעניג, פֿונעם ייִדישן גאָט פֿון אַבֿרהם, יצחק, ױעקבֿ, װאָס זײַן נאָמען איז אהיה אַשר אהיה, אַז דו זאָלסט אַרױסלאָזן זײַנע ייִדעלעך פֿון דײַן לאַנד, פֿון מצרים. ביז װאַנען איז דער שיִער? װאָס האָסטו צו זײ? װאָס פּײַניקסטו זײערע לײַבער?! װאָס קױלעסטו זײערע קינדער און באָדסט זיך אין זײער בלוט, דו רשע מרושע! דו רוצח!! דו גזלן!!?? װײסטו, מיט װעמען דו שפּילסט זיך? (לײבל הײבט אױף די האַנט). אָט הײב איך אױף מײַן רעכטע האַנט צום הימל און באַװײַז דיר, װאָס איך קאָן!“…

לײבלס אױגן צינדן זיך אָן מיט פֿײַער, די בעקלעך פֿלאַמען, דאָס פּנים שײַנט, און האָצמאַך װערט נתפּעל און שלאָגט אים איבער אינמיטן:

― אַ שטאַרקע ראָל! ― שרײַט אױס האָצמאַך און כאַפּט זײַן יונגן פֿרײַנט פֿאַר די אַקסלען און הײבט אים אָן צו טרײסלען. ― אַ שטאַרקע ראָלע! זאָל איך אײַננעמען אַ מיתה־משונה, װען עמעצער װעט זאָגן אַף דיר אַז דו ביסט נישט קײן אַקטיאָר! אַן אמתער אַקטיאָר, װי איך בין אַ ייִד, אַ געבױרענער אַקטיאָר פֿון דער בינע! װײסטו, װאָס איך װעל דיר זאָגן, פּעמפּיק?…

האָצמאַך קאָן נישט רעדן װײַטער. עס שטיקט אים דער הוסט. אָנגעכאַפּט מיט בײדע הענט פֿאַר אַ קלאָץ, האָט ער זיך פֿריִער גאַנץ גוט אױסגעהוסט און אױסגעשאָלטן זיך אַף אַלע זײַטן:

― אַ פּאָהיבעל זאָל קומען אַף מײן הוסט, רבונו־של־עולם! ער זאָל אַריבערגײן צוזאַמען מיט מײַן קורצן אָטעם אַף שלום־מאירן, און דאָס שטעכן, װאָס סע שטעכט מיך אין אַ זײַט, שענק איך אַװעק שטשופּאַקן אַף יום־טובֿ…

אָפּגעאָטעמט און אָפּגערוט זיך פֿונעם הוסטן, װערט האָצמאַך װידער לעבעדיק און פֿאַלט אַרײַן אין פֿריִערדיקן טאָן אַרײַן:

― װײסטו, יאַטל, װאָס איך װעל דיר זאָגן?

לײבל קוקט אים אין די אױגן, װאָס װעט אים האָצמאַך זאָגן?

― אָט װאָס איך װעל דיר זאָגן, מײַן טײַערער שפּילפֿױגל. איך אַף דײַן אָרט װאָלט גאָר אַ שפּײַ געטאָן אַף אַלצדינג. דעם טאַטן מיט די גראָבע פּיסקעס װאָלט איך אָפּגעשיקט אין חדר אַרײַן, לאָז ער בעסער דאָרטן קװעטשן די באַנק. דער בײַכיקער גמרא װאָלט איך געבן דעם װעג. דעם רבין דעם חזן װאָלט איך געהײסן זינגען „ומפּני חטאינו“, און אַלײן װאָלט איך…

דאָ קומען אַ חבֿרה אַקטיאָרן מאַכן פּראָבעס און מען שלאָגט זײ איבער דעם שמועס אין דער רעכטער מיט.

קאַפּיטל נײַנצן

אַן אױג, װאָס קוקט

קײנמאָל װאָלט מען באַ די ראַפֿאַלאָװיטשעס אין שטוב נישט אַרומגעקוקט זיך, אַז עס טאָגט אין די פּאַפּיראָסן, און אַז עמעצער טראָגט אַרױס פֿון שטוב גאַנצע שטיקער פּוטער־געבעקס און אַז סע סטײַעט נישט אַלעמאָל קײן צוקער פֿון דער פּושקע, װען נישט די אַלטע מאַמע, װאָס שאָקלט מיטן קאָפּ „נײן־נײן“, מיט איר שאַרף אױג, װאָס קוקט און זעט פֿאַר אַ מײַל. די דאָזיקע אַלטע האָט באַמערקט שױן פֿון אַ צײַט, אַז אין שטוב זיצט ערגעץ אַ גנבֿ, האָט זי גענומען נאָכקוקן, נאָכשפּירן, נאָכזען, און ס'איז איר, דאַנקען גאָט, אָפּגעגאָלטן. זי װײסט שױן, װעמענס אַרבעט עס איז. „דאָס איז דער קלײנער ימח־שמוניק לײבל!“…

אײן זאַך איז איר נאָך קשה: „אַף װאָס דאַרף עס אַ ייִנגעלע פּוטערגעבעקס, צוקער און פּאַפּיראָסן? און װוּהין טראָגט ער עס? שױן זשע אין חדר אַרײַן? װעמען? די חבֿרים? אָדער אפֿשר טאַקע דעם רבין אַלײן?“… און די אַלטע האָט גענומען נאָכשפּירן און האָט באַמערקט, אַז גאַנץ פֿרי, װען אַלע שלאָפֿן נאָך, כאַפּט ער זיך אױף, דער כּל־בוניק, פֿאַרקנײטשט דאָס דאַװנען און װערט פֿאַרשװוּנדן… „װוּהין? װאָס האָט אַ בחורל צו טאָן אַזױ פֿרי אין חדר, אַז דער רבי אַלײן שלאָפֿט נאָך?“…

און די אַלטע מאַכט זיך בלא, זיצט מכּלומרשט איבער אַ גראָבן קרבן־מנחה, דאַװנט שטילערהײט און שאָקלט מיטן קאָפּ „נײן־נײן“, און דאָס אױג קוקט און זעט אַלצדינג… און װיבאַלד לײבל כאַפּט זיך נאָר אַרױס פֿון שטוב, אַזױ איז די אַלטע באָבע אים שױן פֿון הינטן, און זי קוקט נאָך פֿונעם גאַניק און זי זעט, װי ער האָט זיך אַרײַנגעכאַפּט אין דער סטאָדאָלע. „װאָס האָט ער, אַ שטײגער, צו טאָן, אַזאַ יונגער צוציק אין דער סטאָדאָלע?“ אַף מאָרגן די אײגענע געשיכטע. די אַלטע רוט נישט. דאָס אױג קוקט, דאָס האַרץ קאָכט, דער קאָפּ שאָקלט „נײן־נײן“, און דער מוח אַרבעט, געלױבט איז גאָט ― זי װײסט שױן אַלעס: „דער כּל־בוניק האָט זיך צונױפֿגעחבֿרט מיט אײנעם פֿון די „פּורים־שפּילער“, װאָס נעכטיקט אין דער סטאָדאָלע, ― אַ שײנע קאָמפּאַניע, נאַקעטע, באָרװעסע און הונגעריקע הינטשלעגערס, גאָט זאָל נישט שטראָפֿן פֿאַר די רײד!“…

איצט בלײַבט איבער מער נישט אײן זאַך: „װאָס טוט מען װײַטער? זאָגן דעם עכבראָש ― למאַי טראָגסטו? װוּהין קריכסטו? ― װעט ער זי מסתּמא באַלד האָרכן! הײַנטיקע קינדער ― נישט געדאַכט זאָלן זײ װערן! ― זײ װײסן דען, אַז מען באַדאַרף אָפּגעבן כּבֿוד אַן אַלטע מאַמע, װאָס איז שױן קרובֿ צו אַכציק? װאָס זשע דען טוט מען? זאָגן דער שנור? משטײנס־געזאָגט, בײלקע, אױך מיר אַ מאַמע! כּלומרשט אַ גוטע זעל, אַ װײכינקע נשמהלע… נאָר װאָס טױג מיר איר װײכקײט, װאָס נוצט מיר איר גוטסקײט, אַז די קינדער קריכן איר אַפֿן קאָפּ, טוען װאָס זײ װילן, װאַקסן אין שטױבער אַרײַן! נײן־נײן. אױב זאָגן, דאַרף מען שױן זאָגן דעם זון, בענין… בעני איז אַ טאַטע ביז הונדערט צװאַנציק יאָר, און אַ טאַטע איז נישט קײן מאַמע. אַ טאַטע שרײַט אָן אַף אַ קינד, בײזערט זיך אױס, שענקט אַמאָל אַ פּאַטש, אָדער לײגט גאָר אַװעק און פֿיצקעט אַרײַן, אַ ייִנגעלע זאָל װיסן דאָס אַנדערע מאָל“…

אָט אַזױ האָט די אַלטע אָפּגעקלערט באַ זיך און אָט אַזױ האָט זי טאַקע געטאָן און נאָך מיט אַ יתר־שאת. פֿאַרמסרן, צושטעלן אַ בענקעלע ― דאָס אַלײן איז נאָך װינציק. מע דאַרף אים כאַפּן, דעם גנבֿ, באַ דער האַנט, און, פֿאַרקערט, לאָזן אַלע זען, װי אַזױ אַ מאַמע אַ גוטע זעל באַלעװעט קינדער, צעפּטרט זײ, מאַכט פֿון זײ אַ תּל!…

קאַפּיטל צװאַנציק

אַרײַנגעלאָזט אַ װאָרעם

שטיל און קונציק האָט די אַלטע אָפּגעאַרבעט איר זאַך. אַזױ קונציק, אַז קײן פֿױגל האָט נישט געװוּסט. בסוד־סודות, אַף די שפּיץ פֿינגער, האָט זי אָפּגעטראָגן דעם זון, בענין, שטיל אַפֿן אױער, װאָס זײַן מיזיניקל טוט, װוּהין ער גײט און װאָס ער טראָגט און מיט װעמען ער באַגעגנט זיך… בעני האָט זי אױסגעהערט, אױסגעדרײט צו איר דאָס באַװאַקסענע פּנים, אַ קוק געטאָן אַף דער אַלטער מאַמע מיט קעלבערנע אױגן און אַ זאָג געטאָן אַף זײַן לשון, קורץ און שאַרף:

― אַ קו איז געפֿלױגן איבערן דאַך און געלײגט אַן אײ…

דאָס האָט באַדאַרפֿט באַדײַטן, אַז ער גלײבט נישט. בעני קאָן אַזאַ זאַך אַף זײַן מיזיניק נישט גלײבן. לײבל איז דער בעסטער, דער שטילסטער, דער געראָטנסטער פֿון אַלע זײַנע „בנים“. בעני איז נישט קײן גרױסער למדן, אָדער װי ער אַלײן זאָגט אַף זיך: נישט קײן גרױסער „יודע־נגן“, נאָר ער הערט, װאָס די װעלט זאָגט. און די װעלט זאָגט, אַז זײַן לײבל װאַקסט אַ לײַט. ערשט אַנומלט האָט ער זיך באַגעגנט מיט ישׂראלי דעם חזן, לײבלס רבין, און האָט אים אַ פֿרעג געטאָן: „װי האַלט דאָרטן מײַן פּידסװיניק אַפֿן פּאָפּאַס?“… האָט אים ישׂראלי דער חזן אַװעקגעלײגט אַ צעטל, אַז דער קאָפּ האָט זיך אים אַזש אָנגעהױבן דרײען. דער חזן האָט אים געזאָגט, אַז אָט דאָס ייִנגל איז נישט קײן געװײנטלעך ייִנגל, אַז עס מוז פֿון אים עפּעס אַרױס, עפּעס אַזעלכעס, עפּעס, עפּעס… דאָס איבעריקע דערמאַכט שױן דער חזן מיט די הענט, און בעני ענדיקט שױן אַלײן פֿאַר אים:

― אַ קליאַמקע צו אַ טיר, אָדער אַ פֿלעקל צו־נ־אַ װאָגן, אָדער גאָר אַ נעכטיקער טאָג?…

און באַ זיך אין האַרצן װאַקסט בעני, װערט ברײטער װי לענגער. גאָט האָט אים געבענטשט מיט אַזאַ װױלן זון, אַזאַ געראָטענעם, אַף דער עלטער!… און ער קוקט אַף אים און קװעלט און טראַכט זיך: „װאָס קאָן פֿון אים זײַן? אפֿשר אַ רבֿ? און אפֿשר נאָך גרעסער פֿון אַ רבֿ? װער װײס, אפֿשר איז אים דורך אָט דעם זון גאָר באַשערט צו באַקומען אַ נאָמען אַף דער װעלט? ביז אַהער האָט מען געװוּסט נאָר דאָ, אין האָלע־נעשטי ,אַז ס'איז פֿאַראַן אַ ייִד אַ באַלעבאָס, בעני, און שפּעטער װעט פֿון אים װיסן די גאַנצע װעלט. פֿון אַלדי גוטע יאָר װעט מען צו אים קומען אַהער, קײן האָלענעשטי: „דאָס זענט איר אָט דעם באַרימטן לײב ראַפֿאַלאָװיטשעס אַ פֿאָטער?“ װעט ער זײ ענטפֿערן: „דער באַרימטער לײב ראַפֿאַלאָװיטש ― דאָס איז מײַנער אַ זון“…

אָט אַזעלכע גאָלדענע חלומות חלומט בעני אַף דער װאָך ― קומט צו גײן די אַלטע און „לאָזט אים אַרײַן אַ װאָרעם“, אַז אָט דער תּכשיט, אָט דער אַנטיק, איז גאָר סך־הכּל אַז דער רוח װײס װאָס, אַ גנבֿ, אַ פּראָסטער גנבֿ! און בעני װערט אױפֿגעבראַכט, צערײצט, װי אַ בער, און גײט אַרום אַ גאַנצן טאָג אָנגעברוגזט, לאָזט אױס דעם כּעס אָדער אַף די „מענטשן“, אָדער אַפֿן װײַב, אַף בײלקען.

בײלקע קען שױן איר בענין דורך און דורך. טוט זי אַ פֿרעג פֿאַרבײַגײענדיק:

― װאָס איז שױן?

ענטפֿערט ער איר נישט.

― דער באַלעבאָס האָט אײַנגעשלונגען אַ קאַץ, ― זאָגן אַף אים די „מענטשן“.

― דער טאַטע איז אױפֿגעשטאַנען אַף דער לינקער זײַט, ― זאָגן די קינדער, און אין שטוב גײען אַלע אַרום אַף די שפּיץ פֿינגער. מע װײס נישט, פֿון װאָס און פֿון װאַנען ― נאָר עס שמעקט מיט פּולװער.

באַנאַכט אַפֿן געלעגער, קאַטשעט זיך בעני פֿון אײן זײַט אַף דער אַנדערער, זיפֿצט און קרעכצט, װי אַ געפּענטעטער אָקס, קאָן קײן אױג נישט צומאַכן.

― אַי, אַ װאָרעם! נו, אַ װאָרעם! מע האָט גענומען און מע האָט מיר „צעשטאָרכעט“ די גאַנצע „ראַכובע“!…

אַ מינוט טראָגט עס אים פֿון בעט. עס גלוסט זיך אים עפּעס צעקלאַפּן, צעברעכן, צענעמען אַף שטיקלעך, צעװאַרפֿן אַף אַלע זײַטן ― מאַכן פֿון אַלץ אַ באַרג!… ביסלעכװײַז, ביסלעכװײַז באַרויִקט ער זיך. „אפֿשר איז דאָס נאָך גאָר אינגאַנצן אַ „כימענע קאַורע?“… אפֿשר האָט זיך דער אַלטער אױסגעװיזן אַ סוטע ציג פֿאַר אַ באַרנבױם?“…

און בעני װערט אַנטשלאָפֿן, שלאָפֿט געשמאַק און כראָפּעט מיט סכּנת־נפֿשות.

קאַפּיטל אײן און צװאַנציק

געפּאַקט אַ גנבֿ

אַז גאָט אַלײן שלאָפֿט נאָך, איז שױן בעני ראַפֿאַלאָוױטש אַף די פֿיס.

בעני איז זיך נוהג אינדערפֿרי, אַז ער שטײט אױף, נעמט ער אַף זיך אַ כאַלאַט און אַ פּאָר שװערע שטעק־שיך אַף טשװעקעס און גײט אַרױס אַ ביסל אין הױף צו דער „כודאָבע“ און כאַפּט אַ קוק, צי ס'איז אַלצדינג אַף אַן אָרט. בעני האָט פֿײַנט, אַז „מע קנײטשט אים די יאַרמעלקע“ און מע „פֿײַפֿט אים אַף די פּאָסטראָמקעס“. אַף זײַן לשון זאָל דאָס הײסן, אַז ער האָט פֿײַנט, אַז ס'איז נישט אַקוראַט און אַז מע פֿאָלגט אים נישט. דאָס געהילץ דאַרף ליגן אױסגעצײלט. דער הױף ― אױסגעקערט. דאָס מיסט ― צונױפֿגעשאַרט. און אַפֿילו די בהמות דאַרפֿן זײַן יעדע אַף איר אָרט.

― גראָבע קצבֿטע! דו ביסט שױן װידער באַ דער מורע רביצין צו־גאַסט? אַ גוט יום־טובֿ אײַך בײדן!

אַזױ טענהט זיך אױס בעני מיט די בהמות, פֿון װעלכע אײנע איז טאַקע אַ גראָבע, אַ בײַכיקע, אַ פֿאַרשײַטע קו, און די אַנדערע איז אַ שטילינקע, אַ גלאַטינקע, מיט אַן אומשולדיק פֿרום פּנים, װי באַ אַ רביצן. און ער כאַפּט אַ שטעקן און איז זײ מכבד בײדן, נאָר מער קלעפּ באַקומט די קצבֿטע, און בעני גיט איר צו פֿאַרשטײן מיט אַ שׂכל פֿאַרװאָס:

― מע האָט דיר אַװעקגעשטעלט אַ שיסל? ― רײַב! װאָס קריכסטו צו אַ פֿרעמדער באַלעבאָסטע אין טעפּל אַרײַן?…

פֿון די בהמות גײט ער זיך דורך צו די פֿערד און שמועסט זיך אױס מיט זײ בלשון סגי־נהור:

― הער נאָר, דו, חכם פֿון דער מה־נשתּנה! אַז דו װעסט זיך מיר זאַטשעפּען מיט די בחורים, װעל איך דיר דערצײלן, װאָס רש″י מאַכט אַפֿן פּסוק יבבֿה!…

און די פֿערד הײבן נישט אָן צו פֿאַרשטײן דעם באַלעבאָס לשון (פֿערדישע קעפּ!), דרײען זײ אױס צו אים זײערע חנעװדיקע מאָרדעס און קוקן אַף אים כיטרע־תּמעװאַטע, װי אײנער רעדט:

― װאָס זאָגט איר עפּעס האָבער?…

דער באַלעבאָס דערלאַנגט אײנעם מיטן עלנבױגן אין זײַט אַרײַן, דעם אַנדערן אַ קיצל איבערן האַלדז, דעם דריטן אַ גלעט איבער דער גריװע און לאָזט זיך גײן צו די אַרבעטער, זיך אױסשילטן אַ ביסל אַף מאָלדאָװאַניש: „אלא דראַקאָ!“ ― פּלוצעם טראָגט אָן דער גוטער יאָר די אַלטע, װאָס שאָקלט מיטן קאָפּ „נײן־נײן“. זי װינקט צו אים מיטן שאַרפֿן אױג: „אָט איז ער, דער תּכשיט, מיט פֿולע קעשענעס“ ― און װערט פֿאַרשװוּנדן.

בעני דערמאָנט זיך, װאָס מע האָט אים דערצײלט אַף זײַן זון, און עס טוט אים אַ טיאָכקע דאָס האַרץ. ער װאָלט אַ בעלן געװען, אַז ס'זאָל זײַן אַ ליגן די גאַנצע „כאַלעבורדע“. אַ מינוט װילט זיך אים גלאַט אַ מאַך טאָן מיט דער האַנט אַף דער גאַנצער מעשׂה: „װײס איך װאָס? פּוסטע װעלדער, װײַבערשע מאַניפֿאָרגעס, באַבסקע פּליאָטקעס!“… נאָר דערזען דעם זונדל גײן מיט גיכע טריט צו דער סטאָדאָלע צו, צינדט זיך שױן אָן אין דעם פֿאָטערס האַרץ אַ פֿײַער אַפֿן זון ― װאָס האָט ער צו גײן, אַזאַ יונגער פּידסװיניק, אַזױ פֿרי צו די קאָמענדיאַנטן? און ער טוט אים אַ רוף מיט זײַן שטאַרקער דונערדיקער שטימע צו זיך.

לײבל, װאָס איז געגאַנגען פֿאַרטראַכט אין זײַנע אײגענע געשעפֿטן, דערהערט דעם טאַטנס קול, בלײַבט ער שטײן אין אַ פֿאַרלעגנהײט, צי זאָל ער גײן, צי נײן? נאָר אַז דער טאַטע רופֿט, גײט מען.

― װוּהין איז אַזױ פֿרי? ― פֿרעגט אים דער פֿאָטער.

לײבל האָט זיך נישט געריכט אַף אַזאַ באַגעגעניש, פֿרעגט ער איבער באַם פֿאָטער:

― פֿרי?

― װאָס זשע? שפּעט איז איצט? װוּהין גײסטו דאָס אַ שטײגער?

― װוּהין זאָל איך גײן?

― איך װײס, װוּ דו זאָלסט גײן? אָט דאָס טאַקע װיל איך װיסן באַ דיר.

לײבל האָט נעבעך קײן צײַט נישט געהאַט אַפֿילו צוטראַכטן עפּעס אַזאַ מין אָרט, װאָס זאָל זיך קענען לײגן אַפֿן מוח. שטײט ער און קוקט, װי אַ זינדיקער מענטש, דעם פֿאָטער אין די אױגן אַרײַן.

― װאָס „זירקעסטו“ אַף מיר מיט די „גלאַזעניאַטעס? האָסט מיך נישט דערקענט? צי װאָס? געדאַװנט האָסטו שױן? צי נאָך נישט?

― יאָ… נײן… מײן איך, יאָ.

לײבל האָט זיך פֿאַרפּלאָנטערט, און דער פֿאָטער װערט אַלעמאָל מער אין כּעס:

― געדאַװנט, צי נישט געדאַװנט? לאָמיך שױן װיסן, װוּ האַלט איך מיט דיר?

לײבלען באַשלאָגט אַ קאַלטער שװײס: ― יאָ, נאָך נישט, דאָס הײסט, איך האָב נאָך נישט געדאַװנט. דאָס האָב איך טאַקע געװאָלט גײן, דאָס גײ איך טאַקע אין שול אַרײַן דאַװנען.

דעם פֿאָטער װערט אַ ביסל גרינגער אַף דער נשמה; ער װאָלט אַ בעלן געװען, ס'זאָל זײַן אַן אמת. זעט ער אָבער נאָכן זונס אױגן, אַז ס'איז אַ ליגן, אַ ליגן! און עס קאָכט אים אַפֿן זון. דאָס בעסטע פֿון אַלע קינדער!… ער גײט צו נאָך נענטער צו אים, קוקט, װי ער האַלט זיך באַ בײדע קעשענעס. איז אַפּנים, טאַקע אמת, װאָס די אַלטע דערצײלט, אַז ער טראָגט איבער די גאַנצע שטוב אַהין?… און דער פֿאָטער טוט אים אַ זאָג:

― אַנו װײַז נאָר, װאָס טעלעבענדעט זיך דאָרט באַ דיר? עפּעס ביסטו מיר זײער אָנגעדראָלן?…

אַף אַזאַ שלאַק האָט זיך לײבל בשום אױפֿן נישט געריכט. ער בלײַבט שטײן צוגעשרױפֿט צום אָרט און קאָן נישט רירן מיט קײן אבֿר.

― װילסטו נישט באַװײַזן? װעל איך אַלײן מוזן אַרײַנפֿאָרן צו דיר מיט מײַנע צען פֿינגער גלײַך אין די טאָרבעס אַרײַן. ― אַזױ זאָגט דער פֿאָטער און פֿאָרט אים אַרײַן מיט די הענט טאַקע גלײַך אין די קעשענעס, און נעמט אים באַזוכן, און טרײסלט אױס באַ אים אַ גאַנצן אוצר פֿון אַלע גוטע זאַכן: פֿרישע פּוטער־געבעקסלעך, שטיקלעך קױלעטש, טײ און צוקער, און פּאַפּיראָסן אַ גוזמא, און אַ האַלבן פּופּיק פֿון אַ געבראָטענער גאַנדז אױך בתּוכם. קאַפּיטל צװײ און צװאַנציק

אַ מיאוסער פּסק

זאָגן אַף בעני ראַפֿאַלאָװיטשן, אַז ער איז אַ שטרענגער פֿאָטער ― קאָן מען נישט. בעני מישט זיך איבערהױפּט װינציק װאָס צו זײַנע קינדער. די שטוב פֿירט דאָס װײַב, בײלקע. ער, בעני, װײס נאָר אײן זאַך: „מע דאַרף שיטן האָבער“. אַף זײַן לשון הײסט עס, אַז מע דאַרף געבן אַף דער הוצאה. און בעני גיט װיפֿל מע דאַרף. ער דינגט זיך נישט, פֿרעגט קײנמאָל נישט אַף װאָס ― ס'איז נישט זײַן עסק. אױך די קינדער קאָנען זיך טאָן, װאָס זײ װילן, אָפּבײַסן אײנס דאָס אַנדערע די נעז אַפֿילו ― איז נישט זײַן עסק. סײַדן עס מאַכט זיך אַמאָל, אַ קינד טוט אָפּ אַ זאַך, װאָס דער פֿאָטער מוז זיך שױן אַרײַנמישן, דעמאָלט איז הימל עפֿן זיך! עס רוקט זיך אָן אַ כמאַרע אַף דער גאַנצער שטוב. עס דונערט און עס בליצט און עס האָגלט. אַלע גײען אַרום אָן קעפּ, באַהאַלטן זיך אין די װינקעלעך ― און מער פֿון אַלעמען קומט נעבעך אָפּ בעניס װײַב, די קלײניטשקע, די שװאַכינקע, די שטילינקע בײלקע.

בעני האָט זיך נישט באַגנוגנט דערמיט אַלײן, װאָס ער האָט אױפֿגעװאָרפֿן דעם געראָטענעם מיזיניק באַלד אַף דער הײסער מינוט צװײ פֿלאַמפֿײַערדיקע פּעטש אין בײדע בעקלעך, אַז פֿונקען זײַנען געפֿלױגן פֿון די אױגן. ער האָט אים גענומען פֿאַר אַ האַנט, אַרײַנגעפֿירט אים אין שטוב אַרײַן, צונױפֿגערופֿן די גאַנצע כאַליאַסטרע און געצװוּנגען דעם שײנעם תּכשיט, ער זאָל דערצײלן פֿאַר דער גאַנצער שטוב, װאָס ער האָט געטאָן און צוליב װעמען ער איז געװאָרן אַ גנבֿ… דאָס אַלײן איז אָבער אױך געװען קאַרג. בעני האָט אַרױסגעגעבן אַ פּסק, אַז מען דאַרף דעם בחור „אַרײַנצימבלען אין חד־גדיא אַרײַן“…

װיפֿל די שװאַכע בײלקע נעבעך האָט זיך באַ אים נישט געבעטן, ער זאָל בעסער איר פֿלײש שנײַדן אַף שטיקלעך, אײדער אָנטאָן דעם קינד אַזאַ בזיון; װיפֿל די גאַנצע שטוב האָט זיך נישט אָנגענומען פֿאַר לײבלען, געװאָלט אים פֿאַרענטפֿערן, אַז ער האָט דאָ גאָרנישט געטאָן אַזאַ גרױסע עװלה; װיפֿל לײבל אַלײן האָט נישט געבעטן, גע־שװױרן, געקושט דעם פֿאָטער די הענט, ― עס האָט נישט געהאָלפֿן קײן זאַך: האָט בעני געזאָגט „אַרײַנצימבלען אין חד־גדיא“ ― איז פֿאַרפֿאַלן! ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― קאַפּיטל דרײַ און צװאַנציק

נאָך דער „עקזעקוציע“

אַפֿדערנאַכט, אַז בענין איז אָפּגעגאַנגען דער כּעס און דאָס האַרץ איז אים געװאָרן װײך (תּמיד אַזױ: אַ פֿאָטער, אַז ער שמײַסט אָפּ אַ קינד, װערט באַ אים דאָס האַרץ װײך), האָט ער אַרױסגעגעבן אַ באַפֿעל דער כאַליאַסטרע, מען זאָל גײן אין טעאַטער אַרײַן, און כאָטש באַ בעני ראַפֿאַלאָװיטשן אין שטוב איז נאָך דער „עקזעקוציע“, װאָס מען האָט אַזױ מיאוס באַשטראָפֿט לײבלען, קײנעם נישט געװען צום האַרצן גײן אין טעאַטער, נאָר אַז דער טאַטע זאָגט, מע זאָל גײן ― גײט מען.

דאָס טעאַטער (די סטאָדאָלע הײסט עס) איז געװען געפּאַקט, װי אַלעמאָל. די קלעזמערס האָבן געשפּילט. די אַרטיסטן האָבן געזונגען. דאָס פּובליקום האָט געקנאַקט ניסלעך, גערעשט, זיך משׂמח געװען, װי אַלעמאָל. נאָר אײן לײבל נעבעך איז געזעסן װי אַ פֿרעמדער, מיט אױסגעטריקנטע בלאָנדזשענד־קוקנדיקע אױגן. דער קאָפּ איז אים געװען שװער, װי מיט בלײַ אָנגעגאָסן, און אין האַרצן האָט געברענט אַ גיהנום, קײנמאָל האָט זיך לײבל נישט פֿאָרגעשטעלט אַזאַ בזיון, אַז אַ ייִנגל װי ער, שױן אַ בר־מצװה־בחורל, דער בעסטער תּלמיד אין חדר און דאָס ליבסטע קינד אין דער הײם, זאָל אַזױ מיאוס באַהאַנדלט װערן פֿונעם פֿאָטער ― און פֿאַר אַלעמען אין די אױגן!… אַזױ אומגעריכט איז דאָס אַלץ פֿאָרגעקומען, אַז ער האָט גאָר קײן צײַט געהאַט אַפֿילו זיך אומצוקוקן. און ערשט דעמאָלט, װען די זאַך איז שױן געװען אָפּגעטאָן, האָט זיך באַ אונדזער יונגן העלד אױפֿגעכאַפּט אַ מוראדיקער פּראָטעסט, אַ גאַנצער שטורעם. דאָס איז אָבער געװען אַ פּראָטעסט פֿון אַ שװאַכן װערעמל קעגן אַ שטאַרקן ריז, אַ פּראָטעסט, װאָס קאָן אַרױסבאַװײַזן זיך נאָר אין טרערן. און לײבל האָט געװײנט, ביטער געװײנט, און אַ סך געװײנט.

לײבל האָט געװײנט נישט אַלײן. אים האָט מיטגעהאָלפֿן װײנען די מאַמע. בײלקע נעבעך האָט נישט געהאַט קײן װערטער אַף צו טרײסטן איר ליבסטן זון דעם מיזיניק, האָט זי אים נאָר געקושט, געגלעט און געשלונגען אירע אײגענע טרערן, נישט אָפּגעטראָטן פֿון אים דעם גאַנצן טאָג. אין חדר איז שױן יענעם טאָג לײבל נישט געגאַנגען. באַם טיש איז ער אַפֿילו געזעסן, נאָר צום עסן זיך נישט צוגערירט. יענעם טאָג איז באַ ראַפֿאַלאָװיטשעס טיש געװען מאָדנע שטיל. אַלע האָבן געהאַלטן די אױגן אַראָפּ, יעדער צו זיך אין זײַן טעלער אַרײַן. נאָר די אײנע „אַלטע“ האָט געקוקט אַף דער גאַנצער שטוב מיט איר שאַרף אױג, װי זי װאָלט װעלן זאָגן. „אַף הרעטשקע באַדאַרף מען זײ אַלעמען טרײַבן אײנציקװײַז“…

― בונע דעמעניאציע! (אַ גוט מאָרגן הײסט דאָס) ― האָט זיך אָנגערופֿן בעני ראַפֿאַלאָװיטש צו דער גאַנצער כאַליאַסטרע, דערזען, אַז כּמעט ער אײנער באַם טיש עסט און טרינקט. װאָס זײַט איר געבליבן שטײן מיט די אָקסן אין דער בלאָטע? שמירט דעם װאָגן און פֿאָרט װײַטער!

איצטיקס מאָל האָט אָבער בעניס „סגי־נהור־שפּראַך“ נישט געהאַט דעם עפֿעקט, װאָס תּמיד. שטיל האָט מען אָפּגעגעסן, שטיל איז מען זיך צעגאַנגען פֿונעם טיש. איטלעכער צו זיך אין זײַן װינקעלע. אַלע האָבן זיך געװוּנדערט, אַז זײ האָבן דערזען, אַז לײבל גײט מיט זײ אין טעאַטער.

אין תּוך אַרײַן האָט אָבער קײנער נישט געװוּסט, װאָס באַ לײבלען אין האַרצן טוט זיך. אין דער צײַט װען אַלע האָבן געקוקט אַף דער סצענע, װי מע שפּילט (און לײבל אױך בתּוכם), זײַנען אָבער זײַנע מחשבֿות געװען װײַט פֿון דאַנען. דער יונגער גײַסט האָט נישט גערוט, דער יונגער קאָפּ האָט געאַרבעט און אױסגעאַרבעט אַ פּלאַן, װי אַזױ מע רעכנט זיך אָפּ מיט אַ טאַטן פֿאַר דעם אומדערהערטן בזיון, װי אַזױ מען איז זיך נוקם פֿאַר די שמיץ. „נישקשה, די שמיץ װעלן זיך פֿאַרהײלן, ― טראַכט זיך לײבל, ― אָבער דעם טאַטן װעט דאָס קאָסטן טײַער“… אָ! ער װײס שױן װאָס צו טאָן!… נישט אומזיסט האָט ער זיך פֿאַרבונדן מיט אַזאַ מענטשן, װי האָצמאַך. נעכטן האָט ער געהאַט מיט אים אַן ערנסטן שמועס. האָט אים האָצמאַך געזאָגט גאַנץ אָפֿן, װי זײַן שטײגער איז (האָצמאַך האָט פֿײַנט רײדן פֿאַרשטעלט):

― שוטה בן פּיקהאָלצן! טו אַ טרײַבער דעם טאַטנס קעשענעס, קריג אַרױס אַ רעכטע מטבע און זעץ דיך אױף מיט אונדז, מיר פֿאָרן שױן שבת־צונאַכטס פֿון דאַנען אַװעק, װעסטו װערן אַן אַקטיאָר, און נאָך װאָס פֿאַר אַן אַקטיאָר, ― אַנישט זאָל איך אײַננעמען אַ מיתה־משונה אָט דאָ, װוּ איך שטײ!…

דאָס װאָס האָצמאַך האָט אַרױסגעזאָגט אַזױ הױך, האָט געטראַכט שטילערהײט באַ זיך אין האַרצן לײבל. נאָר פֿונעם געדאַנק „אַ טרײַבער טאָן דעם טאַטנס קעשענעס“ הײבט ער אָן צו פֿיבערן. „סטײַטש, דאָס הײסט דאָך שױן פּשוט גנבֿענען! װערן אַ גנבֿ!“… אַזױ טראַכט זיך לײבל. נו, און דאָס, װאָס ער טראָגט די גאַנצע צײַט פֿאַר האָצמאַכן אָנבײַסנס מיט מיטיקן מיט פּאַפּיראָסן אַף צו רײכערן ― איז דען נישט געגנבֿעט?… „נײן, ― פֿאַרענטפֿערט זיך אַלײן לײבל, ― דאָס הײסט נישט געגנבֿעט. יענער װיל עסן, טײלט ער זיך מיט אים אַף דער האַלב. יענער װיל רײכערן, ברענגט ער אים פּאַפּיראָסן, ― װאָס קומט אים דערפֿאַר?… אָבער געלט? גנבֿענען באַם טאַטן געלט?“… אַזױ טראַכט זיך לײבל. נאָר זאָג פֿאַר האָצמאַכן, אַז ער האָט מורא גנבֿענען ― שעמט ער זיך. געפֿינט ער אַן אַנדער תּירוץ: װאָס װעט זאָגן דער טאַטע?

― דער טאַטע װעט דען שװײַגן? ― זאָגט לײבל און די צײן קלאַפּן אים אין מױל.

― פֿון װאַנען װעט ער װיסן, בהמה? ― מאַכט צו אים האָצמאַך.

― ער װעט זיך כאַפּן, אַז איך ביז נישטאָ, װעט ער מיר נאָכפֿאָרן.

― װעט ער דיר אָנזאַלצן אַפֿן עק! װײסטו, אַז מיר פֿאָרן אַזש קײן בוקאַרעשט בהמהלע? װײסטו װוּ בוקאַרעשט שפּאַנט אָן, גאָטס פֿערדעלע? צי דו װײסט מער פֿון אַ טױטן?

― איך װײס, װוּ בוקאַרעשט איז. אין רומעניע. איך װײס אַפֿילו, אַז ס′איז ניט װײַט פֿון דאַנען, ― ענטפֿערט אים לײבל.

― הײַנט װאָס־זשע רעדסטו, חכם עתּיק? פֿאָרסטו נאָר אַריבער די גרענעץ, אַזױ האָט אױף דיר דײַן טאַטע מער קײן שליטה נישט. נישט דער טאַטע, נישט די מאַמע, נישט קײנער, דו האָסט זײ אַלעמען אין דער ערד! דו גײסט דיר אַרום איבער בוקאַרעשט, די הענט אין די קעשענעס און שטעלסט אַרױס אַ פֿײַג דער גאַנצער װעלט. ביסט אַ פֿרײַ פֿײגעלע. פֿאַרשטײסט, װאָס מע רעדט צו דיר, צו װער ― װאָס?

לײבל פֿאַרשטײט זײער גוט. פֿאַרװאָס זאָל ער נישט פֿאַרשטײן? נאָר װײַל האָצמאַך האָט אים דערמאָנט די מאַמע, כאַפּט ער זיך אָן אינעם דאָזיקן געדאַנק:

― און די מאַמע?… מײַן מאַמע? װי אַזױ װעט זי דאָס איבערטראָגן?…

― נו, װיבאַלד אַזױ, טאָ גײ זשע צו דער מאַמען דײַנער, באַהאַלט זיך אונטער איר פֿאַרטעך, ברעקעלע, און לאָז זי דיר געבן אַ לעקעכל…

לײבל דרײט זיך און זוכט תּירוצים. ער װיל, ער גײט אױס, ער חלשט פֿאָרן מיט די אַקטיאָרן. װאָס קען זײַן בעסער דערפֿון?… נאָר ער קװענקלט זיך, שלאָגט זיך נאָך מיט דער דעה…

דאָס איז אָבער אַלצדינג געװען פֿריִער, פֿאַר דער עקזעקוציע, פֿאַר דעם מיאוסן פּסק. איצט, נאָך אַזעלכע בזיונות, װאָס דער טאַטע האָט אים אָנגעטאָן, ― פֿונעם װײטיק רעדט מען נישט, דער עיקר איז דער בזיון! דער בזיון! ― איצט איז שױן אַנדערע װערטער. איצט װעט שױן לײבל זיך נישט אָפּשטעלן פֿאַר קײן זאַך. עס אַרט אים שױן אַפֿילו נישט דער מאַמעס טרערן. לאָז זי װײנען. אַף איר קוקנדיק, װעט די גאַנצע שטוב װײנען און קלאָגן. און אַפֿילו דער טאַטע אַלײן װעט אױך בעסער װערן. נישקשה, די ערשטע צײַט װעט ער זיך טאַקע שמיצן און װאַרפֿן, נאָכדעם װעט ער חרטה האָבן. אײַ, חרטה האָבן! ער װעט זיך שלאָגן על־חטא! און אַז קײנער װעט נישט זען, װעט ער װײנען שטילערהײט און װעט אים זוכן, און װעט אים רופֿן: „װוּ ביסטו ערגעץ, לײבעלע, מײַן טײַערער, טײַערער?“… ער װעט זיך נישט װעלן טרײסטן, אַזױ װי יעקבֿ אָבֿינו, בעת מע האָט אים געבראַכט דאָס פֿאַרבלוטיקטע העמדל און געזאָגט, אַז יוסף זײַן זון איז פֿאַרצוקט געװאָרן פֿון אַ חיה אין פֿעלד… אָדער אַזױ װי דוד המלך, בעת מע האָט אים אָנגעזאָגט די גוטע בשׂורה, אַז זײַן געליבטער זון אַבֿשלום איז געשטאָרבן…

― געשטאָרבן?… שאַ! װאָלט גאָר געװען אַ פּלאַן אַװעקשטאַרבן?… שטאַרבן! שטאַרבן! מע דאַרף זיך אַװעקלײגן און שטאַרבן.

קאַפּיטל פֿיר און צװאַנציק

לײבל אַף זײַן אײגענער לװיה

דער פּלאַן פֿון שטאַרבן געפֿעלט אונדזער יונגן העלד אין דער מינוט אַמבעסטן. ער שטעלט זיך פֿאָר אַפֿילו, אַז שױן. ער איז שױן געשטאָרבן, װי אַזױ און פֿון װאָס איז ער געשטאָרבן ― װײס ער אַלײן נישט, אַבי געשטאָרבן. און אָט ליגט ער, בעני ראַפֿאַלאָװיטשעס זונדל, אַ טױטער, אַ קאַלטער, אַף דער הױלער ערד, איבערגעדעקט מיט שװאַרצן. צוקאָפּנס ברענען ליכט. די גאַנצע שטוב שטײט אַרום אים און ברעכט די הענט און באַװײנט אים. די מאַמע ליגט אַ פֿאַרחלשטע און דאָקטױרים מונטערן זי. אָט מונטערט מען זי אָפּ און אָט חלשט זי װידער אַמאָל… און דער טאַטע? אָ! דער טאַטע שלאָגט זיך מיט בײדע הענט אין קאָפּ און שרײַט געװאַלד, ייִדן, דאָס האָט ער, ער, בעני ראַפֿאַלאָװיטש אַלײן, מיט זײַנע הענט געהרגעט אַ קינד, דאָס שענסטע, דאָס בעסטע, דאָס ליבסטע קינד!… און אַפֿילו די באָבע, די אַלט־אַלטע באָבע, װאָס שאָקלט מיטן קאָפּ װײנט און טענהט זיך אױס מיטן רבונו־של־עולם, פֿאַרװאָס האָט ער בעסער זי נישט צוגענומען אַפֿן אָרט פֿון אָט דעם יונגן בײמעלע, אומשולדיק שעפֿעלע װאָס על־פּי־יושר װאָלט ער, דאַכט זיך, באַדאַרפֿט ערשט לעבן?!… אױך די אַם, װאָס באַ זײ אין שטוב, שלאָגט זיך קאָפּ אָן װאַנט פֿאַר געװײן… און גלאַט װײַבער, װילד־פֿרעמדע גאָר, װאָס ער קען זײ נישט און װײס זײ נישט, שטײען איבער אים און גיסן, גיסן מיט טרערן.

נאָר אָט הײבט זיך אָן די לװיה. אַ שײנע, אַ רײַכע לװיה! גאַנץ האָ־לענעשטי האָט זיך צונױפֿגעקליבן אַף לײבל ראַפֿאַלאָװיטשעס לװיה. און ס'איז אַ געװײן אַ יאָמער, אַ קלאָג ביזן הימל, איבערהױפּט די װײַבער. פֿון זײער יאָמערן מיט זײער קװיטשען קאָן מען טױב װערן.

― שאַט, װײַבער, שטיל זאָל זײַן! מאַכט אַ װאַרע! לאָזט דורך די שמשׂים!… און עס שפּאַרן זיך דורך די שמשׂים מיט די כּלים מיט דער גאַנצער חבֿרה־קדישא, און מע לײגט אים אַרױף, לײבלען, אַף דער מטה, און מע טראָגט אַרױס דעם יונגן בר־מינן פֿון שטוב, און די מאַמע חלשט, און דער טאַטע שלאָגט זיך מיט די הענט אין קאָפּ, און די פּושקע קלינגט מיטן שױדערהאַפֿטן נוסח: צ ד ק ה תּ צ י ל מ מ ו ת! צ ד ק ה תּ צ י ל מ מ ו ת!…

שטיל, מיט אַראָפּגעלאָזטע קעפּ, גײט נאָך דער עולם נאָך לײבלס לװיה און לײבל אַלײן אױך. מערקװירדיק! עס זאָל דאָס אים אַפֿילו אָנהײבן אַרן אַדרבא, ער איז זיך מחיה, װאָס ער איז געשטאָרבן, און עס טוט אים הנאה, װאָס ער האָט אַ שײנע לװיה. אַלע באַקאַנטע זײַנען דאָ. אַלע. דער גאַנצער חדר, אַלע זײַנע חבֿרים, מיט רבין, ישׂראלי דעם חזן, און לאה די חזנטע, און זײער טעכטערל רײזל…

― רײזל!… װוּ איז רײזל? װאָס איז די מעשׂה מיט רײזלען? פֿאַרװאָס איז זי הײַנט נישט געקומען? גראָד הײַנט!… פֿאַרװאָס איז דאָס? פֿאַרװאָס?…

אױס טױט, אױס לװיה, אױס „צדקה תּציל ממות“ ― רײזל איז אַרױסגעקומען אים אַפֿן זינען און אַרױסגעיאָגט פֿון קאָפּ אַלע אַנדערע מחשבֿות פֿון געדאַנקען.

קאַפּיטל פֿינף און צװאַנציק

טרערן

נאָכן װיזיט פֿונעם דירעקטאָר מיט זײַן פֿליגל־אַדיוטאַנט האָט לאה די חזנטע גאָר נישט געװאָלט זיך דערגרונטעװען צום תּוך, װאָס דער דאָזיקער ייִד מיטן הױלן קאָפּ און מיט די בריליאַנטן װיל און װוּהין ער שיסט. זי האָט אים געבענטשט נאָך זײַן אַװעקגײן, ער זאָל ברעכן דעם קאָפּ, און האָט זיך אַרױסגעזאָגט גאַנץ קלאָר און שאַרף:

― מער גײט נישט איר טאָכטער אין ייִדישן טעאַטער, עס זאָל זיך אַפֿילו איבערקערן די װעלט, סײַדן זי, לאה, װעט נישט לעבן אַף דער װעלט!

― װאָס איז דער שׂכל? ― האָט דער חזן עפּעס װי נישט װילנדיק זיך אַרױסגעכאַפּט מיט אַ װאָרט. האָט אים די חזנטע אָפּגעשניטן:

― דעם שׂכל װילסטו װיסן? דער שׂכל איז אַ פּראָסטער שׂכל. אַ מענטש באַדאַרף האָבן אַ זיבעטע קלעפּקע און באַדאַרף פֿאַרשטײן, װוּ יאָ און װוּ נײן אַמאָל באַדאַרף זײַן יאָ און אַמאָל נײן ― האָסטו געזען אַ ביסל!

װאָס, אײגנטלעך, דאָ איז פֿאָרגעקומען ― האָט רײזל נישט רעכט פֿאַרשטאַנען. נאָר אַרױסגעזען האָט זי פֿון דער מאַמעס רײד, אַז אַן עק ― מיט טעאַטער מעג זי זיך שױן אָפּגעזעגענען. זי קען שױן איר מאַמע גוט, באַ לאהן אַ װאָרט איז אַ װאָרט. עס איז נאָר שװער, ביז מע ברענגט זי דערצו. נאָר קױם האָט זי דאָס װאָרט געגעבן, און נאָך צוגעשװױרן אױך, מעגן שױן דעמאָלט קומען כּל מלכי מזרח ומערבֿ ― איז פֿאַרפֿאַלן! אַלצדינג אַף דער װעלט קאָן מען באַ איר מאַמע פּועלן, נאָר נישט ברעכן דאָס װאָרט… און רײזלען איז מיטאַמאָל געװאָרן אַפֿן האַרצן אַזױ װיסט, גלײַך װי די זון װאָלט פֿאַר איר פּלוצעם אין מיטן העלן טאָג פֿאַרגאַנגען און ס'איז געװאָרן פֿינצטער. עפּעס האָט מען צוגענומען באַ איר, מיט געװאַלד פֿון די הענט אַרױסגעריסן, און עס האָט זי געשטיקט אַף צו װײנען. האָט זי זיך אָבער דעם גאַנצן טאָג געשטאַרקט, געמאַכט זיך אַ האַרץ: „װעט זי נישט גײן אין טעאַטער, װוּ שטײט דאָס געשריבן, אַז מע דאַרף זײַן אַלע נאַכט אין טעאַטער?“… נאָר אַז ס'איז געקומען אַפֿדערנאַכט, דער חזן האָט צעלאָזט דאָס חדר, די חזנטע האָט אָנגעצונדן דאָס רױכיקע לעמפּל און „גאָטס גאַס“ האָט זיך אײַנגעהילט אין אַ טונקעלן שלײער, האָט זיך רײזל קײן אָרט נישט געקענט געפֿינען פֿאַר בענקעניש. עס האָט איר גענאָגט די נשמה און געצױגן דאָס האַרץ אַהין, אין טעאַטער אַרײַן. און נישט אַזױ נאָך אין טעאַטער אַרײַן, װי צו די ראַפֿאַלאָװיטשעס אין זײער רײַכער, ליכטיקער, פֿרײלעכער שטוב, מיט די פֿרײלעכע, גוטע, ליבע מענטשן… און זי דערמאָנט זיך אין יענע זיסע װערטער, װאָס לײבל האָט איר געזאָגט דעמאָלט, אַרױסגײענדיק פֿון טעאַטער: „מאָרגן קומסטו נאָכאַמאָל?“… און זי דערמאָנט זיך, װי נאָכדעם, אינדערפֿרי, אַז לײבל איז געקומען אין חדר אַרײַן, אַ פֿרישער, אַ געזונטער, אַ שײנער, אַ רײנער, װי אַלעמאָל האָט זי איבערגעלײענט פֿונדערװײַטן אין זײַנע גוטע, שײנע, מילדע אױגן די אײגענע װערטער: „הײַנט קומסטו נאָכאַמאָל?“… האָט זי געענטפֿערט פֿונדערװײַטן מיט אַ קוק: „אַװדאי קום איך הײַנט נאָכאַמאָל ― אַ שאלה אַ ביסל?“ ― און אַראָפּגעלאָזט די אױגן, די מאַמע זאָל נישט דערזען, אַז זי קוקט אַהין, צום טאַטנס תּלמידים. די מאַמע האָט פֿײַנט, אַז מע קוקט אַהין, װוּ ייִנגלעך לערנען… אַך, מאַמע! זי מײנט טאַקע אַן אמת, אַז רײזלען אינטערעסירן די ייִנגלעך… עס הײבט זיך גאָרנישט אָן!… נאָר צװישן די ייִנגלעך איז דאָ אײנער, דעם נגידס ייִנגל ― לײבל הײסט ער ― אױ, איז דאָס אַ ייִנגל!… נישט װײַל ער איז דעם נגידס אַ ייִנגל, נאָר װײַל ער איז גוט װי אַ מלאך, אַ מלאך פֿון גאָט! אַך, װאָס װײס די מאַמע, װאָס דאָס איז פֿאַר אַ ייִנגל, װאָס דאָס איז באַ אים פֿאַר אַ שטוב, װאָס פֿאַראַ מענטשן דאָס זײַנען!?…

אַזױ פֿלעגט דעמאָלט רײזל טראַכטן באַ זיך אין האַרצן און אַרױסקוקן דער טאָג זאָל שױן אַװעקגײן, און עס זאָל שױן קומען די נאַכט, דער טאַטע זאָל צעלאָזן דאָס חדר, װעט זי אָנטאָן איר אײנציק שבתדיק קלײדעלע, אַרױפֿװאַרפֿן אַף זיך דאָס רױטע שאַלעכל, נעמען דאָס סיצענע זאָנטיקל מיט די קוטעסלעך װאָס די מאַמע האָט איר געקױפֿט, און (װען זי זאָל נאָך האָבן גאַנצע שיך! ) גײן אַהין, אין יענער גרױסער, רײַכער, ליכטיקער, פֿרײלעכער שטוב, צװישן יענע גוטע, ליבע, פֿרײלעכע מענטשן, און מיט זײ אינאײנעם אַף אַ גאַנצע נאַכט אין טעאַטער ― אין גן־עדן אַרײַן. און פּלוצעם גאָר ― נאַט אײַך אַן איבערקערעניש! דער גוטער יאָר האָט זײ געבראַכט צו טראָגן און דער גוטער יאַר האָט זי געשטױסן, זי זאָל זיך שטעלן זינגען פֿאַר פֿרעמדע מענטשן און דורך דעם אַרױסגעטריבן װערן פֿון איר גן־עדן!…

און רײזל פֿאַלט צו מיטן פּנים צום בעט און הײבט אָן צו װײנען. לאַנג און געשמאַק װײנט רײזל אַף אירע יאָרן און טעג, אַף איר װיסטן מזל און אַפֿן גרױסן, גרױסן אומגליק, װאָס איר איז געשען. און װײנענדיק, הערט זי, װי פֿון יענער זײט פֿאָרהאַנג שעפּטשעט זיך דער טאַטע מיט דער מאַמען, קריגן זיך שטילערהײט. אַפּנים, איבער איר… זי הערט דער מאַמעס קול: „אַז מע זאָגט נײן ― איז נײן, האָסטו געזען אַ ביסל!“… און רײזל הײבט אָן װײנען נאָך שטאַרקער. גײט צו צו איר בעטל, אונטערן פֿאָרהאַנג, דער טאַטע, ישׂראלי דער חזן, מיט שטילע טריט, בײגט זיך אָן איבער איר, גלעט איר די האָר, רעדט צו איר שטיל, לאה זאָל נישט הערן, רופֿט זי אָן מיט אַלע זיסע נעמען: „רײזל און רײזעלע און רײזעניו“, בעט זי, אַז זי זאָל אױפֿהערן װײנען, און זאָגט איר צו אַלע גוטע זאַכן: די מאַמע װעט איר מאָרגן אָננעמען סיץ אַף אַ קלײדל, װאָלנס אַף אַ קאַפֿטל, מע װעט איר קױפֿן שיך… רײזל װײנט נאָך שטאַרקער, אַזױ לאַנג, ביז לאה, װאָס האָט געהערט אַלצדינג, כאַפּט זיך באַם קאָפּ און הײבט אָן שרײַען: „אָט הענגט זי זיך! אָט שטעכט זי זיך!“… בעט זיך באַ איר ישׂראלי דער חזן, ס'זאָל זײַן שטיל, מע װעט זיך צונױפֿלױפֿן!… דערהערט מען באַ די שכנים, אַז באַ דער חזנטע איז אַ געשרײ, לױפֿן זיך טאַקע צונױף עטלעכע שכנטעס און עס װערט אַף אַ מינוט אַ האַרמידער: „גאָט איז מיט אײַך, לאהניו, װאָס איז?“ ― „גאָרנישט, גאָרנישט“. ― „װער האָט דאָס באַ אײַך אַזױ געשריגן?“ ― „געשריגן? חלילה! ס'האָט זיך אײַך אױסגעװיזן. דאָס האָבן מיר אַזױ געלאַכט“. ― „געלאַכט? אַ שײנער געלעכטער!“ ― „געפֿעלט אײַך נישט? װאָס זשע זײַט איר געקומען?“ ― „פֿאַר גוטפֿרײַנדשאַפֿט, לאהניו, פֿאַר גוטפֿרײַנדשאַפֿט. מיר האָבן דערהערט, מע שרײַט, האָבן מיר געמײנט, מע קױלעט זיך באַ אײַך“. ― „מע קױלעט זיך באַ מיר? לאָזן שױן מײַנע שׂונאים געקױלעט װערן פֿון גאָט!“… עס הערט זיך אָ קלאַפּ פֿון דער טיר אַזױ שטאַרק, אַז די פֿענצטער ציטערן. „מיטן קאָפּ אין װאַנט“, ― זאָגט זײ נאָך לאה מיט אַ לאַנגער תּפֿילה און לאָזט אױס „גוט פֿרײַנט, האָסטו געזען אַ ביסל!“.

דאָס אַלצדינג הערט רײזל, ליגנדיק באַ זיך אַפֿן בעטל, הינטערן פֿאָרהאַנג, און װײנט שטילערהײט אַף אירע יאָרן און טעג, אַף איר פֿינצטערן מזל, װאָס זי איז געבױרן געװאָרן באַ אָרעמע עלטערן, װאָס קענען איר אַפֿילו קײן פּאָר שיך נישט קױפֿן, און דאַרף פֿאַרברענגען דאָ איר װעלט אין דער פֿינצטער באַ אַ לעמפּל, װאָס טשאַדעט, און הערן זידלערײַען פֿון דער מאַמע מיט די שכנטעס, װאָס קריגן זיך אַלע טאָג און בעטן זיך איבער, און מאָרגן װעט מען מסתּמא װידער אַמאָל צעקריגן זיך און איבערבעטן ― און אַזױ אַלע טאָג… און דאָרטן? אָ! דאָרט איז ליכטיק. דאָרט איז פֿרײלעך. דאָרט לאַכט מען. דאָרט לעבט מען. אײַ, לעבט מען!… איצט איז מען אין טעאַטער. װוּ האַלט מען? סאַמע אין מיטן. און אפֿשר שױן באַם סוף. אָט באַלד לאָזט זיך אַראָפּ מסתּמא דער פֿאָרהאַנג און דער עולם פּאַטשט בראַװאָ און שרײַט: „האָצמאַך! האָצמאַך! אַ חסדיל! האָצמאַך!“… דער עולם שרײַט אַזױ לאַנג, ביז עס באַװײַזט זיך האָצמאַך, אַן אױסגעמוטשעטער, אַ פֿאַרשװיצטער, אַן אָנגעשמירטער מיט קרײַד, און טאַנצט דעם דריטן מאָל אַ „חסדיל“. די קלעזמער שפּילן, דער עולם פּליעסקעט צו און האָצמאַך זינגט:

„יאַך בין מיר אַ חסידל, אַ לוסטיקע בריאה…“

מיטן דאָזיקן פֿרײלעכן לידל װערט רײזל אַנטשלאָפֿן.

קאַפּיטל זעקס און צװאַנציק

אַ שׂרפֿה אַף „גאָטס גאַס“

עס איז געװען שױן װײַט נאָך האַלבע נאַכט, אַז עס האָט זיך געלאָזט הערן פֿון אַלע בײדע קלױסטערס:

בום! בום! בום!… בום! בום! בום!…

אין האָלענעשטי, אַז מע דערהערט דרײַ מאָל „בום“, איז דאָס אַ סימן, אַז ס'איז אַ שׂרפֿה. און װיבאַלד אַ שׂרפֿה אין האָלענעשטי, אַזױ לױפֿט זיך צונױף די גאַנצע שטאָט. מע העלפֿט אַרױסטראָגן זיך, מע ראַטעװעט די נפֿשות. און דװקא אַלײן. װאָרעם קײן פֿײַערלעשערס איז אין האָלענעשטי נישט פֿאַראַן. עס װערט דעריבער אַזאַ אָנגעלױף מיט אַזאַ געדרענג, אַז כּמעט צוליב דעם אַלײן איז אין האָלענעשטי כּדאַי צו זײַן אַף אַ שׂרפֿה. מע זעט זיך מיט אַ װעלט. מע הערט נײַעס. ס'איז פֿרײלעך.

באַ ישׂראלי דעם חזן אין שטוב האָט פֿריִער פֿון אַלעמען דערהערט דאָס קלינגען די חזנטע לאה. דער טאָכטערס טרערן האָבן איר נישט געלאָזט אַנטשלאָפֿן װערן, און כאָטש רײזל אַלײן איז שױן לאַנג געשלאָפֿן מיט יענעם זיסן שלאָף, װאָס נאָר אומשולדיקע קינדער װײסן פֿון אים, האָט לאה דאָך נישט געקענט צומאַכן קײן אױג. זי האָט חרטה געהאַט, אַזױ װי הינט עסן זי, למאַי האָט זי באַדאַרפֿט געבן דאָס װאָרט און שװערן זיך?!… פֿינצטערע מחשבֿות און שװאַרצע געדאַנקען זײַנען צו איר, װי אײַנגעגעסענע פֿליגן, געקראָכן און האָבן זי געװאָרפֿן אין היץ און אין קעלט. אַלעמאָל, װען זי האָט צוגעמאַכט אַן אױג, האָט זיך איר אױסגעװיזן, אַז אָט־אָט שפּרינגט רײזל אַרױס דורכן פֿענצטער און לױפֿט צום טײַך ― שׂונאי ציון ― זיך טרינקען… און די אָרעמע מוטער נעבעך זעצט זיך אױף, הערט זיך אײַן אין דער שטילער פֿינצטערניש פֿון דער נאַכט: „דאָס קינד שלאָפֿט“… שפּײַט זי אױס דרײַ מאָל, לײגט זיך אַװעק צוריק, און קרעכצנדיק, מוטשעט זי זיך, טאָמער װעט זי פֿאָרט אַנטשלאָפֿן װערן. פּלוצעם דערהערט זי דרײַ מאָל „בום“, כאַפּט זי אַ קוק אין פֿענצטער און דערזעט אַ שטיק רױטן הימל, שפּרינגט זי אַראָפּ פֿון בעט, װעקט אױף פּאַװאָליענקע דעם מאַן, ער זאָל זיך נישט דערשרעקן:

― ישׂראלי! ישׂראלי? שטײ אױף, גאָט איז מיט דיר; ס'איז גאָרנישט. סע נעצט.

― סע נעצט? װוּ נעצט?

ישׂראלי כאַפּט זיך אױף אַ דערשראָקענער. לאה באַרויִקט אים:

― שרעק דיך נישט, ס'איז טאַקע אַף אונדזער גאַס, אַף „גאָטס גאַס“, נאָר ס'איז װײַט, װײַט פֿון דאַנען. איך האָב מורא, אױב ס'איז נישט די דריטע דירה פֿון בנציון דעם שוחט, ― זאָגט לאה און קוקט אין פֿענצטער. ― אױ, אַ דונער האָט מיך דערשלאָגן! קום נאָר אַהער, ישׂראלי, װאָס זאָגסטו? די דריטע דירה פֿון בנציונען, נישט װײַט פֿון שול. אַיאָ?

ישׂראלי קוקט זיך אײַן דורכן פֿענצטער:

― די דריטע דירה, זאָגסטו? איך האָב מורא, אױב נישט די צװײטע.

― פֿאַרפֿינצטערט בין איך געװאָרן! ישׂראלי, גיכער טו זיך אָן. פֿאַרפֿאַלן די שול חלילה! װאָס װעלן מיר טאָן?… גיכער, ישׂראלי, גיכער. נאָר נעם אַף זיך מײַן פֿאַטשײלע, זאָלסט נישט פֿאַרקילן דעם האַלדז. גיכער, גיכער!

אומזיסט יאָגט אים לאה אַזױ האַלדז און נאַקן. ישׂראלי איז שױן אַלײן באַלד פֿאַרטיק. ישׂראלי האָט שױן אָפּגעגאָסן נעגלװאַסער, געכאַפּט אַף זיך די קאַפּאָטע (פֿון לאהס פֿאַטשײלע האָט ער זיך אָפּגעזאָגט, ס'איז װאַרעם אין דרױסן) און ער לױפֿט פֿײַל פֿון בױגן ראַטעװען בנציון דעם שוחט, ראַטעװען די שול.

אַף ראַטעװען באַ אַ שׂרפֿה איז ישׂראלי דער חזן אײנער פֿון די ערשטע אין האָלענעשטי. אַבי ער האָט נאָר פֿון עמעצן הילף, אַן עמער װאַסער, אַ לײטער, אַ האַק, אַ שטריק, אָדער װאָס ניט איז, שפּרינגט ער אין פֿײַער אַרײַן ממש מיט מסירת־נפֿש. אַזױ איז ישׂראלי דװקא אַן אײדעלע זאַך, אַ רוחניות, אַ פֿליג. נאָר קומט צו אַ שׂרפֿה, װערט ער אַ גבור, אַ העלד, אַ גבור שבגבורים. אױסשלאָגן צען שױבן און צעבלוטיקן זיך די הענט ― איז באַ אים בלאָטע. אַרױפֿקלעטערן אַפֿן דאַך אַף דערהרגעט צו װערן ― איז באַ אים אַ גאָרנישט. לאה װײס דאָס. לאָזט זי אים נישט אַלײן. גײט זי אים נאָך. ובפֿרט איצט, אַז ס'איז אַזױ נאָענט צו דער שול!… „װאָס זשע טוט מען אָבער מיטן קינד?“ ― זאָגט לאה צו זיך אַלײן, גײט צו צו רײזלען, קוקט זיך אײַן, װי זי ליגט צעװאָרפֿן, און הערט זיך אײַן, װי געשמאַק זי שלאָפֿט, דעקט זי זי איבער מיט דער קאָלדרע, זאָגט שטילערהײט: „אַנטשלאָפֿן געװאָרן נעבעך אין אָנטאָן, מיר זאָל זײַן פֿאַר אירע בײנער“… ― און לאָזט זיך גײן צו דער שׂרפֿה נישט מער אַזאַ קוק טאָן, אײן קוק, אַ האַלבן קוק ― און באַלד צוריק.

באַלד צוריק? ― עס רעדט זיך נאָר אַזױ. װי קען מען אַװעקגײן פֿון אַ שׂרפֿה, אַז דאָס פֿײַער קנאַקט און װאַרפֿט פֿון אײן דאַך איבערן אַנדערן? אמת, צו בנציון דעם שוחטס דירה איז נאָך גענוג װײַט, און צו דער שול אַװדאי. ברענען ברענט דערװײַל אָשר דער בעקער (װוּ איז אָשר און װוּ איז די שול!). נו, אם־כּן? אָשר דער בעקער איז קײן ייִד נישט? אמת, אָשר איז אַלײן שולדיק. מע האָט אים געזאָגט װיפֿל מאָל, ער זאָל זײַן געהיט מיט די לעזשנעס און זאָל טרײסלען אַ ביסל אָפֿטער דעם קױמען, װאָרעם ס'װעט אַמאָל זײַן דורך אים אַן אומגליק. װאָס הערט אַ בעקער? האָט ער זיך דערשפּילט! כאַפּט דאָס גוטע יאָר דעם בעקער, זײַן דירה איז שױן פֿאַרפֿאַלן. זי ברענט פֿון אַלע זײַטן, ברענט װי אַ ליכט. װאָס טוט מען אָבער מיט די שכנים? אַרום און אַרום ייִדישע הײַזער, מיט שטרױ און מיט שינדלען, און צונױפֿגערוקט אינאײנעם. אײן װינטעלע אַ קלײנס ― אַהאַ, פֿאַרטיק די גאַנצע גאַס, „גאָטס גאַס“.

און דער עולם האָט זיך אַ נעם געטאָן צו די הײַזער, װאָס אַרום אָשר דעם בעקער. געלאָפֿן נאָך עמערס, געבראַכט העק, געטראָגן שטריק, געשלעפּט לײטערס. און ישׂראלי דער חזן איז אַרױף צו משה־בער דעם קצבֿ אַפֿן דאַך, און פֿון דאָרטן געקאָמאַנדעװעט װי אַ געניטער בראַנד־מאַיאָר, מע זאָל אים געבן הילף, װאָרעם אָט נעמט זיך אָן דעם קצבֿס דירה, און נאָכן קצבֿ גײט רב שמואל דער רבֿ, און נאָך רב שמואל דעם רבֿ גײט נח דער דײן, און נאָך נח דעם דײן גײט בנציון דער שוחט און נאָך בנציון דעם שוחט גײט די שול ― נישט אומזיסט הײסט די דאָזיקע גאַס „גאָטס גאַס“…

צו גרױס איז אָבער געװען דער צונױפֿלױף מיטן געשרײ מיטן געפּילדער, מע זאָל האָרכן ישׂראלי דעם חזנס קול פֿון משה־בער דעם קצבֿס דאַך אַראָפּ.

― װײ איז מיר! ― האָט געשריגן צו אים די חזנטע לאה פֿונדערװײַטנס און געמאַכט צו אים מיט די הענט ― װאָס טוסטו, גזלן? דו װעסט זיך חלילה אָפּקױלן דעם האַלדז אָן אַ מעסער, עס גײט צו ימים־נוראָים!…

און ישׂראלי דער חזן ― אַזױ װי ער האָט געטראָפֿן. מע האָט נאָך נישט צײַט געהאַט דאָס גאַנצע ביסל אָרעמקײט אַרױסצוטראָגן פֿונעם קצבֿס שכנים, האָט דאָס פֿײַער זיך שױן געגעבן אַ װאָרף אַריבער צו אָשר דעם בעקערס שטוב גלײַך אַף משה־בער דעם קצבֿס דירה, און ס'איז געװאָרן אַ געװאַלד צװישן עולם:

― דער חזן! דער חזן!…

קאַפּיטל זיבן און צװאַנציק

שלום־מאיר רעדט פֿאַרשטעלט

װאָס האָט מען, אַ שטײגער, געהאַט צום חזנס טאָכטער, צו רײזלען? גענומען אַ מײדל און אַװעקגעלײגט זי באַ בעני ראַפֿאַלאָװיטשן אין הױף, אַף די קלעצער. און װײַבער דרײען זיך אום הין און הער, אָן אַ שיִער װײַבער. די װײַבער גײען צו אַלעמאָל צום האָלץ, װוּ רײזל ליגט אַ געבונדענע, בײגן זיך אָן, קוקן זיך אײַן און פֿרעגן אײנע באַ דער אַנדערער: „עס ברענט?“… ― „עס ברענט, עס ברענט“…

װאָס זאָל דאָס באַדײַטן? שױן זשע קלײַבט מען זיך זי צו פֿאַרברענען? פֿאַרװאָס?… זי װיל אױפֿשטײן, קען זי נישט. זי איז געבונדן הענט און פֿיס. זי הערט, װי עס קנאַקט אונטער איר דאָס האָלץ. אין די אױגן שלאָגט אַ רױטע ליכטיקײט. נעמט זי זיך אָן מיט אַלע כּוחות, צערײַסט די שטריק און… זי כאַפּט זיך אױף ― זי איז באַ זיך, אינעם גאַנצן אָנטאָן, אַפֿן בעטל. זי הערט זיך אײַן ― אַ לױפֿערײַ מיט אַ גערעדערײַ: „עס ברענט… עס ברענט“… זי כאַפּט אַ קוק אין פֿענצטער ― די גאַנצע גאַס איז באַגאָסן מיט רױטן. דער הימל איז באַלײַכט מיט אַ העליש פֿײַער, און עס לױפֿן מענטשן. רײזל רופֿט דער מאַמען, רופֿט דעם טאַטן ― נישטאָ קײנער. װאָס הײסט דאָס?… נאָך אַ מינוט ― און רײזל איז שױן אין דרױסן.

אַ פֿאַרכּישופֿטע בלײַבט שטײן רײזל באַ דער טיר. מיט אַ נאַקעט הענטל פֿאַרשטעלט זי די האַלב־פֿאַרשלאָפֿענע אױגן. דאָס רױטע שאַלעכל האָט זיך אַראָפּגעגליטשט פֿון די נישט פֿאַרפֿלאָכטענע האָר אַראָפּ. פֿון אונטערן װײַסן קלײדעלע קוקן אַרױס אַ פּאָר אױסגעטראָטענע שיכעלעך. פֿון אױבן ביז אַראָפּ װערט זי באַגאָסן מיט דעם ליכט פֿונעם העליש־רױטן הימל, און דאָס מײדל הײבט אָן שײַנען מיט אַ נײַער פֿײַערדיקער שײנקײט… נאָר װער װעט זיך אונטערנעמען, װער װעט זיך װאַגן אַראָפּכאַפּן אָט דאָס זעלטענע געמילד, אָט דאָס שװאַרצע פֿײַער־שײַנענדיקע מײדל מיט די צעװאָרפֿענע שײנע האָר, מיט די שװאַרץ־חנעװדיקע בעקלעך אירע, װאָס האָבן זיך באַפֿאַרבט פֿונעם העליש־רױטן הימל, און מיט די שװאַרצע גליִענדיקע ציגײַנערישע האַלב־פֿאַרשלאָפֿענע אײגלעך, װאָס האָבן זיך איר אָנגעצונדן און לײַכטן אַרױס פֿון איר שײן, טונקל, מיט פֿײַער באַגאָסן פּנים, װי צװײ שטערן פֿונעם טונקעלן נאַכט־הימל? און װוּ נעמט מען פֿאַרבן אַף אָפּצומאָלן „גאָטס גאַס“ אין דער דאָזיקער װאַרעמער שטילער זומער־נאַכט, איבערגעצױגן מיט אַ העליש־רױטן הימל, װאָס באַלײַכט די שטאָט מיט די הײַזלעך מיט די פּנימער פֿון די מענטשן, װאָס לױפֿן און קלײַבן זיך צונױף אינאײנעם, שרײַען און פּילדערן, מאַכן מיט די הענט, זעען אױס פֿונדערװײַטן, װי טאַנצנדיקע שדים?…

― אַ גוטן אָװנט, קעצעלע! אײנע אַלײן גאָר? אַ מכּה דער מאַמען! אַװעק צו דער שׂרפֿה מן־הסתּם? די גאַנצע שטאָט איז דאָרטן. דערהערט אַ שׂרפֿה אַף „גאָטס גאַס“, האָב איך מיר באַלד געזאָגט, מע דאַרף גײן אַ קוק טאָן, װאָס הערט זיך עפּעס באַם חזן? גאָט זאָל מיר אַזױ געבן גליק און הצלחה!

נאָכן לשון איז נישט שװער צו דערקענען, אַז דאָס איז אַלבערט שטשופּאַקס רעכטע האַנט און פֿליגל־אַדיוטאַנט, אונדזער גוטער באַקאַנטער שלום־מאיר מוראַװטשיק.

איצטיקס מאָל האָט זיך רײזל פֿאַר אים דװקא נישט איבערגעשראָקן. אַדרבא, זי האָט זיך דערפֿרײט, װאָס זי האָט דערזען אַ באַקאַנטן מענטשן: אפֿשר װײס ער, װער עס ברענט?

שלום־מאיר קען איר נישט זאָגן, װער עס ברענט.

― זאָל מיך אַזױ װיסן בײז און גימל און דלות. אַ גרױסע נפֿקא־מינה װער: צי בערל, צי שמערל? צי יאָקל, צי טודרוס? איך זע מע לױפֿט ― לױף איך אױך. זאָג מיר בעסער, מײדעלע, װאָס איז די מעשׂה, װאָס ביסט נישט געװען באַ אונדז הײַנט אין טעאַטער? איך האָב דיך געזוכט, פֿײגעלע, מיט די אױגן נעבן יענעם פּעמפּיק, װאָס זיצט מיט דיר תּמיד, און נישט געקענט געפֿינען. איך האָב שױן געמײנט, ביסט חלילה חרובֿ, אָדער אַזױ עפּעס אַן אומגליק?

ערשט דאָ דערמאָנט זיך רײזל, װאָס פֿאַר אַ טאָג זי האָט איבערגעלעבט מיט װאָס פֿאַר אַ נאַכט פֿון צרות, פֿאַרדראָס און טרערן… און זי װײס אַלײן נישט, װאָס זי טוט, נאָר זי פֿאַרטרױעט זיך אָט דעם מענטשן. זי דערצײלט אים דעם גאַנצן אמת אין קורצע װערטער, אַז דאָס האָט זי די מאַמע אָנגעלערנט, זי װײס נישט פֿאַרװאָס, אפֿשר דערפֿאַר, װאָס זי האָט פֿאַר זײ געזונגען אינאײנעם מיטן טאַטן דעם „רבונו־של־עולם“?…

― אָט דאָס איז גאָר? ייִדישע זאַבאָבאָנעס ― כאַ־כאַ־כאַ! ― צעלאַכט זיך מאיר מוראַװטשיק מיט אַ דריבנע הײזעריק געלעכטערל, פֿאַלט אַרײַן באַלד אין אַן ערנסטן טאָן אַרײַן און באַדױערנדיק שאָקלט ער מיטן קאָפּ, צוזיפֿצנדיק דערבײַ: ― אַז אָך און װײ איז די יאָרן, אַז אַזאַ בריליאַנט דאַרף זיך װאַלגערן אָט דאָ, אין דער האָלענעשטער בלאָטע, צװישן חיות, װאָס פֿאַרשטײען נישט, װי אים צו שעצן, און באַ פֿאַנאַטישע עלטערן, װאָס װײסן אַלײן נישט, װי זײער קינדס גליק געפֿינט זיך…

רײזל הײבט אױף די אױגן אַף אים: װאָס, אײגנטלעך, מײנט דערמיט אָט דער מענטש?…

― פֿון דער ערשטער מינוט, װאָס איך האָב דיך געהערט זינגען אָט דאָ, ― געדענקסטו אַנומלט אינדערפֿרי? ― דו האָסט געזונגען „ראָזשינקעס מיט מאַנדלען“ האָסטו געזונגען, ― האָב איך באַלד געזאָגט: „אָט דאָס איז זי, די אמתע פּרימאַדאָנע פֿון פּרימאַדאָנע־לאַנד“, ― גאָט זאָל מיר אַזױ געבן גליק און הצלחה.

רײזל פֿאַרשטײט אים נאָך נישט אַקוראַט. ער רעדט װײַטער:

― און װער שמועסט, אַז דו האָסט דיך אַװעקגעשטעלט זינגען מיטן טאַטן דעם „רבונו־של־עולם“, האָב איך געזאָגט: „דאָס מײדל איז באַשאַפֿן געװאָרן פֿון גאָט פֿאַר אונדזער טעאַטער!“.

― איך?…

מער קאָן רײזל נישט אַרױסרעדן אין דער מינוט, און זי פֿילט, אַז דאָס גאַנצע בלוט איז איר אַרײַן אין פּנים.

― איך האָב עס באַלד געזאָגט אונדזער דירעקטאָר. מע טאָר נישט, זאָג איך אים, לאָזן פֿאַרלױרן גײן אַזאַ גאָלדענע פּרימאַדאָנעכין. מע דאַרף זי, זאָג איך, אַרױסשלעפּן פֿון דאַנען מיט געװאַלד.

― מיט געװאַלד?…

רײזל װערט שױן גאָר איבערראַשט, און שלום־מאיר מוראַװטשיק טוט זײַן זאַך, רעדט אָן אַן אָפּשטעל:

― װאָס דען? װי אַזױ לאָזט מען אַזאַ שטיק גאָלד זיך װאַלגערן אין דער בלאָטע? װי אַזױ לאָזט מען פֿאַרלױרן גײן אַזאַ טאַלאַנט? איך שטעל מיר פֿאַר דײַן ערשטן אױפֿטריט באַ אונדז אַף דער בינע אין דער ראָלע פֿון „בלימעלע“, אָדער „שולמית“, אָדער „שבת־קודש“, אין קורצע קלײדעלעך מיט קלײנע שיכעלעך, און דו טוסט אַ זינג מיט דײַן זיס שטימעכין די שײנע לידער פֿון גאָלדפֿאַדען, פֿון פֿײנמאַן אָדער פֿון לאַטײנער ― איז דאָך, הערסטו, אַ כּפּרה פֿאַר דיר דאָס גאַנצע טעאַטער מיט די בײנער! אָדער, לאָמיר זאָגן, דו האָסט זיך גאָר פֿאַרשטעלט פֿאַר אַ ייִנגל מיט שװאַרצע גע־קרײזלטע האָר און טוסט אַ קוק אַרױף מיט דײַנע פֿײַערדיקע ציגײַנערישע אײגלעך און אַ זינג אָפּ „הײסע באַבקעלאַך“, אָט אַזױ, למשל (שלום־מאיר זינגט שטיל אַף זײַן האַלב־הײזעריקער שטימע „הײסע באַבקעלאַך“ און קוקט אַף רײזלען, װאָס פֿאַר אַן אײַנדרוק עס מאַכט אַף איר):

דאָרט זע איך אַ שאָלטיק אין מיטן גאַס, טוען טוט ער גאָרנישט, ער גײט אַרום פּוסט און פּאַס, טוט אַלעם, װאָס סע טאָר נישט. קראַנק איז ער אַזױ װי איך אױך צו האָרעװען מיט בלוטיקן שװײס און צו שרײַען אין דער הױך: הײסע באַבקעלעך, ייִדעלעך, הײס !

― ס'פֿאַרשטײט זיך, אַז דו מיט דײַן קולכל און מיט דײַן פּיסקעלע, אַז דו טוסט אַ לײג אַװעק די דאָזיקע באַבקעלאַך, נעמט דאָך דאָס גאַנצע פּובליקום אײַן אַ מיתה־משונה אַפֿן אָרט. זאָג אפֿשר, אַז נײן, נשמה מײַנע?

שלום־מאיר מוראַװטשיק זעט, אַז זײַנע רײד זײַנען נישט אַרױסגעװאָרפֿן אַפֿן װינט, גײט ער צו צו איר גאַנץ נאָענט, טוט איר אַ גלעט פֿון דער גרינג איבערן הענטל און מאַכט צו איר אַף זײַן הײזעריקלעכער שטימע:

― הערסטו, פֿײגעלע מײַנס, מעגסט גאָט דאַנקען, װאָס דו האָסט זיך מיט מיר באַגעגנט. אונדזער איצטיקע פּרימאַדאָנע איז אױך אַ טאַטנס אַ קינד, און אױך פֿון אָרעמען גראַד, אַזױ װי דו. פֿון אַ קלײן שטעטל איז זי, פֿון פּױלן. דאָס האָט זי מיר צו פֿאַרדאַנקען, װאָס זי איז אַן אַקטריסע באַ אונדז אין טעאַטער. דאָס האָב איך איר געהאָלפֿן אַנטלױפֿן. ס'איז אַ שײנע געשיכטע, נישקשה, מעגסט דאָס האָרכן. דער טאַטע אירער אַלײן איז סך־הכּל אַ ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―

אַ שאָד. שלום־מאיר מוראַװטשיק מוז איבעררײַסן די געשיכטע פֿון דער פּרימאַדאָנע. ער דערזעט פֿון דער װײַטנס, באַלױכטן פֿון דעם פֿײַערדיקן הימל, שנײַדט זיך פֿון דער צװײטער גאַס אַרױס אַ פֿיגור אַהער, צום חזנס שטיבל. פּאַסט אים נישט מער צו שטײן אָט דאָ מיטן חזנס מײדל. דאָס קאָן אים שאָדן צו זײַן גאַנצן פּלאַן, װאָס איז שױן אױסגעאַרבעט געװאָרן באַ אים אין קאָפּ, שטײענדיק אָט דאָ אין דרױסן. געזעגנט ער זיך אָפּ מיט רײזלען פֿאַר דער האַנט, װאַרפֿט איר אַרײַן אַ פּאָר װערטער מיט אַ ניגון, צום גראַם, נאָר פֿאַרשטעלט:

װעסטו האָבן אַ קלײדעלע ― װעסטו זײַן אַ קלוג מײדעלע…

* * *

די פֿיגור, װאָס האָט זיך געשניטן פֿון דער צװײטער גאַס אַרױס, איז געװען נישט קײן אַנדערער, נאָר טאַקע אונדזער יונגער העלד פֿונעם ראָמאַן, דעם גבֿיר ראַפֿאַלאָװיטשעס זונדל, לײבל.

קאַפּיטל אַכט און צװאַנציק

פֿופֿצן מינוט אַנטראַקט

מיר האָבן איבערגעלאָזט אונדזער יונגן העלד, לײבלען, גײן נאָך זײַן אײגענער לװיה. דאָס הײסט, װי ער זיצט אין טעאַטער און טראַכט פֿון דעם, װי אַזױ ער איז געשטאָרבן, און װי אַזױ אַלע באַדױערן זײַן פֿריצײַטיקן טױט, באַװײנען אים און באַגלײטן אים צו זײַן אײביקער רו. דאָס בילד שטעלט זיך אים פֿאָר אַזױ בולט־לעבעדיק און אַזױ טרױעריק־רירנד, אַז עס פֿאַרקלעמט אים באַם האַרצן, און ער פֿילט אַף זײַנע ליפּן הײסע געזאַלצענע טראָפּנס ― זײַנע אײגענע טרערן. לײבל באַװײנט לײבלען, און, זיצנדיק אין טעאַטער, הערט ער נישט און זעט נישט, װאָס אַף דער סצענע טוט זיך, און נאָר דעמאָלט כאַפּט ער זיך אױף, אַז עס װערט אַ מוראדיקער רעש, אַ געלעכטער און אַ געשרײ: „האָצמאַך! האָצמאַך!“…

דער דאָזיקער רעש װעקט אױף אונדזער יונגן העלד פֿון זײַנע טרױעריקע חלומות און ברענגט אים צוריק אין דער לעבעדיקער װעלט אַרײַן, װוּ ייִדן פֿרײען זיך מיטן ייִדישן טעאַטער, האָבן הנאה, לאַכן, שרײַען און פּילדערן, לײגן אײַן די װעלט.

„פֿופֿצן מינוט אַנטראַקט“. אַזױ שטײט בפֿירוש געדרוקט אַף די אַפֿישן פֿון טעאַטער. נאָר דאָס גאַנצע פּובליקום װײס שױן (אַ ייִדן נאַרט מען נישט), װאָס פֿאַר אַ פֿופֿצן מינוט דאָס איז.

― די מכּות זאָל זיך זײ זעצן, װאָס מער פֿון דרײַסיק! ― אַזױ זאָגט דאָס האָלענעשטער פּובליקום. און דער עולם פֿאַרלאָזט די פֿאַרכאַפּטע ערטער און גײט אַרױס אין דרױסן, װער אַ ביסל רעדן, װער כאַפּן פֿרישע לופֿט, און װער אַרײַנשלעפּן אין טעאַטער אַרײַן אַ קרובֿ אָדער אַ באַקאַנטן אָן אַ בילעט, און װער עס כאַפּט זיך אַרײַן גאָר הינטער די קוליסן.

פֿאַראַן אין האָלענעשטי אַזעלכע, װאָס בעת אַנטראַקט גנבֿענען זײ זיך אַרײַן אַהין, אַף יענער זײַט קוליסן. זעלבסטפֿאַרשטענדלעך, אַז דאָס טוט נישט קײן לײַטישער מענטש, קײן באַלעבאָס. אַהין טרעט אַרײַן אָדער אַ קלעזמער, אָדער אַ בעל־מלאָכה, אָדער אַזױ אַ הפֿקר־יונג, װאָס האָט נישט װאָס אָנצוּװערן אין האָלענעשטי. אַהין כאַפּט זיך אַרײַן גאַנץ אָפֿטלעך, װי מיר װײסן שױן, דעם באַלעבאָס זונדל, דורך גאָר אַ באַזונדער טירל, װאָס נאָר פֿאַר אים איז דאָס אָפֿן.

און אַלעמאָל, װען אונדזער לײבל טרעט אַרײַן אַהער פֿילט ער זיך אין אַן אַנדער װעלט. שפּאַנענדיק איבער די שאָקלענדיקע ברעטער פֿון דער בינע, װײַזט זיך אים אױס, אַז נישט ער גײט, נאָר ער שװימט, ער שװעבט, עס טראָגט אים אין די לופֿטן. און זעענדיק פֿאַר זיך די איבערגעטאָנענע, מיט קרײַד אָנגעשמירטע אַקטיאָרן און אַקטריסעס, װי זײ לױפֿן, װי זײ שפּרינגען, װי זײ כאַפּן טאַנצנדיק אַן עס, אַ טרונק, אַ זינג, שטעלט זיך אים פֿאָר, אַז ער איז אײנער פֿון זײ, און נישט װילנדיק נעמט ער איבער זײערע גענג, זײער שפּראַך מיט אַלע זײערע תּנועות און פּאָסטעמקעס, און אַז ער קומט אַף מאָרגן אין חדר אַרײַן, באַװײַזט ער פֿאַר זײַנע חבֿרים אַזעלכע מאָדנע קונצן, אַז זײ זײַנען אים דערױף נאָך מער מקנא, װי אַף דעם, װאָס ער איז דעם נגידס ייִנגל.

איצטיקס מאָל, אַז לײבל איז אַרײַנגעקומען הינטער די קוליסן, איז אים נישט געלעגן אין זינען נישט קײן בינע, נישט קײן אַקטיאָרן, נישט קײן קונצן. ער האָט דורכגעלאָזט פֿאַרבײַ די פּרימאַדאָנע מיט די גרױסע בלױע, שטאַרק אונטערגעשמירטע אױגן און מיט די גרױסע מעשענע רײפֿלעך, װאָס באָמבלען זיך אַף אירע אױערן. ער איז דורכגעלאָפֿן פֿאַרבײַ די איבעריקע אַקטיאָרן, װאָס האָבן געביסן אַלע צו שטיקלעך פֿון אַן עפּל און פֿאַרגאַנגען זיך בעת מעשׂה פֿאַר געלעכטער. לײבלען איז איצט נישט געלעגן אין זינען קײן זאָך. ער האָט געזוכט אין אַלע װינקעלעך האָצמאַכן.

האָצמאַכן איז געװען שװער צו דערקענען אינעם קאָסטיום פֿון קב־צנזאָן (יענעם אַפֿדערנאַכט איז געגאַנגען דאָס באַרימטע שטיק: „קבצנזאָן עט הונגערמאַן“).

האָצמאַכס קאָסטיום איז באַשטאַנען פֿון אַ צעריסענעם, אַ צעפֿליקטן פֿראַק, אַן אַלטן צעקנײטשטן אָפּגעבאַרעטן צילינדער, שטאַרק צעריסענע קאַמאַשן אַף די פֿיס מיט אַרױסגעשטעקטע פֿינגער, אַ פּאָר הױזן פֿון סאַמע לאַטעס, אין צװישן די לאַטעס ― אַ קאָרט, די טױז שערל.

די דאָזיקע טױז שערל האָט אַרױסגערופֿן אין האָלענעשטי באַם פּובליקום אַזױפֿיל געלעכטערן, אַז פֿון דער ערשטער מינוט אָן, װאָס קבצנזאָן (האָצמאַך) האָט זיך באַװיזן אַף דער סצענע, ביזן סוף אַקט, איז דער עולם שיר נישט געשטאָרבן. נעמען און פֿאַרלאַטען. איך בעט איבער אײַער כּבֿוד, אַ פּאָר אַלטע תּחתּונים מיט דער טױז שערל ― דאָס איז עפּעס אַזאַ המצאה, װאָס אין האָלענעשטי װאָלט דאָס נישט אײַנגעפֿאַלן קײנעם אַפֿילו אין טױזנט יאָר אַרום! דער עולם איז געװען זיכער אַז דאָס איז האָצמאַכס אױפֿטו (נאַיִװע מענטשן! ), האָבן זײ איצטיקס מאָל געמאַכט דעם ליבלינג האָצמאַך אַזאַ אָװאַציע, אַז דער דירעקטאָר פֿונעם ייִדיש־דײַטשן טעאַטער, אַלבערט שטשופּאַק, װאָס האָט געשפּילט די ראָלע פֿון הונגערמאַן, איז שיר נישט צעפּיקט געװאָרן פֿאַר קנאה.

דערפֿאַר איז אָבער האָצמאַך געװען אַפֿן זיבעטן הימל. ער האָט געפֿילט, אַז הײַנטיקן אַפֿדערנאַכט שפּילט ער נעמלעך, אַז הײַנטיקן אַפֿ־דערנאַכט זײַנען „אַלע נאָך אים די כּפּרה“.

דערזען לײבלען אַרומדרײען זיך הינטער די קוליסן, האָט ער פֿאַרשטאַנען, אַז דאָס זוכט ער אים, האָצמאַכן, מסתּמא אָפּדאַנקען אים פֿאַר זײַן הײַנטיקן שפּילן, און אפֿשר טראָגט ער אים עפּעס גוטע זאַכן, האָט אים האָצמאַך פֿרײלעך אַ רוף געטאָן:

― ע, פּעמפּיק! װעמען זוכסטו? דעם נעכטיקן טאָג? פֿאַרװאָס זעט מען דיך עפּעס נישט, נשמה מײַנע?

לײבל גײט צו צו זײַן פֿרײַנט, בעט אים, ער זאָל זיך אָנבײגן צו אים, ער דאַרף אים עפּעס זאָגן אַ נײטיקע זאַך אַפֿן אױער.

― אַ סוד פֿאַר גאַנץ בראָד? ― זאָגט האָצמאַך, בײגט זיך אָן װי לאַנג ער איז צו לײבלען, װערט שיר נישט איבערגעבראָכן אַף דער האַלב.

אױסגעהערט דעם סוד, גלײַכט זיך האָצמאַך אױס. אין זײַנע שאַרפֿע שפּיציקע אױגן צינדט זיך אָן אַ פֿײַערל, און ער טוט אַ פּאַטש לײבלען אין פּלײצע:

― אָט אַזױ האָב איך דיך ליב! אָט אַזױ ביסטו פֿון מײַנע מענטשן! װאָס דען? מײַנע װערטער! איך האָב דיר לאַנג געזאָגט, אַז דײַן פּלאַץ איז אָט דאָ אָ. אַנישט זאָל איך אײַננעמען אַ מיתה־משונה!…

אין דער מינוט װאַקסט אױס הינטער האָצמאַכס פּלײצעס הונגערמאַן (אַלבערט שטשופּאַק).

― װאָסער פּלאַץ? װער פּלאַצט? װער צעפּלאַצט, האָצמאַך!

דערהערט דעם דירעקטאָרס קול, דרײט זיך אױס צו אים האָצמאָך אַ פֿאַרציטערטער. ער געפֿינט זיך אָבער באַלד און װײַזט אָן מיטן פֿינגער אַף לײבלען:

― ער זאָגט, אָט דער פּעמפּיק, אַז אײנער האָט פֿאַרנומען דאָרט אַ פּלאַץ אין טעאַטער אָן אַ בילעט!…

דערהערט די װערטער „אָן אַ בילעט“, װערט דער דירעקטאָר מלא כּעס וחמה. אַלבערט שטשופּאַק קאָן נישט הערן די דאָזיקע װערטער, װי אַ גערטנער קאָן נישט הערן, אַז מע זאָגט אים: „אַ חזיר אין גאָרטן“…

― שלום־מאיר! װוּ איז ערגעץ שלום־מאיר? אַ כאָליערע! ― צעשרײַט זיך שטשופּאַק און זוכט מיט די אױגן לײבלען. נאָר לײבל איז שױן נישטאָ.

קאַפּיטל נײַן און צװאַנציק

נקמה! נקמה! נקמה!

יענע נאַכט איז אונדזער העלד געשלאָפֿן, מען קאָן זאָגן, װי נאָך אַ באָד, און אַנטשלאָפֿן געװאָרן איז ער מיט אַ פֿאַרטיקן אױסגעאַרבעטן פּלאַן פֿון נקמה, נקמה, נקמה! נוקם זײַן זיך דאַרף מען, נוקם זײַן זיך! אָנלערנען דעם טאַטן, אָפּרעכענען זיך פֿאַר די שמיץ, און פֿאַרן בזיון, און פֿאַר אַלעם, פֿאַר אַלעם!…

לאַנג האָט לײבל נישט באַדאַרפֿט טראַכטן. װאָס איז דאָ פֿאַראַן צו טראַכטן? עס האָט זיך אים אױסגעװיזן, אַז דאָס איז אַזױ אײנפֿאַך, על־פּי דרך הטבֿע און אַזױ פּראָסט, װאָס פּראָסטער קאָן שױן, דאַכט זיך, גאָר נישט זײַן.

אָט האָט איר דעם גאַנצן פּלאַן, װי מען זאָגט, אַף דער האַנט:

באַנאַכט, אַז אַלע װעלן אַנטשלאָפֿן װערן, װעט ער זיך פּאַװאָליענקע אױפֿשטײן און צוגײן אַף די שפּיץ פֿינגער צום קאַסירס בעט. לײבל שלאָפֿט מיטן קאַסיר אין אײן חדר. און דער קאַסיר, „שׂשׂון ושׂמחה“, איז אַ בחור, װאָס האָט ליב שלאָפֿן. „שׂשׂון ושׂמחה“ באַרימט זיך אַפֿילו, אַז ער האָט אַזאַ גרינגן שלאָף, אַז ער קאָן דערהערן אַ פֿליג, נאָר אַלע װײסן, אַז „שׂשׂון ושׂמחה“ װערט אַנטשלאָפֿן, מעג מען אים אַרױסטראָגן מיטן בעט, װעט ער נישט הערן, סײַדן אָפּגיסן אים מיט אַן עמער װאַסער…

פֿונדעסטװעגן קאָן מען זיך מיט דער קאַסע אַף „שׂשׂון ושׂמחה“ פֿאַרלאָזן. ערשטנס, איז ער אַן אײגענער מענטש. טאַקע בעני ראַפֿאַלאָ־װיטשעס אַ פֿרײַנטל. אַ פּלימעניק אָדער אַ שװעסטערקינד. און צװײטנס, איז ער גלאַט אַן ערלעכער בחור, אַ געטרײַער, און היט די קאַסע, דאָס הײסט דעם טיש, װוּ דאָס געלט ליגט, װי אַ גוטער הונט. די שליסעלעך פֿון די טיש־קעסטלעך טראָגט ער תּמיד באַ זיך אין די הױזן־קעשענעס, און אַז ער לײגט זיך שלאָפֿן, לײגט ער זיך נישט אַנדערש, ביז ער קוקט נישט אַרום גוט אַלע פֿענצטער מיט אַלע לאָדן, צי זײ זײַנען גוט פֿאַרמאַכט, כאַפּט אַ קוק אױך אונטער די בעטן, צי ס′האָט זיך נישט אַרײַנגעגנבֿעט באַצײַטנס אַ גנבֿ, און אַז ער טוט זיך אױס, לײגט ער אַװעק די הױזן באַ זיך צוקאָפּנס. און דעם באַלעבאָס זונדל, לײבלען, האָט מען אױך אַװעקגעלײגט אַקעגן אַף אַ בעטל ― נו, באַדאַרף ער עפּעס מורא האָבן?

אָט דעם דאָזיקן קאַסיר האָט גאָט אַלײן צוגעשיקט אונדזער לײבלען, ער זאָל קאָנען אַרױסבאַקומען די מטבע, װי זײַן פֿרײַנט האָצמאַך האָט אים אױסגעלערנט. האָצמאַך האָט אים אײַנגערױמט אַ סוד, אַז „מען דאַרף האָבן קלינגערס, קלינגערס! און װאָס מער קלינגערס, װעט אַלץ זײַן בעסער!“… און לײבל, אױסאַרבעטנדיק זײַן באַרימטן פּלאַן, האָט זיך שױן פֿאָרגעשטעלט, װי אַזױ ער באַקומט אַרױס באַם קאַסיר די „קלינגערס“ פֿון דער קאַסע. שׂשׂון ושׂמחה שלאָפֿט װי אַ געהרגעטער, כראָפּעט װי אַ געקױלעטער אָקס, און ער, לײבל, שטײט אין דער פֿינצטערער נאַכט איבער זײַן בעט און טראַכט, װי אַזױ באַקומט מען אַרױס דעם קאַסירס הױזן פֿון צוקאָפּנס? פּאַמעלעך פּאַמעלעך פֿאַרלײגט ער אַ האַנט אונטער דעם קישן, שלעפּט אַרױס פֿריִער אײן הױז. דערנאָך נאָך אַ הױז און באַקומט אַרױס דאָס בינטל שליסעלעך. שטיל, אַף די שפּיץ פֿינגער, גײט ער צו צום טיש. רוט זיך אָפּ נאָך יעדן טראָט, מען זאָל נישט דערהערן, און דאָס האַרץ קלאַפּט אים מיט סכּנה־נפֿשות. מער װי פֿאַר אַלעמען האָט לײבל מורא פֿאַר דער אַלטער באָבע, װאָס שלאָפֿט אין צװײטן חדר. די „אַלטע“ האָט שױן דװקא יאָ אַ גרינגן שלאָף און אַ שאַרף אױג, װאָס קאָן זען דורך אַ װאַנט, װי אַן אַנדערער דורך ברילן. מיט אַ קלאַפּענדיק האַרץ און מיט ציטערנדיקע הענט עפֿנט ער אױף דאָס טישקעסטל… לײגט אַרײַן פּאַװאָליענקע די האַנט און נעמט אָן אַ פֿולע זשמעניע פּאַפּיר־געלט („װאָס מער פּאַפּיר־געלט“ ― זאָגט האָצמאַך), און פּאַװאָליענקע לײגט ער אַװעק די שליסעלעך מיטן קאַסירס הױזן צוריק אַף זײער אָרט, און אַלײן גליטשט ער זיך אַרױס אין דרױסן אַרױס… דאָרטן װאַרט שױן אַף אים זײַן פֿרײַנט האָצמאַך מיט אַ צוגעגרײטע פֿור אַף אַװעקצופֿאָרן צו דער באַן… און בכדי מען זאָל זײ אַף דער הײסער שעה נישט נאָכיאָגן, האָט לײבל צוגעקלערט נאָך אַ שענערע זאַך, ער װעט זיך איבערטאָן געװײנלעך אין פֿרעמדע מלבושים, און זײַנע קלײדער װעט ער אַװעקלײגן באַם ברעג טײַך ― לאָז מען מײנען, אַז ער האָט זיך דערטרונקען… װעט מען אים מסתּמא זוכן אין װאַסער, זוכן און זוכן און אַ פֿײַג װעט מען אים געפֿינען… װעט מען זיצן נאָך אים שבֿעה… מען װעט װײנען און קלאָגן אַזױ לאַנג, ביז מען װעט אים מסתּמא פֿאַרגעסן… און אַז ס'װעט אַװעקגײן אַ צײַט, למשל, אַ יאָר צען אָדער צװאַנציק, װעט לײבל דעמאָלט זײַן שױן אַ באַװוּסטער, אַ באַרימטער אַרטיסט, האָבן אַן אײגענע טרופּע און פֿאָרן אַף אַ טשעקאַװעס קײן האָלענעשטי אױך שפּילן טעאַטער, און אָפּדינגען דורך אַ מענטשן טאַקע באַ זײַן טאַטן אָט די סטאָדאָלע, אַרײַנלאָזן די גאַנצע שטאָט אָן בילעטן אין טעאַטער אַרײַן ― אַדרבא, לאָז מען זען, װאָס הײסט געשפּילט! און אַז עס װעט זיך אױפֿהײבן דער פֿאָרהאַנג, װעט ער אױפֿטרעטן אַף דער בינע מיט דער גאַנצער טרופּע. אַלע װעלן זײַן גרױסאַרטיק אָנגעטאָן, און ער, דער דירעקטאָר הײסט עס, װעט שטײן אינמיטן אײַנגעטונקט אין דימענטן און בריליאַנטן, כּמעט אַזױ װי שטשופּאַק… און װי נאָר ער װעט זיך באַװײַזן אַף דער בינע, אַזױ װעט מען אים מסתּמא באַלד דערקענען, אַז דאָס איז ער, לײבל, װעט די מוטער געװיס פֿאַלן חלשות, און דער פֿאָטער װעט געבן אַ געשרײ אַרױס מיט זײַן דונערדיקער שטימע: „לײבל!“ און פֿון אַלע זײַטן װעט װערן אַ גדולה: „לײבל!“

― לײבל! לײבל! לײבל! ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―

לײבל עפֿנט אױף די אױגן, דערזעט ער באַ זיך צוקאָפּנס שטײן דעם קאַסיר.

― שׂשׂון ושׂמחה! װאָס איז?

― װאָס װאָס איז? האָסט געזען, אַ מענטש זאָל האָבן אַזאַ האַרטן שלאָף! מע װעקט אים און מע װעקט און מע קאָן אים גאָר נישט דערװעקן. שטײ אױף, עס ברענט.

― װער ברענט? װוּ ברענט?…

― אַף „גאָטס גאַס“. אַלע זײַנען אַװעק אַף דער שׂרפֿה. טו דיך אָן. שױן פֿון אַ שעה, אַז מע קלינגט אין אַלע גלעקלעך. מיר דאַכט, עס קאָן אױפֿװעקן אַ טױטן.

אַזױ האָט זיך אױסגעטענהט מיט לײבלען שׂשׂון ושׂמחה דער קאַסיר, װעלכן מען האָט נאָר װאָס אַלײן קױם אױפֿגעװעקט און אָנגעזאָגט, אַז ער זאָל נישט דערװעגן זיך אַװעקגײן פֿון שטוב.

עס איז אָבער גאָר גרינג אַזױ צו זאָגן ― „נישט אַװעקגײן פֿון שטוב“. װי קאָן מען דאָס אײַנזיצן אין שטוב, אַז אין דרױסן איז אַ שׂרפֿה? און דער געטרײַער קאַסיר, שׂשׂון ושׂמחה, איז אינאײנעם מיט לײבלען אַרױסגעגאַנגען מער נישט אַף אַ מינוטקעלע נאָר אַ קוק טאָן, װי עס ברענט. און אַז ער איז אַרױסגעגאַנגען אין דרױסן און דערזען דעם מיט פֿײַער באַגאָסענעם הימל און דערהערט דעם „בום“ פֿון די גלעקער, האָט דאָס אים נישט װילנדיק געגעבן אַ טראָג אַװעק אַהין, װוּ עס האָט אַװעקגעטראָגן אַלעמען אין יענער נאַכט, אַחוץ אײן לײבלען.

לײבלען האָט דאָס אַװעקגעטראָגן אין אַן אַנדער אָרט. ער האָט זיך גענומען רעכטס, אַ קוק טאָן פֿריִער אין חדר אַרײַן צו ישׂראלי דעם חזן, אָנקלאַפּן אין פֿענצטער, אױפֿװעקן זײ, טאָמער שלאָפֿן זײ נאָך און װײסן נישט, אַז ס'איז אַ שׂרפֿה אַף „גאָטס גאַס“.

נאָך אײדער לײבל איז נאָך צוגעגאַנגען צום חזנס שטוב, האָט ער שױן דערזען, פֿון דער װײַטנס, באַלױכטן פֿונעם העליש פֿײַערדיקן הימל, שטײן באַ דער טיר דעם רבינס טאָכטער רײזל, און נעבן איר ― עפּעס אַ פּאַרשױן, װאָס האָט זיך אָפּגעטײלט פֿון איר, זיך אַ נעם געטאָן לינקס און מאַכט פֿיס. האָט זיך לײבל אױך גענומען מאַכן פֿיס, צוגײן נענטער צו ישׂראלי דעם חזנס שטוב.

קאַפּיטל דרײַסיק

אַ נאַכט פֿון כּישוף

און אַז אונדזער העלד װעט לעבן הונדערט יאָר אַפֿילו, װעט ער דען פֿאַרגעסן יענער נאַכט פֿון דער שׂרפֿה אַף „גאָטס גאַס“?

אין די סאַמע בעסטע, װי אױך אין די סאַמע ערגסטע צײַטן פֿון זײַנע שפּעטערדיקע יאָרן, און נאָך עד היום הזה, אַז ער בלײַבט מיט זיך אײנער אַלײן, איז אים אָנגענעם צו ליגן מיט צוגעמאַכטע אױגן און איבערלעבן נאָכאַמאָל און נאָכאַמאָל יענער גליקלעכער, שײנער, אומפֿאַרגעסלעך־כּי־שופֿדיקער נאַכט, װען ער איז אַ האַלב־פֿאַרשלאָפֿענער געלאָפֿן זען, װער ברענט אַף „גאָטס גאַס“.

דער גאַנצער הימל, אַף װיפֿל דאָס אױג קאָן כאַפּן, האָט זיך באַפֿאַרבט מיט רױטן, אַזױ װי מיט בלוט. װוּ זײַנען אַהינגעקומען די שטערן? איבער דער דאָזיקער רױטקײט האָבן זײ זיך ערגעץ באַהאַלטן און זײַנען פֿאַרשװוּנדן געװאָרן. פֿון דעם צװײטן עק גאַס האָט זיך געטראָגן אַ װײַטער הילך. עס האָט זיך געהערט אַ הו־האַ פֿון מענטשן, אַ בילן פֿון הינט און אַ קנאַקן פֿון ברענענדיקע דעכער. אַף דער רױטער ליכטיקײט האָבן זיך אָפּגעשפּילט פֿון דער װײַטנס אַ סך שװאַרצע פֿיגורן. אין אַ רױטן װאָלקן אײַנגעהילט איז געשטאַנען פֿאַר זײַנע אױגן דעם רבינס טאָכטער, װאָס האָט אױסגעזען, װי אַ שײנע פֿאַרכּישופֿטע נאַכט פּרינצעסין. קײנמאָל האָבן אירע שװאַרצע האָר נישט אַזױ געגלאַנצט. קײנמאָל האָבן אירע טונקל־רױטע בעקלעך נישט אַזױ געפֿלאַמט. קײנמאָל האָבן אירע גרױסע ציגײַנער־אױגן נישט אַזױ געגליט, װי אין דער דאָזיקער נאַכט. און עס האָט זיך אים אױסגעמאָלט, אַז זי איז אַלײן פֿון פֿײַער, אַז אָט הײבט זי זיך אױף און װערט פֿאַרשװוּנדן אינאײנעם מיט די שטערן ערגעץ אין דער רױטער ליכטיקײט פֿון דער דאָזיקער כּישופֿדיקער נאַכט. און ער פֿילט, װי עס ציט אים צו איר נענטער און נענטער.

און רײזל האָט אים דערקענט נאָך פֿון דער װײַטנס. זי קוקט זיך אַרום אַף אַלע זײַטן, צי ס'איז נישטאָ קײן פֿרעמדער מענטש, װאָס זאָל זײ זען, נײן. ס'איז נישטאָ קײן פֿרעמדער מענטש, װאָס זאָל זײ זען. ס'איז נישטאָ קײנער. אַלע זײַנען באַ דער שׂרפֿה. די גאַנצע שטאָט איז באַ דער שׂרפֿה.

זי גײט אים צװײ טריט אַקעגן. אין קורצע װערטער גיט זי אים איבער, װי אַזױ זי האָט זיך אױפֿגעכאַפּט… אײנע אַלײן אין שטוב… אַלע זײַנען באַ דער שׂרפֿה… „װער ברענט!“

― װער ברענט? איך װײס אױך נישט, װער סע ברענט. מיך האָט מען אױפֿגעװעקט און געזאָגט, אַז ס'איז אַ שׂרפֿה אַף „גאָטס גאַס“, בין איך געלאָפֿן גלײַך אַהער.

רײזל קוקט אים אין די אױגן אַרײַן.

― גלײַך אַהער? װאָס עפּעס גלײַך אַהער?

― איך װײס אַלײן נישט, פֿאַרװאָס גלײַך אַהער, װאָרעם װען אַפֿילו די שׂרפֿה זאָל נישט זײַן אַף „גאָטס גאַס“, װאָלט איך אױך פֿריִער געלאָפֿן גלײַך אַהער…

ער בלײַבט שטײן. ער פֿילט, אַז ער האָט זיך אַרױסגעכאַפּט מיט אַן איבעריקן װאָרט, און ער װערט רױט… רײזל לאָזט נישט אַראָפּ פֿון אים קײן אױג. אַך, װי שײן ער זעט אױס אין דער מינוט אָט דאָ אַפֿן פֿײַער! װי חנעװדיק עס פֿלאַמען אים די בעקלעך! און די גרױסע און מילדע אױגן זײַנע קוקן אַף איר אַזױ הײמיש, ליבלעך, גלײַך װי ער װאָלט איר זײַן אַן אײגענער, אַן אײגענער ברודער.

לײבל פֿאַרכאַפּט זיך און גיט איר צו פֿאַרשטײן, פֿאַרװאָס ער װאָלט לױפֿן פֿריִער אַהער: „אין אַזאַ נאַכט!“… „און גלאַט װאָס האָט ער צו טאָן דאָרטן, באַ דער שׂרפֿה? װאָס האָט ער נישט געזען? װי אַזױ הײַזער אַף „גאָטס גאַס“ ברענען? לאָזן זײ ברענען. לאָז ברענען די גאַנצע גאַס, די גאַנצע שטאָט אַפֿילו , װאָס גײט עס אים אָן? איצט קער ער זיך שױן מיט האָלענעשטי נישט אָן גאָרנישט. גאָרנישט. ער איז שױן מער נישט קײן האָלענעשטער. נאָך אַ טאָג. נאָך צװײ טעג“…

ער נעמט זי אָן באַ דער האַנט:

― װעסט מיר געבן די האַנט תּקיעת־כּף, אַז צװישן אונדז װעט דאָס בלײַבן? װעל איך דיר עפּעס זאָגן.

און לײבל דריקט איר הענטל אין זײַן גרױסער װאַרעמער האַנט, אַזױ װי דעמאָלט אין טעאַטער, און ער זאָגט צו איר שטיל און ערנסט, און בענקעניש הערט זיך פֿון זײַן קול:

― איך פֿאָר אַװעק פֿון דאַנען.

זי שטעלט אַװעק אַף אים אירע גליִענדיקע ציגײַנער־אױגן.

― װוּהין?

װוּהין? ער װײס נאָך אַלײן אױך נישט ― װוּהין. נאָר אַז ער פֿאָרט אַװעק ― דאָס איז זיכער, אַזױ װי ס'איז איצט נאַכט אַף דער גאַנצער װעלט. אַזױ װי דאָס איז אַ הימל פֿון גאָט.

בײדע הײבן אױף די אױגן אַרױף צום הימל, און רײזל דערפֿילט, אַז פֿון דער בשׂורה װערט איר קאַלט. זי רוקט זיך צו צו אים נענטער, קוקט זיך אײַן און הערט זיך צו צו אים, װי ער רעדט דאָס אַזױ ערנסט. װיפֿל זי קען אים, האָט זי נאָך קײנמאָל נישט געזען אים אַזױ ערנסט. עס מאָלט זיך איר אױס, אַז ער איז מיטאַמאָל אױסגעװאַקסן, געװאָרן אַ גרױסער. זי פֿרעגט אים, און עס הערט זיך, װי איר קול ציטערט:

― אַף לאַנג?

― אַף לאַנג? װאָס הײסט, אַף לאַנג? אַף שטענדיק, אַף אײביק.

― אַף אײביק? װעלן מיר, הײסט עס, שױן מער נישט זען זיך קײנמאָל נישט?

― קײנמאָל נישט.

לײבל זעט אין דעם אָפּשײַן פֿון דער רױטער ליכטיקײט, אַז רײזלס שײן טונקל פּנים װערט בלאַס, און ער נעמט זי אָן נאָכאַמאָל באַ דער האַנט און עס דאַכט זיך אים, אַז אירע פֿינגער זײַנען מיטאַמאָל װי קאַלט געװאָרן. און עס טוט אים באַנג, װאָס ער פֿאָרט אַװעק. ער קאָן אָבער דערצו גאָרנישט העלפֿן. שױן אַן אָפּגעמאַכטע זאַך ― פֿאַרפֿאַלן. און ער אַנטשליסט זיך צו פֿאַרטרױען איר זײַן סוד, זײַן הײליקן סוד, װוּהין ער פֿאָרט און צוליב װאָס ער פֿאָרט און איבער װעמען ער פֿאָרט… און רײזל קוקט אים אין די אױגן אַרײַן און הערט אים אױס און לאָזט אַרױס אַ גרינגן זיפֿץ.

לײבל קוקט אַף איר, װי ער װאָלט איר װעלן זאָגן: „דו װילסט נישט? דו װעסט בענקען? זאָג: דו װעסט בענקען?“…

רײזל װערט רױט: „נײן, נישט דאָס, נישט דאָס! זי איז אים נאָר מקנא. אָט, למשל, װיל ער אַװעקפֿאָרן פֿון דער הײם, נעמט ער און פֿאָרט אַװעק. אַנו, לאָז זי, אַ שטײגער, פּרוּװן װעלן זיך אױפֿהײבן און אַװעקפֿאָרן ― װי קאָן זי? און אַװעקפֿאָרן פֿון דאַנען װאָלט זי אפֿשר אױך געװאָלט. זײער געװאָלט. ער מײנט, אַז נאָר ער האָט צרות פֿון דער הײם, פֿון די עלטערן? אָהאָ! מע זאָל זיך אױסרעכענען, קאָן זײַן, אַז זי האָט די אײגענע צרות, װאָס ער, און אפֿשר נאָך מער“…

און זי גיט אים איבער אַלץ. און זי דערצײלט פֿאַר אים אַלצדינג, װאָס זי האָט איבערגעלעבט אין דעם דאָזיקן טאָג מיט דער דאָזיקער נאַכט. און דעם שמועס, װאָס זי האָט געהאַט נאָר־װאָס מיט דעם הײזעריקן פּאַרשױן, װאָס מע רופֿט אים אין האָלענעשטי „די פֿאַרשלעפּטע קרענק“. און די װערטער פֿונעם דירעקטאָר גיט זי אים איבער. אַלצדינג דערצײלט זי אים. אַלצדינג.

און לײבל װײס אַלײן נישט, װי אַזױ דאָס איז געװאָרן. נאָר ער געדענקט, אַז זײ זײַנען בײדע געזעסן אַף דער שװעל פֿון ישׂראלי דעם חזנס דירה. און איר קלײן קינדערש הענטל איז געװען אין זײַן האַנט. און ער האָט געגלעט איר קלײן קינדערש הענטל מיט זײַנע הענט. און ער האָט דאָס צוגעטראָגן אײנמאָל צו זײַנע הײסע ליפּן, און ער האָט איר געקושט, געקושט די שפּיץ פֿינגער. און זי האָט נישט צוגענומען פֿון אים איר הענטל, נאָר געקוקט אַף אים דערשראָקן, מיט גרױסע־גרױסע אױגן. און אירע גרױסע שװאַרצע ציגײַנער־אױגן האָבן געגליט און אָפּגעפֿינקלט זיך אַף דעם רױטן שײַן פֿון דער דאָזיקער זעלטענער שײנער כּישופֿדיקער נאַכט.

װאָס פֿאַר אַ כּוח האָט זײ דאָ אַװעקגעזעצט אַזױ נאָענט, אַזױ האַרט אײנס נעבן דאָס אַנדערע, אָט די דאָזיקע צװײ יונגע אומשולדיק־קינדער־שע נשמות? װאָס פֿאַר אַ כּוח האָט זײ געצװוּנגען בײדן, זײ זאָלן אױסגיסן אײנס פֿאַר דאָס אַנדערע אַלץ, װאָס באַ זײ טוט זיך? װאָס פֿאַר אַ כּוח האָט זײ געמאַכט מיטאַמאָל אַזױ נאָענט, גלײַך װי זײ װאָלטן געװען באַפֿרײַנדעט, גאָט װײס, פֿון װען אָן?

נישט קײן אַנדער כּוח, אױסער דעם װוּנדערלעכן פֿאַרבאָרגענעם כּוח פֿון יענער געטלעך־װוּנדערלעכער נאַכט.

דאָס איז געװען אַ נאַכט פֿון כּישוף.

קאַפּיטל אײן און דרײַסיק

שטערן פֿאַלן נישט ― שטערן בלאָנדזשען

דאָס, װאָס רײזל האָט דערצײלט לײבלען אין יענער כּישופֿדיקער נאַכט, זיצנדיק אין צװײען באַ ישׂראלי דעם חזן אַף דער שװעל, איז באַ אים געװען אַ נײַעס. אַ פֿרײלעכע, אַ מאָדנע אָנגעלײגטע נײַעס. אירע װערטער האָבן זיך אַרײַנגעגאָסן װי בױמל צו אים גלײַך אין האַרצן אַרײַן. איר קול האָט אים געקלונגען אין די אױערן, װי די שענסטע מוזיק, אין דער דאָזיקער אױסטערליש־װוּנדערלעכער, געטלעך־כּישופֿדיקער נאַכט „אַך! עס טוט אים באַנג, װאָס ער האָט נישט געװוּסט פֿריִער פֿון דעם. גוט װאָס זי האָט אים דערצײלט. גוט, װאָס ער װײס. איצט זעט ער אַרױס, אַז ס'איז פֿון גאָט. איצט זעט מען, אַז ס'איז אַ באַשערטע זאַך. זײ איז, אַפּנים, באַשערט, זײ זאַלן בײדע אינאײנעם גלײַך האָבן צרות, גלײַך טראָגן דעם גלות האָלענעשטי, אָבער גלײַך אױסגעלײזט װערן פֿונעם דאָזיקן גלות. בײדע גלײַך זאָלן זײ זיך אַרױסרײַסן פֿון דאַנען, פֿון אָט דעם ענגן, װיסטן, פֿינצטערן האָלענעשטי. און בײדע גלײַך אַװעקלאָזן זיך אַהין, אַהין, אין אַ נײַער װעלט אַרײַן. אין אַ גרױסער ליכטיקער װעלט. אַ! דאָרט װעט זיך אָנהײבן פֿאַר זײ בײדן גאָר אַ נײַ מין לעבן. אַ נײַ ליכטיק שײַנענדיק לעבן. זײ װעלן בײדע גײן אין אײן װעג. זײ װעלן בײדע לערנען אײן זאַך. ער ― שפּילן, און זי ― זינגען. און בײדע װעלן זײ באַרימט װערן אַף דער װעלט ― ער מיט זײַן שפּילן און זי מיט איר זינגען“.

און לײבל גיט איר זײַן האַנט און רופֿט די נאַכט, דעם הימל פֿאַר אַן עדות: „אָט די דאָזיקע נאַכט, אָט דער רױטער, מיט פֿײַער באַדעקטער הימל לאָז זײַן אַן עדות, אַז קײנמאָל, קײנמאָל זאָלן זײ זיך נישט אָפּשײדן אײנס פֿון דאָס אַנדערע. אַף דערױף געבן זײ זיך בײדע די האַנט תּקיעת־כּף, און גאָט איז זײער עדות, אַז תּמיד, תּמיד זאָלן זײ זײַן אינאײנעם, שטענדיק, אײביק און אײביק! װאָס ס'זאָל זיך מיט זײ נישט טרעפֿן און װוּ זײ זאָלן נישט מגולגל װערן ― איז אינאײנעם. תּמיד און אומעטום אינאײנעם. און אַפֿילו דעמאָלט, אַז זײ װעלן שױן בײדע אױסװאַקסן, װערן גרױסע, זאָל מען אױך אײנס אָן דאָס אַנדערע נישט פֿון דאַנען אַהין. קײנמאָל נישט. קײנמאָל נישט! בײדע װעלן זײ זיך האַלטן שטענדיק באַ אײן טעאַטער. בײדע װעלן זײ נאָכדעם אַרומרײַזן די גאַנצע װעלט. און אַז זײ װעלן שױן האַלטן דערבײַ, װעלן זײ מסתּמא נאָך קומען אַהער, קײן האָלענעשטי. געװיס װעלן זײ קומען אַהער. גאָר אָן אַ שום תּירוץ. צו־גאַסט װעלן זײ קומען צו זײערע טאַטע־מאַמעס… װעט געװאָר װערן די שטאָט, װעט מען זיך צונױפֿלױפֿן אַף חידושים אָנקוקן בעני ראַפֿאַלאָ־װיטשעס זון און ישׂראלי דעם חזןס טאָכטער… אַך, װי גוט עס װעט זײ דעמאָלט זײַן! אַלע װעלן זײ מקנא זײַן. מע װעט זײ נאָכלױפֿן. מע װעט אַף זײ טײַטן מיט די פֿינגער: „אָט איז דאָס גליקלעכע, גליקלעכע פּאָר!“ און זײ װעלן דאָך שױן דעמאָלט אַװדאי זײַן חתן־כּלה… װאָס עפּעס חתן־כּלה, נײן, נישט חתן־כּלה, נאָר מאַן און װײַב, כאַ־כאַ… װאָרעם חתן־כּלה זײַנען זײ דאָך שױן פֿון לאַנג… נאָך פֿון יענעם ערשטן אַפֿדערנאַכט, װאָס מע האָט זײ באַזעצט דאָס ערשטע מאָל אין טעאַטער“.

― געדענקסט דעמאָלט, װען מע האָט אונדז דאָס ערשטע מאָל באַזעצט אין טעאַטער, כאַ־כאַ?

„אַ שאלה אַ ביסל, אױב זי געדענקט?… זי װאָלט װעלן אײביק אַזױ זיצן, װאָרעם װאָס קאָן זײַן בעסער און ליבער און זיסער, װי טעאַטער. װי ייִדיש טעאַטער?“…

„אַך, רבונו־של־עולם! גלײַך װי זײ האָבן זיך בײדע אָנגערעדט! נו, איז דאָס נישט קײן גאָטס זאַך? זעט מען דען נישט אַרױס פֿון דעם, אַז גאָט אַלײן האָט אַף זײ רחמנות געהאַט, אַז גאָט אַלײן האָט אַראָפּגעקוקט צו זײ פֿון אױבן און האָט זײ צוגעשיקט יעדן באַזונדער אַן אַנדער שליח, אַן אַנדער אױסלײזער: איר אָט דעם שלימזל שלום־מאיר, און אים ― האָצמאַכן“…

און לײבל דערצײלט איר אַ שײנע געשיכטע, די גאַנצע געשיכטע, װי אַזױ ער האָט זיך באַקענט מיט דעם דאָזיקן פּאַרשױן האָצמאַך. װי אַזױ ער האָט זיך מיט אים באַפֿרײַנדעט, געװאָרן נפֿש־אַחת, און װי אַזױ דער פֿאָטער האָט אים געפּאַקט און מיאוס באַשטראָפֿט, און װי אַזױ ער האָט זיך דאָס װאָרט געגעבן צו נעמען נקמה, אָפּצאָלן, אָפּרעכענען זיך פֿאַרן בזיון…

און דעם גאַנצן פּלאַן פֿון נקמה, װאָס ער האָט אױסגעאַרבעט, און אַפֿילו, װי אַזױ ער װעט אַרױסבאַקומען די „קלינגערס“, אַלץ גיט ער איר איבער מיט אַלע ברעקעלעך. ער האָט קײן מורא נישט פֿאַר איר. װאָס זאָל ער מורא האָבן? ער װײס, ער פֿילט, אַז ער און זי זײַנען פֿון הײַנטיקער נאַכט אָן אײנס, װאָרעם זײ האָבן זיך געגעבן תּקיעת־כּף. איר האַנט איז אין זײַן האַנט. און גאָט איז זײער עדות. גאָט איז אױבן, דאָרט, אין הימל. אָבער ער הערט, גאָט הערט אַלצדינג. אַלצדינג…

און זײערע בײדנס אױגן קוקן אַרױף, אין הימל אַרײַן. און דער הימל איז שױן נישט מער רױט אַזױ װי פֿריִער. די שׂרפֿה װערט אַלע מינוט קלענער. דער הו־האַ מיטן טומל ― שטילער. און אָט האָבן זיך שױן װידער באַװיזן שטערן אַפֿן טיפֿן הימל אין דער דאָזיקער געטלעך־שײנער װאַרעמער סוף־זומערדיקער נאַכט. פֿריִער אײן שטערן. נאָכדעם ― נאָך אײנער און נאָך אײנער. און נאָכדעם ― נאָך אַ סך, אַ סך, אָן אַ שיִער שטערן. און זײ בײַטן זיך, די שטערן, אײן שטערן אַהער, דער אַנדערער אַהין. אײנער אַראָפּ, דער אַנדערער אַרױף. זײ פֿאַלן, פֿאַלן.

― זע נאָר, װי די שטערן פֿאַלן… ― זאָגט רײזל צו לײבלען, און דאָס קול ציטערט, און דאָס האַרץ קלאַפּט איר.

לײבל צעלאַכט זיך. „שױן זשע האָט זי מורא? מע דאַרף נישט מורא האָבן“, זאָגט ער צו איר און באַרויִקט זי, װי אַן עלטערער, כאָטש, אײגנטלעך, איז זי עלטער פֿון אים מיט אַ יאָר. „װאָס דאַרף מען מורא האָבן? שטערן פֿאַלן נישט, שטערן בלאָנדזשען“…

― שטערן פֿאַלן נישט, שטערן בלאָנדזשען. ― זאָגט איר לײבל, קוקנדיק אַרױף, אין טיפֿן הימל, װאָס װערט אַלעמאָל מער אָפּגערײניקט פֿון דער פֿריִערדיקער רױטקײט. נאָר אײן עק הימל, אַהין אַראָפּ, איז נאָך אַ ביסל באַדעקט מיט אַ העל־רױטער פֿאַרב, װעלכע װערט אַלעמאָל העלער און שיטערער און צעגײט זיך ביסלעכװײַז, ביסלעכװײַז. און די שװאַרצע פֿיגורן, װאָס זײַנען פֿריִער געװען אַזױ צונױפֿגעשפּאַרט, צונױפֿגעשטױסן אַלע אין אײן אָרט, הײבן אָן ביסלעכװײַז זיך פֿאַנאַנדערשפּרײטן אין אַלע זײַטן. און עס לאָזן זיך שױן הערן נאָענטע קולות. אָט באַלד, אַקאָרשט װי מע זעט נישט, װעט מען קומען און מע װעט זײ דערזען זיצן אָט אָ דאָ, באַ דער טיר… דאַרף מען אױפֿשטײן, דאַרף מען גײן… כאָטש עס גלוסט זיך נישט…

― אַ גוטע נאַכט.

― אַ גוטע נאַכט.

און לײבל הײבט זיך אױף פֿון דער שװעל און לאָזט זיך גײן אַהין, צו דער שׂרפֿה, און בלײַבט שטײן, דרײט זיך אױס צוריק מיטן פּנים צו רײזלען נאָכאַמאָל, נאָך אײן מאָל:

― אַ גוטע נאַכט.

― אַ גוטע נאַכט.

נאָך אַ ביסל ― און ער װערט פֿאַרשװוּנדן אין דער פֿינצטערניש פֿון דער נאַכט.

קאַפּיטל צװײ און דרײַסיק

אַ גוטע װאָך

שבת־צונאַכטס.

עס זײַנען אַװעק אַלע גוטע סימנים פֿונעם גוטן ליבן שבת־קודש אין האָלענעשטי.

מען זעט שױן נישט מער אַף דער „פּריצישער גאַס“ די פֿײַנע טשע־קאַװע בחורים מיט די שײן־אױסגעפּוצטע מײדלעך, װאָס האָבן שפּאַצירט אַ גאַנצן טאָג שבת ביז שפּעט פֿאַרנאַכט און גערעדט אַף רוסיש (אַ שלעכטן געהרגעטן רוסיש, אָן הענט און אָן פֿיס, אַבי רוסיש).

מען זעט שױן נישט מער אַף „גאָטס גאַס“ קײן ייִדן און װײַבער. די ייִדן ― אָנגעטאָן אין שבתדיקע קאַפּאָטעס, און די װײַבער טראָגן בריליאַנטלעך אין די אױערן (טשװעקעס ― אַבי בריליאַנטלעך).

אױך ייִדישע קינדער זעט מען נישט מער אין דרױסן זיך שפּילן אין אַ נײַער שפּיל, אין „ייִדיש טעאַטער“. שױן לאַנג האָט מען זײ אַרײַנגעטריבן אין די שטיבער אַרײַן. שױן לאַנג האָט זיך געזעצט די זון מיט איר גאַנצן פּראַכט און גלאַנץ. אױסגעלאָשן געװאָרן איז דער לעצטער פֿונק פֿונעם שײנעם װאַרעמען בעסאַראַבער זומערטאָג און אָפּגעטראָטן דאָס אָרט פֿאַרן שײנעם װאַרעמען שטילן בעסאַראַבער זומער־אָװנט. װוּ־נישט־װוּ באַװײַזט זיך אַ שטערן, לײַכט און בלישטשעט און שמײכלט אַראָפּ צו דער טונקעלער, שטױביקער ערד.

פֿרומע װײַבער האָבן שױן לאַנג אָפּגעזאָגט שטילערהײט אין דער פֿינצטער „גאָט פֿון אַבֿרהם, פֿון יצחק און פֿון יעקבֿ“, און אַ שטילע מאָדנע בענקעניש האָט זיך געלאָזט הערן, אַ בענקעניש נאָכן „ליבן שבת־קודש, װאָס גײט אַהין“… און געלע פֿײַערלעך האָבן זיך באַװיזן פֿון אַלע פֿענצטער אַרױס.

ערלעכע ייִדן האָבן שױן לאַנג אָפּגעמאַכט הבֿדלה. אַנדערע האָבן אַפֿילו אָפּגעזאָגט דעם „המבדיל“ מיט די „אליהוס“ און מיט די איבעריקע „זמירות“ למוצאי שבת. און אַנדערע האַלטן נאָך אין מיטן זאָגן, אין רעכטן זינגען און אין רעכטן באָמקען „אַל תּירא עבֿדי יעקבֿ“… און עס הערט זיך אַ בענקעניש אױך אינעם דאָזיקן זאָגן. און עס גנבֿעט זיך אַרײַן אַ טרױעריקער טאָן אױך אינעם דאָזיקן פֿרײלעכן זינגען…

שװער, שװער זיך צו שײַדן מיט דער נשמה יתירה! שװער, שװער זיך צו געזעגענען מיט דער שײנער ליבער בת־מלכּה שבת!…

― אַ גוטע װאָך! אַ גוטע װאָך! ― זאָגט ישׂראלי דער חזן מיט אַ טיפֿן זיפֿץ באַלד נאָך דער הבֿדלה צו דער חזנטע און צו דער טאָכטער, און נעמען זיך זאָגן „ױתּן לך“ שײן, אַף אַ קול, און אױסנװײניק, קנאַקט צו מיט די פֿינגער. ער קוקט אַף לאהן און טראַכט זיך: „אָט װעט זי באַלד מאַכן אַ שמועס פֿון געלט, פֿון שיך און פֿון אַנדערע װאָכעדיקע זאַכן“…

― אַ גוטע װאָך און אַ מזלדיקע װאָך! ― ענטפֿערט אים לאה די חזנטע אױך מיט אַ זיפֿץ און האָט אים נישט אין זינען אַפֿילו. זי קוקט גאָר אַף דער טאָכטער, אַף רײזלען, װאָס זיצט עפּעס מאָדנע פֿאַרטראַכט אײנע אַלײן אין אַ װינקעלע.

― פֿון װאָס טראַכט אַצינד דאָס קינד. מיר זאָל זײַן פֿאַר איר קאָפּ? ― אַזױ קלערט זיך לאה און עס טוט איר װײ דאָס האַרץ אַף איר קינד.

לאה האָט שױן לאַנג חרטה דערױף, װאָס זי האָט זיך באַגאַנגען מיט דער טאָכטער אַ ביסל צו ירגזונדיק, צו שטרענג… „מיט אַ בת־יחידה מיט אַ ציטערדיקער, אײן און אײנציקער, טאָר מען נישט אַזױ… זי װײס דאָס גאַנץ גוט, אַז מע טאָר נישט… עס איז שױן אָבער אַ פֿאַרפֿאַלענע זאַך. זי קאָן שױן צוריק נישט כאַפּן… און װער שמועסט, איצט ― אַװדאי נישט. אױס טעאַטער. זײ פֿאָרן שױן, זאָגט מען, הײַנט באַנאַכט אַװעק, „צו אַלדי גוטע יאָר“… (מײנען מײנט זי, אײגנטלעך, „צו אַלדי שװאַרצע יאָר“. נאָר למאַי זאָל זי שעלטן ייִדן אַף אַ פֿולער װאָך?…).

אַ ביסל טוט לאהן באַנג, װאָס דאָס ייִדישע טעאַטער פֿאָרט אַװעק פֿון האָלענעשטי, און אַ ביסל איז זי צופֿרידן: „װינציקער מיט אַ טאַראַראַם אין שטאָט, ― טרײסט זי זיך אַלײן. ― האָלענעשטי איז זיך באַגאַנגען ביז אַהער אָן אַ ייִדישן טעאַטער, װעט מען זיך באַגײן מסתּמא װײַטער אױך, האָסטו געהערט אַ ביסל!… און דאָס קינד װעט מסתּמא פֿאַרגעסן, אַז ס'איז גאָר געװען אַמאָל אַ טעאַטער אַף דער װעלט… אַ קינד בלײַבט אַ קינד. זי װעט איר קױפֿן אַ פּאָר נײַע שיכלעך, װעלן זיך פֿאַרהײלן אַלע װוּנדן… און װער שמועסט נאָך דערצו צוקערקעס, „מאַרמעלאַדן“ און כּדומה אַזעלכע גוטע זאַכן, װען זי ברענגט איר צו טראָגן מאָרגן, אם־ירצה־השם, פֿונעם מאַרק… אױ, אַ דונער איז איר! מאָרגן איז זונטיק, אַ מאַרקטאָג, כּמעט אַ יאַריד, און זי האָט נאָך נישט, איר זאָלט זאָגן, אַן אױסגעריבענעם גילדן אַפֿילו! מע באַדאַרף זיך אַ נעם טאָן צו ישׂראלין, עס גײט אַזאַ װאָך, האָסטו געהערט אַ ביסל!“…

די דאָזיקע געדאַנקען פֿאַרטראָגן אונדזער חזנטע אין אַזעלכע װאָכעדיקע דרכים אַרײַן, אַז זי פֿאַרגעסט אַף אַ װײַלע אָן רײזלס קריװדע.

און רײזל? ― לאָזט זי צורו. רײזל איז נישטאָ. רײזל איז װײַט, װײַט פֿון דאַנען…

דאָס הײסט, דערװײל איז זי נאָך דאָ. װוּ װעט זי אָבער מאָרגן זײַן? מאָרגן? מאָרגן?… אָ, דאָס װײסט קײנער נישט, קײנער נישט. נאָר זײ אין צװײען. דאָס הײסט, זי און לײבל… און נאָך צװײ מענטשן װײסן פֿון דעם סוד: דער דירעקטאָר פֿונעם ייִדישן טעאַטער און זײַן מענטש, שלום־מאיר… אָט דער שלום־מאיר האָט אָפּגערעדט מיט איר ערשט הײַנט אינדערפֿרי, בעת אַלע זײַנען געװען אין שול, אַז נאָך האַלבער נאַכט, װי דער זײגער װעט נאָר אױסשלאָגן צװעלף, אַזױ זאָל זי… אַך זי װײס שױן, זי װײס שױן װאָס!… און נאָר זי און ער, און װײַטער קײנער נישט, קײנער נישט!…

און עס טוט איר הנאה, װאָס זי װײס אַזאַ זאָך, פֿון װעלכער די מאַמע הײבט נישט אָן צו װיסן… אַ מצװה אַף איר! אַ מצװה! שלום־מאיר איז גערעכט. ער זאָגט: „האָט זי נישט געזאָלט נעמען אַ מײדל און פֿאַרשליסן זי אין שטוב, אײנע אַלײן, האַלטן זי, װי מע האַלט אַ פֿײגעלע פֿאַרשלאָסן אין אַ שטײַגעלע“. קײן פֿרײַע מינוט, קײן קאָפּ נישט אױפֿצוהײבן! פֿאַר פֿרעמדע זינג נישט! אין טעאַטער גײ נישט! אַהין קוק נישט! דאָרט שטײ נישט!… „װאָס איז מען עפּעס, פֿאַרקױפֿטע צו טאַטע־מאַמע? קנעכט איז מען באַ זײ? אָדער װאָס?… אַזױ זאָגט שלום־מאיר און איז גערעכט. זײער גערעכט!… אם־ירצה־השם, מאָרגן אינדערפֿרי, אַז די מאַמע װעט אױפֿשטײן און דערזען, אַז „דאָס פֿײגעלע איז אַרױסגעפֿלױגן פֿונעם שטײַגעלע“ ― אױ, װעט זי חרטה האָבן! אױ, װעט זי װײנען!… עס װעט שױן אָבער דעמאָלט זײַן צו־שפּעט. עס װעט איר שױן דעמאָלט זײַן אַ גוטע װאָך. אַ גוטע װאָך און אַ מזלדיקע װאָך…

װײ טוט איר דאָס האַרץ נאָר אַף אײנעם, אַפֿן טאַטן. „דער טאַטע נעבעך ― אַף אים איז יאָ אַ רחמנות… ער האָט זי אַזױ ליב געהאַט, מיט אים איז זי תּמיד געװען אַזױ נאָענט. נישט װי אַ קינד מיט אַ פֿאָטער, נאָר כּמעט װי אַ שװעסטער מיט אַ ברודער. װער װעט מיט אים שפּילן חנוכּה אין „דרײדל“? װער װעט אַרױסגנבֿענען באַ אים פּסח דעם אַפֿיקומן פֿון אונטער דער קישן? װער װעט אים אָנרײַסן גרינס אַף שבֿועות? װער װעט גײן מיט אים שׂמחת־תּורה אין שול אַרײַן? און װער װעט זינגען מיט אים זמירות?…

און רײזל דערמאָנט זיך, װי ערשט נישט לאַנג פֿלעגט זי נאָך שבת־צונאַכטס זינגען מיטן טאַטן אינאײנעם די „אליהוס“ און גלאַט ייִדישע זאַכן און שטיקלעך, װאָס דער טאַטע האָט זי אױסגעלערנט. און די מאַמע בעת־מעשׂה פֿלעגט צעבלאָזן דאָס סאַמאָװאַרל און מאַכן טײ.

אײן ליד, געדענקט רײזל, פֿלעגן זײ זינגען כּמעט אַלע שבת צונאַכטס, אַז דעם חזן איז געװען אױפֿגעלײגט אַפֿן האַרצן. דאָס ליד הײסט „משיח“ און זינגען דאַרף מען דאָס האַלב אַף ייִדיש, האַלב אַף גױיִש. דער חזן צו איר אַף ייִדיש, און רײזל צו אים אַף גױיִש:

ער: „װאָס װעט דעמאָלט זײַן?“ זי: „קאָניעץ למר גלותינו“. ער: „װוּהין װעלן ייִדן גײן?“ זי: „מי פּאָידיאָם לאַרצנו“. ער: „װאָס װעט דאָרטן זײַן?“ זי: „שם נאַידיאָם גואלנו“. ער: װער זשע װעט דאָס זײַן?“ זי: „נאַש משיח צדקנו“. ער: „װען זשע װעט דאָס זײַן?“ זי: „סקאָראָ במהרה בימינו“. בײדע (גיך): „יום גילה, יום רינה, יום דיצה, יום חדוה. גילה, רינה, דיצה, חדוה, אַהבֿה ואחוה!“

און נאָכאַמאָל: יום גילה, יום רינה!…

― טאָמער װאָלט געװען אַמאָל גענוג „געלע־גרינע“? ― מישט זיך אַרײַן די מאַמע מיטן סאַמאָװאַרל. ― לאָמיר בעסער טרינקען צו גלעזלעך טײ, האָסטו געזען אַ ביסל!…

אַך, װי גוט, װי ליכטיק, װי פֿרײלעך! און דאַכט זיך, אָט ערשט איז דאָס געװען, און דאָך ― אַזױ לאַנג, אַזױ לאַנג, גאָט װײס װען!… און עס נעמט זי אַרום אַ מוראדיקער אַ שװאַרצער אומעט. און עס איז איר שװער דאָס האַרץ, עס איז איר ענג אין האַלדז. זי װײס אַלײן נישט, װאָס איר איז. אָט־אָט װעט זי זיך צעװײנען… דערזעט דער פֿאָטער, װי זי זיצט אײנע אַלײן עפּעס פֿאַרזאָרגט אין אַ װינקעלע, גײט ער צו צו איר זינגענדיק, גלעט איר די שײנע שװאַרצע גלאַנצנדיקע האָר און בײגט זיך אָן צי איר:

― װאָס איז דיר, טאָכטער?

― גאָרנישט… אַ גוטע װאָך!

און זי פֿאַלט צו מיט איר הײסן קאָפּ צום חזנס ברוסט, טוליעט זיך צו צו אים און קושט אים און האַלדזט אים.

קאַפּיטל דרײַ און דרײַסיק

דער יצר הרע פֿון געלט

בעני ראַפֿאַלאָװיטש האָט אױך אָפּגעמאַכט הבֿדלה.

באַ בענין גײט די הבֿדלה מיטן גאַנצן „פּאַראַד“. אַז בעני מאַכט הבֿדלה, דאַרף זײַן די גאַנצע כאַליאַסטרע אַרום אים און אַלע דאַרפֿן אים ענטפֿערן „ברוך־הוא וברוך־שמו ― אָמן“. דאָס װײַב, און די קינדער, און די אַלטע, און דער בחור דער קאַסיר, און די אַם, און די קעכין ― אַלע, אַלע.

און די הבֿדלה, װאָס בעני מאַכט, איז שױן אײנמאָל אַן הבֿדלה. הײבן הײבט ער אָן דװקא הױך, אַף אַ קול, גרױסאַרטיק, מיט אַ טרױעריקן ניגון. נאָר אַז עס קומט צו „עזי וזמרת יה“ און אַ ביסל װײַטער, פֿאַרפּלאָנטערט ער זיך אין דער עבֿרי און מאָרקעט אָפּ אַ גאַנץ שטיק אונטער דער נאָז, ביז ער שלאָגט זיך אַרױף צוריק אַף אַ שטיקל דרך, שרײַט װידער הױך, אַף אַ קול: „בין תּהיה לנו!“ און דװקא מיט אַ „בית“, און נאָכדעם נעמט ער װידער מיט עטלעכע טענער נידעריקער, ביז ער לאָזט אױס צעצױגן: „בין קודש ל־חו־ל“. ענטפֿערן אים אַלע מיטן זעלבן ניגון: אָ־מ־ן! פֿאַרלעשט ער די הבֿדלה, שטופּט אָן אַלע קעשענעס אַף אַ פֿולער װאָך און זאָגט מיט זײַן ברומענדיקער לײבנשטימע: „אַ גוטע װאָך!“. ענטפֿערן אים אַלע אין אײן קול: „אַ גוטע װאָך, אַ גוט יאָר!“.

אָט אַזױ מאַכט בעני הבֿדלה.

אָפּגעמאַכט הבֿדלה, טוט ער אַ װוּנק צום קאַסיר, ער זאָל געבן אַ צײל איבער דעם פּדיון פֿון דער װאָך און אַ שרײַב אַרײַן אין בוך די „ראַכונקעס“. און דער קאַסיר שׂשׂון־ושׂמחה פֿאַרקאַטשעט די אַרבל, ציט אַרױס די שליסעלעך פֿון די הױזן־קעשענעס, עפֿנט אױף דאָס מיטלסטע שופֿלאָדל און זעצט זיך אַװעק צײלן דאָס געלט מיט אַן ערנסט, מיט כּװנה און מיט אַ ברען.

צום אַלעם ערשטן באַװײַזט זיך אַפֿן טיש דאָס פּאַפּיר־געלט, אַ פּעקל נאָך אַ פּעקל. דער קאַסיר שׂשׂון־ושׂמחה איז אַ בעריאַק אַף צײלן געלט. אַלע מינוט טוט ער אַ שפּײַ אָן אַפֿן גראָבן פֿינגער, און די אַסיגנאַציעס באַ אים אין די הענט קנאַקן, פֿליִען, שעמערירן אין די אױגן. קודם גײען באַ אים די מיוחסים, די שװערע הונדערטער, אָדער, װי בעני רופֿט זײ, די „לײַלעכער“. נאָכדעם גײען די װײַסע „דעליקאַטנע“ פֿינפֿאונצװאַנציקער. נאָכדעם ― די רױטע פֿײַערדיקע צענערלעך מיט די בלױע פֿינפֿערלעך. און נאָך זײ גײט שױן „קלײנװאַרג“. גרינע אָפּגעבליאַקעװעטע דרײַערלעך און געלע צעדריבעטע אײנערלעך, גאָר אָן אַ שיִער.

די גאַנצע צײַט, װאָס דער קאַסיר צײלט דאָס מזומנס, זיצט אונדזער לײבל פֿונדערװײַטן איבער אַ סידורל, זאָגט שטילערהײט כּלומרשט דעם „ױתּן לך“, שאָקלט זיך און מישט אַ בלעטל נאָך אַ בלעטל, און העלפֿט צײלן דאָס געלט. ער צײלט און צײלט ― און קאָן נישט איבערצײלן. כּל־זמן עס האָט געהאַלטן באַ די גרױסע פּעקלעך, האָט ער נאָך געקאָנט כאַפּן דעם גאַנג. נאָר אַז ס'איז געקומען צום „קלײנװאַרג“, האָט ער פֿאר־לױרן דעם חשבון און גענומען אַרײַנקוקן צוריק אין סידורל און זאָגן דעם „ױתּן לך“ מיטן אײגענעם שטילן ניגון, װאָס פֿריִער. נאָר די פּעקלעך מיטן געלט שטײען אים פֿאַר די אױגן און לאָזן אים נישט צורו. און ער פֿרעגט באַ זיך אַלײן: „װוּ װעלן זײ זײַן, אָט די אַלע שײנע פּעקלעך מיט געלט, הײַנט אַרום האַלבער נאַכט? ― װוּ? באַ אים, באַ אים, באַ אים!“ ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―

און עס כאַפּט אים אָן אַ ציטער, און ער צעשאָקלט זיך נאָך שטאַרקער און הײבט אָן צו זאָגן דעם „ױתּן לך“ װײַטער און װײַטער, נאָך מיט מער פֿרישקײט.

די צװײ, בעני און דער קאַסיר, זײַנען אַזױ פֿאַרטיפֿט אין דער אַרבעט, אַז זײ זעען גאָרנישט לײבלען און הערן נישט זײַן זאָגן, װאָס ער זאָגט. דערפֿאַר אָבער די מאַמע (בײלקע), װאָס זיצט באַ דער זײַט, ― זי זעט און הערט, װי לײבל זאָגט, װי לײבל דאַװנט, קװעלט זי אָן און װינטשט זיך, „אַזאַ מזל, אַזאַ שטיק גאָלד, װאָס פֿאַר אַ קינד דאָס איז“.

דער גרױסער װײטיק, װאָס זי האָט געטראָגן ביז אַהער טיף אין האַרצן, האָט זיך שױן אָנגעהױבן ביסלעכװײַז צו פֿאַרהײלן. און זי טראַכט זיך: „װאָס האָט דאָס קינד, אײגנטלעך, אַזעלכעס פֿאַרזינדיקט? דערפֿאַר, װאָס ער האָט אַװעקגעגעבן אַן אָרעמען קראַנקן אַקטיאָר זײַן אָנבײַסן, דאַרף מען אַזױ באַשטראָפֿן אַ קינד ― אָנטאָן אים אַזעלכע בזיונות?… בעני זאָל װעלן אַ קוק טאָן אַף אים מיט אירע אױגן… איר זאָל זײַן פֿאַר זײַן ליכטיק פּנים“!…

נאָר בעני, װי אַף צולהכעיס, װיל נישט קוקן און װיל נישט הערן. ער איז פֿאַרטיפֿט אינעם געלט צײלן. אָפּגעפֿאַרטיקט זיך מיטן פּאַפּירגעלט, נעמט מען זיך צום זילבער. אַף זילבער צײלן איז שׂמחה נאָך מער מזיק, װי אַף פּאַפּיר. ער צײלט אױס דאָס זילבער־געלט אין קופּקעלעך, און די קופּקעלעך באַ אים װאַקסן און װאַקסן. אָט איז אײנס, אָט איז צװײ, דרײַ, פֿינף, צען און נאָך, און נאָך, און נאָך. געפּטרט דאָס זילבער־געלט נעמט מען זיך צום ביסל מינץ. און דאָס מינץ פֿליט באַם קאַסיר אין די הענט מיט סכּנת־נפֿשות. קלינגט און װערט פֿאַרפֿאַלן באַ אים צװישן די פֿינגער, װי באַ אַ פֿאָקוסניק. „אײַך באַדאַרף מען אַף כּפּרות“ ― טראַכט זיך לײבל. ― ער דאַרף נישט קײן מינץ, ער דאַרף נישט קײן זילבער. װוּהין װעט ער זיך מיט זײ אַהינטאָן? פֿאַר אים װעט זײַן גענוג אָט אַ יענע פּאַפּירענע פּעקלעך אַלײן, װאָס דער טאַטע האַלט אין די הענט… און לײבל קוקט מיט אײן אױג און זעט, װי דער טאַטע זײַנער שפּיגלט זיך אינעם געלט. בעני האַלט איבער איטלעכס פּעקל באַזונדער, טאַפּט דאָס, גלעט דאָס און גיט דאָס איבער דעם קאַסיר מיט אַ צאָל, און יענער באַלײגט דאָס צוריק אין טישקעסטל איטלעכס פּעקל אַף זײַן אָרט. געװײנלעך פֿריִער די מיוחסים, די הונדערטער, און נאָכדעם דאָס קלײנװאַרג, און נאָכדעם שױן דאָס זילבער מיטן מינץ.

און לײבל קוקט מיט אײן אױג אין סידור אַרײַן און מיטן אַנדערן אױג ― אַהין, אַהין, אין טישקעסטל אַרײַן, אין שופֿלעדל, צו די פּעקלעך מיט געלט. דאָרטן זײַנען איצט אַלע זײַנע האָפֿענונגען און מיט זײַן גאַנצן װעזן מיט זײַן גאַנצער נשמה.

אַז געלט איז אַ יצר־הרע ― דאָס האָט לײבל געהערט װיפֿל מאָל פֿונעם רבין אין חדר און גלאַט פֿון עלטערע ייִדן. און אַז דער יצר־הרע פֿון געלט איז אומגעהױער גרױס ― דאָס האָט ער אױך געהערט. נאָך דעם טעם דערפֿון האָט ער דערפֿילט ערשט אָט דאָ אין דער מינוט. ער האָט דערפֿילט, אַז דער יצר־הרע פֿון געלט האָט אים אַרײַנגענומען צו זיך אין די לאַפּקעס אַרײַן און האַלט אים שטאַרק־שטאַרק! און לײבל װײס, אַז ס'איז אומזיסט זײַן מי. ער װעט שױן פֿונעם יצר־הרעס הענט נישט אַרױס. און ער פּרוּװט זיך גאָר אַפֿילו נישט. אַדרבא, ער בעט גאָט, די עבֿירה זאָל אים געראָטן. װאָרעם טאָמער חלילה נײן… טאָמער חלילה פּאַקט מען אים ― װײ־װײ! ― די שעה זאָל גאָר נישט זײַן!… דעמאָלט איז ער דאָך אַ פֿאַרפֿאַלענער, אַ פֿאַרפֿאַלענער פֿון בײדע װעלטן! האָצמאַך פֿאָרט אַװעק. דאָס טעאַטער פֿאָרט אַװעק. און ער?… און רײזל?… װאָס װעט זײַן מיט אים?… אױס טעאַטער!… אױס רײזל!… אַ סוף צו אַלע גאָלדענע חלומות!… אַ סוף!…

― טפּרררו, מזל־טובֿ! געקומען צו פֿאָרן די „מחותּנים“ אָפּרײניקן די סטאָדאָלע פֿון דער ייִדישער „פּאַסקודסטװע“.

אַזױ רופֿט זיך אָן בעני אַף זײַן סגי־נהור־לשון און הײבט זיך אױף פֿונעם אָרט.

דער לעזער, װאָס איז שױן באַקאַנט מיט אונדזער בעני ראַפֿאַלאָ־װיטשעס שפּראַך, דאַרף אַלײן פֿאַרשטײן, אַז די „מחותּנים“ מײנט ער דאָס די בעל־עגלות, און די „ייִדישע פּאַסקודסטװע“ מײנט מען עס ― „דאָס ייִדישע טעאַטער“.

קאַפּיטל פֿיר און דרײַסיק

ברוך הבא, שמעון־דוד בעל־עגלה

בעני זאָל קאָנען, װאָלט ער זיך אַלײן אױסגעפּאַטשט. אַזױ איז ער אין כּעס אַף זיך דערפֿאַר, װאָס ער האָט זיך „געקװאַפּעט“ אַף די עטלעכע „פּאַרעס“ און אַװעקגעגעבן אַזאַ רײנע, אַזאַ ציכטיקע סטאָדאָלע אַף אַ ייִדיש טעאַטער. „װען מע טרײַבט צונױף אַ פֿולע שטאַל מיט חזירים, װאָלטן זײ אים, נאָך זײַן מײנונג, נישט באַדאַרפֿט אַזױ פֿאַרפּאַסקודיקן דעם הױף, װי מע האָט אים פֿאַרפּאַסקודיעט אין די עטלעכע װאָכן. בעני װײס אַלײן נישט פֿאַרװאָס, נאָר װי אַ כּשרער ייִד האָט פֿײַנט חזיר, אַזױ האָט ער פֿײַנט אָט די הונגעריקע „לאַפּעטוטניקעס“ (דאָס מײנט ער דאָך די אַקטיאָרן). און מער פֿון אַלעמען קאָן ער נישט אָנקוקן אָט דעם „אױסגעסטראָצלטן מונדערפֿערצער“ מיט דעם „אָפּגעשאָסענעם לאָקשנברעט“ (דאָס מײנט ער דעם דירעקטאָר אַלבערט שטשופּאַק).

מען קאָן זאָגן, אַז די צװײ, בעני ראַפֿאַלאָװיטש און אַלבערט שטשו־פּאַק, האָבן זיך פֿײַנט געקראָגן פֿון דער ערשטער מינוט, װאָס זײ האָבן זיך דערקענט. זײ האָבן בײדע געקוקט אײנס אַף דאָס אַנדערע נישט אַנדערש װי פֿון אױבן אַראָפּ. באַ בענין האָט שטשופּאַק קײן אַנדערן נאָמען נישט געהאַט, אױסער „שמאַרדאָװידליק“. און באַ שטשופּאַקן האָט בעני קײן אַנדער נאָמען נישט געהאַט, אױסער „בעסאַראַבער פּופּיק“. דעריבער איז גרינג צו פֿאַרשטײן, װי בעני איז געװען צופֿרידן, אַז ער איז אַרױסגעקומען אין הױף און דערזען שמעון־דוד דעם בעל־עגלה צופֿאָרן צום טױער מיט אַ גרױסער בײַדאַרע, און נאָך אים נאָך אַ װאָגן און נאָך אַ בײַדאַרע, און פֿון הינטן גאָר אַ גרױסן הױכן װאָגן, װאָס מע רופֿט אָן אין בעסאַראַביע „הארבא“. און בעני האָט זיך גענומען אױסשמועסן מיט שמעון־דוד בעל־עגלה אַף זײַן שפּראַך:

― ברוך־הבא, סקאָצל קומט, אַ גאַסט, שמעון־דוד! זאָג מיר נאָר, סערדצע, װיפֿל נעמסטו, אַ שטײגער, באַ אָט די „האָלעדראַנצעס“ דערפֿאַר, װאָס דו פֿירסט זײ אַרױס דעם „פּגר“?

― אַשרי האיש ― אַז אָך און װײ איז צום בעל־עגלה! ― ענטפֿערט אים אָפּ שמעון־דוד מיט אַ פּסוק פֿון תּהילים און באַקלאָגט זיך פֿאַר בענין, װאָס פֿאַר אַ װיסטע פּרנסה דאָס איז. און ער רעכנט אים אױס אַף די פֿינגער, אַ פֿינגער נאָך אַ פֿינגער:

― אַסקאַטינע דאַרף עסן, און מענטשן דאַרף מען האַלטן, און האָבער איז טײַער, און אַ װאָגן דאַרף מען שמירן, און אַ גױ מוז מען האַלטן, און אַ גױ איז אַ גנבֿ…

דערזען, אַז אָט־אָט װעט נישט כאַפּן קײן פֿינגער, האָט שמעון־דוד אַ מאַך געטאָן מיט דער האַנט און אױסגעלאָזט מיט אַ פּסוק פֿון תּהילים:

― בימינך נצח ― מיטן קאָפּ אין דער ערד!

שמעון־דוד בעל־עגלה איז מער באַלעבאָס װי בעל־עגלה. ער האָט אַן אײגענע שטוב, דרײַ פּאָר פֿערד, די קינדער לערנען באַ אים אין חדר, און אַלײן איז ער אױך אַ שטיקל יודע־ספֿר, קלאָר דעם גאַנצן תּהילים אַף אױסװײניק, און האַקט מיט פּסוקים, עקספּלאָאַטירט דעם תּהילים נעבעך אַף יעדן טריט און שריט.

מיט שטשופּאַקן האָט זיך שמעון־דוד באַדינגען מעשׂה פּאָדריאַ־טשיק. דאָס הײסט, אַז ס'איז נישט זײַן עסק: ער דאַרף אים אריבער־פּעקלען קײן פּאטשעשטי צו דער באַן שבת־צונאַכטס, תּיכּף נאָך הבֿדלה, דאָס גאַנצע ייִדישע טעאַטער מיט די אַרטיסטן, מיט די דעקאָראַציעס, מיט „הכּל בכּל מכּל פֿלעקל“, און אַז גאַנץ פֿרי כּלחוך השור ברענגט ער אים אַף דער באַן קײן פֿאַלעשטי גאָר אָן אַ שום תּירוץ, עס מעגן פֿאַלן שטײנער פֿונעם הימל, און פֿון דאָרט איז ― „ברכי נפֿשי הללױה ― קאָן ער שױן פֿאָרן אַפֿילו מיט אַ שליטן קײן ארץ־ישׂראל“…

אַזױ האָט געזאָגט שמעון־דוד אַלײן. און שמעון־דוד, אַז ער זאָגט איז געזאָגט.

געקומען שבת צונאַכטס ― נישטאָ שמעון־דוד. עס האָבן זיך שױן לאַנג באַװיזן שטערן אַפֿן הימל און פֿײַערלעך אין די פֿענצטער, און קײן פֿור זעט מען נאָך אַלץ נישט. האָט שטשופּאַק געשיקט צו אים האָצמאַכן אַף אַ זאַקוציע. האָט האָצמאַך געטראָפֿן שמעון־דודן איבער אַ גרױסן סידור זאָגן „ױתּן לך“ אַף אַ קול.

― רב שמעון־דוד, נו?

האָט אים שמעון־דוד אָנגעװיזן מיט אײן האַנט אַפֿן מױל און מיט דער אַנדערער האַנט אַפֿן סידור און אַ זאָג געטאָן:

― נו־נו.

דאָס האָט באַדאַרפֿט באַדײַטן, אַז ביז שמעון־דוד װעט נישט פֿאַרטיק װערן מיטן „ױתּן לך“, איז גאָר נישטאָ װאָס צו רעדן. האָט זיך דערװײַל האָצמאַך אַװעקגעזעצט רײכערן אַ פּאַפּיראָס, און שטשופּאַק איז דאָרטן פֿון דער הױט געשפּרונגען. קײנמאָל איז אַלבערט שטשופּאַק נישט געװען אַזױ נערװעז, װי אָט דעם שבת צונאַכטס. ער האָט זיך געסודעט און געשושקעט מיט שלום־מאירן. זיך געשמיצט און געװאָרפֿן, איבערגעקריגט זיך מיט אַלע אַקטיאָרן און אַקטריסעס און מער פֿון אַלעמען האָט געלײזט, געװײנלעך, דאָס כּפּרה־הינדל ― האָצמאַך. ער האָט אים אָנגעזאָגט, און גוט אָנגעשאָלטן בעת־מעשׂה, ער זאָל אים די רגע ברענגען די בעל־עגלות מיט די פֿורן, אַנישט זאָל זײַן נאָמען נישט הײסן „אַל־ברעט“!

― װאָס איז דאָ מיט אונדזער „דרעקטאָר“? ― האָבן די אַרטיסטן זיך איבערגעשמועסט צװישן זיך אין דער סטאָדאָלע, הינטער די קוליסן.

― טשעפּעט אים נישט, ער איז משוגע. די „דרעקטריסע“ קומט צו פֿאָרן מאָרגן אינדערפֿרי.

― פֿון װאַנען װײסטו?

― געװען אַ דעפּעש.

― װאָס הערט שטשופּאַק אַ װײַב?

― שטשופּאַק האָט דען אַ װײַב?

― מזל־טובֿ! ביסט אַ היגער?

― אַ סבֿרא, אַז אַזאַ ייִד װי שטשופּאַק איז נישט קראַנק האָבן דרײַ װײַבער.

― און איך האָב געהערט, אַז די האָט ער געגט.

― עס הײבט זיך גאָר נישט אָן.

― װאָס זשע טאַנצט ער אַרום דער פּרימאַדאָנע?

― די פּרימאַדאָנע לאָזט צורו. די פּרימאַדאָנע האָט אײַך אַלעמען אין דער ערד!

― ברײַנדעלע קאָזאַק! װאָס זענט איר פֿאַר אַ מליץ־יושר?

― טאָמער װאָלט איר אײַנגענומען אַ לעפֿל שטומעניש?

― אָדער גאָר אַ מיתה־משונה?

― װוּ? דאָ אין בעסאַראַביע? צי דאָרט, אין רומעניע?

― געב אַ קוק אַף זיך אין שפּיגל, מאַלפּע!

― טאָמער װאָלט געװען גענוג שלײַפֿן די צינגלעך?

― הכּלל, װי זשע האַלטן מיר מיט שטשופּאַקס װײַבער?

― שאַט, קינדער, מיר דאַכט, אַז מע פֿאָרט.

― מע פֿאָרט! מע פֿאָרט!

― ראַם־טאַרעראַם! טעראַראַראַם!

― חערצאָם־פּערצאָם־פּערל־װירל־װערצאָם…

― רײַב־זשי! פּוץ זשי!

פּוץ זשי, פּוץ זשי, פּוץ זשי,

פּוץ געטרײַ!…

און די גאַנצע חבֿרה אַקטיאָרן און אַקטריסעס, דערהערט, אַז מע פֿאָרט, האָבן זײ זיך אױפֿגעכאַפּט װי אײן מענטש און, זינגענדיק, אַרױס־געמאַרשירט אײנס נאָך דאָס אַנדערע פֿון דער סטאָדאָלע אין הױף אַרױס ― „מקבל פּנים זײַן דעם חתן“.

קאַפּיטל פֿינף און דרײַסיק

שמעון־דוד בעל־עגלה קאָמאַנדעװעט

לכּבֿוד דעם ייִדישן טעאַטער האָט שמעון־דוד בעל־עגלה אַראָפּגעבראַכט אַ גאַנץ בינטל בעל־עגלות און שמײַסערס, יונגע און אַלטע, אַלע מיט גרױסע גוט־אָנגעשמירטע שטיװל און אַלע מיט לאַנגע בײַטשן אין די הענט ― כּמעט די גאַנצע האָלענעשטער בערזע. דאָ זײַנען געװען: נח ברימזע ― אַ בעל־עגלה מיט אַ צעריסענער נאַקידקע און מיט אַ פּליושענעם קאַרטוז. נחמן קאָקאָש ― אַ בײזער ייִד, װאָס זעט אױס װי אַ האָן. יענקל מאַמעטליװע ― אַ פֿאַרשלאָפֿענער בחור מיט רױטע ליפּן. געצי גאַלאַגאַן ― אַ הױכער יונגאַטש, נאָר מיט אײן אױג. הענעך קוסטײ ― אַ קלײן בעל־עגלהכל, נאָר אַ קרעפֿטיקס. און קאַרפּע מונדזיוק ― אַ גױ, אַ מאָלדאָװאַן מיט אַ שמױסן היטל איז אױך געװען בתּוכם. קאַרפּע מאָלדאָװאַן האָט אָנגערוקט דאָס היטל, אונטערגעשטעקט די פּאָלעס פֿון דער סוױטקע און אַװעקגעשטעלט זיך שמירן די רעדער, און חבֿרה בעל־עגלות האָבן זיך אַ נעם געטאָן צו דער אַרבעט געשמאַק, אַף אַלע כּלים: פּאַקן דעקאָראַציעס, טראָגן פֿון דער סטאָדאָלע קאַסטנס מיט קעסטלעך, פּעק מיט פּעקלעך, אַרױפֿלײגן אַף די פֿורן, גאָר נישט געהערט די אַקטיאָרן מיט אַקטריסעס, װאָס זײַנען נאָכגעגאַנגען פֿון הינטן און געבעטן מען זאָל טראָגן „פּאַװאָליענקע“, „פּאַמעלעכן“.

װי אַ גענעראַל איז געשטאַנען איבער די בעל־עגלות שמעון־דוד און געקאָמאַנדעװעט, געבײזערט זיך און געהאַקט מיט שטיקער תּהילים, אױסגעמישט מיט מאָלדעװאַניש לשון:

― הער נאָר, דו „קאַלבון“, די „בלאַסטאַמאַס“ אײנער, על־כּן יאבֿדו דרך ― האַלט אײַן דעם װאָגן, װאָרעם אָט כאַפּסטו אַ פֿריקע אין פּיסק אַרײַן, כּי יבער כּמעט אפּו ― װעט דיר אַראָפּ די נאָז!…

חבֿרה בעל־עגלות און שמײַסערס שרעקן זיך, אַפּנים, װינציק װאָס איבער פֿאַר שמעון־דודס קאָמאַנדע און פֿאַר שמעון־דודס תּהילים זאָגן. װאָרעם די שמײַסערס, אין דער אײגענער צײַט, װאָס מע אַרבעט און מע טראָגט די פּעקלעך, װאַרפֿט מען זיך דורך צװישן זיך מיט װערטער און מיט װערטלעך, און מע רעדט און מע לאַכט, און מע שמועסט זיך אױס װעגן אַכילה אַף בעל־עגלה־שפּראַך:

― זאָג נאָר, דו מאַמעטליװע בחור, ביסט עפּעס אַ בעלן איצט אַף אַ מאַלאַיע מיט גענדזנשמאַלץ אַף אַ פֿולער װאָך?

― אַװעק, די בלינדער מיאָך, מיט דײַן מאַלאַיע! איך בין „ליובאָ־פּיטנע“ בעסער אַף אַ צימעסל מיט אַ „נאַכיט“.

― און פֿאַרטרינקען מסתּמא מיט אָ קװערטל „פּאָמניאַק“, כאַ־כאַ?

― אָדער גאָר מיט אַ פֿרישער „בראַהע“?

דערהערט דאָס שמעון־דוד, צעשרײַט ער זיך אַף אַ קול:

― למה רגשו גױיִם ― װאָס האָט איר זיך צערעדט פֿון עסעניש, ממזרים? אָט װעל איך אײַך געבן אַ פּאָמניאַק, װעט אײַך זײַן בצנה רצון תּעטרנו ― מיט אַ דישעל אין האַלדז אַרײַן!

די געװאַלדן און די געלעכטערס פֿון די שמײַסערס און דאָס קאָמאַנדעװען מיט די קללות פֿון שמעון־דוד בעל־עגלה גיסן זיך צונױף און מישן זיך אױס מיטן רעש און מיטן טומל פֿון די אַקטיאָרן מיט די אַקטריסעס, װאָס לױפֿן אַרום װי די משוגעים, שרײַען און פּילדערן אײנס אַף דאָס אַנדערע און אַלע אַף האָצמאַכן:

― האָצמאַך! דער רוח זאָל דיך נעמען!

― האָצמאַך, גײ! האָצמאַך, שטײ! האָצמאַך, האַלט! האָצמאַך, אַהער! חאָצמאַך, אַהין!

און דער אָרעמער האָצמאַך נעבעך טראָגט אַף זײַנע דאַרע שפּיציקע פּלײצעס דעם גאַנצן טעאַטער־גלות, שטײט אױס אַלעמענס קללות, װאַרפֿט זיך אַף אַלע זײַטן, טראָגט און שלעפּט און הוסט, און עס פֿאַלט אים פֿון די הענט, װאָרעם איבער זײַן קאָפּ שטײט, אײַנגעטונקען אין בריליאַנטן, דער דירעקטאָר פֿונעם ייִדיש־דײַטשן טעאַטער, אַלבערט שטשופּאַק, און טרײַבט אים האַלדז און נאַקן און שעלט אים און מאַכט אים מיט דער בלאָטע גלײַך.

װאָס הערט אָבער איצט האָצמאַך דעם דירעקטאָר? „ער האָט אים אין דער ערד מיט די בײנער!“ לאָז נאָר אָפּלױפֿן בלאַט אָט דאָס שטיקל אַרבעט, װאָס ער האָט פֿאַרטראַכט. לאָז נאָר אָט דער „יאַט“ אַרױסבאַקומען הײַנט באַנאַכט די „פּותיקא“, װעט שױן זײַן גימל!…

דער „יאַט“ ― דאָס מײנט ער לײבלען, װאָס ער זוכט אים מיט די אױגן און קאָן אים נישט געפֿינען. אַלע זײַנען דאָ אין הױף. אַלע קינדער ראַפֿאַלאָװיטשעס. די זין מיט די טעכטער, און די שנירס מיט די אײדעמס, און די אַם, און דער קאַסיר, װאָס לײבל האָט אים אַ נאָמען געגעבן „שׂשׂון־ושׂמחה“, און אַפֿילו די „אַלטע“ מאַמע איז אַרױס כאַפּן אַ קוק מיטן שאַרפֿן אױג, װי דאָס טעאַטער פּאַקט זיך, און מניה־ובֿיה טאַקע אַכטונג געבן, מע זאָל חלילה צװישן יאָ און נײן עפּעס נישט אַרײַנהאַקן על־פּי־טעות אין װאָגן אַרײַן… נאָר אײן לײבל איז דאָ נישטאָ. און האָצמאַך איז אױס מענטש, װאָס ער זעט נישט דעם „יאַט“. „אַ קשיא אַף אַ מעשׂה, ― טראַכט ער זיך, ― אפֿשר האָט דער קלײנער װעװריק שױן חרטה געקריגן אַף דעם גאַנצן פּלאַן?… אַ שײן פּנים װעט ער, האָצמאַך, דעמאָלט האָבן באַ זיך אַלײן. „אַ יאָלד צװישן יאָלדן“ װעט ער דעמאָלט זײַן. באַ שטשופּאַקן אַ שטיװל־פּוצער װעט ער בלײַבן. און אפֿשר נאָך כאַסלערע האָבן פֿאַר אָט דער כאָליערע עטל־דבֿורה, קומען זאָל אַף זײ אַלעמען אַ פּאָהיבעל, רבונו־של־עולם, הײַנטיקע נאַכט! זײ זאָלן גאָר נישט דערלעבן אַרױספֿאָרן פֿון דאַנען! און אַז זײ װעלן אַרױספֿאָרן, זאָלן זײ ברעכן רוק און לענד אַפֿן גלײַכן װעג און נישט דערלעבן קומען אַהין, װוּ זײ פֿאָרן!“…

― האָצמאַך, װאָס בורטשעסטו דאָרטן, װעלכעס שװאַרץ יאָר?

― איך בורטשע נישט, איך לערן מײַן ראָלע.

― געפֿונען אַ צײַט אַף צו לערנען אַ ראָלע, פֿאַרברענט זאָלסטו װערן, אידיאָט! אַהערצו גײ!

― אָמן, גם אַתּם. איך גײ! איך גײ! ― זאָגט האָצמאַך און קוקט זיך אַרום אַף אַלע זײַטן, זוכט לײבלען.

קאַפּיטל זעקס און דרײַסיק

שלום־מאיר מוראַװטשיק האַלט אַ רעדע

אומזיסט האָט זיך יענעם שבת־צונאַכט האָלענעשטי צונױפֿגעקליבן אַרום נגידס הױף אַרױסצובאַגלײטן דאָס ייִדישע טעאַטער מיט כּבֿוד, װי עס געהער צו זײַן. שלום־מאיר האָט זײ עטלעכע מאָל געזאָגט מיטן האַרבן װאָרט, און אַפֿילו אין טאַטן אַרײַן שױן אױך געשאָלטן, אַז ס'איז אומזיסט זײער װאַרטן ― זײ װעלן זיך נישט דערװאַרטן, װאָרעם מע דאַרף זיך נאָך פּאַקן און פּאַקן. די האָלענעשטער ליבהאָבערס פֿון טעאַטער האָבן אָבער נישט געװאָלט נישט הערן, נישט זען. זײ װײסן על־פּי־שׂכל, אַז ס'איז דבֿרים בטלים. אַלצדינג נעמט אַ סוף. דאָס פּאַקן מוז זיך אַמאָל ענדיקן. דאָס טעאַטער מוז אַרױספֿאָרן פֿון הױף גאָר אָן אַ שום תּירוץ. נאַרישקײטן! װי פֿאָרט דאָס אָפּ אַ ייִדיש טעאַטער פֿון האָלענעשטי גלאַט אַזױ, מיר נישט, דיר נישט, און אַ האַלבע שטאָט זאָל דאָס נישט אַרױסבאַגלײטן?

דאָס האָט אונדזער דירעקטאָר פֿון ייִדיש־דײַטשן טעאַטער און זײַן פֿליגל־אַדיוטאַנט שלום־מאיר מוראַװטשיק גראָד נישט געשמעקט. צו דעם גרױסן פּלאַן, װאָס זײ האָבן אױסגעפּלאַנעװעט, האָט מען באַדאַרפֿט האָבן גראָד פֿאַרקערט, אַז קײן זײַטיקער עולם זאָל באַ זײער אַרױספֿאָרן דװקא נישט זײַן. װאָס זשע טוט מען? װאָס זאָגט מען זײ? שלום־מאיר האָט זײ שױן גענוג געזאָגט. אײַנרײַסן זיך מיט אַ שטאָט קאָן מען נישט. עס קאָן נאָך אַרױס דערפֿון אַ סקאַנדאַל. און זײ דאַרפֿן האָבן, אַדרבא, ס'זאָל זײַן שטיל… עס שטײט פֿאַר זײ אַן אײדעלע אַרבעט אַף „גאָטס גאַס“, אַ פֿײַן שטיקל אַרבעט!…

פֿאַלט שלום־מאיר אַף אַ המצאה (פֿאָרט אַ דיפּלאָמאַט!). ער קלעטערט אַרױף אַף אַ הױכן װאָגן און טרעט אַרױס פֿאַרן עולם גאָר מיט אַ רעדע, אָבער טאַקע מיט אַ גאַנצן ספּיטש:

― געערטעס פּובליקום! מײַנע הערן און דאַמען! אינעם נאָמען פֿונעם דירעקטאָר פֿונעם ייִדיש־דײַטשן טעאַטער און אינעם נאָמען פֿון דער גאַנצער טרופּע האָב איך די ערע איבערצוגעבן אײַך, געערטעס פּובליקום, אונדזער טיפֿסטן דאַנק פֿאַר אײַער סימפּאַטיע, װאָס איר האָט אַרױסגעװיזן צו אונדזער טעאַטער. די גאַנצע צײַט, װאָס מיר האָבן זיך געפֿונען אין אײַער שטאָט, איז דאָס טעאַטער ― איך מעג עס זאָגן מיט שטאָלץ ― קײנמאָל נישט געװען לײדיק. און נישט נאָר פֿון אינעװײניק, נאָר אַפֿילו פֿון דרױסן איז דאָס תּמיד געװען באַלאַגערט. דאָס באַװײַזט, אַז איר פֿאַרשטײט װי צו שעצן קונסט, און ייִדיש טעאַטער האָט באַ אײַך אַ װערט. עס איז מײַן חובֿ בעטן באַ אײַך אום אַנטשולדיקונג פֿאַר מײַן נישט העפֿלעכער באַנעמונג קעגן אײַך, דאָס הײסט, אױף ייִדיש געזאָגט, בעט איך באַ אײַך הונדערט מאָל מחילה דערפֿאַר, װאָס טאָמער האָב איך עמעצן פֿון אײַך אַמאָל גראָב באַהאַנדלט, אױסגעשאָלטן אין טאַטן אַרײַן, אַרױסגעװאָרפֿן פֿון טעאַטער אָדער אָפּגעשפּריצט מיט קאַלט װאַסער. אַ מענטש איז נישט קײן מלאך… איך װײס נישט, װי אַזױ איר ― נאָר איך פֿאַרזיכער אײַך, אַז אונדזער טעאַטער װעט אײַער האָלענעשטי קײנמאָל נישט פֿאַרגעסן. געערטעס פּובליקום! אונדזער טעאַטער האַלט באַ אָפּפֿאָרן פֿון דאַנען, און אפֿשר אױך אױף אַ גאַנץ לאַנגער צײַט. עס װאָלט באַ אונדז געװען זײער אָנגעלײגט, װען איר זאָלט אונדז קענען באַערן מיט אײַער אַרױסבאַגלײטן פֿון שטאָט אַרױס. עס טוט מיר אָבער זײער לײַד אײַך צו זאָגן, אַז נישט אַלע װעלן דאָס קאָנען טאָן, װאָרעם ביז עס װעט נישט אָנהײבן צו שאַריִען אױף טאָג, װעלן מיר נישט רירן פֿונעם אָרט. אױב איר װילט אונדז װירקלעך אָנטאָן אַ פֿאַרגעניגן, זאָלט איר איצטער גײן אַהײם שלאָפֿן און אם־ירצה־השם מאָרגן כּאור װעט איר קומען אַהער, װעט איר זײַן װילקאָמען.

דער עפֿעקט פֿון שלום־מאירס רעדע און פֿון זײַן דײַטשישן „װילקאָ־מען“ איז געװען איבער אַלע מאָסן. „דאָס געערטע פּובליקום“ האָט דעם רעדנער געמאַכט אַן אומגעהײַערע אָװאַציע. אָן אַן עק „בראַװאָ“ האָט מען אים געשריגן. „בראַװאָ“ אַלײן איז אָבער געװען װינציק, האָט מען גענומען שרײַען „הורראַ“. מיט „הורראַ“ אַלײן האָט זיך דאָס פּובליקום אױך נישט באַגנוגנט, האָט מען אָנגעהױבן שרײַען און אַרױסרופֿן האָצמאַכן: „האָצמאַך! אַ חסידל! האָצמאַך! האָצמאך!“

איז שלום־מאיר מוראַװטשיק אַרױף נאָכאַמאָל אַפֿן װאָגן און אַנטשולדיקט זיך פֿאַרן „געערטן פּובליקום“, אַז ס'איז אומזיסט זײער שרײַען מיט זײער ליאַרמען: האָצמאַך װעט איצט נישט אױפֿטרעטן מער און קײן „חסידל“ נישט זינגען. דאָס טעאַטער איז געשלאָסן.

דער געפּילדער איז פֿון דער דערקלערונג נישט געװאָרן קלענער. אַדרבא, די געשרײען „האָצמאַך“ און „חסידל“ זײַנען געװאָרן מיט פֿופֿציק פּראָצענט גרעסער און שטאַרקער.

שלום־מאיר מוראַװטשיק האָט אַרױסגעזען, אַז מיט גוטן װעט מען מיט זײ גאָרנישט מאַכן. האָט ער געמוזט אָנװענדן זײַן אַלטן מיטל, װאָס איז אים געשטאַנען אין אַלע זײַנע נױטן, די סגולה פֿון „וזרקתּי“. דאָס הײסט, מע האָט געמוזט זיך מטריח זײַן, אױפֿדעקן די דעקאָראַציעס און אַרױסציִען פֿון דאָרטן דעם שפּריצער און לאָזן אַ קאַלטן שטראָם אױפֿן „געערטן פּובליקום“. אַ טײַערע סגולה! אין אײנע צװײ מינוט איז דער פּלאַץ אָפּגערײניקט געװאָרן און ס'איז פֿונעם „געערטן פּובליקום“ נישט געבליבן, איר זאָלט זאָגן, אַ נפֿש.

ערשט דעמאָלט האָט שלום־מאיר מוראַװטשיק אָפּגעװאַרט אַ קעגן אַ פּאָר שעה, און אַז אין שטאָט איז געװאָרן רעכט שטיל, האָט דער דירעקטאָר שטשופּאַק צונױפֿגענומען די גאַנצע טרופּע און האָט אײַנגעלאַדן אױך יחיאל דעם קלעזמער מיט דער גאַנצער קאָמפּאַניע און איז אַװעק מיט זײ אין אַ קעלער אַרײַן נעמען צו גלעזלעך װײן און פֿאַרבײַסן מיט נאַהיט, געבן אַ לעב, װי גאָט האָט געבאָטן.

די טרופּע האָט זיך גאָרנישט געקאָנט אָפּװוּנדערן, װאָס איז דאָס זײער דירעקטאָר פּלוצעם געװאָרן אַזױ מילד? „עפּעס טאַקע נאָר אַ בער אין װאַלד געפּגרט“!… אַלעמאָל האָט ער געהײסן געבן נאָך, אַלײן געטרונקען און געבעטן דעם עולם טרינקען מיט זײַן נישט־קלעפּנדיקער שפּראַך:

― װאָס זאָל איך אײַך זאָגן איז דאָס אַ װײן הערט זשע קינדער טרינקט און גיסט!…

סאַמע אין רעכטן טרינקען האָט זיך אונדזער שלום־מאיר מוראַװ־טשיק אַרױסגעגליטשט פֿון דער קאָמפּאַניע, איבערגעלאָזט די גאַנצע חבֿרה אין קעלער, און אַלײן איז ער, װי אַ שטילער שאָטן, אַװעק אױף „גאָטס גאַס“.

קאַפּיטל זיבן און דרײַסיק

אומזיסטע פּחדים

יצחק, בעת אַבֿרהם אָבֿינו האָט אים געפֿירט צו דער עקדה, האָט געװיס נישט באַדאַרפֿט אַזױ ציטערן, װי עס האָט געציטערט אונדזער יונגער העלד נעבעך, זיצנדיק יענעם שבת־צונאַכטס אין װאָגן מיט זײַן פֿרײַנט האָצמאַך און פֿאָרנדיק מיט אים צו דער באַן קײן פֿאַטשעשטי און פֿון דאָרט קײן אונגעני, צו דער רומענישער גרענעץ. און געציטערט האָט ער פּשוט דערפֿאַר, װאָס טאָמער, אַ קשיא אױף אַ מעשׂה, יאָגט מען אים נאָך און מע פּאַקט אים און מע ברענגט אים צוריק קײן האָלענעשטי און מע טרײסלט אױס באַ אים… אַך! לײבל האָט גאָר מורא דערפֿון צו טראַכטן. בעסער אַ לעבעדיקער אין טײַך אַרײַן…

און לײבל הערט זיך אײַן אינעם לױפֿן פֿון די פֿערד, אינעם קאַטשען זיך פֿון די רעדער און אינעם טרײסלען פֿונעם װאָגן און עס דאַכט זיך אים, אַז עמעצער לױפֿט אים נאָך. און ער פֿילט, װי עס טרײסלען זיך אים אַלע גלידער פֿאַר שרעק. פֿאַר שרעק? אפֿשר איז דאָס גאָר פֿון דער שײנער „יאַזדע“? אַז אָך און װײ איז צו זײ בײדן, צו אים און צו האָצמאַכן! ― זײ זיצן אין אַ שײנעם װאָגן, עס קאָן די נשמה אױך אַרױסטרײסלען. דאָס איז שלום־מאירס קאָפּ געװען, מע זאָל באַזעצן האָצמאַכן גאַנץ אױבנאָן אױף דער „הארבא“ מיטן באַגאַזש ― ס'זאָל חלילה נישט זײַן קײן שאָדן אין די דעקאָראַציעס.

איצטיקס מאָל האָט שױן אָבער האָצמאַך געהערט שלום־מאירן מיטן דירעקטאָר מיט זײערע דעקאָראַציעס און מיט זײער גאַנצן טעאַטער װי דעם פֿאַראַיאָריקן שנײ. האָצמאַך איז שױן, זיצנדיק דאָ אין װאָגן, אַלײן געװען אַ דירעקטאָר, אַלײן געהאַט זײַן אײגן טעאַטער מיט זײַן אײגענער טרופּע, מיט זײַנע אײגענע דעקאָראַציעס. באַ האָצמאַכן, פֿאַרשטײט איר מיך, געפֿינט זיך אין בוזעם אַ פּעקל אַזעלכעס, װאָס װאַרעמט אים און בריט אים, צעטראָגט אַ באַלזאַם אין אַלע זײַנע גלידער און פֿילט אָן זײַן האַרץ מיט דער גרעסטער פֿרײד…

דאָס דאָזיקע גוטע פּעקל האָט אים איבערגעגעבן שטילערהײט, טאַקע דאָ אַפֿן װאָגן זיצנדיק, זײַן יונגער פֿרײַנט לײבל, און די הענט זײַנע בעת מעשׂה געװען באַ לײבלען קאַלט און האָבן געציטערט, און די צײן אין מױל האָבן אים געקלאַפּט, און אַלײן האָט דאָס אים געװאָרפֿן װי אין קדחת.

― װיפֿל איז דאָ, ליובעניו? ― פֿרעגט אים האָצמאַך שטילערהײט, אָנגעבױגן זיך צו אים אַפֿן אױער, עס זאָל נישט דערהערן דער בעל־עגלה, װאָס פֿאָרט מיט זײ אַפֿן װאָגן. נאָר ער איז זיך משער נאָכן פּעקל, אַז דאָס דאַרף זײַן אַ היפּשע „פּותּיקא“…

― איך װײס אַלײן נישט, ― ענטפֿערט אים לײבל אױך אַפֿן אױער, און האָצמאַך דערפֿילט, װי פֿון לײבלס מױל זעצט אַרױס אַ היץ.

― װאָס ציטערסטו, קאָטיקל? ― ס'איז דיר קאַלט? ― פֿרעגט אים האָצמאך מיט געטרײַשאַפֿט פֿון אַן עלטערן ברודער.

― ס'איז מיר װאַ־װאַ־װאַרעם! ― ענטפֿערט אים לײבל, קלאַפּנדיק אַ צאָן אין אַ צאָן.

― אַזױ? ס'איז דיר װאַ־װאַ־רעם? ― קרימט אים איבער האָצמאַך. ― אַ בײזע היץ אַף דיר. אָט װעל איך דיר אָנטאָן, ליובעניו, מײַן טענדעװערענדע, װעסטו זיך מחיה זײַן. מײַן טענדעװערענדע װאַרעמט װי אַ מאַמע.

און האָצמאַך טוט זיך אַ װאָרף און בינדט אױף אַ פּאַק מלבושים און שלעפּט אַרױס פֿון דאָרטן אַן אַלטן בגד, שמאַטע שבשמאַטע.

װאָס איז אים עפּעס געפֿעלן אָנצורופֿן אָט די שמאַטע מיט אַזאַ געהױבענעם נאָמען? עס קאָן זײַן, אַז אַמאָל, בעת עס האָט נאָך געהערט צו שטשופּאַקן, איז דאָס טאַקע געװען אַזאַ מין מלבוש, װאָס מע דאַרף עס רופֿן „טענדעװערענדע“. האָב איך אָבער מורא, אַז דאָס האָט געמוזט זײַן שױן לאַנג, זײער לאַנג. אַװדאי אין יענע צײַטן, װען אונדזער דירעקטאָר, אַלבערט שטשופּאַק, איז נאָך גאָר קײן דירעקטאָר נישט געװען, נאָר אַזױ אַן אַקטיאָר. און אפֿשר איז דאָס געװען נאָך דעמאָלט, װען אונדזער שטשו־פּאַק איז, נישט הײַנט געדאַכט, אַרומגעגאַנגען אױף חתונות, אױף בריתן און אױף פּדיון־הבנס און געזונגען „כּל־מקדש“… יעדנפֿאַלס, בעת שטשו־פּאַק האָט אַװעקגעגעבן דעם דאָזיקן אַלטן בגד דעם קאָמיקער האָצמאַך, האָט ער עטלעכע מאָל איבערגעחזרט, אַז דאָס שענקט ער אים אַװעק אױף תּמיד, אַ מתּנה הײסט עס. און ער האָט זיך דװקא נישט געפֿױלט צונױפֿצורופֿן אַלע אַרטיסטן, באַװײַזן זײ, „װאָס פֿאַר אַ מתּנה ער, שטשופּאַק, איז, כע־כע, אַ בעלן אַװעקשענקען“. און ער האָט גענומען דרײען דעם אָרעמען האָצמאכן אױף אַלע זײַטן, זיך געשפּיגלט און געקװעלט און באַרימט זיך אין אײן אָטעם:

― געװען אַמאָל הערט זשע אַן אַנטיקל פֿון אַן אײבערמאַנטל מיט אַ טײַערן קאָלנער פֿון עכטן סאַמעט און אַ פּעלערינע פֿון אױבן איז געװען הערט זשע, געקױפֿט הײסט עס אַ פֿאַרטיקע מציאה פֿון אַ גנבֿ, אַ מחיה געװען צו קוקן אַן אַרבל, כע־כע, זאָל מײַן נאָמען נישט הײסן אַלברעט!…

אַף שטשופּאַקס רױטע אָנברעמענדיקע אױגן האָט זיך אַזש באַװיזן אַ טרער. און האָצמאַך האָט אָנגעטאָן דאָס דאָזיקע טײַערע מלבוש און האָט טאַקע דאָ אַפֿן אָרט, הינטער שטשופּאַקס פּלײצעס, גענומען נאָכמאַכן שטשופּאַקן מיט זײַן מגושמעדיקן געקנײטשט רחמנות־פּנים, מיט זײַן צונױפֿגעשנורעװעטן פּיסקל און מיט זײַנע קלײנע טרערנדיקע אײגעלעך, ― אָבער אַזױ קונציק, אַז ס'איז געװען נישט צו דערקענען, װער פֿון די צװײ איז שטשופּאַק, און װער איז האָצמאַך?

פֿונדעסטװעגן האָט די דאָזיקע טענדעװערנדע געדינט האָצמאַכן טאַקע װי אַ געטרײַע מאַמע. זי איז אים געװען אַ רעגנמאַנטל און אַן אונטער־בעט, און אַן אײבערבעט, און אַ קאָלדרע, און אַ כאַלאַט, און װאָס איר װילט. און אױך איצט איז זי אים צונוץ געקומען אַף אײַנצוהילן דעם דאָזיקן קלײנעם „יאַט“, װאָס ציטערט װי אַ כּשר לעמעלע. און האָצמאַך בײגט זיך אָן צום קלײנעם „יאַט“ און שעפּטשעט אים אַפֿן אױער און טרײסט אים װי מע טרײסט אַ קלײן קינד:

― װאָס האָסטו מורא, נאַרעלע, אַקאָרשט װי מע זעט נישט, זײַנען מיר דאָך אין פֿאַטשעשטי. דאָרט זעצן מיר זיך אַװעק אַף דער באַן און מיטן טאָג זײַנען מיר שױן אַף דער גרענעץ, אין אונגעני. און פֿון אונגעני ביז יאַס איז נישט מער װי אַ האַלבע שעה פֿאָרעכץ, אַזױ אַז ביז מע װעט זיך אין דער הײם כאַפּן, װעלן מיר שױן זײַן ― טיו־טיו!…

פֿון דעם דאָזיקן פֿרײלעכן געדאַנק צעלאַכט זיך האָצמאַך מיט אַ שטילן געלעכטער און פֿאַרהוסט זיך און שעלט דעם הוסט מיט טױטע קללות.

לײבל הערט אָבער נישט, װאָס האָצמאַך רעדט צו אים. לײבל ציטערט. ער װאָלט געמעגט שװערן ,אַז ער הערט עמעצן לױפֿן נאָכן װאָגן און סאָפּען: „האַ־ע! האַ־ע! האַ־ע!“… און װיפֿל די שרעק איז נישט גרױס, שטעקט ער אַרױס דעם קאָפּ פֿון דער טענדעװערענדע, טוט אַ קוק צוריק און דערזעט ― זײער אַלטן הונט טערקוש!… װי קומט אַהער טערקוש? עס פֿאָרט אַװדאי עמעצער פֿונעם הױף און טערקוש לױפֿט אַף צופֿריִער“… אַזױ טראַכט זיך לײבל און עס באַשלאָגט אים אַ קאַלטער שװײס. און אײדער ער האָט נאָך צײַט נאָכאַמאָל אַ קוק טאָן צוריק, דערהערט ער ― עמעצן פֿון הינטן יאָגט מיט אַ הוק און מיט אַ פֿײַף און מיט אַ קנאַק פֿון דער בײַטש. „פֿאַרפֿאַלן!“ ― טראַכט זיך אונדזער יונגער העלד און איז שױן גרײט אַף אַלצדינג. נאָר עס לאָזט זיך אױס אַ נעכטיקער טאָג דאָס איז אָנגעלאָפֿן פֿון הינטן שמעון־דוד דער בעל־עגלה מיט זײַן בױד און איז אַרױס צו זײער שמײַסער מיט זײַן שפּראַך, האַלב אַף מאָלדאַ־װאַניש, האַלב אַף ייִדיש, און לשון־קודש אױך אינמיטן:

― והלקלקות ― נאָך שלעפּסטו זיך, דו מאַגאַר אײנער, דו שלעפֿעריקער מלאך? און איך האָב געמײנט, אַז דו ביסט שױן העכער האַלב אין פֿאַטשעשטי. ברע! געב אָט דעם טורבאַטן סוס אָנצוהערעניש אין זײַט אַרײַן, אָדער מיט דער פּוזשעלע איבער די רגלים, װאָרעם ער גײט שלא כרדאקי.

און שמעון־דוד װאַרט נישט, ביז יענער װעט עס טאָן און דערלאַנגט בעסער אַלײן מיט דער בײַטש דעם טורבאַטן סוס איבער די רגלים און זאָגט צום שמײַסער:

― ברע! אַז דו װעסט קומען קײן פֿאַטשעשטי, זאָלסטו זאָגן דער איבעריקער חבֿריא, אַז איך האָב געהײסן פּאַסן פֿערד און פֿאָרן צוריק אַהײם, נישט װאַרטן אַף מיר. דו הערסט, װאָס מע דברט, צי דו שלאָפֿסט? װיאָ, קינדער, װיאָ־װיאָ!

אַזױ לאָזט אױס שמעון־דוד מיט אַ טשמאָק צו זײַנע פֿערדעלעך און נעמט זיך פֿאַרקערעװען דעם װאָגן רעכטס, און אונדזער יונגער העלד װישט זיך דעם שװײס און דאַנקט גאָט, װאָס דער שרעק איז אַריבער בשלום, און ער שטעקט אַרױס פּאַװאָליענקע דעם קאָפּ פֿון דער טענדע־װערענדע און טוט אַ קוק מיט אײן אױג צוריק, און עס טוט אים אַ בליאַסק פֿון שמעון־דודס בױך אַרױס אַ פּאָר גוט־באַקאַנטע שװאַרצע גליִענדע ציגײַנער־אױגן. לײבל טוט זיך אַ הײב אױף פֿונעם אָרט, אַ רײַס אַרױס פֿון דער טענדעװערענדע און קעגן זײַן אײגענעם װילן כאַפּט זיך אַרױס באַ אים אַ געשרײ: „רײזל!“… נאָר אײדער דאָס װאָרט דערגרײכט צו שמעון־דודס בױד, האָט יענער זיך שױן אױסגעקערעװעט און מיט אַ הוק און מיט אַ פֿײַף און מיט אַ קנאַק פֿון דער בײַטש נעמט ער זיך גאָר אַף אַן אַנדער װעג, עפּעס װי ער װאָלט פֿאָרן צוריק. גיך װערט די בױד פֿאַרשװוּנדן, לאָזט איבער נאָך זיך אַ געדיכטן שטױב מיט אַ גערוך פֿון פֿערד, אױסגעמישט מיט אַ ריח פֿון סמאָלע.

קאַפּיטל אַכט און דרײַסיק

קשיות מיט קשיות מיט קשיות

„אַ מענטש, אַז ער איז אין שרעק, קאָנען זיך אים אױסװײַזן אַזעלכע זאַכן, װאָס נישט געשטױגן ,נישט געפֿלױגן“…

אַזױ טראַכט זיך אונדזער יונגער העלד, זיצנדיק היט האָצמאַכן אַפֿן װאָגן, אױבן, אַף די דעקאָראַציעס. „פֿון װאַנען האָט זיך צו אים גענומען אַזאַ געדאַנק, אַז באַ שמעון־דוד דעם בעל־עגלה אין בױד זיצט רײזל? װען דאָס זאָל זײַן רײזל, פֿרעגט זיך אַ קשיא: װאָס האָט מען פֿאַרקערעװעט מיט איר אַהין, גאָר אַף אַן אַנדער װעג? פֿאָרן דען נישט בײדע אין אײן אָרט אַרײַן?“…

אַזעלכע קשיות פֿרעגט לײבל באַ זיך אַלײן און ער דרײט אױס דעם קאָפּ צוריק און טוט נאָכאַמאָל אַ קוק אַהין, װוּ שמעון־דודס בױד איז נעלם געװאָרן, און ער באַגעגנט זיך מיט די אױגן פֿון זײַן פֿרײַנט טער־קוש, װאָס לױפֿט אים אַלץ נאָך נאָכן װאָגן מיט אַן אַרױסגעשטעלטער צונג. „אָט אַ נאַרישער הונט!“ ― קלערט זיך לײבל, און עס פֿאַרקלעמט אים באַם האַרצן, און ער האָט רחמנות אַף זײַן אַלטן געטרײַען הונט טער־קוש, װאָס בלײַבט נעבעך עלנט, אײנער אַלײן. „און דער לאָשעק נעבעך, ― טראַכט ער זיך, ― בלײַבט דען נישט עלנט, אײנער אַלײן?“…

― אַ כאָליערע זאָל קומען אַף זײ בײדן! ― רופֿט זיך אָן האָצמאַך.

― אַף װעמען זאָל קומען אַ כאָליערע? ― פֿרעגט אים לײבל פֿאַרװוּנדערט.

― אַף װעמען? טאַקע אַף מײַן שטשופּאַקן מיט אָט דעם ממזר שלום־מאיר, װי זײ האָבן זיך דאָס אַ ביסל צעלײגט באַ שמעון־דודן אין בױד, טאַקע נאָר װי באַ זײער טאַטן אין װײַנגאָרטן!

לײבל קוקט אַף האָצמאַכן נאָך מער פֿאַרװוּנדערט: ער האָט נישט געזען באַ שמעון־דודן אין בױד, דאַכט זיך, קײנעם, אַחוץ רײזלען. װאָס טוט זיך דאָ?

און האָצמאַך האָט זיך זײַנס אין זינען. אים אינטערעסירט שטשו־פּאַק און זײַן פֿליגל־אַדיוטאַנט שלום־מאיר. ער רעדט װי צו זיך אַלײן:

― אײן זאַך פֿאַרשטײ איך נישט, כאָטש האַק מיר אַראָפּ דעם קאָפּ: װעלכעס שװאַרץ־יאָר האָבן זײ פֿאַרקערעװעט צוריק? מען דאַרף אַ פֿרעג טאָן אָט דעם שלעפֿערדיקן האָץ. הע, פֿעטער! שטײט אַף צו סליחות! ― זאָגט האָצמאַך צום שמײַסער. ― האָט קײן פֿאַראיבל נישט, װאָס מע האָט אײַך איבערגעשלאָגן סאַמע אין רעכטן שלאָף. קאָנט איר מיר נישט זאָגן, למשל, װוּהין גײט אָפּ אַיענער װעג, װאָס אײַער שמעון־דוד האָט זיך אַהין נאָר־װאָס אַ נעם געטאָן?

― הע? אָט אַיענער שליאַך? ― ענטפֿערט אים דער שמײַסער און דרײט אױס צו אים אַ פֿאַרשלאָפֿן פּנים. ― מיט אָט אַיענעם שליאַך פֿאָרט מען, אַז מע װיל פֿאָרן קײן נאָװאָסעליץ.

― קײן נאָװאָסעליץ גאָר?

― הע? קײן נאָװאָסעליץ.

― װי קומט אַהער נאָװאָסעליץ? מיר פֿאָרן דען קײן נאָװאָסעליץ? מיר פֿאָרן דאָך קײן אונגעני.

― הע? מיר פֿאָרן קײן פֿאַטשעשטי פֿאָרן מיר.

― איך װײס, ― זאָגט האָצמאַך, ― אַז קײן פֿאַטשעשטי. פֿאַטשעשטי איז די סטאַנציע, װאָס מע פֿאָרט פֿון דאָרט מיט דער באַן קײן אונגעני. אונגעני איז די רומענישע גרענעץ, און נאָװאָסעליץ איז דאָך גאָר אַן אַנדער גרענעץ.

דער שמײַסער כאַפּט זיך אױף װידער װי פֿונעם שלאָף.

― הע? אַן אַנדער גרענעץ ― זאָגט איר? יאָ, אַן אַנדער גרענעץ.

― װאָס זשע זאָגט איר, נאָװאָסעליץ? ― פֿרעגט אים האָצמאַך שױן אין כּעס.

― הע? דער שליאַך, זאָג איך, איז קײן נאָװאָסעליץ. מיט אַיענעם שליאַך, זאָג איך, פֿאָרט מען, אַז מע װיל פֿאָרן, זאָג איך, קײן נאָװאָסעליץ.

― קײן נאָװאָסעליץ? װי קומט אַהער נאָװאָסעליץ? מיר פֿאָרן דען קײן נאָװאָסעליץ? מיר פֿאָרן דאָך קײן אונגעני! ― שרײַט צו אים האָצמאַך מיט אַלע כּוחות.

― הע? מיר פֿאָרן קײן פֿאַטשעשטי פֿאָרן מיר.

― אָ געהרגעט זאָלסטו װערן פֿון אַ שטײן! איך זאָג אים אונגעני, זאָגט ער מיר פֿאַטשעשטי! הײַנט גײ שמועס זיך אױס מיט אַ בעל־עגלה!

האָצמאַך טוט אַ שפּײַ אַפֿן שמײַסער און רופֿט זיך אָן צו לײבלען שטיל:

― אָט אַ יאָלד!

לײבל הערט אים אָבער נישט. לײבלס קאָפּ אַרבעט און פֿרעגט קשיות מיט קשיות, און דער הױפּט פֿון אַלע קשיות: „װאָס איז מיט רײזלען?“…

― װײסטו, װאָס איך װעל דיר זאָגן, מײַן טײַערער שפּילפֿױגל? ― מאַכט צו אים האָצמאַך. ― איך האָב מורא, אַז מײַן שטשופּאַק מיט אָט דעם ממזר שלום־מאירן האָבן עפּעס פֿאַרגעסן אַף דער סטאַנציע און האָבן זיך אומגעקערט צוריק קײן האָלענעשטי. פֿרעגט זיך אָבער אַ קשיא (דאָ פֿאַררוקט האָצמאַך דאָס קאַפּעליושל אַרױף און רעדט װי צו זיך אַלײן): װאָס האָט שמעון־דוד אָנגעזאָגט די איבעריקע בעל־עגלות, אַז מע זאָל אַף אים נישט װאַרטן? עפּעס נישט גלאַט דער פּסוק. (האָצמאַך גלעט זיך מיט דער האַנט, גלײַך װי עס װאָלט באַ אים זײַן אַ באָרד). על־כּן דאַרפֿן מיר לערנען פּשט, אַז אָט דער ייִד איז גערעכט (ער װײַזט אַפֿן שמײַסער), דאָס הײסט, אַז זײ זײַנען טאַקע אַװעקגעפֿאָרן צו אַלדי שװאַרצע־יאָר ערגעץ מיטן שליאַך, װאָס מע פֿאָרט קײן נאָװאָסעליץ. אײַ, די קשיא, (דאָס זאָגט האָצמאַך מיט אַ ניגון פֿון דער גמרא און טוט אַ קװעטש מיטן גראָבן פֿינגער) ― אײַ, די קשיא, װאָס? למאַי האָבן זײ אָפּגעשיקט די גאַנצע טרופּע מיט די דעקאָראַציעס צו דער רומענישער גרענעץ, און אַלײן זײַנען זײ משוגע געװאָרן, באַ זײ בלײַבט עס, און האָבן זיך אַװעקגעלאָזט דער רוח װײס װוּהין?

האָצמאַך בלײַבט זיצן מיטן גראָבן פֿינגער אַ װײַלע אָן לשון, און נאָכדעם ענטפֿערט ער זיך אַלײן מיטן זעלבן ניגון פֿון דער גמרא:

― תּיקו ― בלײַבט אַ קשיא!

קאַפּיטל נײַן און דרײַסיק

האָלענעשטי שלאָפֿט נישט

פֿון אַלע האָלענעשטער ייִדן, װאָס האָבן זיך אַזױ געקאָכט און פֿאַרלאָרן די קעפּ איבער דער אױסערגעװײנלעכער געשיכטע פֿון די צװײ אַנטרונענע, דעם נגידס זונדל און דעם חזנס מײדל, איז געװען נאָר אײן מענטשן, װאָס איז געבליבן רויִק, נישט געװײנט, נישט געקרעכצט, נישט געזיפֿצט און גענומען טאָן װאָס מע דאַרף.

דאָס איז געװען דער נגיד אַלײן ― בעני ראַפֿאַלאָװיטש.

בעני ראַפֿאַלאָװיטש, אַז ער איז פֿונעם גאַנצן טומל און פֿון דער בהלה קױם געװאָר געװאָרן, װאָס דאָ טוט זיך, האָט ער קודם אַ זאָג געטאָן, ס'זאָל זײַן שטיל. איז געװאָרן שטיל. נאָכדעם האָט ער אַרױסגעגעבן אַ באַפֿעל, מע זאָל שפּאַנען פֿערד און אַראָפּברענגען דאָס „קנעפּל“. אַף בעניס סגי־נהור־לשון האָט דאָס געהײסן ― דעם פּריסטאַװ, מיט װעלכן בעני איז געװען אַף „דו“.

― נעם װיפֿל דו װילסט, ― האָט אים בעני געזאָגט, ― טו מיר אױס ביזן העמד און ברענג מיר אַראָפּ מײַן קינד…

עס איז כּמעט נישט צו גלײבן, װי אַ מענטש זאָל זיך אין אײן טאָג אַזױ פֿאַרענדערן, װי אָט דער בעני ראַפֿאַלאָװיטש האָט זיך פֿאַרענדערט. די שטענדיק רױטע באַקן זײַנען געװאָרן בלױלעך און מיטאַמאָל װי אָפּגעצױגן, אײַנגעפֿאַלן. די אױגן האָבן געבלאָנדזשעט אַף אַלע זײַטן, גלײַך װי זײ װאָלטן עמעצן זוכן. אַפֿילו דער בױך, תּמיד דיק און קײַלעכדיק װי אַ פּױק, איז מיטאַמאָל געװאָרן װי אַראָפּגעהאָנגען אַראָפּ.. ס'איז גאָרנישט דער בעני, װאָס אַלעמאָל. ער שרײַט נישט. ער װאַרפֿט זיך נישט. ער ברעכט נישט קײן בענקלעך. מיט שטילע טריט שפּאַנט ער אַרום הין און צוריק איבער דער שטוב, פֿינצטער װי אַ שאָטן, װיל אַפֿילו אין הױף נישט אַרױסגײן, װיל די ליכטיקע װעלט נישט זען. און דאָ ליגט בײלקע, דאָס װײַב, געפֿערלעך קראַנק. באַ איר איז אַ האַרץ־פֿעלער, זאָגט דער דאָקטער, מע דאַרף זי באַרויִקן… באַרויִקן? װאָס קאָן זי בעני באַרויִקן, נאָכדעם װי מע האָט אים דערהרגעט זײַן קאָפּ מיט אַ שײַט האָלץ, צוגענומען באַ אים סאַמע דאָס שענסטע און דאָס בעסטע און דאָס ליבסטע און דאָס טײַערסטע?

― נעם װיפֿל דו װילסט, ― זאָגט ער נאָכאַמאָל צום „קנעפּל“, ― טו מיך אױס ביזן העמד, אַבי ברענג מיר אַראָפּ מײַז קינד…

דאָס „קנעפּל“ קוקט אַף בענין. ער האָט אים נאָך קײנמאָל נישט געזען אַזױ אױפֿגערעגט, װי איצט. ער האָט אַף אים רחמנות און ער לײגט אַרױף די האַנט אַף זײַנע פּלײצעס און באַרויִקט אים:

― בודיעט כאַראַשאָ ― ס'װעט זײַן, הײסט עס, רעכט. פּריקאַזשי, בעני, קידוש ― הײס געבן עפּעס טרינקען.

מיט גרױס ענערגיע האָט זיך נאַטשאַלסטװאָ אַ נעם געטאָן צו דער אַרבעט, חוקר ודורש זײַן, אױסטאַפּן, אױספֿאָרשן די זאַך אַקוראַט, דערגרונטעװען זיך ביזן שורש, ביז דעם ערשטן קװאַל. זײ זײַנען זיך געגאַנגען מיט זײער גאַנג, אַז שולדיק איז דאָ אינגאַנצן אָט דער „שעלמאַ“, דער חזן. ער װײס געװיס, װי דאָס פּאָרל איז אַהינגעקומען, נאָר ער מאַכט זיך תּמעװאַטע. לאָז ער נאָר פֿריִער אָפּזיצן עטלעכע שעה אין „קאַמערע מיע־שאָק“, זיך באַקענען אַ ביסל מיט די מײַז, מיט די װאַנצן און מיט די איבעריקע חיות, װעט ער אױפֿהערן זיך מאַכן געפּגרט, אַז ער װײס נישט פֿון װאָס צו זאָגן… און עס איז אָפּגעגאַנגען אַ האָר, אַז מע זאָל צונעמען ישׂראלי דעם חזן און אָפּפֿירן אין גוטן אָרט אַרײַן, װען נישט די חזנטע לאה מיט איר מאַנצבילישן קאָפּ.

לאה די חזנטע, װיבאַלד די ערשטע כװאַליע איז אַריבער איבער איר קאָפּ, האָבן זיך איר אױפֿגעעפֿנט די אױגן און זי האָט מיט איר אײגענעם שׂכל געכאַפּט, אַז דאָס דאַרף זײַן פֿאַרבינדן מיטן ייִדישן טעאַטער. זי האָט דערצו טױזנטער, טױזנטער סימנים מיט ראַיות. װער קאָן נאָך אַזױ װיסן, װי אַ מאַמע? אַ מאַמע װײס, פֿאַרװיסט און פֿאַרפֿינצטערט איז זי געװאָרן! אַ מאַמעס האַרץ פֿילט. זי האָט דערפֿילט, אַ דונער האָט איר דערשלאָגן, פֿון דער ערשטער מינוט, װען יענע צװײ שלימזלען (שטשופּאַק און שלום־מאיר) זײַנען אַריבערגעטראָטן איר שװעל, אַז זײ גײען אַף איר בלוט. געװאַלד, געװאַלד! װוּ זײַנען געװען אירע אױגן? עפּעס טאַקע נאָר אַ פֿאַרבלענדעניש, אַ גוט אױג, אַ גאָטס שטראָף פֿאַר אירע גרױסע, גרױסע זינד!… איצט איז איר שױן אַלץ קלאָר. קלאָר װי דער טאָג. אין איר אומגליק האָבן אַ חלק אַ סך ― אַ סך מענטשן. די ערשטע איז אָט די „וצדקתּך“, נעכע, די באַלעבאָסטע פֿון דער אַכסניא, מיט אירע צװײ אױסגעלאָזענע שװעסטערלעך, װאָס מיט איטלעכן באַזונדער איז כאַ־כאַ־כאַ און כאַ־כאַ־כאַ… די שלימזלען האָבן דאָרטן געהאַלטן סטאַנציע, געװען מיט זײ קוצעניו־מוצעניו. ― זײ מוזן װיסן אַלצדינג, אַלצדינג… הײַנט יחיאל דער קלעזמער? װאָס האָט דער שאַרלאַטאַן געשיכּורט מיט זײ אַ גאַנצע נאַכט באַ הענעך װײַנשענקער אין קעלער? און הענעך װײַנשענקער אַלײן ― אױך אַ צדיק אין פּעלץ! באַ אים איז נישט אַנטלאָפֿן נאָך פֿאַר דרײַ יאָרן די עלטערע טאָכטער מיט אָ סטאַנאָװאָי שרײַבערל? זי װעט גײן שװערן באַ אַ רײניקײט, אַז די אַלע האָבן אַ חלק אין איר אומגליק! פֿאַרװאָס זאָל מען זיך נישט אַ נעם טאָן צו זײ בעסער, נישט טשעפּען זיך אומזיסט־אומנישט צו איר מאַן, װאָס איז גאָט די נשמה שולדיק, האָסטו געזען אַ ביסל?!…

דערמיט האָט די חזנטע נישט נאָר אױסגעלײזט זיך און איר מאַן פֿון אַ נײַעם אומגליק; זי האָט, מע קאָן זאָגן, געעפֿנט נאַטשאַלסטװאָ דעם מוח, געגעבן געװער גלײַך אין די הענט אַרײַן, געגעבן ליכט אַף צו זוכן דעם אמת.

פֿאַרשטײט זיך, אַז די אַלע אױסגערעכנטע פּאַרשױנען האָט מען באַלד אױפֿגעכאַפּט, װי דער רוח דעם מלמד. און מע האָט זײ אַ נעם געטאָן אַפֿן צימבל. דערשראָקן האָבן זײ זיך אַפֿילו זײער שטאַרק, מורא געהאַט, חלילה, פֿאַר אָ בלבול. זײ זײַנען אָבער אָפּגעקומען, דאַנקען גאָט, נאָר מיט דער שרעק אַלײן. נאַטשאַלסטװאָ האָט מער נישט געפֿאָדערט פֿון זײ, נאָר אױסהערן, װאָס זײ האָבן צו דערצײלן װעגן די אַקטיאָרן פֿון ייִדישן טעאַטער און װעגן דער אַנטלאָפֿענער פּאָר. און צום גליק האָבן זײ טאַקע געהאַט צו דערצײלן און צו דערצײלן.

קאַפּיטל פֿערציק

עדות מיט עדות

דער ערשטער האָט זיך באַװיזן אַף דער סצענע הענעך װײַנשענקער, אַ ייִד שױן אין די יאָרן, װײַס װי אַ טױב, נאָר בעקלעך רױטע, פּעכקע, װי באַ אַ יונגנמאַנטשיק, און אַ בײַכל אױך אָ היפּש, אַ בעסאַראַבער בײַכל. הענעך איז אַ מענטש נישט קײן איבערגעשפּיצטער, האָט ער אָבער אַ מעלה: ער איז אַן איש אמת, ער װעט אײַך קײנמאָל נישט דערצײלן דאָס, װאָס ער װײס נישט, און קײן פּזמונות פֿונעם קאָפּ נישט אױסטראַכטן. האָט ער גענומען דערצײלן דעם רײנעם אמת, װי פֿאַר גאָט אַלײן. ס′איז אַזױ געװען די מעשׂה:

„שבת־צונאַכטס ― אַזױ איז זיך הענער נוהג פֿון כּמה וכּמה יאָרן, פֿון זינט ער איז אַ װײַנשענקער ― נעמט ער אַ ליכט און לאָזט זיך אַראָפּ אין קעלער אַרײַן צום װײַן, אַ קוק טאָן, װאָס טוט דער װײן? װעלכער װײַן עס דאַרף נאָך שפּילן און װעלכן װײַן מע דאַרף לאָזן אַפֿן פֿילטער? װעלכן װײַן מע דאַרף צוגעבן אַ מתיקות און װעלכן מע דאַרף צוזעצן, פֿאַרקערט, אַ שטאַרקײט, װאָרעם ער איז שױן גענוג מתוק? הײַנט איז פֿאַראַן װײַן, װאָס מע דאַרף צעגיסן אין פֿלעשער און אױסקאַרקעװען, ער זאָל נישט כאַפּן קײן שימל, און פֿאַראַן װידער װײַן, װאָס מע דאַרף אים לאָזן, ער זאָל זיך אױסשטײן, בכדי ער זאָל באַקומען זײַן אײגענעם טעם מיט זײַן מתיקות, מיט זײַן שטאַרקײט, װאָרעם װאָס איז דען אינגאַנצן דער שׂכל פֿון װײַן?“…

אָט דאָ האָט מען געמוזט איבעררײַסן דעם װײַנשענקער, אַז נישט דעם שׂכל פֿון װײַן װיל מען פֿון אים הערן, נאָר עפּעס אַנדערש. דער עולם שמועסט, אַז באַ אים האָבן אַ גאַנצע נאַכט געשיכּורט די אַקטיאָרן פֿונעם ייִדישן טעאַטער…

דערהערט דאָס װאָרט „געשיכּורט“, האָט זיך הענעך אַזש צעלאַכט: כאַ־כאַ־כאַ, געשיכּורט אַלץ הײסט געשיכּורט! גוט געשיכּורט! אַ ייִד שיכּורט! ס'איז אַזױ געװען די מעשׂה: ער שטײט אין קעלער באַ דער אַרבעט, באַם װײַן הײסט עס, קומט מען צוגײן און מע זאָגט אים אַז די אַקטיאָרן פֿונעם ייִדישן טעאַטער זײַנען געקומען טרינקען װײַן. האָט ער אַװעקגעװאָרפֿן אַלע אַרבעטן. ער האָט געמײנט, אַז דאָ װעט מען דאָס געבן אַ שײנעם טרונק װײַן, עס װעט זיך גיסן װײַן. צום סוף לאָזט זיך אױס, אַז פֿונעם גאַנצן װײַן האָבן זײ אױסגעטרינקען בסך־הכּל דריטהאַלבן אָקעס װײַן פֿונעם רױטן װײַן און אַן אָקע װײַן פֿונעם װײַסן װײַן. מע האָט נאָר גערעדט פֿון װײַן. און הענעך האָט אַ כּלל, אַז דער, װאָס רעדט פֿון װײַן, דער טרינקט נישט קײן װײַן, און דער, װאָס טרינקט װײַן, דער רעדט נישט פֿון װײן“…

― דאָס איז אַלצדינג אמת, ― האָט מען אָפּגעשטעלט דעם װײַנשענקער און געבעטן, ער זאָל בעסער דערצײלן, װאָס װײס ער פֿונעם אַנטלאָפֿענעם פּאָרל?

לאָזט זיך אױס אַ מעשׂה, אַז פֿונעם אַנטלאָפֿענעם פּאָרל װײס הענעך גלײַך מיט זײ, דאָס הײסט, ס'איז געװען אַזױ די מעשׂה: „אַז ער איז אױפֿגעשטאַנען אינדערפֿרי, איז ער קודם אַראָפּגעגאַנגען אין קעלער צום װײַן“…

― גענוג װײַן ― האָט מען אַ זאָג געטאָן צו הענעך װײַנשענקער און מע האָט זיך אַ נעם געטאָן צו יחיאל דעם קלעזמער.

יחיאל דער קלעזמער איז אַ ייִד מיט אַ שײנער פּאַטלע האָר, מיט אַ זילבערנעם סיגנעט אַפֿן פֿינגער, טראָגט אַ הױכן קאַפּעליוש מיט אַ טענדע־װערענדע, נאָר ער איז אַ ביסל נישט קײן געזונטער; דאָס הײסט, אַזױ איז ער אַפֿילו נישקשה, נאָר ער גײט שטענדיק פֿאַרבונדן דעם האַלדז און רעדט הײזעריק מיט סכּנת־נפֿשות. יחיאל װיל האָבן, אַז דאָס דאָזיקע איז אים געקומען פֿון דעם פֿידל. נאָר זײַנע קאָלעגן זאָגן, אַז סע הײבט זיך גאָר נישט אָן. ס'איז פֿון דעם, װאָס ער האָט נישט פֿײַנט אָט דאָס, װאָס מע טאָר נישט. ער האָט „סאָטשיניעניעס“ מיט אַלע יונגע װײַבלעך פֿון שטאָט ― אַ שאַרלאַטאַן, זאָגן זײ, זאָל גאָט היטן! זײַן װײַב, מאָלט אײַך, חנה־פּערל, קען אים מיט אַלע זײַנע גענג און מיט אַלע זײַנע אָפּשניצלעך און שמד־שטיקלעך. נאָר חנה־פּערל איז נישט אַזאַ. זי האָט פֿײַנט סקאַנדאַלן. פֿאַרשטײט זיך, אַז נאָר ביז אַ צײַט. אַ מענטש איז נישט קײן אײַזן און יעדער האָט אַ גאַל. דעריבער מאַכט זיך (און גאַנץ אָפֿט), אַז זי רעכנט זיך מיט אים אָפּ, געװײנלעך, אַז קײנער זעט נישט. חנה־פּערל איז נישט אַזאַ. זי האָט פֿײַנט סקאַנדאַלן…

איצט איז שױן קײן חידוש נישט, װאָס יחיאל האָט זיך אַזױ דערשראָקן, אַז מע האָט אים אַ נעם געטאָן אַפֿן צימבל, ער זאָל דערצײלן דעם גאַנצן אמת, װאָס ער װײס פֿונעם ייִדישן טעאַטער. יחיאל האָט זיך אױסגעהוסט, צעקעמט די פּאַטלע און אַװעקגעשטעלט זיך רעדן.

יחיאל, אַז ער װיל רעדן, קאָן ער. דער רוח האָט אים נישט גענומען. נאָר איצטיקס מאָל איז אים נישט געגאַנגען. אפֿשר דערפֿאַר, װאָס חנה־פּערל איז געשטאַנען באַ דער זײַט? ער האָט געפּלאָנטעט מיט דער צונג: „פּראָבעס מיט רעפּעטיציעס, רעפּעטיציעס מיט פּראָבעס, אָרקעס־טראָװקעס מיט פּאַרטיטורעס, פּאַרטיטורעס מיט אָרקעסטראָװקעס ― און װײַטער האָט ער זיך מיט קײנעם קײנמאָל נישט אָנגעקערט, אַחוץ נאָטן, רעפּעטיציעס, אָרקעסטראָװקעס, אָרקעסטראָװקעס, רעפּעטיציעס, נאָטן. און טאָמער זאָגן אַף אים זײַנע חבֿרים די קלעזמערס, אַז ער איז געװען אַ נאָענטער מחותּן מיט דער פּרימאַדאָנע, זאָל מען זײ אָנשפּײַען אַ פֿולן פּנים, ס'איז שקר־וכּזבֿ, כּזבֿ ושקר, קײן װאָר װאָרט, גאָלע ליגן, נישט געשטױגן נישט געפֿלױגן“…

― כאַראַשאָ, ― האָט מען אים איבערגעריסן אינמיטן ― אָטשען כאַראַשאָ! װעגן זײַן מחותּנענשאַפֿט מיט דער פּרימאַדאָנע װעט מען מיט אים נאָכדעם שמועסן. ס'איז דאָ צײַט. אפֿשר װאָלט ער געװען אַזױ פֿרײַנטלעך און דערצײלן, װאָס װײס ער פֿון דעם פּאָרל, װאָס זײַנען, װי מע רעכנט, הײַנטיקע נאַכט אַנטלאָפֿן געװאָרן מיט די אַקטיאָרן פֿון ייִדישן טעאַטער?

דערױף האָט יחיאל דער קלעזמער געענטפֿערט און געשװױרן, אַז מע מעג גלײבן אַ משומד, אַז ער װײס נישט פֿון װאָס צו זאָגן. „קײן זאַך נישט?“ ― קײן זאַך נישט. „לחלוטין נישט?“ ― לחלוטין נישט… „אַפֿילו אַף אָט אַזױ־פֿיל?“ ― אַפֿילו אַף אָט אַזױפֿיל. „אפֿשר לײגסטו?“ ― זאַל איך אײַננעמען אַ מיתה משונה! זאָל פֿון מיר װערן אַ באַרג! זאָל מיר אַרױסשפּרינגען אַ… „שאַ, גענוג! גענוג“…

יחיאל דער קלעזמער האָט געמײנט, אַז ער איז שױן פּטור. צום סוף האָט מען געהײסן אים אַרײַנפֿירן אין אַ באַזונדערן חדר, פֿאַרשליסן אײנעם אַלײן און בעטן, ער זאָל דאָרטן זיצן, ביז מע װעט אים רופֿן נאָכאַמאָל, אַז מע װעט אים דאַרפֿן. און דערװײַל האָט מען זיך געגעבן אַ נעם צו נעכע בעל־אַכסניאטע מיט אירע צװײ שװעסטערלעך, און דאָ איז אַרױס אַ מוראדיקער סקאַנדאַל.

װי אונדזערע לײענער געדענקען נאָך, גאָר אין אָנהײב פֿון אונדזער ראָמאַן, איז נעכע, לױט שלום־מאיר מוראַװטשיקס אַטעסטאַציע, „אַ באַלעבאָסטע אַ מזוזהלע“… עס איז שװער צו זאָגן, פֿאַרװאָס נעכע איז געװען אַזױ אױפֿגעטראָגן, אַז מע האָט זי אַ נעם געטאָן אַפֿן „דאָפּראָס“? צי װײַל זי איז נעבעך אַזאַ רײנע כּשרע נשמה, װאָס קאָן נישט דערלאָזן, ס'זאָל אַף איר פֿאַלן, חלילה־וחס, אַ שפּרענקעלע? צי איבער אַן אַנדער זאַך? ― נאָר, אַז מע האָט זי אַ פֿרעג געטאָן, װאָס װײס זי פֿונעם אַנטלאָפֿענעם פּאָרל, האָט זיך אױפֿגעעפֿנט באַ איר אַ קװאַל פֿון קללות און זי האָט אױפֿגעהױבן אַזאַ געװאַלד, אַז ס'איז אוממעגלעך געװען זי אײַנצושטילן. פּעך און שװעבל האָט זי געגאָסן אַף אירע שׂונאים, װאָס פֿאַרגינען איר נישט דאָס שטיקל ברױט, און אַף אַלע די, װאָס װילן אין איר זען שלעכטס! „דאָס מױל זאָל זיך זײ, רבונו־של־עולם, שטעלן אַף אַ זײַט! די צונג זאָל זײ אָפּפֿאַלן! די אױגן זאָלן זײ אַרױס! הענט און פֿיס זאָלן זײ אָפּנעמען! אַף קוליעס זאָלן זײ גײן! טאַטע־מאַמע זאָלן זײ פֿאַרלירן! צו קבֿר־אָבֿות זאָלן זײ נישט קומען! איבער די הײַזער זאָלן זײ זיך שלעפּן מיט קינדס־קינדער אַף דור־דורות, טאַטעניו, זיסער פֿאָטער, ליבער, האַרציקער, געטרײַער!“…

קאַפּיטל אײַן און פֿערציק

װי בױמל אַפֿן װאַסער

נעכעס קללות האָבן אָבער נעכען גאָרנישט געהאָלפֿן. מע האָט איר געגעבן צו װיסן מיטן האַרבן װאָרט אײנמאָל פֿאַר אַלעמאָל: װעט זי זאָגן, װאָס זי װײס, איז גוט. אלא נישט ― װעט זי גײן אַהין, װוּ דער קלעזמער זיצט… האָט זיך נעכע דערשראָקן און האָט דערצײלט, װי װײַט זי האָט געקאָנט ― אַף רוסיש, דאָס איבעריקע אַף ייִדיש, אַ גאַנצע געשיכטע:

„זי אַלײן, נעכע הײסט עס, איז סך־הכּל אַ ייִדענע אַן אַלמנה און האַלט אַן אַכסניא. כאַ־כאַ, משטײנס־געזאָגט, אױך מיר אַן אַכסניא! אַ סטאָדאָלע, אַ שטאַל, אַ נעכטיקער טאָג. זי װאָלט שױן לאַנג צוגעמאַכט די דאָזיקע אַכסניא, נאָר װאָס זאָל זי טאָן, אַז איר מאַן, עליו־השלום, האָט איר איבערגעלאָזט אַ באָמבע“…

נאַטשאַלסטװאָ האָט זיך װי דערשראָקן:

― װאָסער באָמבע?

„זי מײנט ― אַ דירה מײנט זי אַ שטוב ― אַ חורבֿה, װאָס קײנער װיל זי נישט קױפֿן, סײַדן אפֿשר אומזיסט. יעדער, װער עס קומט אָנקוקן די דירה, טענהט ער, אַז די דירה װאָלט געװען נישקשה פֿון אַ דירה, װען די דירה זאָל כאָטש שטײן אין מאַרק. זאָל איך נעמען, הײסט עס, די דירה אַפֿן קאָפּ און אַריבערטראָגן אין מאַרק אַרײַן די דירה?“…

― נײן, נישט דאָס, די דירה לאָז איבער אַף אַן אַנדערש מאָל. דו דערצײל אונדז, טײַערע, װאָס װײסטו פֿון די ייִדישע אַקטיאָרן, װאָס האָבן געהאַלטן באַ דיר סטאַנציע?

נעכע האָט זיך נישט געפֿונען שטאַרק באַלײדיקט, װאָס מע האָט איר איבערגעריסן סאַמע אין אָנהײב, און האָט גענומען דערצײלן פֿון די אַקטיאָרן.

„הײַנטיקן שבת צונאַכטס, זי האָט נאָר װאָס אָפּגעזאָגט „גאָט פֿון אַבֿרהם“ און גענומען שטעלן דעם סאַמאָװאַר פֿאַר די שלימזלס װעגן, טאַקע פֿאַר די אַקטיאָרן, הײסט עס, קומט צו צו איר די „פֿאַרשלעפּטע קרענק“, אָט אַיענער, װאָס מע רופֿט אים שלום־מאיר, און מאַכט צו איר, צו נעכען הײסט עס: „װאָס װילט איר פֿאַר אײַער אַלטן קעצענעם בורנעס און פֿאַר אײַער װינטערדיקער שאַל? קוקט זי אים אָן װי אַ משוגענעם: „שלימזל זאָגט זי, װאָס דאַרפֿט איר אַ װײַבערשע שאַל מיט אָ קעצענעם בורנעס אַף זומער?“ מאַכט ער צו איר: „װאָס איז אײַער באָבעס דאגה? אַז מע פֿרעגט, מסתּמא דאַרף מען“. װאָס טױג אײַך, ער איז צוגעשטאַנען צו איר װי אַ קלעק ― װאָס ס'האָט זיך איר געחלומט יענע נאַכט און הײַנטיקע נאַכט ― צו אירע שׂונאימס קעפּ! און זי גײט און טראָגט אים אַרױס איר אַלטן קעצענעם בורנעס מיט די װינטערדיקע שאַל. זאָגט ער צו איר: „װאָס װיל זי פֿאַר די שמאַטעס?“ מאַכט זי צו אים: „ממה־נפֿשך, װיבאַלד שמאַטעס, הײַנט צו װאָס קױפֿט איר זײ?“ זאָגט ער: „װאָס איז אײַער באָבעס דאגה?“ גײט זי מסתּמא און זאָגט אים אַ פּרײַז, װערט ער אין כּעס: „איר זענט משוגע צי חסר־דעה?“ זאָגט זי צו אים: „װערט איר משוגע און מעטײר פֿאַר אַלע ייִדן!“ הײבט מען זיך אָן דינגען און קריגן זיך. ער איר ― „אַלטע שמאַטעס“, זי אים ― „קױפֿט מען נישט“. ער איר ― „מזוזהלע“, זי אים ― „פֿאַרשלעפּטע קרענק“. אַזױ לאַנג, אַזױ ברײט, מע האָט זיך פֿאַרן מקח אױסגעגלײַכט און אַרױס מיט געלט. אָפּגענומען דאָס געלט, טראַכט זי זיך: „רבונו־של־עולם! אַף װאָס קאָן אָט דער מענטש באַדאַרפֿן אַן אַלטן װײַבערישן בורנעס מיט אַ װינטערדיקער שאַל? און פּלוצעם, גאָר אין מיטן דרינען, סאַמע פֿאַרן אַװעקפֿאָרן?“ און זי האָט גענומען מסתּמא נאָכקוקן, װאָס װעט דאָ זײַן. דערװײַל זײַנען די איבעריקע שלימזלען אױך געקומען פֿון טעאַטער, אָפּגעטרונקען טײ און גענומען צעצאָלן זיך מיט איר פֿאַר דער סטאַנציע, אַזױפֿיל מכּות זײ, װיפֿל האַלבע קערבלעך זײ האָבן איר אָפּגעריסן, און זײַנען אַװעק צו הענעכן אין קעלער אַרײַן טרינקען װײַן“.

„װאָס עפּעס פּלוצעם, אין מיטן דרינען, פֿאַרן אַװעקפֿאָרן װײַן? זאָל זי אַזױ װיסן אַ בײזע װעטשערע. ס'איז איר עסק? לאָזן זײ טרינקען געזונטערהײט.. ס'איז נישט פֿאַר איר געלט. זי איז פֿאַרנומען גאָר מיט אַן אַנדער זאַך. איר ברעכט דער קאָפּ אױפֿן בורנעס מיט די שאַל ― צו װאָס האָט דער שלימזל געקױפֿט באַ איר פּלוצעם אום זומער אַ װינטערדיקע שאַל מיט אַ װאַרעמען בורנעס און נאָך אַ װײַבערישן דערצו? נאָך שענער. װאָלט ער כאָטש נעמען דעם שאַל מיטן בורנעס און אײַנגעפּאַקעװעט מיט די איבעריקע זאַכן אין װעג אַרײַן, װאָלט זי גערעכנט, װײס אים דער רוח, אפֿשר װיל ער ברענגען עמעצן אַ מתּנה פֿון האָלענעשטי? װי־באַלד אַזױ, טוט איר שױן באַנג, װאָס זי האָט גענומען אַזױ װאָלװל, אַ מכּה אים! צום סוף, װאָס לאָזט זיך אױס? נעמט ער די שאַל מיטן בורנעס און מאַכט צו איר: „לאָזן זײ הענגען דאָ באַ אײַך אױף דער װאַנט ביז דער לעצטער מינוט“. איר הערט װערטער? ערשט װײס איך װען, אַרום האַלבער נאַכט, קומט ער צו גײן, דער שלימזל, נעמט די שאַל מיטן בורנעס און לאָזט זיך גײן. פֿרעגט זי אים: „װוּהין איז?“ זאָגט ער: „װאָס איז אײַער באָבעס דאגה?“ זאָגט זי: „מיטן קאָפּ אין דער ערד!“ און װיל זיך לײגן שלאָפֿן קאָן זי נישט. װי קאָן זי זיך לײגן שלאָפֿן, אַז די שלימזלען זײַנען ערגעץ אין אַלדי שװאַרצע־יאָר באַ הענעכן אין קעלער, און דאַרפֿן נאָך קומען זיך געזעגענען. אורחים, אָפּגעשטאַנען אַזאַ צײַט… װי פֿאָרט מען דאָס אַװעק אָן אַ זײַ־געזונט? כּך־הוה, עס איז שױן געװען העט־העט נאָך האַלבער נאַכט, זי טוט אַ קוק ― אַהאַ! אײן בױד, די אַנדערע, די דריטע, װער איז? טאַקע זײ, די שלימזלען. די גאַנצע קאָמפּאַניע! מע פֿאָרט, הײסט עס. „זײַט־געזונט“. ― „פֿאָרט געזונט“. זי קוקט זיך אײַן אין דער דריטער בױד, סאַמע הינטן, באַ שמעון־דוד דעם בעל־עגלה, אינעװײניק אױבנאָן, זיצט די אַבעזיאַנע, דער דירעקטאָר זײערער, און האַרט נעבן אים ― עפּעס אײנע אַ נקבֿה, אײַנגעהילט אין איר אַלטן קעצענעם בורנעס מיט איר װינטערדיקער שאַל. קײן פּנים זעט מען נישט. נאָר אױגן… קענטלעכע אױגן! רבונו־של־עולם! װער זאָל דאָס זײַן? זײערע אַלע נקבֿות קען זי אין די פּנימער. פּאַציאָרן, מיאוסקײטן, טפֿו! אײנע ערגער פֿון דער אַנדערער. און די דאָזיקע װײַזט אױס אַ שײנענקע. דאָס הײסט, קײן פּנים זעט מען נישט, נאָר אױגן ― שװאַרצע ציגײַנערישע אײגעלעך, קענטלעכע, קענטלעכע אײגעלעך. װער זאָל דאָס זײַן?… װאָלטן די שלימזלען כאָטש אָפּגעשטעלט זיך אױף אַ מינוטקעלע, װאָלט זי שױן דערגאַנגען, װער דאָס איז. עס האָט אָבער נישט געדױערט קײן רגע אַפֿילו. אָט זײַנען זײ צוגעפֿאָרן. אָט האָבן זײ אָפּגעזאָגט דעם זײַ־געזונט. און אָט זײַנען זײ שױן נישטאָ. אַ גאַנצע נאַכט האָט זי זיך געקאַטשעט פֿון אײן זײַט אױף דער אַנדערער, נישט געקאָנט שלאָפֿן: „געװאַלד! געװאַלד! װער איז דאָס מײדל מיט די קענטלעכע ציגײַנערישע אײגעלעך?“ ערשט אינדערפֿרי, אַז זי האָט דערהערט די מעשׂה, װאָס אין שטאָט טוט זיך, האָט זי זיך אָנגעכאַפּט באַם קאָפּ, צוגערופֿן אירע בײדע שװעסטערלעך: „גיט מיר קײַען שטרױ און רופֿט מיר טעלעצע!“…

„הכּלל, הימל און ערד האָבן, אַפּנים, געשװױרן, אַז קײן פֿאַרבאָרגענע זאַך זאָל נישט זײַן, און ד ע ר א מ ת מ ו ז אַ ר ו י ף װ י ב ו י מ ל א ו י פֿ ן װ אַ ס ע ר. גאָט זאָל אַזױ געבן הצלחה, זי האָט געװוּסט פֿריִער, אַז ס'װעט אַזױ זײַן. װאָרעם פֿאַרװאָס האָט זיך עס נישט געטראָפֿן מיט אירע שװעסטערלעך? פֿלעגן דען אירע שװעסטערלעך נישט גײן אַלע נאַכט אין טעאַטער אַרײַן? פֿאַרװאָס האָבן אירע שװעסטערלעך נישט געמאַכט קײן אײגעלעך צו די שלימזלען, אַזױ װי דער חזנטעס טעכטערל?“…

― װער אַנטשטומט, הולטײַקע!!! ― האָט זיך פּלוצעם געלאָזט הערן אַ װילד געשרײ, און װי אַ װילדע צערײצטע חיה האָט זיך לאה די חזנטע אַ לאָז געטאָן צו נעכע דער בעל־אַכסניאטע. די אָרעמע מוטער איז גרײט געװען דורס צו זײַן אָט דער דאָזיקער ייִדענע פֿאַר אירע לעצטע עטלעכע װערטער… אַ גליק, װאָס מע האָט באַצײַטנס צענומען די דאָזיקע צװײ װײַבער, אַנישט װאָלט געקאָנט זײַן אַ מיאוסע קאַטאַסטראָפֿע.

קאַפּיטל צװײ און פֿערציק

די עקספּעדיציע נאָך די אַנטלאָפֿענע

פֿון די אַלע עדות מיטן חוקר־ודורש זײַן איז נאָר אײן זאַך פֿעסטגעשטעלט געװאָרן, און אַ פּראָטאָקאָל איז אונטערגעשריבן געװאָרן ― אַז „דער זון פֿון בעני ראַפֿאַלאָװיטש, לײב, פֿערצן יאָר אַלט, און די טאָכטער פֿונעם חזן, רײזל ספּיװאַק פֿופֿצן יאָר אַלט, זײַנען שבת־צונאַכטס אַקעגן זונטיק אַנטלאָפֿן מיט אַ קאָמפּאַניע ייִדישע אַקטיאָרן צו דער גרענעץ קײן רומעניע, און אַז דער אױבן דערמאָנטער זון פֿון בעני ראַפֿאַלאָװיטש, לײב, האָט פֿאַרנומען באַ זײַן אױבן דערמאָנטן פֿאָטער בעני ראַפֿאַלאָװיטש פֿון דער קאַסע אַ סומע פֿון אַזױפֿיל און אַזױפֿיל“…

װיבאַלד אַזױ, דאַרף מען זײ אױף דער הײסער שעה נאָכלױפֿן, נאָכיאָגן, טאָמער װעט מען זײ נאָך כאַפּן. און ס'איז געבליבן, אַז מע זאָל אַרױסשיקן נאָך זײ מענטשן, און װאָס פֿריִער ― און מע האָט טאַקע אַזױ געטאָן.

די דאָזיקע עקספּעדיציע איז באַשטאַנען פֿון צװײ פּאַרשױנען: אײנער ― ראַפֿאַלאָװיטשעס קאַסיר, שׂשׂון־ושׂמחה, און דער אַנדערער ― טאַקע ראַפֿאַלאָװיטשעס אַ זון, אַנשל.

אַנשל איז אַ טשעקאַװער בחור פֿון אַ יאָר צװײ און צװאַנציק. אַן אױסגעהאָדעװעטער, אַ װײַסער, אַ גלאַטער, מיט רױטע װײַנשל־ליפּן, מיט אַ שײן קײַלעכיק אַרומגעשױרן בערדל און מיט שװאַרצע גלאַנצנדיקע געקרײַזלטע האָר.

מע קאָן נישט זאָגן, אַז אַנשל זאָל האָבן אַזאַ שלעכטן קאָפּ, נאָר ער האָט נישט געװאָלט נישט לערנען, נישט שרײַבן, כאָטש שנײַדט אים, כאָטש בראָקט אים.

― איװאַן! װאָס װעט זײַן פֿון דיר? ― האָט זיך מיט אים דער פֿאָטער אױסגעטענהט. ― אַ הינטשלעגער? צי אַ בערנטרײַבער? זאָלסט כאָטש קאָנען זאָגן קדיש נאָך דײַן טאַטע־מאַמע. אַנו, פֿאָר מיר נאָך. נו, פּאַשאָל: יתגדל ױתקדש…

דאָ האָט זיך שױן די קלײנטשיקע בײלקע נישט געקאָנט אײַנהאַלטן מער און האָט זיך געמוזט אַרײַנמישן:

― משוגע מײַנע שׂונאים! װאָס פֿאַר אַ קדיש אין מיטן דערינען? מיר לעבן נאָך, דאַכט זיך?…

― אַ נאַר דו ביסט! ― האָט איר אָפּגעענטפֿערט בעני, ― דעמאָלט מעגסטו שױן שטאַרבן, װען דער בורדיוק װעט קאָנען קדיש זאָגן.

דער היוצא לני מזה איז געװען, אַז בעני האָט אים אָפּגענומען פֿון חדר.

― לערנען װילסטו נישט, קדיש זאָגן קאָנסטו נישט, קאָן כאָטש פּאַשען חזירים.

דאָס האָט געהײסן, אַז ער װיל אים מאַכן פֿאַר אַ באַלעבאָס. און אַנשל האָט זיך געשניטן אַף אַ באַלעבאָס. געקאָנט גוט פֿאָרן רײַטנדיק, אױסגעלערנט זיך װאַלעכש רעדן װי אַן אמתער מאָלדאָװאַן, געזאָגט מבֿינות אױף פּאַפּעשױעס און מיטן קוק געכאַפּט יעדן בױם, װיפֿל ער קאָן געבן מאַטעריאַל און װיפֿל ברענהאָלץ. מיט אײן װאָרט ― אַנשל האָט אַרױסבאַװיזן אַלע סימנים פֿון אַ באַלעבאָס אַ סוחר.

אָט דאָ נישט לאַנג האָט בעני מיט אים אַ שידוך געטאָן, צוגעזאָגט נדן און געגעבן אים אַ כּלה, אַ גרינע, נישט קײן שײנע, זײער נישט קײן שײנע, נאָר פֿון אַ געהױבענער משפּחה פֿון בעלץ. דער חתן, אַנשל, אַז ער האָט דערזען די כּלה, איז אים געװאָרן צען לעכער אין האַרצן. נאָר זאָגן דעם פֿאָטער ― האָט ער מורא געהאַט. בענין האָט זיך זײער געװאָלט אײַנקױפֿן אין יחוס, און אַז בעני װיל עפּעס אַ זאַך ― װער װעט אים זאָגן נײן?

מיט אַ געבראָכן געמיט איז אַנשל געקומען אַהײם פֿון בעלץ. ער האָט זיך אָבער באַרויִקט, געפֿונען אַ טרײסט אין דער אַם, װאָס באַ זײ אין שטוב, אַ געזונטע שטיק און אַ שײנע… אמת, די אַם האָט שטאַרק פּראָטעסטירט, געשװױרן זיך, אַז זי װעט מאַכן דעם גרעסטן סקאַנדאַל איבער דער גאַנצער שטאָט. נאָר װאָס הערט אַ נגידס אַ זון די שטאָט? ובפֿרט נאָך אַזאַ בחור װי אַנשל, װאָס ס'איז כּמעט נישטאָ אײן מײדל אין שטאָט, װאָס זאָל נישט האָבן אים געפּאַטשט. בעני זאָל װיסן דערפֿון, װאָלט זיך געטאָן חושך. נאָר װער װעט אים גײן דערצײלן אַזעלכע מעשׂיות? מאַכט זיך עפּעס אַ סקאַנדאַל, פֿאַרשטיקט ער אים באַצײַטנס, אַזױ אַז צום פֿאָטער זאָל עס נישט אָנקומען.

נאָר אײן מענטש איז פֿאַראַן באַ די ראַפֿאַלאָװיטשעס אין שטוב, װאָס װײס פֿון אַלע שלעק און פֿון אַלע אומגליקן און שװײַגט, טראָגט דעם װײטיק אין זיך. דאָס איז די מוטער נעבעך, די קלײנינקע, די שטילינקע, די שװאַכינקע בײלקע.

ד קלײנינקע בײלקע טראָגט אױף אירע שװאַכע פּלײצעס דעם גאַנצן גלות פֿון דער דאָזיקער שטוב. עס ברענט איר דאָס פּנים פֿאַר איר אַנש־לען. זי באַגראָבט זיך אין דער ערד, נאָר װאָס קאָן זי טאָן? בעט זי גאָט פֿאַר איר קינד, גאָט זאָל אים צושיקן עפּעס אַ רעכטן זיװג, ער זאָל חתונה האָבן װאָרעם צו פֿופֿצן־זעכצן יאָר האָט זיך אים שױן אָנגעהױבן שיטן אַ בערדל. און פֿון אַכצן יאָר אָן איז צרות מיט צרות מיט צרות…

אָט אַזאַ מין בחור איז בעני ראַפֿאַלאָװיטשעס זון אַנשל, װעלכן דער פֿאָטער האָט אַרױסגעשיקט נאָכיאָגן, כאַפּן און ברענגען דעם אַנטלאָפֿענעם זון. ער האָט אים מיטגעגעבן דעם קאַסיר מיט אַ היפּשע מטבע געלט און אָנגעזאָגט:

― הײדאַ! פֿאָרט און ברענגט אים צו פֿירן, דעם פּידסװיניק!…

און דעם קאַסיר האָט בעני עקסטרע אָנגעזאָגט, ער זאָל נישט זשאַלעװען קײן „שערבלעך“ (קערבלעך) און געבן װיפֿל מע דאַרף, און אַז מע װעט דאַרפֿן נאָך, זאָל ער שרײַבן, װעט מען שיקן נאָך…

און פּאַפּירן האָט ער זײ מיטגעגעבן, „געחתמעטע דאָקומענטן“, װאָס מען קאָן דורך זײ דעם אַנטלאָפֿענעם אױב מע דאַרף צו פֿירן אַ געקאָװעטן אין קײטן.

― נאָר בעסער איז מיט גוטן, ― האָט בעני אָנגעזאָגט אַנשלען עטלעכע מאָל. און אַז די עקספּעדיציע איז געװען גאָר אינגאַנצן פֿאַרטיק, דאָס הײסט, אַז אַנשל מיט דעם קאַסיר זײַנען שױן געזעסן אױף דער נאַ־טעטשאַנקע און די פֿערד האָבן גערירט פֿונעם אָרט, האָט זײ בעני נאָכגעשריגן:

― געדענקט זשע, מיט גוטן, מיט גוטן!…

קאַפּיטל דרײַ און פֿערציק

די עקספּעדיציע אַרבעט אױף אַלע כּלים

אַנשל ראַפֿאַלאָװיטש מיטן קאַסיר שׂושׂן־ושׂמחה, אַז זײ זײַנען געקומען קײן יאַסי, ביז זײ האָבן זיך אַרומגעקוקט, האָבן זײ שױן דאָרט פֿון דער קאָמפּאַניע אַקטיאָרן קײנעם נישט געטראָפֿן. געזאָגט האָט מען זײ, דאָ האָבן זיך יאָ אַרומגעבלאָנקעט עפּעס עטלעכע יונגעלײַט מיט אױסגעדרײטע שטיװל און מיט געגאָלטע פּנימער, די משמעות ― ייִדישע אַקטיאָרן; נאָר װוּ זײַנען זײ אַהינגעקומען ― װײס מען נישט. דערפֿון האָט די עקספּעדיציע אַרױסגעזען, אַז מע דאַרף פֿאָרן װײַטער. און מע האָט נישט געמאַכט קײן לאַנגע שהיות און מע האָט זיך גענומען פֿאָרן װײַטער און װײַטער, ביז מען איז געקומען קײן בוקאַרעשט.

געקומען צו פֿאָרן קײן בוקאַרעשט, האָט אַנשל געדרונגען דעם קאַסיר און געגעבן צו פֿאַרשטײן מיט אַ שׂכל, אַז מע דאַרף זיך אָפּשטעלן אין אַן אָנשטענדיקן האָטעל.

― ממה נפֿשך, ― האָט ער געזאָגט, ― עס קאָסט אַזױפֿיל געלט, װעט קאָסטן נאָך. ובפֿרט, אַז דער טאַטע האָט אָנגעזאָגט אפֿשר הונדערט מאָל, „מע זאָל נישט זשאַלעװען קײן געלט, און אַז מע װעט דאַרפֿן נאָך, װעט ער שיקן נאָך“.

אױסערדעם דאַרף מען װיסן, אַז באַ אַנשלען איז דאָס געװען דער ערשטער אַרױספֿאָר פֿון דער הײם און דער ערשטער אַרײַנפֿאָר אין אַזאַ גרױסער שטאָט, װי בוקאַרעשט. אַך, אַנשל האָט שױן לאַנג געפֿילט אַ מאָדנע בענקעניש נאָך דער גרױסער פֿרײַער װעלט און געחלומט פֿון אַ שײנער גרױסער שטאָט. נאָך פֿון זינט ער איז אַ חתן געװאָרן פֿאַר אָט דעם גרינעם מײדל, די מיוחסת פֿון בעלץ, האָט ער זיך דאָס װאָרט געגעבן, אַז נאָך דער חתונה, ער װעט װערן אַ ביסל פֿרײַער, װעט ער זיך אַראָפּכאַפּן אַמאָל אינעם שײנעם בוקאַרעשט, אָנקוקן אַ װעלט און געבן אַ לעב אונטער, אַזױ װי גאָט האָט געבאָטן…

איצטער, אַז עס האָט זיך אַזױ געמאַכט, אַז ער איז אין דעם שײנעם בוקאַרעשט נאָך פֿאַר דער חתונה, און געלט איז דאָ, און פֿרײַ איז מען אױך, איז דאָך דאָס טאַקע, װי מען זאָגט, אַ כּשרער טאָפּ מיט אַ כּשרן לעפֿל.

אײן שטיקל שעטנז איז דאָ יאָ פֿאַראַן: דער קאַסיר. איז ערשטנס, װער הערט אים? און צװײטנס, איז דאָך שׂשׂון־ושׂמחה אױך נישט מער װי אַ בשׂר ודם, און אַ בחור, און נאָך אַ „מענטש“ דערצו. אַז דעם באַלעבאָס זון איז ניחא, איז אים ליב…

אָפּגעשטעלט האָבן זײ זיך אױף אײנעם פֿון די שענסטע גאַסן אין בוקאַרעשט מיטן נאָמען, „סטראַדע פּאָדעמאָגאַשאָי“, אינעם באַרימטן האָטעל „דאַטשיאָ“.

באַרימט איז דער האָטעל דערמיט, װאָס דאָרט האָט בעת דער רו־סיש־טערקישער קריג געװױנט, זאָגט מען, דער באַרימטער „אָסמאַן פּאַשאַ“. און װידער איז דער האָטעל באַרימט מיט זײַן באַרימטער קאַפֿע שאַנטאַן־װאַריעטע „פּאַראַדיזאָ“, װאָס דאָרט זינגט די באַרימטע רומענישע זינגערן מאַרינעסקאָ־מילאַנעסקאָ אירע באַרימטע רוסישע לידער: „דױוט װיעטרי בױניע“ און „יאָ כאַטשו װאַם ראַסקאַזאַט ראַסקאַזאַט“…

שטײן אין אַזאַ האָטעל, װוּ עס געפֿינט זיך אַזאַ באַרימטע קאַפֿע שאַנטאַן־װאַריעטע מיטן נאָמען „פּאַראַדיזאָ“, איז דען נישט אַ גן־עדן?… אמת, װוּ אַ גן־עדן, דאָרט בײַסט זיך, קאָסט געלט. און דער קאַסיר שׂשׂון־ושׂמחה, אַז ער האָט דערהערט, װאָס מע הײסט זיך געבן פֿאַר אַ צימער, האָט ער זיך אָנגעכאַפּט באַם קאָפּ. האָט אים אָבער אַנשל באַרויִקט:

― נאַרעלע, אַז מע פֿאָרט מיט אַזאַ געשעפֿט, קאָן מען נישט לעבן װי חזירים…

האָט זיך דער קאַסיר מײשבֿ געװען: „אַז דעם באַלעבאָס זון איז ליב, איז אים ניחא. ער איז דאָך נישט מער װי אַ „מענטש“. און חבֿרה האָבן געגעבן אַ לעב, טאַקע װי גאָט אין אָדעס. באַטראַכט די צװײ יונגע „רוסן“, װי זײ בײַטן אַ הונדערטער נאָך אַ הונדערטער, האָט מען געקוקט אױף זײ אין האָטעל װי אױף צװײ יונגע מאַגנאַטן, װאָס האָבן נאָר װאָס אָפּגענומען אַ שײנע ירושה, און זײַנען געקומען אַהער לעבן אַ גוטן טאָג, האָט מען זײ די ערשטע װאָך מכבד געװען מיט אַזאַ חשבון, אַז דער קאַסיר שׂשׂון־ושׂמחה האָט שיר באַקומען די אַפּאָפּלעקסיע. האָט אים אָבער אַנשל װידער אַמאָל באַרויִקט מיט װערטער:

― שוטה בן פּיקהאָלץ! ― האָט ער אים געזאָגט, ― װער רעדט הײַנט פֿון געלט? דאָ גײט נישט אין קײן געלט, דאָ גײט אינעם נפֿש. הלװאַי װאָלט אונדז נאָר געראָטן, מיר זאָלן געפֿינען דעם, װאָס מיר זוכן…

און זײ האָבן זיך גענומען צו דער אַרבעט גאַנץ געשמאַק: געדונגען אַן עקיפּאַזש אױף דער שעה. אױסגעפֿאָרן אַלע גאַסן, אַלע גערטנער, מוזעומס, גאַלעריעס, טעאַטערס, צירקן, קאַפֿע־שאַנטאַנען־װאַריעטעס און קאַבאַרעטן. אַנשל איז געגאַנגען מיט דעם גאַנג, אַז אַרטיסטן מוזן זיך געפֿינען נאָר אין אַזעלכע ערטער. „קאַפֿע־שאַנטאַן מיט טעאַטער זײַנען װי אַ שװעסטער מיט אַ ברודער“. אַנשל איז געװען נישט אַזױ אַלט, װי געניט, און שׂשׂון־ושׂמחה האָט זיך גאָרנישט געקאָנט פֿאַרחידושן, װי זײַן יונגער פּרינציפּאַל, קײן עין־הרע װײס אַלצדינג, „װי אַן אַלטער“, און אומעטום, װוּהין ער זאָל נישט קומען, איז ער הײמיש, װי באַ זיך אין דער הײם אין האָלענעשטי…

מער פֿון די אַלע מקומות איז אונדזער אַנשלען געפֿעלן צו פֿאַרברענגען אינעם קאַפֿע־שאַנטאַן „פּאַראַדיזאָ“. אַנשל האָט געזאָגט צום קאַסיר:

― זאָל מײַן נאָמען נישט הײסן אַנשל, אױב מיר װעלן זײ נישט פּאַקן אָט אַ דאָ, אין דעם דאָזיקן אָרט… לאָמיר זיך נאָר אַװעקזעצן אָט דאָרט אין אַ װינקעלע באַ אָט אַיענעם טישל. דאָרט איז אױסגעצײכנט. פֿון דאָרטן קאָן מען זען אַלצדינג.

אַנשל איז געװען גערעכט: ד אָ ר ט א י ז א ו י ס ג ע צ ײ ־ כ נ ט, פֿון דאָרטן האָט מען געקאָנט זען אַ ל צ ד י נ ג : די מוזיק, און די סצענע, און די „אַרפֿיאַנקעס“, װאָס גײען אָנגעטאָן אַלע אױף אײן פֿאַסאָן: קורצע רױטע קלײדלעך, אונטערגעברעמט מיט גאָלדענע פֿראָנזן; הױכע שװאַרצע באָטקעלעך, פֿאַרשנירעװעט ביז אַרױף; קלײנע רױטע היטעלעך, מיט גאָלד באַלײגט און אַלע אַף אַ זײַט. אַנשל הײסט געבן עפּעס עסן און טרינקען. בײדע פֿאַרבײַסן זײ גאַנץ געשמאַק. אַפֿן האַרצן איז אױפֿגעלײגט. יום־טובֿדיק. לוסטיק. לעבעדיק. מענטשן ― אױף און אָפּ. אַלץ בלישטשעט. אַלץ פֿרײט זיך. און אַ געזאַנג טראָגט זיך איבערן גאַנצן זאַל און צעגיסט זיך איבער אַלע אבֿרים. אַ זיס געזאַנג װי פֿון אַ סך ― אַ סך פֿרױען־העלדזער. עס איז שװער צו דערקענען, אַז דאָס זינגען נישט קײן מענטשן, אַז דאָס שפּילן גאָר האַרפֿעס; אַז די זיסע קולות גײען נישט פֿון לעבעדיקע העלדזער, נאָר פֿון מעשענע סטרונעס, פֿון הילצערנע כּלים, האַרפֿעס. אַנשל קוקט זיך אײַן אין די דאָזיקע כּלים, אין די זינגענדיקע האַרפֿעס, און ער קלײַבט נחת פֿון די אַרפֿיאַנקעס, װאָס זײ אַרבעטן אױף זײערע כּלים. ברימלען מיט די דינע פֿינגערלעך איבער די מעשענע סטרונעס, שאָקלען צו מיט די קעפּלעך און שמײכלען מיט די אײגעלעך. צו װעמען שמײכלען זײ? ― שױן זשע צו אים, צו אַנשלען הײסט עס.

― טו נאָר אָ קוק, װי זײ שמײכלען, זע נאָר, זע! ― זאָגט אַנשל צום קאַסיר און טאָרעט אים באַם אַרבל.

דעם קאַסיר קריכט דאָס אָבער נישט אין קאָפּ אַרײַן. שׂשׂון־ושׂמחה, קױם װאָס ער זיצט. ער װאָלט בעסער אַ בעלן געװען איצטער כאַפּן אַ שלאָף, און ער דולט אים גאָר אַ ספּאָדיק מיט אַרפֿיאַנקעס… נאָר אָט באַװײַזט זיך אױף דער סצענע די באַרימטע מאַרינעסקאָ־מילאַנעסקאָ, אײַנגעטונקען אין בריליאַנטן, און הײבט אָן זינגען: „יאַ כאַטשו װאַם ראַס־קאַזאַט, ראַסקאַזאַט“… און דער עולם, װאָס אין זאַל, כאַפּט אונטער: „קאַק מי סנים פּאַשלי גוליאַט, פּאַשלי גוליאַט“… און אין זאַל װערט נאָך ליכטיקער, און דאָס פּובליקום װערט נאָך פֿרײלעכער. אַ חיות! אַ גן־עדן!

קאַפּיטל פֿיר און פֿערציק

זײ זײַנען שױן אױף אַ דרך

אָט אַזױ האָט די עקספּעדיציע געטאָן איר זאַך געטרײַ, נאַכט און נאַכט, ביז עס האָט זיך געטראָפֿן אַ מעשׂה.

דאָס איז געװען אין אַ שײנעם אַפֿדערנאַכט אינעם קאַפֿע־שאַנטאַן „פּאַראַדיזאָ“. אונדזערע צװײ רײַזנדע, אַנשל ראַפֿאַלאָװיטש און שׂשׂון־ושׂמחה דער קאַסיר, זײַנען זיך געזעסן באַ זײער טישל, געטרונקען „דול־טשאַצאַ“ ― װאַסער מיט אַזאַ מין אײַנגעמאַכטס ― און געהערט מוזיק.

אַנשל איז געװען איצטיקס מאָל זײער אױפֿגעלײגט און יום־טובֿדיק. און שׂשׂון־ושׂמחה איז, פֿאַרקערט, געװען װי אַלעמאָל, שטאַרק פֿאַרזאָרגט. עס האָט אים פּשוט געריסן דאָס האַרץ, אױפֿן געלט, װאָס גײט אַװעק אומזיסט־אומנישט. ער װײס נישט צוליב װאָס, ער װײס נישט צוליב װען. „מע זיצט אין בוקאַרעשט און מע זוכט דעם נעכטיקן טאָג, און קערבלעך פֿליִען, אַזױ װי מיסט, ― װײ־װײ, װאָס װעט זײַן פֿון דעם?“…

שׂשׂון־ושׂמחה איז, װי מיר װײסן שױן טאַקע נאָר װי אױף צולה־כעיס זײַן שׂשׂון־ושׂמחהדיקן נאָמען, אַ מרה־שחורהדיקע בריאה. אַלצדינג איז באַ אים פֿינצטער, טרױעריק און אײַנגעהילט אין שװאַרצן שלײער. און דאָ „רימפּלט די מוזיק און דער עולם קװעלט, אַ גדולה אין באָד! מע פֿרעסט, מע זױפֿט, מע פֿלעכט קערבלעך. באַ זײ איז, אַפּנים געלט־שמעלט! ― װאָס פֿעלט זײ? קאָפּ־װײטיק!“…

אָט אין אַזעלכע מרה־שחורהדיקע געדאַנקען זיצט אונדזער מרה־שחורהדיקער קאַסיר און כאַפּט דערװײַל אַ קוק מיט די פֿאַרשלאָפֿענע באַנקעװאַטע אױגן אַף דער סצענע, װוּ עס באַװײַזן זיך פֿריִער די אַר־פֿיאַנקעס, דערנאָך אַנדערע מינים שלעק, נקבֿות אַלערלײ: נקבֿות אַזעלכע, װאָס זײַנען מאָדנע אָנגעטאָן. און נקבֿות אַזעלכע, װאָס זײַנען נאָר האַלב אָנגעטאָן. און נקבֿות אַזעלכע, װאָס זײַנען „כּמעט גאָר נישט אָנגעטאָן“… און אַפֿן סוף, אַ שטײגער, װי אַ מין קאָמפּאָט, דערשײַנט די באַרימטע מאַרינעסקאָ־מילאַנעסקאָ. זי בלישטשעט מיט אירע אױגן און מיט אירע בריליאַנטן און זינגט: „יאַ כאַטשו װאַם ראַסקאַזאַט, ראַסקאַזאַט“… װערט נאָך לעבעדיקער אין זאַל. און אַנשל כאַפּט איר אונטער: „קאַק מי סנים פּאַשלי גוליאַט, פּאַשלי גוליאַט“… קוקט זי אַף אַנשלען פֿון דער סצענע און װינקט צו אים. װערט אַנשל מלא שׂמחה און װינקט צו איר צוריק. און תּיכּף, װי נאָר זי האָט געענדיקט איר נומער, גײט זי פֿאַרבײַ זײער טישל, הײבט זיך אַנשל אױף. גײט זי צו. מאַכט ער איר אַן אָרט צװישן זיך און צװישן קאַסיר (דאָס ערשטע מאָל אַזױ נאָענט). עס לאָזט זיך הערן אַ שאַרשערײַ פֿון אירע זײַדענע קלײדער און אַ ריח־ניהוח פֿון שאַרפֿע פּערפֿומען, װאָס דערגרײכן אַזש ביז שׂשׂון־ושׂמחהס שטענדיק פֿאַרלײגטע נאָז. און מחמת זי (די נאָז) איז צו אַזעלכע ריחות נישט געװױנט, קאָן זי זיך נישט אײַנהאַלטן און הײבט אָן צו ניסן. רופֿט זיך אָן אַנשל: „װאַקסן זאָלסטו“. װײסט שׂשׂון־ושׂמחה נישט, װוּ ער זאָל זיך אַהינטאָן מיט זײַן נאָז, װאָס האָט זיך פּלוצעם אין מיטן דרינען צעניסט.

― דאָמנולו! ― מאַכט דערװײַל מאַרינעסקאָ־מילאַנעסקאָ און דערלאַנגט אַנשלען מיטן פֿעכער איבער דער האַנט און בלישטשעט מיט אַלע בריליאַנטן. ― אַזאַ „פֿאָרמאָזאַ דאָמנולו“, װי דו ביסט, זאָלסטו טרינקען ,, ד ו ל ט ש אַ צ אַ “?

אױף אונדזער לשון װעט דאָס הײסן: „אַזאַ שײנער בחור, װי דו ביסט, זאָלסטו טרינקען זיסע װאַסער?“

פֿרעגט זיך: װי אַזױ שטײט מען אױס אַזאַ נסיון? װי אַזױ זאָל אַנשלס האַרץ נישט צעגאַנגען װערן װי שנײ פֿון אַזאַ קאָמפּלימענט? און אַנשל רופֿט צו דעם קעלנער און קוקט אױף מאַרינעסקאָ־מילאַנעסקאָ. װי אײנער רעדט: „װאָס איז דײַן באַגער, שײנע פּרינצעסין?“… די שײנע פּרינצעסין באַגערט שאַמפּאַניער־װײַן. אַנשל הײסט דערלאַנגען שאַמפּאַ־ניער־װײַן און קוקט אױף איר, װי אײנער רעדט: „װאָס נאָך איז דײַן באַגער, שײנע פּרינצעסין?“, די שײנע פּרינצעסין באַגערט פֿאַזאַנען געבראָטענע אױף צו פֿאַרבײַסן. אַנשל הײסט דערלאַנגען פֿאַזאַנען און קוקט איר אין די אױגן אַרײַן: „װאָס נאָך איז דײַן באַגער?“, איר באַגער איז ליקער, און זי הײסט שױן אַלײן, מע זאָל ברענגען ליקער, פֿון דעם בעסטן, „שאַרטעז“ אָדער „פֿעפֿערמען“. זאָגט איר נאָך אַנשל מיטן אײגענעם לשון: „שאַרטעז און פֿעפֿערמען“… און אַנאַנאַסן הײסט זי זיך דערלאַנגען. זאָגט דער קעלנער, אַז קײן אַנאַנאַסן איז נישטאָ, אױסגעגאַנגען. װערט אַנשל אָנגעצונדן: „װאָס פֿאַר אַ תּירוץ ― אױסגעגאַנגען? אַז מע זאָגט אַנאַנאַסן איז אַנאַנאַסן ― אַלאַ דראַקאָ!“… ציט אים שׂשׂון־ושׂמחה פֿאַרן אַרבל און קוקט אױף אים מיט די באַנקעװאַטע אױגן: „געװאַלד, עס װעט אָפּקאָסטן אַן אוצר!“… צעלאַכט זיך אַנשל: „בהמה! דו זעסט די בריליאַנטן, װאָס זי טראָגט? דו װײסט װיפֿל װערט האָבן אָט די בריליאַנטן?“…

נײן. שׂשׂון־ושׂמחה װײס נישט, װיפֿל װערט האָבן אָט די בריליאַנטן. ער װײס אָבער אַן אַנדער זאַך. ער װײס, אַז עס טאָגט שױן באַ זײ אין דער קאַסע… ער האָט שױן הײַנט אינדערפֿרי אַ זאָג געטאָן װעגן דעם אַנשלען. האָט זיך אַנשל צעשריגן אױף אים: „בהמה! װאָס זשע שװײַגסטו? שרײַב אַװעק אַהײם, אַז מע דאַרף נאָך, װעט מען שיקן נאָך“…

שׂשׂון־ושׂמחה איז אַזאַ מענטש, אַז מע הײסט אים שרײַבן, שרײַבט ער.

― װאָס זשע זאָל איך שרײַבן? ― פֿרעגט ער זיך באַ אַנשלען.

― שרײַב, אַז מיר זײַנען שױן אױף אַ דרך. מיר האָרעװען. מיר טוען אַלצדינג, מיר שלאָפֿן נישט קײן נעכט. מיר פֿאָרן אַרום אומעטום און מיר זוכן. און גוטע מענטשן העלפֿן אונדז. נאָר עס קאָסט געלט. מאַסן געלט! װאָרעם קײנער װיל נישט אומזיסט… על־כּן זאָל מען שיקן נאָך געלט. און למען השם װאָס גיכער. און זײַט געזונט און לאָזט גריסן. און אַזױ װײַטער…

אַװעקגעשיקט דעם דאָזיקן בריװ, האָט אַנשל זיך געפֿילט נאָך בעסער, װי פֿריִער. ער האָט אַראָפּגעװאָרפֿן אַ באַרג פֿון קאָפּ. און דער מרה־שחורהדיקער קאַסיר, פֿאַרקערט, איז געװאָרן נאָך מער מרה־שחורהדיקער: „װײ־װײ, װאָס װעט זײַן דער תּכלית“?… און אַנשל הײסט דערװײַל געבן נאָך װײַן. ער גיסט אָן אַלע דרײַ באָקאַלן, טרינקט צו מאַרי־נעסקאָ־מילאַנעסקאָן לחײם און זעט, אַז דער קאַסיר זאָל אױך טרינקען חײם. „ס'איז נישט שײן זיצן װי אַ לײמענער גולם“… ביז דער מרה־שחורהדיקער קאַסיר װערט פֿאָרט אַ ביסעלע לעבעדיקער. װאָס װײַטער הײבט אים אָן דער שטערן גלאַנצן. די גראָבע באַװאַקסענע ליפּ הײבט זיך אױף און עס באַװײַזט זיך אױף איר כּמו װי אַ מין שמײכל. די פֿאַרשלאָפֿענע באַנקעװאַטע אױגן קלעפּן זיך אים און ער באַלעקט זיך. דאָס איז סימן, אַז ער איז שױן גאָר בגילופֿין.

כּמעט קאָן מען זאָגן, אַז דאָס איז דאָס ערשטע מאָל, װאָס שׂשׂון־שׂמחה זאָל זײַן אַזױ „שׂשׂון־ושׂמחהדיק“. עס איז אַף זײ בײדן, אַף אַנשלען מיטן קאַסיר, מיטאַמאָל געקומען אַ פֿרײד, אַ נחת, אַ גדולה. עס איז זײ בײדן געװאָרן גוט ― און אַ סוף. פֿאַר גרױס גוטסקײט האָט זיך אַנשל אַזש אַרומגענומען מיט מאַרינעסקאָ־מילאַנעסקאָן, װי מיט אַן אײגענער שװעסטער, און אױף שׂשׂון־ושׂמחהן איז אָנגעפֿאַלן אַ שׂמחה. ער האָט געהאַלטן דעם אָפּגעטרונקענעם באָקאַל אין די הענט און געקאַטשעט זיך אַף אַלע זײַטן, שיִער נישט דערשטיקט געװאָרן פֿאַר געלעכטער. און פּלוצעם האָט ער אױפֿגעהערט צו לאַכן. די פֿאַרשלאָפֿענע באַנקעװאַטע אױגן זײַנען אים געװאָרן מיטאַמאָל װאַכנדיק און זײַנען װי צוגעזאָטן צו דער טיר און פֿאַרגליװערט געװאָרן. און אַלײן איז ער מיטן באָקאַל אין די הענט אױך געבליבן אַ פֿאַרגליװערטער.

װאָס איז די מעשׂה? ― ער האָט אין דער מינוט דערזען באַ דער טיר נאָר װאָס אַרײַנקומען צװײ פּאַרשױנען. אײנער אַ גרעסערער, דער אַנדערער אַ קלענערער. עס האָט זיך אים אױסגעדאַכט, אַז די אַרײַנגעקומענע קוקן אױף אים און אױף אַנשלען און רוקן זיך צוריק צו דער טיר. נאָר ביז שׂשׂון־ושׂמחה האָט אױסגעדרײט דעם קאָפּ צו אַנשלען און אַ געשרײ געטאָן: „ער איז דאָ, װי איך בין אַ ייִד!“ ― איז שױן פֿון יענע צװײ פּאַרשױנען נישט געבליבן קײן זכר אַפֿילו. ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―

אומזיסט האָט זיך שׂשׂון־ושׂמחה געלאָזט לױפֿן נאָך זײ, װי אַ משוגענער, אין דרױסן אַרױס. אומזיסט האָט ער זיך געשװױרן מיט כּל הש־בועות אין דער װעלט. ער זאָל אַזױ דערלעבן זען װעמען אים איז ליב, ער זאָל זען באַ זיך אַלדאָס גוטס, װי ער האָט אַלײן מיט זײַנע אײגענע אױגן געזען זײער לײבלען נאָר װאָס אָט אָ דאָ באַ דער טיר! אַנשל האָט אים נישט געגלױבט. אַנשל האָט געטענהט, אַז ס'האָט זיך אים געחלומט אַ חלום. שולדיק אין דעם איז דער װײַן. שאַמפּאַניער װײַן. כאַ־כאַ!

קאַפּיטל פֿינף און פֿערציק

די פֿײגל װאַרפֿן אַראָפּ די פֿעדערן

נײן שׂשׂון־ושׂמחה האָט קײן טעות נישט געהאַט: די צװײ פּאַרשױנען, װאָס זײַנען אַרײַנגעקומען אין קאַפֿע־שאַנטאַן „פּאַראַדיזאָ“ און צוריק אַרױסגעלאָפֿן זײַנען געװען טאַקע די, װעלכע די עקספּעדיציע איז אַרױסגעשיקט געװאָרן זײ אױפֿצוזוכן. דאָס איז געװען דער אַנטלאָפֿענער לײבל ראַפֿאַלאָװיטש און אונדזער אַלטער גוטער באַקאַנטער האָצמאַך (אָט אַזױ װעלן מיר זײ רופֿן די גאַנצע צײַט, כּל־זמן זײ האָבן נאָך לעת־עתּה נישט געביטן זײערע נעמען).

די דאָזיקע צװײ העלדן אונדזערע האָבן די ערשטע צײַט אױך מער נישט געטאָן נאָר אַרומגעגאַנגען און באַטראַכט דאָס גרױסע שײנע בוקאַרעשט. זײ זײַנען דאָך אױך מער נישט װי לעבעדיקע מענטשן, און בוקאַרעשט איז אַ שטאָט, װאָס ס'איז דאָ װאָס צו זען. ובפֿרט, פֿאַר דעם, װאָס האָט אַן אַרטיסטישע נשמה מיט אַן אַרטיסטיש אױג און קלײַבט זיך װערן אַ דירעקטאָר פֿון אַ טעאַטער, איז אין בוקאַרעשט פֿאַראַן װאָס צו לערנען, װאָס צו שטודירן.

― מע דאַרף שטודירן בינע, מײַן טײַערער שפּילפֿױגל, ― אַזױ האָט געטענהט האָצמאַך צו זײַן יונגן פֿרײַנט ― מע דאַרף אױסקוקן װי ערגעץ אַ טעאַטער און נעמען זיך צו אַ געשעפֿט, אַלײן עפֿענען אַ שטיקל טעאַטער. ס'איז נישט קײן פּלאַן, נשמה מײַנע, לעבן פֿון גרײטן. ס'איז נישט קײן תּכלית טרענצלען קערבלעך ― מע דאַרף אין זינען האָבן עפּעס פּרנסה…

צו פּראָסט, צו פּראָזאַיִש פּראָסט האָבן געקלונגען האָצמאַכס װערטער אונדזער ייִנגסטן העלד לײבלען. לײבלס נשמה האָט זיך אױך געריסן צו דער בינע, נאָר נישט צוליב פּרנסה. צוליב עטװאָס העכערס האָט דאָס אים געצױגן, װאָס ער אַלײן האָט דאָס גאָר נישט רעכט פֿאַרשטאַנען. אים איז געװען טײַער יעדער טאָג, יעדע מינוט. ער װאָלט שױן אַ בעלן געװען אַלײן זײַן אױף דער בינע, פֿאַרגרימירן זיך און שפּילן… שפּילן… שפּילן… נאָר אַז האָצמאַך זאָגט, אַז מע דאַרף די בינע שטודירן, װײס ער, װאָס ער זאָגט. און בײדע האָבן זײ זיך גענומען שטודירן די בינע פֿון אַלף ביז תּיו.

אָנגעהױבן האָבן זײ דװקא זײער פּראַקטיש: פֿון די אָרעמסטע געגנטן און קװאַרטאַלן, זיך צוגעקוקט צו די ביליקסטע קאַפֿע־הײַזער און באַלאַגאַנעס. נאָך דעם איז מען געגאַנגען אַלעמאָל העכער און העכער, אױסגעװען אַלע גרױסע גרױסאַרטיקע טעאַטערס, ברעטלעך, װאַריעטעס קאַפֿע־שאַנטאַנען. אין יעדן אָרט האָט האָצמאַך עפּעס געפֿונען, עפּעס גענאַשט, און פֿון יעדן באַזונדער עפּעס אָפּגעלערנט.

― נו, שפּילפֿײגעלע, קוק זיך צו װי אַזױ מע שטעלט אױס באַ זײ אַ בינע! זעסט קאָסטיומען? זעסט קלײדער? זעסט שיכעלעך? זעסט זעקעלעך? אַ רוח אין געלטס טאַטן אַרײַן! נישט אומזיסט שטײט אין פּסוק: כּסף וזהב זײַנען טײַערע ממזרים.

― מטהר חזירים, ― פֿאַרריכט אים לײבל.

― לאָז זײַן אַזױ, ― גיט אים נאָך האָצמאַך און טוט זיך אַ טאַפּ באַ דער זײט־קעשענע, ― יאַק רײדעלע, טאָ רײדעלע, אַבי דאָברע מײנע־לע. גוט װאָס מיר האָבן זיך אַרײַנגעכאַפּט אין אַזאַ שטאָט. עס װעט צו־נוצקומען. אָט װעסטו זען, װאָס פֿאַר אַ „חדר“ איך װעל, אם־ירצה־השם צונױפֿשטעלן, גאָט און לײַט װעלן מיך מקנא זײַן. עס װעט אַ רוח אין שטשופּאַקס טאַטן אַרײַן!

גאַנץ אַנדערש האָט געלערנט דעם פּשט לײבל. יעדן אַרטיסט, װאָס ער האָט געזען אַף דער סצענע, האָט אים לײבל געגעסן מיט די אױגן געשלונגען איטלעכס װאָרט און געפֿילט זיך, אַז ער איז אַלײן אױך דאָרט אַף דער סצענע. עס האָט אים געטראָגן אין די לופֿטן, געצױגן װי מיט צװאַנגען, דאָס פּנים האָט אים געפֿלאַמט, די אױגן האָבן אים געברענט, אין האַלדז האָט אים געקיצלט, און ער האָט מער נישט געטאָן נאָר געזיפֿצט.

― װאָס איז דיר, ליובעניו? ― פֿרעגט אים האָצמאַך. ― האָסט נאָך אַלץ מורא, מע זאָל דיך נישט דערקענען? זאָל איך קרענקען, אױב עמעצער װעט איצט זאָגן אױף דיר, אַז דאָס ביסטו!

אַזױ האָט האָצמאַך געטרײסט זײַן יונגן פֿרײַנט און ער האָט געהאַט רעכט. עס איז שװער געװען לײבלען צו דערקענען. עס איז כּמעט אוממעגלעך געװען צו דערקענען זײ בײדן. אַזױ װײַט האָבן זיך די צװײ פֿאַרענדערט. די פֿײגל האָבן אַראָפּגעװאָרפֿן פֿון זיך די אַלטע פֿעדערן און האָבן זיך באַנײַט פֿון קאָפּ ביז פֿיס.

װיבאַלד זײ זײַנען נאָר געקומען קײן בוקאַרעשט, אַזױ האָט זיך האָצמאַך באַלד געלאָזט אָפּראַזירן, אָפּגאָלן דאָס גאַנצע פּנים, איבערגעלאָזט נאָר צװײ קלײנע, קלײנע באַקן־קאָטלעטלעך, װאָס האָבן אים צוגעגעבן, לױט דער שפּיגל האָט אים געזאָגט, זײער פֿיל חן. נאָך דעם איז ער אַרײַן אין אַ גרױס געשעפֿט פֿון קלײדער און האָט זיך אױסגעקלײדט בגדי־מלכות נאָך דעם לעצטן זשורנאַל: זיך געקױפֿט אַ הױכן צילינדער, אַ שײן שטעקעלע מיט אַ גאַלקע פֿון עלפֿנבײן, לאַקירטע שיך מיט געלע הענטשקעלעך.

― האַ? װאָס זאָגסטו איצט, מײַן טײַערער שפּילפֿױגל? װעט עמעצער זאָגן אױף מיר, אַז דאָס איז האָצמאַך?

― קײנער נישט אין דער װעלט! ― האָט אים לײבל געזאָגט און געקליבן נחת פֿון זײַן באַנײַטן פֿרײַנט.

לײבל האָט באמת אָנגעקװאָלן, װאָס האָצמאַך האָט זיך אַזױ איבערגעביטן. נישט װינציקער האָט האָצמאַך אָנגעקװאָלן פֿון לײבלען, אַז ער האָט אים אױסגעטאָן דאָס האָלענעשטער קאַפּאָטקעלע מיט האָלענעשטער היטעלע און אַרײַנגעזעצט אים אין אַ קורץ „װײטיקל“ מיט אַ קלײן קאַפּעליושל און געקױפֿט אים אױך אַ שטעקעלע און אױך געלע הענטשקעלעך.

אַזױ לאַנג קרענקט שטשופּאַק, אױב דו ביסט דו! ― האָט אים האָצמאך געזאָגט, באַטראַכטנדיק זײַן יונגן פֿרײַנט פֿון פֿראָנט און פֿון הינטן און פֿון אַלע זײַטן. ― און אַזאַ יאָר אױף מיר, װאָס פֿאַר אַ שײנער „יאַטל“ דו ביסט. און נישט קײן „יאַטל“, נאָר אַ גאַנצער „יאַט“, װי איך בין אַ ייִד!…

און בײדע האָבן זיך יענעם טאָג געפֿילט אַזױ גרינג, גלײַך װי זײ װאָלטן גאָרנישט געגאַנגען אױף דער ערד, נאָר געטראָגן זיך אין דער לופֿטן. קאַפּיטל זעקס און פֿערציק

האָלצמאַן ― ראַפֿאַלעסקאָ

אײנמאָל, זײ זײַנען נאָך געלעגן אין די בעטן, געצױגן זיך און אױסגעגלײַכט די בײנער, נישט געקוקט דערױף, װאָס ס'איז שױן געװען נישט פֿרי, אַרום האַלבן טאָג, רופֿט זיך אָן האָצמאַך צו לײבלען:

― טאָמער װאָלט געװען גענוג, נשמה מײַנע, צו װאַלגערן זיך אָט אָ דאָ? מע דאַרף אױפֿשטײן עפּעס קײַען; טרינקען אַ שמעקעדיק טערקיש גלעזל קאַװע מיט פֿרישע װאַרעמע בולקעלעך, אַ רוח אין געלטס טאַטן אַרײַן!

און בײדע שטײען אױף, װאַשן זיך אײַן, טוען אָן די נײַע בגדים און מאַכן זיך פֿאַרטיק צו דער אַרבעט, דאָס הײסט, גײן איבער בוקאַרעשט, באַטראַכטן אַלע שײנע אַנטיקלעך, װאָס שטײען אַרױסגעשטעלט אין די פֿענצטער. מער נישט װי באַטראַכטן, אָנקוקן, נישט קױפֿן, חלילה. אַן עבֿירה געלט. „ס'איז באַ זײ נישט קײן גנבֿיש געלט“, זאָגט האָצמאַך. דערנאָך װעט מען זיך אַרײַנכאַפּן אין אַ רעסטאָראַן אַרײַן עפּעס איבערבײַסן. האָצמאַך זעט שױן אַלע מאכלים, װאָס מע װעט דערלאַנגען, און ער באַלעקט זיך שױן באַצײַטנס (האָצמאַך האָט זיך אױף זײַן לעבן אַזױ אָנגעהונגערט, אַז װיפֿל ער זאָל נישט עסן, מאָלט זיך אים אױס, אַז ס'איז נישט געגעסן…). נאָכן עסן װעלן זײ זיך אַ ביסל אױסרוען (האָצמאַך האָט זיך אױף זײַן לעבן אַזױ אָנגעהאָרעװעט, אַז װיפֿל ער זאָל נישט רוען, מאָלט זיך אים אױס, אַז ס'איז נישט גערוט…). און ערשט אַז ס'װעט װערן נאַכט, װעט מען זיך דורכגײן אין אַ טעאַטער אַרײַן, און פֿון דאָרטן ערגעץ אין אַ קאַפֿע־שאַנטאַן ― „שטודירן מוזיק, קונסט און טעאַטער“.

פֿאַר מענטשן, װאָס שטודירן מוזיק, קונסט און טעאַטער, איז דאָך די רעכטע צײַט טאַקע נאָר באַנאַכט. און אַגבֿ איז פֿאַר אַזעלכע מענטשלעך, װי האָצמאַך און לײבל גלאַט געזונטער, אַז מע דרײט זיך אַרום װאָס װינציקער באַטאָג אַף דער גאַס. לײבל זאָגט, אַז ער װאָלט געמעגט שװערן, אַז ער האָט ערשט נעכטן געזען דורכלױפֿן אַ קאַרעטע, איז דאָרטן געזעסן זײַן עלטערער ברודער אַנשל מיט זײער קאַסיר שׂשׂון־ושׂמחה.

― גײ שױן גײ, פּיפּערנאָטער! ― האָט אים האָצמאַך אױסגעלאַכט. ― עס חלומט זיך דיר ברידער מיט קאַסירס. נאַרישקײטן! אַפֿילו װען זײ זאָלן שױן טאַקע קומען אַהער, נאַרעלע, דאַרפֿן זײ דאָך זײַן מיט אַכצן קעפּ, זײ זאָלן דיך דערקענען, און מיך אַװדאי! איצט װײסטו, מײַן טײַערער יאַט, װאָס אונדז פֿעלט נאָך?

― װאָס?

― אַנדערע נעמען.

― דהײַנו?

― דהײַנו, איך ליג און טראַכט אַ גאַנצע נאַכט, װאָס װעט זײַן, למשל? מיר װעלן דאָך אײביק אַזױ נישט אַרומגײן פּוסט און פּאַס, אָן אַ שטאָך אַרבעט, און עסן פֿון גרײטן? סוף כּל סוף װעלן מיר דאָך זיך צושלאָגן צו עפּעס, צונױפֿשטעלן אַ „חדר“, אַרײַנפֿאָרן ערגעץ אין אַ ייִדיש שטעטל אַרײַן און שפּילן טעאַטער. נו, שטעל דיר פֿאָר, װאָס פֿאַר אַ נאָמען זאָלן מיר זיך דעמאָלט געבן, אַז מע זאָל אַ מכּה װיסן, װער מיר זײַנען? מילא, איך שטעל אַװעק אױפֿן טאָװל מײן אמתן נאָמען: „האָלצמאַן“. בערנאַרד האָלצמאַן. אַ קרענק װעט עמעצער װיסן, װער דער בערנאַרד האָלצמאַן איז, אַז אַלע האָבן ביז אַהער געװוּסט נאָר האָצמאַך און האָצמאַך.

― טאַקע גערעכט! ― גיט אים צו לײבל. ― האָלצמאַן איז טאַקע שענער, װי האָצמאַך.

― זעסטו? װאָס זשע טו איך אָבער מיט דיר, נשמה מײַנע? שטעל דיר פֿאָר, אַז מיר הײבן אָן אַרױספֿאָרן אױף דער װעלט און מיר קומען אין אַזאַ שטאָט, װוּ מען קען דעם באַטיקאָ דײַנעם. דו פֿאַרשטײסט, צי נײן? װאָס טױג מיר, דו זאָלסט הײסן ראַפֿאַלאָװיטש?

― װי אַזױ זשע דען זאָל איך הײסן?

― װי אַזױ זשע דען זאָלסטו הײסן? אָט דאָס איז דאָך טאַקע מעשׂה, װאָס לאָזט מיך נישט שלאָפֿן. אַ גאַנצע נאַכט ליג איך און טראַכט און טראַכט. פֿאַלט מיר אײַן אַזאַ מחשבֿה: פֿאַרװאָס זאָלסטו נישט הײסן מיט אַ רומענישן נאָמען, מיט אַן „עסקאָ“, אַזױ װי אַלע הײסן דאָ, אין רומעניע? למשל: מרגוליס ― מרגולעסקאָ, חאַזאַנאָװיטש ― חאַזאַנעס־קאָ. ראַפֿאַלאָװיטש ― ראַפֿאַלעסקאָ. פֿאַרשטײסטו, ליובעניו? מיר קומען צו פֿאָרן אין אַ שטאָט אַרײַן, לאָז איך אָפּדרוקן גרױסע פּלאַקאַטן: „ ד אָ ס ע ר ש ט ע ייִ ד י ש ־ ר ו מ ע נ י ש ע ט ע אַ ט ע ר פֿ ו ן ב ע ר נ אַ ר ד ה אָ ל צ מ אַ ן א ו ן ד ע ר ע ר ש ט ע ר ייִ ד י ש ־ ר ו מ ע נ י ש ע ר אַ ר ט י ס ט ר אַ פֿ אַ ל ע ס ק אָ פֿ ו ן ב ו ־ ק אַ ר ע ש ט“. װי געפֿעלט דיר, מײַז טײַערער שפּילפֿױגל, אַזאַ מין אײַנפֿאַל? אַיאָ, האָצמאַך האָט אין זיך גוטע געדאַנקען? װאָס?

פֿאַרשטײט זיך, אַז לײבלען איז דער אײַנפֿאַל זײער געפֿעלן, װי אַלצדינג, װאָס זײַן פֿרײַנט האָצמאך טראַכט צו. און האָצמאַך אַלײן איז אױך צופֿרידן מיט זײַן המצאה, אַז ער כאַפּט זײַן יונגן פֿרײַנט פֿאַר אַ האַנט און גײט מיט אים אַ טענצל, זינגט אונטער מיטן ניגון פֿון „קאָלדוניע“ ― „האָצמאַך איז אַ בלינדער“:

האָצמאַך איז אַ בלינדער! װאָס איז פֿאַר אַ װוּנדער? זאָגט זשע, מיט מיר, קינדער: „האָצמאַך איז אַ בלינדער!“…

פֿון זינט לײבן קען זיך מיט האָצמאַכן, געדענקט ער אים תּמיד פֿאַר אַ לעבעדיקן נפֿש, װאָס איז קײנמאָל נישט אומעטיק, שטענדיק פֿרײלעך, חי־געלעבט, אַפֿילו אין די ערגסטע, סאַמע שװערע, ביטערע צײַטן פֿון זײער לעבן. נאָר אַזױ אױפֿגעלײגט, װי ער איז אַצינד, האָט ער אים נאָך קײנמאָל נישט געזען. ממש עס שפּריצט פֿון אים לעבן. ער האָט אַזש כּמעט אױפֿגעהערט הוסטן און שעלטן זיך. זעלטן־זעלטן װען ער לאָזט אַרױס אַ קללה פֿונעם מױל. סײַדן אַז ער דערמאָנט דעם נאָמען שטשופּאַק אָדער שלום־מאיר מוראַװטשיק. דעמאָלט מוז ער שױן צוזעצן אָדער אַ „כאָליערע“ אָדער אַ „מיתה־מהומה“, אָדער גלאַט אַ „קרענק“…

― געדענק זשע, מײַן טײַערער שפּילפֿױגל, איך הײס שױן מער נישט האָצמאַך. איך הײס שױן האָלצמאַן. און דיך רופֿט מען װי אַזױ?

― ראַפֿאַלעסקאָ, ― זאָגט אים לײבל.

― אָט אַזױ האָב איך דיך ליב, קאָטיקל מײַנס.

קאַפּיטל זיבן און פֿערציק

משנה מקום ― משנה מזל

דעם זעלבן טאָג אַפֿדערנאַכט זײַנען אונדזערע העלדן, האָצמאַך און לײבל ראַפֿאַלאָװיטש, אָדער, װי זײ האָבן זיך שױן אַ נאָמען געגעבן, האָלצמאַן און ראַפֿאַלעסקאָ, געגאַנגען איבער בוקאַרעשט שױן נישט „שטודירן קונסט, מוזיק או טעאַטער“, נאָר גלאַט אַזױ אַ ביסל אױפֿן שפּאַציר. זײ האָבן שױן גענוג אױסגעשטודירט די דאָזיקע שטאָט. זײ האָבן שױן אױסגעװען, װי זײ האָט זיך געדאַכט, אומעטום, אין אַלע ערטער, װוּ עס „בליט מוזיק, קונסט און טעאַטער“. שפּאַצירנדיק, האָבן זײ פֿאַרבלאָנדזשעט אַף דער שײנער גאַס „סטראַדאַ פּאָרעמאַנאַשאָי“ און דערזען פֿאַר זיך אַ מוראדיק גרױסע לאַמטערנע מיט גרױסע עלעקטרישע אותיות:

,, פּ אַ ר אַ ד י ז אָ “.

― פּאַראַדיזאָ? ― פּאַראַדיז איז, דאַכט מיר, דער טײַטש: גן־עדן? אפֿשר װאָלטן מיר זיך אַרײַנגעכאַפּט, ליובעניו אױף אַ מינוט אין דעם דאָזיקן גן־עדן אַרײַן האַ?

אַזױ האָט האָלצמאַן אַ זאָג געטאָן צו זײַן יונגן פֿרײַנט און גאָרנישט אין זינען געהאַט אַפֿילו צו װאַרטן אױף אַן ענטפֿער, װאָרעם באַ אים האָט ער תּמיד אַלצדינג געפּועלט. באַ לײבל ראַפֿאַלעסקאָן איז האָצמאַך, אָדער האָלצמאַן אַ גאָט, און האָלצמאַנס װאָרט ― אַ תּורה. און בײדע האָבן זיך אַראָפּגעלאָזט אין גן־עדן אַרײַן…

מיר זאָגן „אַראָפּגעלאָזט“, װײַל אַרײַנטרעטן אין גן־עדן אַרײַן איז נישט אַזױ גרינג. אײדער מע קומט צו צום גן־עדן, מוז מען פֿריִער דורכגײן שבֿעה מדורי גיהנום. קודם דאַרף מען זיך באַװאָרענען מיט אײַנטריטס־קאַרטן ― אַזױ פֿירט זיך עס אין אַלע גן־עדנס, װאָס אַף דער װעלט. נאָכדעם האָבן זײ זיך באַדאַרפֿט נעמען לינקס, אַ פּאָר טרעפּלעך אַרױף, װוּ מע גיט אָפּ דעם שומר דעם אײבערראָק מיטן שטעקל, און ער הײסט זיך דערפֿאַר באַצאָלן. דערנאָך ערשט האָבן זײ זיך װידער אַראָפּגעלאָזט עטלעכע טרעפּ אַראָפּ און אַרײַנגעטראָטן אין אַ ברײטן גוט באַלױכטענעם קאָרידאָר און דאָרטן, אַז זײ האָבן באַװיזן די אײַנטריטס־קאַרטן, האָבן זיך דעמאָלט ערשט געעפֿנט פֿאַר זײ די טױערן פֿונעם רעכטן גן־עדן.

אַרײַנגעקומען, האָט זײ אַ זעץ געטאָן אין פּנים אַ העלישע ליכטיקײט פֿון אַ סך עלעקטרישע פֿילפֿאַרביקע פֿײַערלעך, און זײ האָבן דערזען פֿאַר זיך אַ הױך עלעגאַנטעס פּובליקום, הערן און דאַמען, זיצן אַרום װײַסע מאַר־מאָר־שטײנערנע טישלעך, עסן און טרינקען און לאַכן און פֿרײען זיך, ― װי עס דאַרף צו זײַן אין אַ גן־עדן.

צו דער דאָזיקער פֿײַערלעכער קאַפֿע־שאַנטאַנער אַטמאָספֿערע זײַנען אונדזערע העלדן שױן, אײגנטלעך, אַ ביסל געװױנט געװאָרן. דאָך נישט אױף אַזױפֿיל, אַז זײ זאָלן צוגײן גלײַך צו אַ טישל און פֿאַרנעמען אַ פּלאַץ און געבן אַ גלונג און אױסרופֿן מיט אַ ניגון: „קעל־נעער?!“ װי עס טוט אַן אמתער דזשענטעלמען, אַ שטענדיקער באַזוכער פֿון די מקומות… נישט די נײַע בגדים זײערע, נישט די איבערגעביטענע נעמען האָבן זײ געקאָנט אַזױ גיך מאַכן פֿאַר אױס פּראָװינציאַלן. דאָס קלײנע שטעטל איז זײ נאָך געלעגן אױסגעגאָסן אױף זײערע פּנימער גאַנץ נישקשהדיק און עס האָט זיך געלאָזט הערן באַ זײ אױף יעדן טריט און שריט. װיבאַלד אַזױ, איז שױן קײן חידוש נישט װאָס זײ זײַנען געבליבן שטײן אַ װײַלע אין דער טיר פֿון גן־עדן, נישט אַהין, נישט אַהער, באַטראַכט די העל־באַלױכטענע װענט, די שײן־געמאָלטע סטעליע, די מיט רױטן סאַמעט באַשלאָגענע לאָזשעס, די װײַסע מאַרמאָר־שטײנערנע טישלעך און ועל־כּולם ― דאָס פֿרײלעכע לעבעדיקע העכסט עלעגאַנטע פּובליקום.

― אַ רוח אין געלטס טאַטן אַרײַן! ― האָט זיך אָנגערופֿן האָלצמאַן צו זײַן יונגן פֿרײַנט און האָט שױן חשק געהאַט צוגײן צו אײנס פֿון די טישלעך פֿאַרכאַפּן אַ פּלאַץ, האָט לײבל פּלוצעם אַ כאַפּ געגעבן זײַן פֿרײַנט באַ דער האַנט און קױם אַרױסגערעדט מיט שרעק:

אָט אָ זײַנען זײ!…

― װער?

― מײַז ברודער אַנשל מיט אונדזער…

― גײ שױן גײ. פּי…

האָלצמאַן האָט, אַפּנים, געװאָלט זאָגן „פּיפּערנאָטער“, װי זײַן שטײגער איז. נאָר אַז ער האָט אױפֿגעהױבן די אױגן אַהין, װוּ זײַן יונגער פֿרײַנט האָט אים אָנגעװיזן, האָט ער דערזען גאַנץ באַזונדער אין אַ װינקעלע ,באַ אַ טישל, װאָס איז אָנגעשטעלט מיט כּל־טובֿ, די צװײ חבֿרהלײַט װאָס מיר װײסן. דאָס איז געװען סאַמע אין דעם העכסט אינטערעסאַנטן מאָמענט, װען אַנשל (ער האָט אים דערקענט) האָט זיך אַזױ ברודערלעך אַרומגענומען מיט דער באַרימטער זינגערין מאַרינעסקאָ־מילאַנעסקאָ. און נאָך אײנעם האָט ער באַמערקט, עפּעס אַ בחור מיט אַ גראָבע ליפּ, װאָס האָט זיך געהאַלטן באַ די זײַטן און געקאַטשעט זיך פֿאַר געלעכטער.

גיך, נאָך גיכער װי מע קאָן זיך פֿאָרשטעלן אין דער פֿאַנטאַזיע, האָבן אונדזערע העלדן גענומען דעם װעג. אַ מינוט צװײ אָדער דרײַ לערך האָבן גאָר קײן אײנציק װאָרט נישט געקאָנט אױסרעדן. עס האָט זײ כּמעט אָפּגענומען דאָס לשון. דער גאַנצער כּוח איז זײ אַרײַן אין די פֿיס און עס האָט זײ געטראָגן, װי אױף גומענע רעדלעך. ערשט אױף דער דריטער גאַס, אַז זײ האָבן זיך אױסגעמישט מיטן געדיכטן גאַס־פּובליקום און האָבן דערזען, אַז זײ זײַנען שױן אױסער יעדער געפֿאַר, האָט זיך אונדזער האָלצמאַן צערעדט גאַנץ ברײטלעך, װי זײַן שטײגער איז:

― דײַן בראַטיש איז, אַפּנים, אַ רעכטער קונה? עס מעג שױן אַ רות אין דײַן עלטערן ברודערס טאַטן אַרײַן! און װער איז אָט אַיענער בחור מיט די גראָבע ליפּן?

― האָסט אים נישט דערקענט? ― מאַכט צו אים לײבל ראַפֿאַלעסקאָ, און עס קלאַפּט אים אַ צאָן אױף אַ צאָן. ― דאָס איז אונדזער קאַסיר שׂשׂון־ושׂמחה…

דאָ האָט זיך האָלצמאַן אינסטינקטיװ אַ טאַפּ געטאָן באַ דער קעשענע און גענומען ערשט מאַכן פֿיס.

― אַ, געהרגעט זאָל ער דיר װערן פֿון אַ דונער! װײסט, װאָס איך װעל דיר זאָגן, מײַן טײַערער שפּילפֿױגל? איך בין גאָר קײן בעלן נישט מיט זײ זיך אָט דאָ צו באַגעגענען… און דו מסתּמא אױך? װיבאַלד אַזױ, טאָ לאָמיר זײ איבערלאָזן דאָ אין דעם בוקאַרעשט, לאָזן זײ זיך רוען אין „גן־עדן“, און מיר װעלן זיך פֿאָרן װײַטער.

― װוּהין?

― װוּהין די אױגן װעלן טראָגן. װי אין פּסוק שטײט געשריבן: משנה מקום ― משנה פּלעצל.

― סע שטײט: משנה מקום ― משנה מזל, ― פֿאַרריכט אים לײבל ראַפֿאַלעסקאָ.

― לאָז זײַן אַזױ, װי דו זאָגסט. דער עיקר איז, װאָס מיר דאַרפֿן אַװעק פֿון דאַנען װאָס פֿריִער. איך הער זײ אַפֿילו, װי דעם רבֿ אום חול־המועד פּורים, און דו מסתּמא אױך. נאָר גלאַט אַזױ, איך װיל מיך מיט זײ נישט באַגעגענען. איך האָב נישט ליב דײַנע האָלענעשטער לײַט, גאָט זאָל מיך נישט שטראָפֿן פֿאַר די רײד. פֿאָלג מיך, ליובעניו, לאָמיר גײן אַ ביסל גיכער. אָדער ― שאַ! װײסטו גאָר װאָס? אָט פֿאָרט אַ פֿיאַקער. לאָמיר זיך געבן אַ זעץ אַרײַן און אים הײסן געבן אַ שמײַס דאָס פֿערדל, ס'זאָל גײן אַ גאַנג ― אַ רוח אין געלטס טאַטן אַרײַן!

נישט שפּעטער װי אין אַ פּאָר שעה אַרום זײַנען אונדזערע בראַװע העלדן שױן געזעסן אין װאַגאָן פֿון אַ שנעלצוג, װאָס לױפֿט דירעקט פֿון בוקאַרעשט קײן בודאַפּעשט. און מחמת יענע נאַכט איז געװען אַ קילע נאַכט און אָנגעטאָן זײַנען זײ געװען אַ ביסל צו זומערדיק, ― האָט האָלצמאַן אַרױסבאַקומען זײַן באַקאַנטן מלבוש, װאָס ער רופֿט זי „טענדעװע־רענדע“, און האָט אײַנגעהילט אין איר זײַן יונגן פֿרײַנט ראַפֿאַלעסקאָ:

― נעם דיך אַרום, פֿײגעלע, אָט אַזױ גוט־גוט, אַ נישט װעסטו כאַפּן אַ ציטער. װי אַזױ, זאָגסטו, שטײט געשריבן: משנה מקום…?

― משנה מקום ― משנה מזל.

― אַ קלוג װאָרט. װי איך בין אַ ייִד! ― זאָגט האָלצמאַן, כאַפּט זיך צו צו דער בוזעם־קעשענע, פֿאַרהוסט זיך און שעלט שטשופּאַקן און שלום־מאירן מיט טױטע קללות.

קאַפּיטל אַכט און פֿערציק

אין גאַליציע

נישט קוקנדיק דערױף, װאָס אונדזערע העלדן, האָצמאַך און לײבל ראַפֿאַלאָװיטש האָבן איבערגעביטן זײערע נעמען און הײסן שױן איצט בערנאַרד האָלצמאַן און לעאָן ראַפֿאַלעסקאָ; נישט קוקנדיק דערױף, װאָס זײ האָבן זיך בכלל איבערגעביטן, אַזױ אַז ס'איז זײ כּמעט נישט צו דערקענען, ― דאָך האָבן זײ מורא געהאַט אײַנשטעלן, זײַן נאָענט פֿון האָ־לענעשטי, און זײַנען אַװעק פֿון רומעניע קײן בוקאָװינע און פֿון בוקאָװינע קײן גאַליציע, אַרומגעשלעפּט זיך מיט אַ טרופּע אַקטיאָרן, װאָס האָלצמאַן האָט צונױפֿגעשטעלט, פֿון שטאָט צו שטאָט, אַף גאַסטראָלן, דאָס הײסט, געבן פֿאָרשטעלונגען. אַף די אַפֿישן איז געשטאַנען מיט גרױסע אותיות: „די באַרימטע װאַנדער־טרופּע בערנאַרד האָלצמאַן עט קאָמפּ.“ און מיט נאָך גרעסערע אותיות איז געשטאַנען דער נאָמען פֿונעם באַרימטן יונגן אַרטיסט: „לעאָ ראַפֿאַלעסקאָ פֿון בוקאַרעשט“.

װער איז דאָס דער ראַפֿאַלעסקאָ? פֿון װאַנען האָט ער זיך גענומען? ― דאָס האָבן ניט פֿיל געװוּסט. אַלע אָבער האָט געהערט, אַז עס פֿאָרט אַרום עפּעס אַ ייִדישע טרופּע מיט עפּעס אײנעם אַ ראַפֿאַלעסקאָ, װאָס מע דערצײלט פֿון אים חידושים אין די בלעטער, און ס'איז דעריבער כּדאַי אים צו זען. װאָרעם װעדליק די בלעטער שרײַבן אַף אים, דאַרף עס זײַן עפּעס אַ כּישופֿמאַכער, „װאָס מאַכט פֿון שנײ גאָמעלקעס“. נישט נאָר ייִדן, אַפֿילו קריסטן האָבן נישט געקאָנט פֿון אים אָפּלױבן זיך. (און װי־באַלד קריסטן לױבן, איז דאָך שױן נישטאָ װאָס צו רײדן!). זײ האָבן געזאָגט אַף אים און געשריבן אין די צײַטונגען, אַז דאָס װאַקסט אַ צװײטער זאָנענטאַל, אַ באַרנאַי, אַ פּאָססאַרט, אַן אירװינג, אַ ראָסי און נאָך כּדומה אַזעלכע גרױסע נעמען האָט מען אױסגענוצט, און מען איז געגאַנגען אָנקוקן דעם יונגן באַרימטן כּישופֿמאַכער און מע האָט באַװוּנדערט דעם גלענצנדן שטערן, װאָס האָט זיך באַװיזן אַפֿן הימל פֿון דער ייִדישער סצענע.

מיט װאָס־זשע, אײגנטלעך, האָט דער דאָזיקער יונגער אַרטיסט גענומען דעם עולם? לױט די רעצענזענטן פֿון יענער צײַט האָבן געשריבן, נאָר מיט אײן זאַך: מיט דעם, װאָס „ער איז אומעטום און אַלעמאָל אײנפֿאַך ערנסט, פּראָסט, נאַיִװ, אמתדיק, װי דער אמת אַלײן, נאַטירלעך, װי די נאַטור“.

„די גאַנצע ייִדישע װאַנדער־טרופּע, ― שרײַבט אײנער אַ רעצענזענט, ― איז נישט װערט אַ שאָס פּולװער. דאָס ייִדישע טעאַטער אָן ראַ־פֿאַלעסקאָן איז, װי אַלע ייִדישע טעאַטערס, אַ באַלאַגאַן, אַ פּורים־שפּיל, פֿינצטער־חושך, טױט, װי אַ בית־הקבֿרות. און פֿון דער מינוט, װאָס אַף דער בינע טרעט אױף ראַפֿאַלעסקאָ, אַזױ װערט ליכטיק אין אַלע װינקעלעך. ליכטיק און װאַרעם און הײמלעך, און אַלץ לעבט, אַלץ באַװעגט זיך. דאָס איז נישט מער קײן בינע, קײן טעאַטער, דאָס איז שױן דאָס לעבן אַלײן“.

אָט אַזױ האָבן געשריבן אַף אים די קריטיקער ,די רעצענזענטן. און דאָס פּובליקום? װאָס האָט געזאָגט דאָס פּובליקום? דאָס ייִדישע פּובליקום, װאָס איז נאָך ביזן הײַנטיקן טאָג נישט אַזױ שטאַרק צעבאַלעװעט, נישט מיט טעאַטער, נישט מיט גוטע פּיעסעס, נישט מיט באַרימטע אַרטיסטן, איז געלאָפֿן אַף חידושים אָנקוקן דעם דאָזיקן אױפֿגײענדיקן שטערן, אָט דעם כּישופֿמאַכער ראַפֿאַלעסקאָ. מע האָט באַלאַגערט דאָס טעאַטער, זיך געשלאָגן פֿאַר בילעטן און געלאָפֿן נישט אַזױ פֿאַר גרױס מבֿינות, װי איבער דעם, װאָס „אַ װעלט איז נישט משוגע“, פֿונדעסטװעגן האָט כּמעט יעדער, זיצנדיק אין טעאַטער, געפֿילט, אַז ער זעט פֿאַר זיך עפּעס נײַעס, עפּעס אַן אומגעהױערן כּוח, אַן אױסערגעװײנלעכע פֿאַרבאָרגענע קראַפֿט. עס טרעט אױף פֿאַר אײַך אַ מענטש, װאָס רעדט מיט פּשוטע װערטער, דאַכט זיך, אַזױ פּראָסט, אַזױ נאַטירלעך, אָן קונצן, רירט ער אָן אַלע אײַערע סטרונעס, װעקט אױף אין אײַך פֿאַרבאָרגענע געדאַנקען, פֿאַרשלאָפֿענע געפֿילן, און אַ גרינג פֿרעסטל לױפֿט דורך איבער אײַער לײַב, און איר פֿילט מיט אים, און איר לעבט מיט אים, און איר קאָנט נישט אָפּרײַסן פֿון אים אײַער אױג. און אַז ער פֿאַרלאָזט די בינע, רײַסט זיך אַרױס נישט װילנדיק באַ אײַך אַ געשרײ: „בראַװאָ!“.

עס איז קײן חידוש נישט, װיבאַלד אַזױ, װאָס דאָס פּובליקום איז נײַגעריק געװען צו װיסן, װער איז ער, אָט דער דאָזיקער כּישופֿמאַכער, אָט דער יונגער אַרטיסט? פֿון װאַנען שטאַמט ער? װוּ האָט ער געשטו־דירט? פֿון װאַנען האָט זיך צו אים גענומען אַזאַ ריזן־קראַפֿט? װי זעט ער אױס אין לעבן, נישט אַף דער סצענע? װי איז זײַן אמתער נאָמען? און מאַלע װאָס דאָס ייִדישע פּובליקום איז אַ בעלן צו װיסן! נאָר װיפֿל אָט די נײַגעריקע בעלנים האָבן זיך נישט געבראָכן די מוחות, װיפֿל זײ האָבן זיך נישט געגריבלט און געגרונטעװעט, האָבן זײ נישט געקאָנט מער אַרױסבאַקומען אױסער דעם, אַז אָט דער װוּנדערלעכער אַרטיסט הײסט לעאָ ראַפֿאַלעסקאָ, אַז שטאַמען שטאַמט ער פֿון רומעניע, פֿון בוקאַרעשט, און אַז ער איז נאָך גאָר אַ יונגערמאַן, אַלט ערשט אַ יאָר אַכצן־נײַנצן ― און מער האָבן זײ נישט געקאָנט דערגרונטעװען קײן זאַך.

מער װי אומעטום האָט אָט דער יונגער אַרטיסט, דער אױפֿגײענדיקער שטערן ראַפֿאַלעסקאָ, אױסגענומען אין דער הױפּטשטאָט פֿון גאַליציע, אין לעמבערג.

אין לעמבערג איז פֿאַראַן שױן פֿון לאַנג אַ ייִדיש טעאַטער. דער באַלעבאָס פֿונעם דאָזיקן טעאַטער, דער אַנטרעפּרעניער הײסט עס, איז אַ געװיסע פּערזענלעכקײט, מיט װעלכער מיר דאַרפֿן זיך באַקענען. ער טראָגט אַ מאָדנעם נאָמען: „געצל בן געצל“.

געצל בן געצל, דער דירעקטאָר פֿון לעמבערגער ייִדישן טעאַטער, איז אַ דירעקטאָר װי אַלע דירעקטאָרן פֿון ייִדישע טעאַטערס, װאָס האָדעװען דעם עולם צום מײנסטן מיט יענעם מין האַרצרײַסנדע דראַמעס און רירנדע טראַגעדיעס, װאָס רופֿן זיך אָן מיט משונה־מאָדנע נעמען, װי למשל: „שמינדער בגץ אַפֿן אױטאָ דאַ פֿע“, „די בלוטיקע אינקוױזיציע אין סאָ־ביעסקיס צײַטן“, „איזאַבעלאַ צערײַס מיר דעם סטאָן“, וכדומה אַזעלכע דראַמאַטישע פּערלען, פֿאַרפֿאַסט צװישן טאָג און נאַכט פֿון אַזעלכע מזיקים, װי שטשופּאַק מיט זײַן פֿליגל־אַדיוטאַנט שלום־מאיר מוראַװטשיק.

געצל בן געצל האַלט נישט פֿון דעם נײַעם רעפּערטואַר און פֿון מאָדערנע דראַמאַטן. ערשט גאָר אין דער לעצטער צײַט האָט ער אָנגעהױבן געבן אַמאָל אַ ליטעראַרישע פּיעסע, װי למשל: „כינקע פּינקע“, „שלמה גאָרגל“, „שפּרינג אין בעט“, „װעלװעלע עסט קאָמפּאָט“. נישט אַלעמאָל אָבער קאָן מען שטעלן ליטעראַרישע פּיעסעס. מע טאָר אַ ייִדן נישט באַלעװען. װאָס מע זאָל אים נישט געבן, װעט ער לעקן די פֿינגער װי פֿון עפּעס רעכטס, פּאַטשן בראַװאָ און אײַנלײגן די װעלט.

באַלד נאָך דער ערשטער אױדיענץ, װאָס איז פֿאָרגעקומען צװישן אונדזערע בײדע דירעקטאָרן, האָט זיך האָלצמאַן אױסגעדריקט, אַז דער יאָקל בן פֿלעקל ― אַזױ האָט ער אים אַ נאָמען געגעבן ― מעג זײַן די כּפּרה פֿאַר שטשופּאַקס מינדסטן נאָגל. ער האָט זיך מודה געװען, אַז זינט ער לעבט, האָט ער נאָך אַזאַ דעמב נישט באַגעגנט. איבערטראָגן לעמבערג אױף אַן אַנדער אָרט איז אַ סך גרינגער, װי עפּעס פּועלן באַ אָט דעם פּיפּערנאָטער.

האָלצמאַן אַלײן איז אָבער אױך אַ גוטער עקשן. עס איז אים שױן געגאַנגען נישט אַזױ אין פּרנסה, װי אין דער אַמביציע. ער האָט זיך געלאָזט פּרעסן פֿון אָט דעם דאָזיקן דעמב, דעם עקספּלאָאַטאַטאָר, אײַנגעגאַנגען מיט אים אױף אַזעלכע קאָנדיציעס, װאָס מיט אַן אַנדערן װאָלט ער דאָס נישט געטאָן, אין קײן פֿאַל, סײַדן ער זאָל פֿריִער אַראָפּ פֿון זינען.

אַז דער קאָנטראַקט אױף די ערשטע דרײַ ספּעקטאַקלען איז שױן געװען אונטערגעשריבן פֿון בײדע צדדים, און מען איז געגאַנגען אין אַ „רעסטאַװראַציע“ עפּעס נעמען אין מױל אַרײַן, האָט האָלצמאַן אַ פֿרעג געגעבן באַ געצל בן געצל גאַנץ ערנסט.

― זאָגט מיר, מײַן טײַערער יאָקל בן פֿלעקל, טרעפֿט זיך נישט מאָל, באַ אײַך אין לעמבערג זאָל פֿאַרבלאָנדזשען צו אײַך צו גאַסט די כאָליערע?

― ביז אַהער האָט גאָט אױסגעהיט. װאָס איז דען?

― שאַדע. עס װאָלט געקאָנט זײַן כאָטש אַ שטיקל האָפֿענונג, מע זאָל אַמאָל אײַער פּטור װערן…

פֿונדעסטװעגן מאַכט נישט אױס. מען איז געקומען אין אַ ייִדישער „רעסטאַװראַציע“, אױסגעטרונקען צו גלעזלעך גוטן װײַן און גאַנץ פֿײַן פֿאַרביסן מיט גענדזענע לעבערלעך און מיט עפּעס נאָך און פֿאַררײכערט צו ביליקע ציגאַרלעך „טראַפֿיק“, און בײדע דירעקטאָרן האָבן זיך אונטערגעהאַלטן גאַנץ פֿרײַנטלעך. נאָר אַז ס'איז געקומען צו באַצאָלן פֿאַרן פֿרישטיק, האָט זיך געצל בן געצל אַ כאַפּ געגעבן כּלומרשט, אַז ער האָט נישט באַ זיך קײן אײנציקן העלער אַפֿילו, און האָט זיך פּאַװאָליענקע געװאָלט אַרױסגליטשן פֿון דער רעסטאַװראַציע. האָט אים האָלצמאַן אָפּגעהאַלטן:

― פּאַני דרעקטער! למאַי זאָלט איר זיך מטריח זײַן? אַ דרעקטער, װאָס האָט אַ ייִדישן טעאַטער אין אַ דײַטשישער שטאָט, פּאַסט נישט, ער זאָל גײן דורך דער הינטערטיר.

נישט נאָר מיט װערטער אַלײן איז אים האָלצמאַן דערגאַנגען די יאָרן. האָלצמאַן האָט געװוּסט, אַז נאָך זײַן ערשטן גאַסטראָל, װעט ער מיט זײַן ראַפֿאַלעסקאָ דערלאַנגען אָט דעם דירעקטאָר אַ טױט־קלאַפּ, אַז ער װעט אים האָבן צו געדענקען. און האָלצמאַן האָט קײן טעות נישט געהאַט.

אַזױ װי אומעטום, אַזױ אױך אין לעמבערג האָט זײַן ראַפֿאַלעסקאָ מיטן ערשטן אַרױסטריט גענומען דעם עולם, אױף זיכער. די לעמבערגער טעאַטער־באַזוכער, װאָס זײַנען נישט אַזױ שטאַרק װײַט אַװעק פֿונעם האָ־לענעשטער פּובליקום, האָבן זיך נישט געקאָנט אָפּגעבן קײן דין־וחשבון, מיט װאָס אײגנטלעך, האָט דאָ אױסגענומען דער ראַפֿאַלעסקאָ? דאַכט זיך, אַזױ פּראָסט, אַזױ אײנפֿאַך, אַ גאַנץ געװײנלעכער אַקטיאָר, אָן געזאַנג, אָן טענץ, נאָר מיט רײנע װערטער, און אַזױ רויִק, בנעימותדיק־שטיל ― און דאָך נישט װי געװײנלעך! יעדער טראָט, יעדער ריר, יעדעס װאָרט זײַנס איז אַזױ נאַטירלעך פּראָסט, און רײדן רעדט ער גאָרנישט װי אױף דער סצענע גאָרנישט װי אַן אַקטיאָר, נאָר װי יעדער אײנציקער, װי איך מיט אײַך, און דאָך ― אַ מאָדנע זאַך דאָס איז! ― װילט זיך זען נאָר אים און הערן נאָר אים, װאָרעם די אַלע איבעריקע זעען אױס קעגן אים, װי ליאַלקעס, מאַנעקענס, לעבעדיקע שטעקנס.

― װער איז ער, אָט אָ דער שלאַק? ― האָט דער עולם זיך נאָכגעפֿרעגט.

― װײס אים דאָס גוטע יאָר! עפּעס אַ ראַפֿאַלעסקאָ פֿון בוקאַרעשט.

דאָס איז געװען דעם ערשטן אַפֿדערנאַכט. דעם צװײטן איז דאָס טעאַטער געװען פֿול געפּאַקט. און צום דריטן ספּעקטאַקל איז שױן נישט געװען צו קריגן קײן בילעטן, און מען איז געשטאַנען קאָפּ אַף קאָפּ, אַזױ, אַז געצל בן געצל איז שױן נאָכגעגאַנגען האָצמאַכן פֿיס־טריט און קױם אײַנגעבעטן אים, ער זאָל איבערבלײַבן מיט זײַן טרופּע כאָטש נאָך אַף דרײַ גאַסטראָלן.

עס איז מער װי זיכער, אַז בײדע דירעקטאָרן האָבן געװאָלט װאָס גיכער פּטור װערן אײנער פֿונעם אַנדערן. האָבן זײ אָבער װי צװײ עכטע דיפּלאָמאַטן געהאַט יעדער באַזונדער אַן אַנדער מײן אַף אָפּצונאַרן, באַשװינדלען און אָנטאָן אײנער דעם אַנדערן אַ „ספּאָדיק“. קאַפּיטל נײַן און פֿערציק

הענריעטאַ שװאַלב

צוזעענדיק, װאָס דאָס נאַרישע פּובליקום ציט אײנס נאָך דאָס אַנדערע װי די שאָף, צו אים, אין טעאַטער אַרײַן, און צאָלט די בלוטיקע העלערס פֿאַר אײנמאָל זען און הערן דעם „פּוסטן בחור“, האָט געצל בן געצל באַדאַרפֿט זײַן שטאַרקער פֿון אײַזן! אים האָט געקרענקט יעדער גולדן, װאָס די קאַסע האָט געלײזט, כאָטש דרײַ פֿערטל פּדיון האָט געהערט צו אים, צו געצל בן געצל. װי אַ גזלן איז ער געזעסן באַ דער קאַסע און צוגעקוקט װי דער עולם איז משוגע געװאָרן און שלאָגט זיך פֿאַר אײַנטריטס־קאָרטן ― „טאָמער װײסט איר װאָס?“… און אַז ס'איז שױן אױספֿאַרקױפֿט געװאָרן אַלע פּלעצער מיט אַלע רעזערװ־שטולן, און דאָס טעאַטערל איז שױן איבערפֿולט, װי עופֿות אין אַ שטײַג, אױף דערשטיקט צו װערן ― דעמאָלט איז אונדזער געצל בן געצל אױך אַ בעלן אַף אַ טשעקאַװעס זען, מיט װאָס „נאַרישע ייִדן קװיקן זיך“.

און ער כאַפּט אַ קוק אַרײַן פֿון הינטער די קוליסן און ער זעט פֿאַר װידער אַמאָל נאָר די „נאַרישע ייִדן“, װאָס לעקן די פֿינגער, װאָס קװעלן אָן און פּאַטשן בראַװאָ. ער װײס נישט פֿון װאָס און עס דרײט זיך אים דער קאָפּ. נישט פֿון דעם שפּילן, דאָס שפּילן זעט ער גאָרנישט, נאָר פֿונעם געפּאַקטן זאַל. און עס פֿאַרכאַפּט אים דער אָטעם. זינט ער איז דירעקטאָר, געדענקט ער נישט באַ זיך אַזאַ פֿול הױז… און אױב דאָס איז טאַקע נאָר צוליב אָט דעם בחורל פֿון בוקאַרעשט, דאַרף מען זען אים אַװעקנעמען צו זיך גאָר אָן אַ שום תּירוץ?… נאָר װי אַזױ מאַכט מען דאָס? צוטרעטן צו אים גלײַך און אָנזאַלצן אים אַ מקח, אַז דער רוח זאָל אים נעמען ― איז טאָמער נעמט אַזאַ שמױגער און דערצײלט עס פֿאַר זײַן דירעקטאָר, קאָן אַרױס דערפֿון נאָר אַ סקאַנדאַל. אַ רעכטע קליפּע אָט דער האָלצמאַן. אַרײַנפֿאַלן צו אים אין מױל אַרײַן, איז ער קײן בעלן נישט… נײן, געצל בן געצל האָט אַ פּלאַן: ער װעט שיסן דורך אַן אַנדערן, דורך זײַן נײַער פּרימאַדאָנע ― הענריעטאַ שװאַלב.

װער איז געװען אָט די הענריעטאַ שװאַלב און די געשיכטע, װי אַזױ זי איז געװאָרן אַ פּרימאַדאָנע, קאָן דערצײלט װערן אין גאַנץ קורצע װערטער:

אײנמאָל האָט דער דירעקטאָר געצל בן געצל באַמערקט באַ זיך אין טעאַטער אַן אײנפֿאַך געקלײדט מײדל מיט אַ ,,פּרעכטיקער טאַליע און מיט אַ מאַיעסטעטישער פֿיגור“. אַזױ האָט זיך אױסגעדריקט דער דירעקטאָר אַלײן, און האָט גענומען נאָכקוקן נאָכן מײדל: אַ נײטאָרן ― נישט קײן נײטאָרן, אַ פּאָקאָיאָװע ― נישט קײן פּאָקאָיאָװע, נאָר שײן איז זי װי די װעלט.

― װען איך באַקום אָט דאָס מײדל צו זיך אין טעאַטער אַרײַן, מאַך איך זי פֿאַר אַ פּרימאַדאָנע, ― האָט געצל אַ זאָג געטאָן צו אײנעם פֿון זײַנע פּאַטריאָטן. ― אפֿשר װאָלסטו געװױר געװאָרן, װוּ דינט זי?

― אָט די יפֿיפֿיה? ― האָט אים יענער געענטפֿערט ― װוּ זי דינט, װײס איך נישט. נאָר דעם ברודער אירן קען איך. שװאַלב הײסט ער. חײם־איציק שװאַלב. ער איז אַ ציגאַרניק, טראָגט אַרום ציגאַרן צו פֿאַרקױפֿן.

― אָט אַ יענער יאָלד מיט רױטן פּרצוף? סטײַטש, איך האָב דאָך אים ערשט יענע װאָך אױסגעפּאַטשט און אַרױסגעװאָרפֿן פֿון טעאַטער, ער זאָל נישט האָבן די טבֿע קריכן הינטער די קוליסן און מכבד זײַן די אַקטריסעס מיט סיגאַרעטלעך, בעת מע דאַרף אין זינען האָבן דאָס שפּילן.

― װאָס זשע מאַכט דאָס אױס? אַדרבא. קומט דאָס אױס, אַז איר זײַט שױן אַלטע באַקאַנטע. אױב איר װילט, קאָן איך מיט אים אַ רעד טאָן.

― מהיכא־תּיתי, רעד, נאָר אַזױ, אַז ער זאָל זיך נישט הײסן אָנמעסטן. דו פֿאַרשטײסט, װאָס מע רײדט צו דיר?

― װאָס דען, איך פֿאַרשטײ נישט? װאָס בין איך עפּעס אַ דראָנג?

נאָך דעם דאָזיקן שמועס איז הענריעטאַ שװאַלב (דעמאָלט האָט זי נאָך געהײסן פּשוט יענטל) געבראַכט געװאָרן צום דירעקטאָר אַהײם. איר ברודער, חײם־איציק שװאַלב, האָט נאָך די פּעטש, װאָס ער האָט געכאַפּט פֿונעם דירעקטאָר, מורא געהאַט אײַנצושטעלן, האָט אַף צופֿריִער געשיקט זײַן שװעסטער, און אַלײן איז ער געבליבן אין דרױסן.

דאָס איז געװען באַטאָג נאָכן שלאָף, האָט זי דער דירעקטאָר אױפֿגענומען אַ באָרװעסער און געבעטן זיצן, האָט זי נישט געװאָלט. זי קאָן באַשטײן. האָט ער זי געפֿרעגט: „װוּ דינט זי?“ האָט זי זיך באַרימט, אַז זי האָט זײער אַ גוטע שטעלע, „אַ גוטע און אַ גרינגע“. „װיפֿל נעמט זי?“ נעמען נעמט זי סך־הכּל פֿופֿצן גילדן אַ מאָנאַט אַחוץ װעש. פֿאַרן װעש האָט זי אַחוץ צען גילדן. הײַנט פֿאַלט איר צו פֿון דער זײַט אַמאָל פֿיר און אַמאָל זעקס און אַמאָל אַלע זיבן.

― װיפֿל זשע מאַכט דאָס אינאײנעם?

― באַרעכנט.

דער דירעקטאָר מיט די באָרװעסע פֿיס האָט זיך אױפֿגעהױבן זוכן אַ בלײַשטיפֿט מיט אַ שטיקל פּאַפּיר. ער האָט זי אַ פֿרעג געגעבן, װאָס װאָלט געװען, למשל, װען מע לײגט איר פֿאָר לכתּחילה אַ פֿופֿציקער אַ מאָנאַט? האָט זי אים דערױף געזאָגט, אַז אַ פֿופֿציקער איז אַ שײנער געהאַלט. עס װענדט זיך אָבער ― װאָס פֿאַר אַן אַרבעט?

― קײן שום אַרבעט, נאָר שפּילן טעאַטער. װי אַזױ רופֿט מען אײַך?

― װעמען אונדז? מיך מיט מײַן ברודער?

― נײן, אײַך, אײַך אַלײן.

― מיך אַלײן? מיך רופֿט מען יענטל און מײַן פֿאַמיליען נאָמען איז שװאַלב.

― יענטל? פֿע! װאָס פֿאַר אַ נאָמען יענטל? ― ענטל?… הענריע־טאַ איז פֿיל שענער. הענריעטאַ שװאַלב. איר האָט, זאָגט איר אַ ברודער? װוּ איז אײַער ברודער?

― ער איז אין דרױסן, אָט דאָ באַ דער טיר.

― אַ?… שיקט אים אַרײַן אַהער צו מיר. זאָגט אים, אַז איך בעט אים, ער זאָל אַרײַנקומען. מיר װעלן שױן דאָ מיט אים דורכקומען.

קאַפּיטל פֿופֿציק

חײם־איציק שװאַלב

דער דירעקטאָר געצל בן געצל האָט געהאַט אַ גרױסן טעות, געמײנט, אַז ער װעט מיט יענטלס ברודער אַזױ גיך דורכקומען. חײם־איציק שװאַלב האָט זיך אַרױסגעװיזן פֿאַר אַ נפֿש, װאָס נישט אַזױ גרינג קאָן מען אים אײַנבײַסן. און דערצו איז געװען נאָך אַ צרה: עס האָט דעם ציגאַרעטן־טרעגער פֿון תּמיד אָן געצױגן צום טעאַטער. גײט זײַט אַ נבֿיא, אַז אין אָט דעם דאָזיקן גראָבבײַכיקן און קורצפֿיסיקן חײם־איציק שװאַלב זיצט פֿאַרבאָרגן אַן אַרטיסט! גײט טרעפֿט, אַז אין אָט דעם רױטן פּנים לײַכט זיך אָפּ אַן אײדעלע נשמה, װאָס גײט אױס נאָך טעאַטער, נאָך מוזיק, און נאָך אַלץ, װאָס איז שײן!… נישט אומזיסט האָט אָט דער ציגאַרעטן־טרעגער שטענדיק זיך געװײקט הינטער די קוליסן, אַװעקגעשענקט די אַקטיאָרן דעם לעצטן צענדליק ציגאַרעטלעך, מע זאָל אים לאָזן שטײן כאָטש כאַפּן אַ קוק פֿונדערװײַטן, װי מע שפּילט טעאַטער. מע קאָן גאָר קײן מענטשנס נשמה נישט װיסן, און נישט אַלעמאָל טאָר מען אָפּשאַצן אַ מענטשן נאָכן פּנים.

אַז חײם־איציק שװאַלב האָט דערהערט פֿונעם דירעקטאָר געצל בן געצל, װאָס מע פֿאַרלאַנגט פֿון זײַן שװעסטער, האָט ער זיך געזאָגט: „אַצינד איז געקומען די צײַט“… און ער האָט זיך אָנגענומען מיט אַ האַרץ און האָט אים אַװעקגעשטעלט אַ האַרבן פּונקט: „מיט דעם תּנאַי גיט ער אים אָפּ די שװעסטער פֿאַר אַן אַקטריסע, אױב ער נעמט אים צו פֿאַר אַן אַקטיאָר“.

― װאָס פֿאַר אַן אַקטיאָר זענט איר מיט אַזאַ פּנים?

חײם־איציקן האָט זיך אָפּגעריסן אין האַרצן. אים האָט נישט אײנער געזאָגט, אַז ער האָט אַ פּנים פֿון אַ „װאַגאַבונד“ און אױגן װי באַ אַ פֿערד־גזלן. האָט ער אַראָפּגעלאָזט די אױגן אַראָפּ און אַ פֿרעג געטאָן שטיל.

― װאָס פֿאַר אַ פּנים האָב איך דען?

― אַ פּנים פֿון אַ… איך װײס אַלײן נישט װאָס.

הײם־איציק שװאַלב האָט אָפּגעזיפֿצט:

― גײ איך דען אַזױ אַרױס אױף דער בינע? מע װעט דאָך מיך גרימירן (דער ציגאַרעטן־טרעגער האָט אױפֿגעהױבן די אױגן אױפֿן די־רעקטאָר) ― איר מײנט, איך בין נישט קלאָר אין די זאַכן? איך האָב שױן אַמאָל געשפּילט אױך.

― װוּ האָט איר געשפּילט?

― װוּ האָב איך געשפּילט? מיט די פּורים־שפּילער האָב איך געשפּילט. דאָס הײסט, איך שפּיל הײַנט אױך, אַז עס קומט פּורים. אַנו לאָז עמעצער פּרוּװן געבן אַזאַ המן, װי איך!

חײם־איציקס גזלנישע אױגן האָבן זיך אָנגעצונדן. נאָר דער דירעקטאָר געצל שלאָגט אים איבער אױף דער גיך:

― סע קאָן זײַן. עס קאָן זײער זײַן. נו, און מיטן טרעמבאַך װאָס װעט זײַן?

חײם־איציק כאַפּט אַ קוק אױף זײַן אײגענעם גראָבן בױך מיט די קורצע פֿיס.

― װעל איך מיך אונטערבינדן, אײַנציִען, איר מײנט, איך װײס שױן גאָרנישט? איך האָב געזען באַ אײַך הינטער די קוליסן דאָס אײגענע, װאָס באַ אונדז פּורים־שפּילער…

דער דירעקטאָר געצל בן געצל שטײט נישט אָן די מעשׂה, װאָס מע פֿאַרגלײַכט די קוליסן פֿון זײַן טעאַטער צו פּורים־שפּילער, שלאָגט ער אים איבער:

― און מיט דער שפּראַך װאָס װעט איר טאָן?

― דאַכט זיך, באַ מיר איז אַ שפּראַך, װי באַ אַלע מענטשן.

― עס דאַכט זיך אײַך אַזױ. איר זאָלט כאָטש נישט פֿײַפֿן.

― װער פֿײַפֿט? איך פֿײַף דען?

― װער דען פֿײַפֿט? איך?

― גלאַט איר טשעפּעט זיך (דער ציגאַרעטן־טרעגער האָט זיך אױפֿגעהױבן מיט אַ מוראדיק רױט פּנים). זײַט זשע מיר געזונט און שטאַרק. װיבאַלד איך טױג אײַך נישט פֿאַר אַן אַקטיאָר, איז אײַך מײַן שװעסטער נישט קײן אַקטריסע.

עס האָט נישט געהאָלפֿן קײן זאַך. דער דירעקטאָר געצל בן געצל האָט זײער געװאָלט זײַן שװעסטער פֿאַר אַן אַקטריסע, און ער האָט געמוזט אַרײַננעמען זי מיט איר ברודער דעם ציגאַרעטן־טרעגער, און ער האָט זיך געקױפֿט מיט זײ, װי מע זאָגט, ליכע נא מפֿטיר. מילא הענריע־טאַ, אַז זי האָט נישט אַרױסבאַװיזן אַזױ גיך קײן באַזונדערע פֿעיִקײטן צו דער בינע, און קײן אױסגעשפּילטע שטימע האָט זי נאָך אױך נישט געהאַט, ― האָט זי כאָטש „אַ פּרעכטיקע טאַליע מיט אַ מאַיעסטעטישער פֿיגור“. אָבער װאָס טוט מען מיט אַזאַ שטיק האָלץ, װי אָט דער ציגאַרניק? װאָלט ער כאָטש װעלן זײַן אַ גולם, אַ סטאַטיסט אין טעאַטער, איז נעמט אים דער קאַדעק. װעט ער קאָסטן דאָרטן די צען גילדן אַ װאָך צוליב דער שװעסטער. ציט עס אים אָבער דװקא צום עמוד, דװקא אױף דער בינע און דװקא אין די בעסטע, סאַמע טראַגישע ראָלעס. נאָר װאָס טוט מען נישט צוליב פּרנסה? געצל בן געצלס געשעפֿטן זײַנען די לעצטע צײַט אין דער ערד. דער עולם גײט נישט אין טעאַטער, כאָטש שלעפּ אים מיט געװאַלד. און װיבאַלד אַזאַ אַקטריסע, װי הענריעטאַ שװאַלב, מיט אַזאַ „פּרעכטיקע טאַליע און אַזאַ מאַיעסטעטישער פֿיגור“ װעט נישט פֿאַרריכטן דאָס געשעפֿט, איז אַ סימן, אַז ס'איז נישטאָ קײן גאָט אױף דער װעלט…

אַזױ האָט געזאָגט געצל בן געצל און האָט געלאָזט אָפּדרוקן אַנאָנסן, „אַז אינגיכן קומט צו פֿאָרן צו אים אַ באַרימטע זינגערין פֿון בוענאָס אײַרעס, װאָס האָט מיט איר פֿיגור באַצױבערט די גאַנצע װעלט“… דער נאָמען הענריעטאַ שװאַלב האָט אים נאָך נישט געפּאַסט אַרױסצושטעלן איבערן ברודער שװאַלב װאָס איז ערשט נעכטן אַרומגעגאַנגען מיט אַ קעסטל ציגאַרן. און די שטאָט „בוענאָס־אײַרעס“ האָט געצל צוגעטראַכט נאָר דערפֿאַר, װײַל קײן װײַטערס דערפֿון איז שױן נישטאָ.

אין דער זעלבער צײַט האָט מען גענומען מאַכן הענריעטען פֿאַר אַן אַקטריסע און פֿאַר אַ זינגערין, אײַנשטודירן ראָלעס, איבערזינגען אַ פּאָר סקאַרבאָװע לידער, אױסגעלערנט עטלעכע צװײדײַטיקע קופּלעטן, ― און דער עיקר האָט מען זי אױסגעלערנט דעם שׂכל אָנטאָן זיך אַזױ, ס'זאָל זײַן יאָ אָנגעטאָן און נישט אָנגעטאָן, יאָ נאַקעט און נישט נאַקעט… און אַז מע האָט זי אַרױסגעלאָזט אױף דער סצענע, האָט זי געמאַכט אַזאַ פֿו־ראָר, אַז מע האָט צו איר פֿון דער גאַליאָרקע געשריגן: „שװעלבעלע!“ און „פֿײגעלע!“ און „קעצעלע!“ און „קאָטיקל!“ און נאָך אַזעלכע לאַסקאַװע נעמען… דער דירעקטאָר געצל האָט געקליבן נחת, געװען ברײטער װי לענגער.

דערפֿאַר אָבער האָט ער פֿון איר ברודער חײם־איציק שװאַלב געהאַט אָפּגעשניטענע יאָרן. „אַ חילול־השם אַזעלכעס אַרױפֿצולאָזן אַף דער בינע“ ― האָט ער געזאָגט צו דער טרופּע, און אַלע זײַנען געװען מיט אים אײַנפֿאַרשטאַנען.

מיר מוזן אָבער באַמערקן, אַז זײ זײַנען געװען נישט אינגאַנצן גערעכט. חײם־איציק האָט געהאָרעװעט מיטן בלוטיקן שװײס און האָט זײַן ראָלע געקענט אױסװײניק, װי אַ װאַסער. אײַ, זי איז אַרױסגעקומען באַ אים, װי די אַקטיאָרן זאָגן, „צעקנײטשט װי באַ אַ קאַלב פֿונעם מױל“, ― איז באַ אים אַזאַ אַן אױסשפּראַך, װאָס איז ער שולדיק? הײַנט טשעפּען זײ זיך צו אים, װי אַזױ ער שטײט און װי אַזױ ער גײט. װאָס איז ער שולדיק, איך בעט אײַך זײער, אַז ס'איז באַ אים אַזאַ גאַנג פֿון געבױרן? דערפֿאַר אָבער פֿילט ער זיך שטאַרק אין די סאַמע שטאַרקע טראַגישע ראָלעס. אַז עס קומט אים אױס צו שפּילן אַ רשע, אַ טיראַן, אָדער אַזױ אַ באַנדיט, איז ער געפֿערלעך. די גזלנישע אױגן גיסן זיך אים אָן מיט בלוט, װי באַ אַן אמתן פֿעלד־גזלן, און דאָס רױטע פּנים, װאָס זעט אױס באַ אים תּמיד, װי באַ אַ „װאַגאַבונד“, װערט שרעקלעך. נישט אומזיסט פֿלעגט ער האָבן אַזאַ דערפֿאָלג אין דער ראָלע פֿון המנען, בעת ער האָט נאָך געשפּילט, נישט הײַנט געדאַכט, מיט די פּורים־שפּילערס.

קאַפּיטל אײן און פֿופֿציק

אַ סך בעלנים אױף דער פּרימאַדאָנע

צו אַלצדינג דאַרף מען האָבן גליק. חײם־איציק שװאַלב איז, כ'לעבן, גאָר נישט אַזאַ שלעכטער טראַגיק. פֿאַראַן אױף דער װעלט אַ סך ― אַ סך ערגערע פֿון אים. פֿאַראַן קאָמיקער אַזעלכע, װאָס מײנען, אַז זײ זײַנען גאַנץ גוטע טראַגיקער, און טראַגיקער, װאָס מײנען, אַז זײ זײַנען אױסגעצײכנטע קאָמיקער ― און פֿונדעסטװעגן גאָרנישט, עס גײט אַ גאַנג. „הערט איר, אָן מזל זאָל מען גאָרנישט געבױרן װערן“. אַזױ זאָגט חײם־איציק אַלײן. ער װײס, אַז זײַנע קאָלעגן די אַקטיאָרן זײַנען אים דם־שׂונאים. זײ זאָלן אים קאָנען דערטרינקען אין אַ לעפֿל װאַסער. זײ לאַכן פֿון אים, רופֿן אים „יאָלד“, און „דראָנג“, און „הלאַמידניק“, און „קלעצל“ און נאָך אַזעלכע גלעצנדיקע צונעמענישן. נישטאָ אײנער, װאָס זאָל אים ליב האָבן. נאָר מער פֿון אַלע האָט אים פֿײַנט דער דירעקטאָר פֿון לעמבערגער ייִדישן טעאַטער.

אײנמאָל האָט זיך דער דירעקטאָר געצל בן געצל אַרױסגעכאַפּט מיט אַ װאָרט פֿאַר חײם־איציקן אין די אױגן:

― מערקװירדיק! דאַכט זיך װאָס? אײגענע שװעסטער און ברודער. אײן מאַמע האָט זײ געהאַט. און פֿונדעסטװעגן הענריעטען האָב איך ליב דאָס חיות, און אים, אָט דעם װאַגאַבונד, קאָן איך נישט אָנקוקן!…

חײם־איציק שװאַלב האָט מער נישט באַדאַרפֿט. ער װײס שױן לאַנג, אַז דער דירעקטאָר, װי די אַלע איבעריקע אַקטיאָרן, האַלטן פֿון זײַן שװעסטער אַ סך מער װי פֿון אים, און טאַקע מהאי טעמא קוקט ער מיט זיבן אױגן, גיט אַכטונג, אַז הענריעטאַ זאָל זיך אױפֿפֿירן אָנשטענדיק, װי אַ לײַטיש קינד. דאָס האָט געהײסן, אַז פֿאַרן פּובליקום מעג זי אַרױסטרעטן אַפֿילו אַ נאַקעטע. אױף דער בינע מעג זי טאַנצן און שפּרינגען און ברעכן זיך משוגענערװײַז, און װײַטער ― אַזאַס! דערױף איז ער אַ ברודער. און אַ געטרײַער ברודער, „שױן צו אַ געטרײַער“… דאָס האָבן געװוּסט אַלע. און װער עס האָט נישט געװוּסט, האָט ער אים געגעבן צו װיסן אַזױ, אַז יענער זאָל פֿאַרזאָגן אַ צענטן. ,,אַ יד באַ אָט דעם דאָזיקן בײנברעכער, זי מעג אים אָפּדאַרן הײַנטיקן טאָג!“…

אָט אַזױ האָבן געשמועסט חבֿרה אַקטיאָרן, און עס האָט זײ נישט אָפּגעהאַלטן פֿונדעסטװעגן, אַז אַלע, פֿונעם לעצטן אַקטיאָר ביזן דירעקטאָר געצל בן געצל, זאָלן זיך צושמײכלען צו דעך פּרימאַדאָנע הענריע־טאַ שװאַלב.

יאָ. הענריעטאַ שװאַלב איז שױן פּרימאַדאָנע. די פֿריִערדיקע פּרימאַדאָנע האָט איר נעבעך געמוזט מיט בזיון און מיט האַרצװײטיק אָפּטרעטן איר פּלאַץ נאָר דערפֿאַר, װײַל הענריעטאַ שװאַלב איז שענער פֿון איר, כאָטש זינגען זינגט יענע פֿיל בעסער און שפּילן שפּילט זי אױך בעסער, גאָר אָן אַן ערך. נאָר װאָס זאָל מען טאָן? אַ שײן פּנים שפּילט הײַנט אומעטום, אַפֿילו אין פּאַריז, זאָגט מען, די גרעסטע ראָלע. אַזאַ װעלט געװאָרן. נישט צו מאַכן.

נאָר װי די מעשׂה איז, אונדזער יענטל, אָדער הענריעטאַ שװאַלב איז שױן פּרימאַדאָנע פֿון ייִדישן טעאַטער אין לעמבערג. און ס'איז גאָר נישט צו דערקענען די אַמאָליקע יענטל. איר מעגט זיך, נישקשה, פֿאַרגינען אָנקוקן, װאָס פֿאַר אַ הוט זי טראָגט. אַן עכטע פּאַנאַמע מיט שטרױס־פֿעדערן. נישט קײן אימיטירטע, חלילה, נאָר טאַקע אמתע. און האַלטן האַלט זי זיך װי אַן עכטע פּרינצעסין. אַף אירע בענעפֿיסן באַקומט זי שױן נישט קײן מאַראַנצן, װי אין די ערשטע צײַטן, ― נײן. נאָר טאַקע מתּנות ממש, געשאַנקען, װאָס האָבן דעם װערט צװאַנציק גילדן, און פֿינף און צװאַנציק גילדן, און פֿאַרװאָס נישט אַלע דרײַסיק? אַ סבֿרה, אַז הענריעטאַ האַלט שױן נאָך אַ דינסטמײדל, װאָס באַדינט זי און טראָגט איר נאָך די גאַרדעראָב אין טעאַטער אַרײַן.

אמת, אַז קײנער זעט נישט, שטעלט זיך הענריעטאַ אַװעק אינאײנעם מיטן דינסטמײדל און װאַשט איבער און פּרעסט אױס דאָס גאַנצע גרעט.

אמת, עס האָט זיך געמאַכט אַ מעשׂה, באַ הענריעטען איז פֿאַרפֿאַלן געװאָרן אַ קעלנערל מיט אַ שעמיזעטקע, װאָס האָבן געהאַט בײדע דעם װערט נישט מער װי אָנדערהאַלבן קרױן. האָט אונדזער פּרימאַדאָנע געמאַכט אַ געװאַלד אױפֿן דינסטמײדל, אַז זי באַגנבֿעט זי, און ס'איז אַרױס דערפֿון אַ סקאַנדאַל. די בײדע האָבן נישט געלײגט קײן כּבֿוד אײנס אױף דאָס אַנדערע: הענריעטאַ האָט אױסגעװאָרפֿן דעם דינסטמײדל, אַז זי איז אַ צו נאָענטע מחותּנתטע מיט איר ברודער שװאַלב. האָט דאָס דעם דינסטמײדל שטאַרק פֿאַרדראָסן און זי האָט אױסגעװאָרפֿן הענריעטען נאָך ערגערע זאַכן ― עס איז שיִער נישט דערגאַנגען צו פּעטש. אַ גליק, װאָס ס′איז אָנגעקומען דער ברודער און עס האָט זיך אױסגעלאָזט, אַז דאָס פֿאַרפֿאַלענע קעלנערל מיטן שעמיזעטל זײַנען גאָר באַ אים, באַ שװאַלבן, צװישן איבערגעשריבענע ראָלעס און צװישן די נאָטן. װי קומען זײ אַהין? װײסט זײ דער שװאַרצער יאָר!

האָט זיך דאָס דינסטמײדל צעװײנט. האָט זיך שװאַלב גענומען נאָכפֿרעגן, װאָס האָט זי זיך פּלוצעם, אין מיטן דרינען צעיאַכמערט? האָט אים דאָס דינסטמײדל דערצײלט, װאָס די שװעסטער זײַנע זאָגט אױף אים… האָט זיך אין אונדזער שװאַלבן אױפֿגעכאַפּט דער אַמאָליקער חײם־איציק און ער האָט…

נײן! מיר גײען פֿאַרבײַ די דאָזיקע סצענע מיט אַ שטילשװײַגעניש. װעמען גײט דאָס אָן, װי אַזױ אַרטיסטן לעבן צװישן זיך?

קאַפּיטל צװײ און פֿופֿציק

הינטער־די־קוליסן־פּאָליטיק

„אַז מע דאַרף דעם גנבֿ, נעמט מען אים פֿון דער תּליה“.

דאָס דאָזיקע שפּריכװאָרט האָט אױסגענוצט דער באַרימטער דירעקטאָר פֿונעם לעמבערגער טעאַטער, געצל בן געצל. ער האָט אַרױסגערופֿן צו זיך דעם „װאַגאַבונד“, דער פּרימאַדאָנעס ברודער איזאַק שװאַלב (ער הײסט שױן מער נישט חײם־איציק), און האָט זיך מיט אים פֿאַרשלאָסן באַ זיך אין צימער און געהאַט מיט אים אַ לאַנגן אינטימען געשפּרעך אונטער פֿיר אױגן.

שװאַלב האָט יענעם טאָג עפּעס זײער שטאַרק אָפּגעלױבט פֿאַר דער שװעסטער דעם יונגן אַרטיסט פֿון בוקאַרעשט. ער האָט איר גענומען אײַנרעדן, אַז זי זאָל זען זיך האַלטן װאָס נענטער און װאָס פֿרײַנטלעכער צו אָט דעם ראַפֿאַלעסקאָ, כאָטש אַפֿילו ער איז נאָך גאָר אַ יונגער שנעק.

― דו פֿאַרשטײסט, הענריעטאַ? מע דאַרף אים פֿאַרדרײען דעם קאָפּ, אָט דעם שנעק, ער זאָל קאָנען מכּות פֿון דאַנען אַװעקפֿאָרן ― װעט דאָס זײַן גוט פֿאַר אונדז אַלעמען… װאָס איז די גוטסקײט ― זאָלסטו מיך נישט פֿרעגן. שפּעטער װעסטו אַרױסזען… און דאָס איבעריקע דאַרפֿסטו אַלײן פֿאַרשטײן, אױב דו האָסט אַ קלעפּקע אין קאָפּ…

שװאַלבס תּורה איז אָבער געװען אומזיסט: אונדזער פּרימאַדאָנע האָט נאָך פֿריִער גענומען זיך צו אָט דעם דאָזיקן בחור מיט די אומשולדיקע פֿאַרטראַכטע אױגן און מיט די שײנע בלאָנדע האָר, נישט װײַל זי איז געװען אַנטציקט פֿון זײַן שפּילן, נאָר פּשוט, אױס פֿאַרדראָס. הענריעטען, װאָס איז געװױנט, אַז אַלע זאָלן זײַן נאָך איר די כּפּרה, האָט פֿאַרדראָסן, װאָס דער בחור האַלט זיך פֿון איר פֿונדערװײַטן, גלײַך װי ער באַמערקט גאָרנישט. האָט זי אָנגעװענדט אַלע מיטלען, װעלכע עס פֿאַרמאָגט יעדע שײנהײט אױף צו פֿאַרכּישופֿן דעם, װאָס זי װיל פֿאַרכּישופֿן… זי האָט זיך געדרײט אַרום אים, געהאַלטן אין אײן זינגען און אין אײן טאַנצן. זי האָט אים געמאַכט אײגעלעך און חנדלעך און פּיסקלעך. צי מע דאַרף, צי מע דאַרף נישט ― זי האָט געהאַלטן אין אײן לאַכן, בכדי צו באַװײַזן אים, װאָסערע קלײנע װײַסע צײנדלעך זי האָט. װי אַ בין אַרום האָניק, װי אַ פֿליג אַרום ליכט, װי אַ פֿלעדערמױז אין אַ װאַרעמען זומער־אָװנט, האָט זי געזשומעט און געשעמערירט אים אין די אױגן. ס'איז אָבער אַלצדינג געװען אַרױסגעװאָרפֿן. אומזיסט, אומזיסט! עס האָט זיך װי איבערגעחזרט די אַלטע־אַלטע געשיכטע פֿון פּוטיפֿרע מיט יוספֿן, נאָר נישט אַזױ אײנפֿאַך, װי עס װערט דערצײלט אין חומש, װײַל הענריעטאַ שװאַלב איז דאָך נישט געװען פּוטיפֿרע, און ראַפֿאַלעסקאָ איז נישט געװען יוסף הצדיק…

אַלע אױסער אײן ראַפֿאַלעסקאָ, זײַנען געװען פֿאַראינטערעסירט, אַז צװישן אָט דעם פּאָרל זאָל זיך פֿאַרבונדן אַ שטיקל ראָמאַן, און יעדער האָט דערבײַ געהאַט אַ באַזונדער מײן:

דער דירעקטאָר געצל בן געצל, װי מיר װײסן דאָס שױן פֿאַר קלאָר, האָט געהאַט דערבײַ נאָר אײן מײן: ער האָט געװאָלט דורך דער פּרימאַדאָנע אַריבערנאַרן צו זיך אין טעאַטער „דעם בחור פֿון בוקאַרעשט“, װײַל דאָס איז אַ סגולה צו דער קאַסע…

די פּרימאַדאָנע הענריעטאַ אַלײן האָט זיך צו דער אַרבעט גענומען, מע קאָן זאָגן, מער צוליב ספּאָרט, באַװײַזן, װאָס אַ שײנע פּרימאַדאָנע קאָן. „סטײַטש־סטײַטש! נאָך איר נעמען אײַן אַ מיתה־משונה אַזױפֿיל יאָלדן, זאָל זי נישט קענען בײַקומען אַזאַ שנעק!? עס קומט אױס, הײסט עס, אַז נישט זי, נישט אירע שײנע אױגן, נישט אירע זײַדענע ברעמען, נישט אירע זעלטענע האָר, נישט איר טאַליע, נישט איר פֿיגור, נישט איר הוט, נישט אירע פֿעדערן, גאָרנישט, גאָרנישט האָבן קײן װערט אױף אַזױפֿיל? ― װיבאַלד אַזױ, איז דאָך שױן עק װעלט!“… האָט זי זיך גענומען צו איר אַרבעט מיט נאָך מער פֿרישקײט.

איר ברודער שװאַלב האָט געהאַט דערבײַ זײַן אַרױסקוק: אים איז גלאַט געפֿעלן אָט דער שידוך. שױן צײַט, אַז אַרום זײַן שװעסטער זאָלן אױפֿהערן אַרומטאַנצן אָט די אַלע יאָלדן און ער זאָל אױפֿהערן זײַן אַ שטענדיקער שומר־חינם און אַ בײנברעכער… שױן צײַט, אַז הענריעטאַ זאָל מאַכן אַן אָנשטענדיקע פּאַרטיע, װאָרעם אַזאַ ,, ד ו ר ב אַ ט ש“ מיט אַ שײן פּנימל, װי זײַן שװעסטער איז, קאָן אַקוראַט אַרײַנפֿאַלן דער רוח װײס אין װאָסערע הענט. דעריבער האָט זיך שװאַלב שטאַרק צוגעקלעפּט קודם צום דירעקטאָר האָלצמאַן, זיך אײַנגעקױפֿט צו אים אַ ביסל דורך חניפֿה און אַ ביסל דורך אַן אומזיסטן װאַרעמעס ― און מען איז געװאָרן נפֿש אַחת.

האָלצמאַן, װאָס איז אַזױ קלוג, װי זײ אַלע אינאײנעם גענומען, און אפֿשר נאָך קליגער, האָט גאַנץ גוט געזען, װאָס דאָ טוט זיך, און האָט געלאַכט פֿון דער גאַנצער אינטריגע. אַ סבֿרה, אַז דער האָט געהאַט אַ װײַטערן קוק פֿון זײ אַלעמען. ער האָט געװאָלט „אַריבערכמאַליען“ צו זיך די דאָזיקע שײנע פּרימאַדאָנע מיט איר ברודער שװאַלב מיט נאָך אַ פּאָר „משוררים“ פֿון געצל בן געצלס טעאַטער. פֿאַרװאָס נישט? פֿאַרװאָס זאָל ער נישט בלײַבן, אָט דער „יאָקל בן פֿלעקל“, באַ זײַנע באַהעלפֿערס?… און אַגבֿ האָט אונדזער האָלצמאַן ― לאָמיר שױן אױסזאָגן דעם גאַנצן אמת ― געהאַט אַ שטיקל אַרױסקוק אױף הענריעטען אַלײן ― טאָמער װעט זי זיך צוגעװױנען צו אים צו האָלצמאַן הײסט עס, און מיט דער צײַט ― אַ קשיא אױף אַ מעשׂה?… ער װעט דאָך אײביק קײן בחור נישט פֿאַרבלײַבן… אײַ, טאָמער איז זי איצט אַ ביסל קילבלעך, איז דאָ אַן עצה: „אַ בענעפֿיסל, אַ מתּנהלע, און נאָכאַמאָל אַ בענעפֿיסל, און װידעראַמאָל אַ מתּנהלע, דער עיקר, ס'זאָל נאָר זײַן פֿאַרװאָס ― אַ רוח אין געלטס טאַטן אַרײַן!“…

אַזױ האָט זיך געטראַכט אונדזער דירעקטאָר האָלצמאַן און איז געװען העכסט צופֿרידן, װאָס די דאָזיקע יפֿהפֿיה מאַכט חנדלעך צו זײַן ראַ־פֿאַלעסקאָ. ער האָט נאָר גאָרנישט געקאָנט פֿאַרשטײן אײן זאַך: פֿאַרװאָס אַנטלױפֿט ער, אָט דער נאַרישער „יאַט“, פֿון דער פּרימאַדאָנע הענריעטאַ שװאַלב?… און װאָס איז דאָס בכלל מיט אים געװאָרן אָט דאָ, אין דעם לעמבערג, װאָס ער איז אַזױ פֿאַרטיפֿט אין זיך און זעט אױס עפּעס װי פֿאַרזאָרגט מער װי אַלעמאָל?… קאַפּיטל דרײַ און פֿופֿציק

ברײַנדעלע קאָזאַק

דעם ערשטן אַפֿדערנאַכט, אַז האָלצמאַן איז געקומען מיט זײַן טרופּע שפּילן די ערשטע גאַסטראָלן אין לעמבערג באַ געצל בן געצל אין טעאַטער, האָט ער דערזען הינטער די קוליסן אַ קענטלעכע פֿיגור פֿון נידעריקן װוּקס. און אַזױ װי די קוליסן פֿון לעמבערגער ייִדישן טעאַטער זײַנען נאָך עד היום, זאָגט מען, נישט באַלײַכט מיט עלעקטרע (אַחוץ אײן רױכיק לעמפּל, װאָס טשאַדעט מיט סכּנת־נפֿשות), האָט ער נישט אַזױ גיך געקאָנט טרעפֿן, װער דאָס איז. אַ מינוט האָט זיך אים געדאַכט, אַז ער קען זי. אַ מינוט האָט ער געמײנט, אַז עס װײַזט זיך אים אױס. נאָר די קענטלעכע פֿיגור איז צוגעגאַנגען צו אים אַ ביסל נענטער, האָט געעפֿנט אַ גרױס מױל אױף צו לאַכן. אַ סימן, אַז זי האָט אים אױך דערקענט. איז ער צוגעגאַנגען צו איר נאָך נענטער, זיך גוט אײַנגעקוקט און אָפּגעשפּרונגען צוריק:

ברײַנדעלע קאָזאַק?!…

האָצמאַך?!…

― ש־ש־ש… לאָז קײנער נישט װיסן, אַז מיר זײַנען באַקאַנט… װײ איז מיר, װאָס איז מיט אײַך? איר זענט דאָך מיר געװאָרן ברײטער װי לענגער! איר דינט אָט דאָ, באַ אָט דעם יאָקל בן פֿלעקל? שױן לאַנג? און װוּ איז ערגעץ אונדזער שטשופּאַק? און דער ממזר שלום־מאיר מוראַװ־טשיק? אַ כאָליערע זאָל קומען אױף זײ בײדע אין אײן טאָג!…

― אָמן! ― האָט אים די פֿיגור, װאָס הײסט ברײַנדעלע קאָזאַק, אַ זאָג געטאָן מיט אַ געלעכטער. און װײַל דאָס גלעקל האָט געקלונגען, און חבֿרה אַרטיסטן האָבן זיך געקליבן און דער רעזשיסער האָט געטריבן האַלדז און נאַקן, אַז ס'איז שױן צײַט אױפֿהײבן די פֿאָרהאַנג, װאָרעם דאָס פּובליקום װעט צעטראָגן דאָס טעאַטער, האָבן די דאָזיקע צװײ זיך געמוזט צעשײדן ביז נאָכן ערשטן אַקט, און אָפּגערעדט האָט מען צװישן זיך, אַז קײן פֿױגל טאָר נישט װיסן, אױב זײ האָבן זיך װען עס איז געקענט…

און האָלצמאַן איז אַװעק צו זײַן יונגן פֿרײַנט ראַפֿאַלעסקאָ אין דער גאַרדעראָבע אַרײַן און האָט אים אײַנגערױמט אַ סוד אױפֿן אױער, אַז ער האָט זיך נאָר װאָס באַגעגנט אָט דאָ מיט שטשופּאַקס אַן אַקטריסע, מאַדאַם טשערניאַק, אָדער ברײַנדעלע קאָזאַק, װאָס האָט געשפּילט אַמאָל מיט אים אינאײנעם. ער דאַרף זי געדענקען פֿון האָלענעשטי. אַ נידעריטשקע און אַ גראָבינקע… און ער האָט אָנגעזאָגט ראַפֿאַלעסלאָן עטלעכע מאָל, אַז ער װעט זיך באַגעגענען מיט איר דאָ הינטער די קוליסן, זאָל ער זיך מאַכן, גלײַך װי ער זעט זי דאָס ערשטע מאָל.

אין דער גאַרדעראָבע, װוּ דער יונגער גאַסטראָלער האָט זיך איבערגעטאָן, איז אױך געװען נישט ליכטיקער, װי הינטער די קוליסן. און דערצו האָט ראַפֿאַלעסקאָ געהאַלטן אין מיטן גרימירן זיך קעגן אַ פֿאַררױכערטן אָנגעשפּאָלטענעם שפּיגל. דעריבער איז גאָר קײן װוּנדער נישט, װאָס האָלצמאנס אױג האָט נישט געקאָנט באַמערקן, װי זײַן יונגער פֿרײַנט האָט זיך אינגאַנצן איבערגעביטן. אַ מינוט האָט ער גאָר נישט געקאָנט רײדן. עס האָט אים פֿאַרכאַפּט דער אָטעם. דערנאָך האָט ער כּלומרשט קאַלט אַ פֿרעג געגעבן באַ האָלצמאַנען און נישט אױפֿגעהערט זיך צו גרימירן אַקעגן דעם אָנגעשפּאָלטענעם שפּיגל:

― װי אַזױ, זאָגסטו, האָט מען זי גערופֿן?

― ברײַנדעלע קאָזאַק.

― ברײַנדעלע קאָזאַק? המ… איך געדענק נישט אַזעלכע… װעסט מיר מסתּמא מיט איר באַקאַנט מאַכן… װי געפֿעלט דיר מײַן הײַנטיקער גרים?

― דער גרים איז אױסגעצײכנט גוט… באַלד נאָכן ערשטן אַקט װעט מען דיר באַקענען מיט אַלע אַרטיסטן און מסתּמא מיט איר אױך. זאָלסטו זיך מאַכן, גלײַך װי דו זעסט זי צום ערשטן מאָל. דו פֿאַרשטײסט? װאָרעם צו װאָס טױג עס אונדז, מע זאָל דאָ װיסן, װער און װאָס און װען?… דו פֿאַרשטײסט, צי נײן?

ער פֿאַרשטײט. פֿאַרװאָס זאָל ער נישט פֿאַרשטײן? װי האַלט דער זײגער? שױן צײַט? װעמענס אױפֿטריט? זײַנער? אײנס־צװײ־דרײַ!

― מיטן רעכטן פֿוס! ― זאָגט אים האָלצמאַן און מאַכט אים צורעכט דעם פּאַרוק.

ראַפֿאַלעסקאָ האָט יענעם אַפֿדערנאַכט געשפּילט שלעכט. ערגער װי װען עס איז פֿריִער. דאָס הײסט, פֿאַרן עולם האָט ער געשפּילט גוט, אױסגעצײכנט, פּראַכטפֿול. דערױף האָבן עדות געזאָגט די רױשנדיקע אַפּלאָדיסמענטן מיט די בראַװאָס פֿונעם פּובליקום, מיט די אומגעהײַערע אָװאַציעס, װאָס מע האָט געמאַכט דעם גאַסט פֿון בוקאַרעשט. ראַפֿאַלעס־קאָ אַלײן אָבער האָט געװוּסט בעסער פֿון אַלעמען, אַז ער האָט הײַנט געשפּילט, װי אַ שוסטער. מע דאַרף אים אָפּהאַקן הענט און פֿיס און אָפּגעבן פֿאַר אַ סאָלדאַט. אַ סך װערטער האָט ער דורכגעלאָזט. אַ סך װערטער האָט ער צוגעזעצט. דעם סופֿלער האָט ער נישט געהערט. שטאַרק, שטאַרק געפֿאַלשעװעט. קױם, מיט גרױסע צרות, אָפּגעקלאַפּט דעם ערשטן אַקט. קױם־קױם אַרױסגעריסן זיך פֿונעם פּובליקום, װאָס איז טאַקע נאָר װי אױף צולהכעיס משוגע געװאָרן און װיל גאָרנישט אױפֿהערן צו שרײַען: „ראַ―פֿאַ―לעס―קאָ! ראַ―פֿאַ―לעס―קאָ!“… ער טוט זיך אַ װאָרף צום אָנגעשפּאָלטענעם שפּיגל. די אױגן ברענען אים. און דאָס גאַנצע לײַב, פֿילט ער, גליט אים. אין דער גאַרדעראָב איז מוראדיק ענג, אַ שפּילקע נישט דורכצוּװאַרפֿן. די גאַנצע טרופּע פֿון געצל בן געצלס טעאַטער האָט זיך אַהער צונױפֿגעקליבן. זײ גראַטולירן דעם גאַסט. װער מיט פֿאַרבאָרגענער קנאה, און װער מיט אַן אמת. מע שטעלט אים זײ פֿאָר אײנס נאָך דאָס אַנדערע. און עס דאַכט זיך אים אױס נאָך זײערע פּנימער, אַז ער זעט פֿאַר זיך נישט קײן מענטשן, נאָר חיות און עופֿות. אײנער כאַפּט שטאַרק דעם אָנבליק פֿון אַ ציג. דער אַנדערער זעט אױס װי אַ האָן. אױף אײנער װאָלט ער שװערן, אַז ס'איז אַ קאַץ. גרינע קאַצענע אױגן און באַלעקט זיך, װי אַ קאַץ…

ראַפֿאַלעסקאָ האָט באַלד דערקענט ברײַנדעלע קאָזאַק. און ברײַנדע־לע קאָזאַק האָט אים אױך דערקענט, כאָטש ער איז אױסגעװאַקסן און כאָטש ער איז גרימירט. זי האָט אים געזען װיפֿל מאָל מיט האָצמאַכן דעמאָלט אין דער סטאָדאָלע, אַז זײ האָבן געשפּילט מיט שטשופּאַקן אין האָלענעשטי. „זאָל דאָס טאַקע זײַן ער?… אַ־אַ־אַ!??“ װי אַ בליץ פֿליט איר דורך אַ געדאַנק אין קאָפּ און װי אַ בליץ װערט באַלײַכט פֿאַר איר אין אײן רגע אַ גאַנצע רײ פֿון קאָמבינאַציעס, װאָס זײַנען דאָ נאָר װאָס באַ איר געבױרן געװאָרן. אינעם טומל רופֿט זי אָפּ האָלצמאַנען אױף אַ זײַט:

― אָט דאָס איז דײַן ראַפֿאַלעסקאָ פֿון בוקאַרעשט, כאַ־כאַ? דאָס איז דאָך גאָר דעם באַלעבאָס „יאַט“ פֿון האָלענעשטי…

― ש־ש־ש… ― מאַכט צו איר האָלצמאַן און טרעט איר אָן אױפֿן פֿוס, קײן װאָרט נישט מער!… לאָמיר בעסער רײדן פֿון עפּעס אַנדערש.

― פֿון װאָס, למשל? ― מאַכט זי צו אים און קוקט אים אין די שאַרפֿע שפּיציקע אױגן אַרײַן און טראַכט זיך: „װאָס פֿון אַ מענטשן קאָן װערן! גײ טרעף, אַז דאָס איז דער האָצמאַך, װאָס האָט אַמאָל געפּוצט די שטיװל באַ שטשופּאַקן און געכאַפּט פּעטש, װי אַ יאַטקע־הונט“…

― װוּ זשע איז צו אַלדי שװאַרצע יאָר שטשופּאַק? און שלום־מאיר מוראַװטשיק? און די איבעריקע קלאַפּערס? ― פֿרעגט ער זיך נאָך באַ איר אין אײן אָטעם. און זי װײס נישט, אַף װאָס פֿריִער צו ענטפֿערן, װאָרעם אײדער זי ענטפֿערט אָפּ אים אױף אײנעם, פֿאַרלױף ער מיט זיבעצן אַנדערע נאָכפֿרעגענישן. און אַלצדינג אױף אײן פֿוס. אים קריכט אין קאָפּ שטשופּאַק און שטשופּאַק, און זי װאָלט װעלן װיסן, װאָס איז מיט דעם „יאַט“?… און בײדנס אױגן זײַנען אָנגעװענדט אין אײן אָרט, אַהין, צו ראַפֿאַלעסקאָן… צופֿיל עולם אַרום יאַט, ― טראַכט זיך האָלצמאַן. ― אָפּלאָזן אים אַלײן צװישן אַזױפֿיל װעלף־אַקטיאָרן איז געפֿערלעך“…

און רעדנדיק מיט ברײַנדעלע קאָזאַק, לאָזט ער נישט אַראָפּ קײן אױג פֿון ראַפֿאַלעסקאָן. און כאָטש ס'איז גענוג פֿינצטער, דאָך קוקט ער זיך צו און זעט, װי אַלע שטופּן זיך צום גאַסט, צו דעם „יונגן אַרטיסט פֿון בוקאַרעשט“. יעדן װילט זיך זען אים פֿון דער נאָענט, אים גרײכן די האַנט, הערן פֿון אים אַ װאָרט. נאָר דער גאַסט איז עפּעס נישט אױפֿגעלײגט צו רײדן. ער זוכט עמעצן מיט די אױגן. װעמען? דאָס זוכט ער די קלײנטשיקע, די גראָבינקע, װאָס רופֿט זיך טשערניאַק, אָדער „ברײַנדעלע קאָזאַק“. און ער דערזעט זי שטײן מיט האָלצמאַנען אין אַ װינקעלע און רײדן, און ער װיל צוגײן צו איר, נאָר ער האַלט זיך אײַן. אַ מינוט דאַכט זיך אים אױס ― אָט װאַרפֿט ער אַראָפּ פֿון זיך דעם גרים און לױפֿט צו צו איר: „צי האָט איר נישט געהערט, צי האָט איר נישט געזען אײנע מיטן נאָמען רײזל? איר דאַרפֿט װיסן, װעמען איך מײן; זי איז דעם חזנס מײדל פֿון האָלענעשטי…“ און נישט נאָר שטילערהײט פֿאַר איר אַלײן װעט ער דאָס איר זאָגן, נאָר אױסשרײַען הױך, אױף אַ קול, אַז אַלע זאָלן הערן. ער פֿילט, װי די װערטער שטײען אים אין האַלדז. זײ קיצלען אים, זײ שטיקן אים. און דאָ װימלען אום פֿאַר זײַנע אױגן פּנימער פֿון חיות און פֿון עופֿות, װאָס ער װיל זײ נישט זען, און הערט װערטער, קאָמפּלימענטן, װאָס ער װיל זײ נישט הערן. און צװישן די אַלע שטופּט זיך צו אײנער, עפּעס אַ קלײנטשיקער מיט גאָלדענע ברילן, מיט אַ דרײַעקעכיקן שאַרבן און מיט מאָדנע גרױסע װײַסע צײן, װאָס װאַקסן אײנער אױפֿן אַנדערן. דאָס פּנים לײַכט אים. די אױגן דורך די ברילן גלאַנצן. ער שטופּט זיך מיט אַלע כּוחות דורכן גאַנצן עולם. די אַקטיאָרן מיט די אַקטריסעס דערזען אים פֿונדערװײַטן: „קינדער דער דאָקטאָר לױתן גײט!“… און אַז ער קומט צו נענטער טרעטן זײ אָפּ, מאַכן אים אַ װעג און רופֿן אױס אױף אַ קול:

― יאָלדן! לאָזט דורך דעם דאָקטאָר לעװיוס!…

קאַפּיטל פֿיר און פֿופֿציק

דאָקטאָר לעװיוס ― לױתן

האָלצמאַן, װאָס האָט קײנמאָל אין ערגעץ נישט אַראָפּגעלאָזט קײן אױג פֿונעם „יאַט“, פֿון ראַפֿאַלעסקאָן, האָט די גאַנצע צײַט, װאָס ער האָט גערעדט מיט ברײַנדעלע קאָזאַק, געקוקט אַהין, װוּ דער „יאַט“ געפֿינט זיך. און װיבאַלד ער האָט נאָר באַמערקט פֿונדעדװײַטן, װי עפּעס אײנער אַ זײַטיקער פּאַרשױן האָט זיך זײער ענערגיש געשטופּט און דורכגעשטופּט גלײַך צו ראַפֿאַלעסקאָן, װאַרפֿט ער אַװעק ברײַנדעלע קאָזאַק און װאַקסט שױן אױס צװישן זײ בײדן און קוקט מיט די שאַרפֿע שפּיציקע אױגן אױפֿן זײַטיקן פּאַרשױן: „װעמען דאַרפֿט איר? װאָס דאַרפֿט איר?“…

דער זײַטיקער פּאַרשױן, דערזען דעם עלעגאַנטן דירעקטאָר מיט די באַקן־קאָטלעטלעך, נעמט ער אַרױס אַ װיזיט־קאַרטל: „דאָקטאָר לעװיוס“.

האָלצמאַן װאַרפֿט אַ קוק אױפֿן קאַרטל און באַטראַכט דעם דאָקטאָר יוליוס לעװיוס מיטן דרײַעקעכיקן שאַרבן, מיט די גרױסע װײַסע צײן, װאָס װאַקסן באַ אים אײנער אױפֿן אַנדערן, און טראַכט זיך: „װאָס איז דאָס פֿאַר אַ מין בן־אָדם?“ רופֿט אים אָפּ אײנער פֿון די אַרטיסטן אַף אַ זײַט און רױמט אים אײַן אַ סוד אַפֿן אױער, אַז דאָס איז דער דאָקטאָר לעװיוס, װאָס זײ, די אַקטיאָרן, האָבן אים אַ נאָמען געגעבן „דאָקטאָר לױתן“. ער איז אַ באַרימטער דאָקטאָר, אַ גרױסער געלערנטער, אַ געװיסער מעצענאַט און אַ מוראדיקער ליבהאָבער פֿון ייִדישן טעאַטער, און דערצו נאָך אַ גרױסער עושר פֿון אפֿשר אַ האַלבן מיליאָן…

נישט דער טיטל „דאָקטאָר“, און נישט דאָס צונעמעניש „לױתן“, און נישט דאָס, װאָס ער איז אַ געלערנטער און אַ מעצענאַט און אַ ליבהאָבער פֿון ייִדישן טעאַטער, האָבן אַזױ גענומען אונדזער האָלצמאַנען, װי עס האָט אים גענומען די לעצטע מעלה, אַז דער דאָקטאָר איז דערצו אַ גרױסער עושר פֿון אפֿשר אַ האַלבן מיליאָן. תּיכּף ומיד, װי ער האָט נאָר דערהערט די װערטער „אַן עושר פֿון כּמעט אַ האַלבן מיליאָן“, אַזױ האָט ער זיך געגעבן אַ װאָרף צום דאָקטאָר דעם געלערנטן, דעם מעצענאַט מיטן ליבהאָבער, און האָט אים געמאַכט אַזאַ פֿרײַנטלעכן „בואי בשלום“ מיט אַזאַ ברײטן ברוך־הבא, אַז דער דאָקטאָר אַלײן און אױך אַלעמען, װאָס זײַנען געשטאַנען דערבײַ, איז דאָס אױסגעקומען שױן אַ ביסל צו פּריקרע.

דער דאָקטאָר לעװיוס, אָדער „לױתן“, האָט זיך גאַנץ העפֿלעך געװאָנדן צו האָלצמאַנען אױף דײַטש, באַװיזן בעת־מעשׂה די מאָדנע צײן, װאָס װאַקסן באַ אים אײנער אױפֿן אַנדערן, און אַ פֿרעג געגעבן באַ אים, אױב ער איז דאָס טאַקע דער אימפּרעסאַריאָ פֿון דעם באַרימטן גאַסט־ראָליער?

עס איז מעגלעך, אַז דאָס װאָרט „אימפּרעסאַריאָ“ האָט אונדזער אימפּרעסאַריאָ האָלצמאַן (עס זאָל אים צו קײן חרפּה נישט זײַן) דערהערט ערשט הײַנט אָט דאָ צום ערשטן מאָל אױף זײַן לעבן. האָט ער עס, אַפּנים, נישט רעכט צעקײַט, מחמת ער האָט דערױף געענטפֿערט דעם דאָקטאָר לעװיוס עפּעס בױבעריק. און גערעדט האָט צו אים אונדזער האָלצמאַן אױך מער אױף דײַטש, װי אױף ייִדיש, דאָס הײסט מיט מער פּתחן, װי מיט קונצן. ער האָט אים געזאָגט, אַז ער אַלײן, האָלצמאַן הײסט עס, איז אַ רוסישער, פֿון „ראַסײע“ הײסט עס, נאָר דער „יאַט“, דער בחור הײסט עס, שטאַמט פֿון בוקאַרעשט, דאָס הײסט, נישט פֿון בוקאַרעשט גופֿא, נאָר אָנדערהאַלבן שעה נעבן בוקאַרעשט…

אַרױסגעזען, אַז אױף דײַטש איז אָט דער אימפּרעסאַריאָ אַ ביסל געכאַפּט אין דער עבֿרי, האָט דער דאָקטאָר לעװיוס גענומען רעדן מיט אים אױף ייִדיש. און װאָס נאָך פֿאַר אַ ייִדיש. אַ סך ייִדישע ייִדן װאָלטן זיך װינטשן רעדן אַזאַ ייִדיש, װי דער דאָקטאָר לעװיוס רעדט… איז אָבער דער חסרון פֿון די דײטשישע ייִדן ― באַלד טרעטן זײ אײַך אַרױס מיט זײער דײַטש און דערהרגענען אײַך דעם קאָפּ…

דערהערט, אַז דער דאָקטאָר „לױתן“ רעדט ייִדיש, װי „אַלע מענטשן“, איז דאָך שױן, הײסט עס, די צונג נישט מער אין גלות, האָט זיך אונדזער האָלצטאַן מחיה געװען און האָט זיך צערעדט פֿאַר פֿײַער און פֿאַר װאַסער און דערצײלט גרױסקײט, זיך באַרימט פֿאַרן דאָקטאָר, אַז דאָס האָט ער, האָלצמאַן, געמאַכט אָט דעם „יאַט“ פֿאַר אַ לײַט. װי אַזױ איז דאָס געװען? דאָס איז געװען אין בוקאַרעשט… געשפּילט טעאַטער…. זיך באַקאַנט מיט אַן אָרעמען בעל־מלאָכה… דערזען באַ אים אַ זונדל, אױך אַ בעל־מלאָכה… איז ער אים פֿונעם ערשטן קוק געפֿעלן געװאָרן און האָט געזאָגט צום פֿאָטער, צום בעל־מלאָכה: „אָט דעם יאַט אײַערן מוז איך מאַכן פֿאַר אַן אַרטיסט“… קוקט ער אים אָן דער בעל־מלאָכה: „װאָס הײסט דאָס ― אַן אַרטיסט? װאָס פֿאַר אַ מלאָכה איז דאָס“? כאַ־כאַ!…

און האָלצמאַן צעלאַכט זיך אַזױ אמתדיק און אַזױ געשמאַק, אַז דער דאָקטאָר לעװיוס מײנט ,אַז דאָס איז תּורת לאָקש (אַ דײַטש בלײַבט אַ דײַטש). ער קוקט אים אין מױל אַרײַן און שלינגט איטלעכס װאָרט.

אונדזער האָלצמאַן נעבעך האָט זיך אַזױ פֿאַרהאַקט, אַז ער האָט שױן אָנגעשפּאַרט אַזש באַם קעניג קאַרל פֿון רומעניע… װי אַזױ ער װאָלט דאָ אַרױס פֿונעם קעניג קאַרל ― װײס נאָר אײן גאָט אין הימל. אַ גליק, װאָס אין דער מינוט לױפֿט אָן דער רעזשיסער, אַ פֿאַרשװיצטער, אַ פֿאַרפּינעטער:

― אַלע בײזע װיסטע חלומות! דאָרט צעטראָגט מען דאָס טעאַטער אױף שטיקלעך, און זײ ― גאָרנישט באַלעקן זיך דאָ, װי שבת נאָכן טיש!…

אין האָלצמאַנען האָט מען פּשוט פֿאַרדינט אַ מצװה. ער האָט פֿרײַ אָפּגעעטעמט. אַן עק. פּטור געװאָרן פֿון אַן אומגליק. נאַט אײַך גאָר פּלוצעם אַ קעניג קאַרל פֿון רומעניע! פֿון װאַנען האָט ער זיך גענומען אױף זײַן קאָפּ?… קאַפּיטל פֿינף און פֿופֿציק

װער עס פֿאָרט און װער עס גײט צופֿוס

די ערשטע גאַסטראָל פֿון דער בלאָנדזשענדער טרופּע „האָלצמאַן, שװאַלב עט קאָמפּ.“ האָט זיך געענדיקט אין לעמבערגער ייִדישן טעאַטער מיטן זעלביקן בײַפֿאַל, װי אומעטום. די פֿאָרהאַנג האָט מען שױן װיפֿל מאָל אַרונטערגעלאָזט און אַרױפֿגעצױגן און װידער אַמאָל אַראָפּגעלאָזט, און עס הערן נאָך אַלץ נישט אױף די קולות פֿון פּובליקום: „ראַ―פֿאַ― לעס―קאָ!“ ― די אַקטיאָרן האָבן שױן אַראָפּגעװאָרפֿן די אָנגעקלעפּטע פֿלאַקסענע בערד, טוען זיך שױן איבער, זוכן װער אַ קאָלנער, װער אַ צװײטן קאַמאַש. און בעת מעשׂה אָדער מע זינגט, אָדער מע װאַרפֿט זיך דורך מיט שאַרפֿע װערטלעך. און דאָרטן, אין זאַל, הערט זיך אַלץ: „ראַ―פֿאַ―לעס―קאָ! ראַ―פֿאַ―לעס―קאָ!“

― אױף די צײנ―דע―לעך זאָלט איר שרײַען! ― ציט אױס אײנער אַן אַקטיאָר מיט אַ ראַבעטינע פּנים, װאָס מוטשעט זיך, קאָן נישט אָנטאָן דעם פּידזשאַק, כאָטש גיב אים אַ קרענק. דער אונטערשלאַק פֿונעם צעריסענעם אַרבל דערלאָזט נישט.

― זאָל איך? ― פֿרעגט דער רעזשיסער מיט אַ רױט פֿאַרשװיצט פּנים באַ האָלצמאַנען און האַלט זיך מיט בײדע הענט באַם בלאָק פֿון פֿאָרהאַנג.

― גענוג זײ צו קרענקען פֿאַר זײער כּשרע העלערס! ― זאָגט האָלצמאַן, װאָס האָט פֿײַנט צערעמאָניעס. עס העלפֿט אָבער נישט קײן חכמות. דער גאַסט פֿון בוקאַרעשט מוז נאָכאַמאָל כאָטש באַװײַזן זיך פֿאַרן פּובליקום. און עס ציט זיך אױף די פֿאָרהאַנג צום לעצטן מאָל, און ראַפֿאַ־לעסקאָ באַװײַזט זיך און פֿאַרנײגט זיך, און דאָס פּובליקום פֿונדעסטװעגן ליאַרעמט װידער: „ראַ―פֿאַ―לעס―קאָ! ראַ―פֿאַ―לעס―קאָ!“.

― אַ סוף. מער גײ איך נישט אַרױס! ― זאָגט ראַפֿאַלעסקאָ, װי אַ קאַפּריזנע קינד, און װאַרפֿט אַראָפּ פֿון זיך דעם פּאַרוק, קלעפּט אָפּ די װאָנצעלעך און רײַבט אײַן דאָס פּנים, װאָס איז באַברעמט מיט שײנע בלאָנדע צעװאָרפֿענע האָר איבערן מאַרמאָר־װײַסן האַלדז. די אַרטיסטן באַטראַכטן אים פֿון דער נאָענט מיט נײַגעריקע זשעדנע אױגן און זײַנען אים מקנא אױף אַלץ: אױף זײַן אױסערגעװײנלעכן דערפֿאָלג, װאָס ער האָט, און אױף זײַן רויִק האַלטן זיך, און אױף די רױשנדיקע און איבערראַשנדיקע אַפּלאָדיסמענטן פֿונעם פּובליקום, װאָס איז משוגע געװאָרן. און אױף זײַן יונג שײן פֿריש גלאַט פּנים זײַנען זײ אים מקנא, און אױף זײַנע שײנע בלאָנדע צעװאָרפֿענע האָר, און אױף זײַן מאַרמאָר־װײַסן האַלדז… זײ זײַנען אים מקנא און פֿאַרשטײען נישט מיט װאָס, אײגנטלעך, האָט זיך דאָ אַזױ אױסגעצײכנט אָט דער דאָזיקער יונגער אַקטיאָר? און װאָס איז דאָ אַזױ דער געװאַלד ― „ראַפֿאַלעסקאָ!“ „ראַפֿאַלעסקאָ!“? פֿריִער, אײדער דער גאַסט פֿון בוקאַרעשט איז אױפֿגעטראָטן אױף דער בינע, האָבן זײ דערװאַרט פֿון אים ― זײ װײסן אַלײן נישט װאָס. זײ האָבן געמײנט, זײ װעלן דאָ דערהערן גאָט װײס װאָס פֿאַר אַ לײבנשטי־מע. זײ האָבן געמײנט, זײ װעלן דערזען אַ שפּילן, אַז די װענט װעלן ציטערן. און אַ לשון, און װערטער, נישט קײן געװײנלעכע װערטער װעלן זײ פֿון אים דערהערן. צום סוף ― װער? װאָס? װעמען? עס הײבט זיך גאָרנישט אָן! ער טרעט אױף װי אַ מענטש, שטײט װי אַ מענטש, און זיצט און גײט און האַלט זיך אױף דער בינע רויִק, געלאַסן און פּראָסט, פּראָסט, װי אַ פּראָסטער געװײנלעכער מענטש. כאַ־כאַ ― אָט דאָס הײסט געשפּילט? ער רעדט דאָך גאָר אַפֿילו נישט װי אַן אַקטיאָר, נאָר װי אַ פּראָסטער געװײנלעכער מענטש! װאָס קװעלט דאָ אַזױ דער עולם, צו אַלדי שװאַרצע יאָר? װאָס לײגן זײ אײַן די װעלט, אָט די יאָלדן? שאָף! בהמות! אײזלען!…

אַלצדינג אַף דער װעלט מוז האָבן אַ סוף. אַפֿילו דאָס אַרױסרופֿן אַן אַרטיסט אַף דער סצענע פֿון ייִדישן טעאַטער מוז אױך אַמאָל נעמען אַן עק. דערזען, אַז די פֿאָרהאַנג ציט זיך מער נישט אױף, האָט דער עולם סוף־כּל־סוף גענומען אָפּרײניקן דאָס טעאַטער. די לאָמפּן האָבן אָנגעהױבן אױסגעלאָשן צו װערן. עטלעכע מינוט ― און דאָס טעאַטער איז פּוסט.

נאָר אײן פּאַרשױן איז געבליבן װאַרטן אַף די אַרטיסטן ― דער דאָקטאָר לעװיוס, אָדער װי די אַקטיאָרן האָבן אים אַ נאָמען געגעבן, „דאָקטאָר לױתן“. ער האָט אײַנגעלאַדן בײדע טרופּעס, באַלד נאָך דער פֿאָרשטעלונג זאָל מען גײן אַלע אינאײנעם אין אַ קאַפֿע־הױז געבן אַ לעב אױף זײַן רעכענונג.

די לעמבערגער אַרטיסטן קענען אָבער דעם דאָזיקן מעצענאַט. זײ װײסן, אַז דער „דאָקטאָר לױתן“ איז עפּעס נישט אַזאַ ברײטע האַנט, װאָס זאָל זיך צעװאַרפֿן צוליב ייִדישע אַקטיאָרן. דער דאָקטאָר לעװיוס איז אַ װתּרן אױף גוטע װערטער, אױף קאָמפּלימענטן, אַף אַלצדינג, אָבער נאָר ביז דער קעשענע, ביזן בײַטעלע. װײַטער ― נישט אַ טריט.

נאָר אױב דער דאָקטאָר לעװיוס איז געװען אַ װתּרן אױף גוטע װערטער בכלל, האָט ער אונדזער יונגן העלד פּשוט אָפּגעשאָטן מיט קאָמפּלימענטן פֿון אױבן ביז אַראָפּ. דער דאָקטאָר לעװיוס איז, װי אַן אמתער מעצענאַט, נאָך יעדן אַקט אַרײַנגעלאָפֿן צו ראַפֿאַלעסקאָן אין גאַרדעראָבע אַרײַן. ער האָט געריבן די הענט, געשװיצט, באַװיזן אַלע צײן, װאָס האָבן זיך באַ אים מאָדנע צעװאַקסן אײנער אױפֿן אַנדערן, און געדאַנקט דעם יונגן גאַסט און זײַן אימפּרעסאַריאָ האָלצמאַן כּמעט מיט טרערן אין די אױגן. נאָכן דריטן אַקט איז אונדזער מעצענאַט אַרײַן אין אַזאַ התפּעלות, אַז ער האָט אַרומגעכאַפּט דעם יונגן אַרטיסט און האָט זיך מיט אים צעקושט. נאָכדעם האָט ער אָפּגערופֿן דעם דירעקטאָר האָלצמאַן אױף אַ זײַט און האָט מיט אים אײַנגעטענהט מיט היץ און אַלץ באַװיזן מיט דער האַנט צו זיך אױפֿן האַרצן, װי אײנער רעדט: „עלי ועל צוארי ― אױף מײַנע אַחריות“…

דערזען, אַז דער „דײַטש“ איז גאָר די „כּפּרה“ פֿאַרן „יאַט“, האָט זיך האָלצמאַן אַ קלער געטאָן: „קירע דײַטש זאָל כאָטש װעלן אונטער. טראָגן אַ רעכטע מתּנה… אַרױסנעמען עטלעכע טױזנט קראָן… אָדער ― שאַ! ― ער זאָל נאָר װעלן צוטרעטן צו האָלצמאַנען פֿאַר אַ קאָמפּאַניאָן, אינאײנעם אָפּדינגען אַ טעאַטער, טאַקע װאָס אַ טעאַטער הײסט, מיט אַ פּרימאַדאָנע און מיט אַלע זיבעצן זאַכן… אָדער זאָגן: נאַ, האָלצמאַן, דיר האָט גאָט געגעבן אַן אוצר ― ראַפֿאַלעסקאָ, מיר האָט גאָט געגעבן געלט, לאָמיר מאַכן שותּפֿות… פֿאַרװאָס נישט? אַ קשיא אױף אַ דאָקטאָר אַ מעצענאַט, אַ ליבהאָבער פֿון ייִדיש טעאַטער און װאָס פֿאַרמאָגט אפֿשר אַ האַלבן מיליאָן?!“…

נישט אַזױ אָבער איז עס געװען מיט ראַפֿאַלעסקאָן. די הילכיקע אַפּלאָדיסמענטן פֿונעם פּובליקום מיט די קאָמפּלימענטן פֿונעם דאָקטאָר לעװיוס האָבן נאָך נישט אַף אַזױפֿיל פֿאַרדרײט דעם קאָפּ אונדזער יונגן העלד, אַז ער זאָל פֿאַרגעסן אױף אַ מינוט אָן דער ברײַנדעלע קאָזאַק, װאָס איז די אײנציקע אָט דאָ, װעלכע קאָן אים אָפּגעבן אַ גרוס פֿון דעם חזנס טאָכטער, פֿון רײזלען.

רײזל! רײזל! װוּ ער זאָל נישט זײַן, װאָס ער זאָל נישט טאָן ― שטײט אים פֿאַר די אױגן רײזל. און הײַנט ― העלער װי אַלעמאָל און ער הערט זיך צו, װי דאָס האַרץ קלאַפּט אים שױן, נאָך אײדער ער װעט עפּעס װאָס הערן װעגן איר… און ער קוקט זיך אַרום און ער זוכט די קלײנטשיקע, די גראָבינקע, װאָס מע רופֿט זי „ברײַנדעלע קאָזאַק“. אָט איז זי דאָ צװישן אַלע. קוקט אױף אים מאָדנע און נעמט אים דורך מיט די אױגן, גלײַך װי זי װײס עפּעס… מאָדנע גײט זי אָנגעטאָן. אַ רױטע ראָטאָנדע, אַ רױטע און אַ ברײטע. און אַלײן זעט זי אױך אױס עפּעס מאָדנע, גלײַך װי אָט־אָט כאַפּט זי אַ טענצל. אַ געשטאַלט איז באַ איר פֿון אַ פֿעסל. פֿיס קײַלעכיקע, גראָבינקע, קורצינקע. הענט ― פּאַמפּעשקעס, אײגעלעך נישט קײן גרױסע, יאַפּאָנישע, נאָר מיט שטאַרק געדיכטע ברעמען. און אַ פּנים דװקא אַ װײַס און אַ קײַלעכיקס, װי אַ טעלער, װי אַ לבֿנה, און שטענדיק שמײכלט זי. באַװײַזט אַ גרױס מױל מיט געזונטע װײַסע צײן. טוט איר אַ קוק אױף איר, איז װי ביטער עס זאָל אײַך נישט זײַן אױפֿן האַרצן, מוזט איר אַ שמײכל טאָן. אַ מאָדנע לעכערלעכע פֿיגור אָט די ברײַנדעלע קאָזאַק!“

און דאָך האָט זי אױסגעזען אין דער מינוט באַ ראַפֿאַלעסקאָן אין די אױגן גאַנץ היפּש און חנעװדיק. מיט װאָס פֿאַר אַ חשק װאָלט אין דער מינוט אונדזער העלד װעלן, אַז אַלע אַרטיסטן פֿון בײדע טרופּעס זאָלן כאָטש אױף אַ קורצער צײַט אַרײַן אין דער ערד, אָדער אַװעק צו אַלדי רוחות, בכדי ער זאָל בלײַבן מיט אָט דער חנעװדיק־לעכערלעכער פֿיגור אינצװײען און רײדן מיט איר פֿון רײזלען, פֿון רײזלען, פֿון רײַז־לען… איז אָבער טאַקע נאָר מעשׂה־שׂטן גלײַך װי מע האָט זײ געדונגען זײ זאָלן אַלע שטײן אָט דאָ אַרום און קוקן אַלע אַף אים, און װאַרטן אַלע אַף אים. אַף אים אײנעם, ביז ער װעט פֿאַרטיק װערן אױף צו גײן אַלע אינאײנעם מיטן דאָקטאָר לעװיוס אין אַ קאַפֿע. און דערװײַל שמועסט מען און מע באַלאַגורעט און מע לאַכט. אַ פֿרײלעך געזינדל.

― װאָס דױערט דאָס באַ דיר הײַנט אַזױ לאַנג? ― זאָגט האָלצמאַן צו ראַפֿאַלעסקאָן און העלפֿט אים זיך אָנטאָן און נעמט אים אַרום דעם האַלדז מיט אַ קאַשנע, ער זאָל זיך נישט צוקילן, און זײ לאָזן זיך גײן, און דער גאַנצער עולם נאָך זײ אין דרױסן אַרױס מיט אַ רעש, מיט אַ הו־האַ און מיט אַ געלעכטער, אַזױ װי די חדר־ייִנגלעך, װאָס מע האָט נאָר װאָס אָפּגעלאָזט פֿון לערנען.

אין דרױסן איז אַ שטילע שטערנדיקע נאַכט. באַ דער טיר פֿון טעאַטער שטײט אַ קאַרעטע מיט פֿערד ― נישט קײן געוױינלעכע זאַך פֿאַרן לעמבערגער ייִדישן טעאַטער. די חבֿרה אַקטיאָרן בלײַבן שטײן: „װעמענס איז קאַרעטע? װעמענס איז פֿערד?“ ― דאָס האָט דער דאָקטאָר לעװיוס באַשטעלט זײַן עקיפּאַזש פֿאַר זיך און פֿאַרן גאַסטראָליער ראַפֿאַלעסקאָ און זעלבפֿאַרשטענדלעך, פֿאַר זײַן אימפּרעסאַריאָ האָלצמאַן. און אַלע דרײַ זעצן זיך אַרײַן אין דער קאַרעטע. האָלצמאַן קאָן זיך נישט אײַנהאַלטן און מוז אַ זאָג טאָן: „אַ רוח אין געלטס טאַטן אַרײַן“… דער דאָקטאָר לעװיוס טוט אַ זאָג צום גאַנצן עולם: „אַלזאָ מײַנע הערן, אין קאַפֿע מאָנאָפּאָל?“

דער עולם קוקט און איז מקנא דעם גליקלעכן ראַפֿאַלעסקאָ. זײ זאָגן זיך אײנער דעם אַנדערן מיט אַ געלעכטערל און מיט אַ פּסוק:

― מי באש ומי במים…

― מאַכט רש″י: װער עס פֿאָרט און װער עס גײט צופֿוס… קאַפּיטל זעקס און פֿופֿציק

ער טרינקט פֿאַר די בלאָנדזשענדיקע שטערן

אַז די אַקטיאָרן פֿון בײדע טרופּעס זײַנען אַרײַנגעקומען אין קאַפֿע „מאָנאָפּאָל“, זײַנען זײ אַרײַן מיט אַזאַ רעש און אױסגעזעצט זיך אַרום די טישן מיט אַזאַ ברײטקײט, גלײַך װי זײ װאָלטן זיך געקליבן אױסטרינקען און אױפֿעסן אַלצדינג, װאָס אין דעם הױז געפֿינט זיך. באַלד זײַנען אױסגעװאַקסן װי פֿון אונטער דער ערד צװײ קעלנערס אין קורצע פֿראַקן מיט לאַנגע עכט סעמיטישע נעזער און האָבן זיך אַװעקגעשטעלט פֿון בײדע זײַטן באַ די אַרײַנגעקומענע געסט אָן װערטער, װי אײנער רעדט: „װאָס פֿאַרלאַנגען די הערן?“ ― האָט זיך אױסגעלאָזט אַז די „הערן“ פֿאַרלאַנגען דערװײַל נאָך קײן זאַך נישט. זײ װאַרטן אױף אַ פּאָר פּאַרשױנען, און דערװײַל האָט מען זיך גענומען אָפּלצעװען טאַקע פֿון די „פּאָר פּאַרשױנען“, װאָס מע װאַרט אױף זײ, און מער פֿון אַלעמען האָט מען אײַנגעטײלט דעם דאָקטאָר „לױתן“. אײנער האָט אים קונציק נאָכגעמאַכט, װי אַזױ ער האַלט די הענט אין די קעשענעס, קוקט אַריבער די ברילן און רעדט און שפּריצט מיט די צײן. דער אַנדערער האָט אים איבערגעקרומט װי אַזױ ער האָט אַפּלאָדירט ראַפֿאַלעסקאָן מיט הענט און מיט פֿיס און מיט אַלע אבֿרים. אַ דריטער האָט באַװיזן, װי אַזױ ער האָט אַרומגעכאַפּט דעם „יאַט“ קושן, און װי אַזױ דער „יאַט“ האָט זיך נעבעך דערשראָקן. און די גאַנצע חבֿרה װערט צעגאַנגען פֿאַר געלעכטער.

אַקטיאָרן זײַנען בכלל אַ פֿרײלעכע אומה. נישט אומזיסט רופֿט מען זײ באַ אונדז „פֿאַרשלעפּטע קרענק“. צי ס'איז דאָ װאָס, צי ס'איז נישטאָ פֿון װאָס ― מע לאַכט. זאָגט אײנער אַ חכמה, לאַכט מען. זאָגט ער אַ נאַרישקײט ― דאַרף מען דאָך אַװדאי לאַכן.

― אונדזער „לױתן“ קער זײ דאָרט לײענען אַ לעקציע אין פֿאַעטאָן װעגן „קונסט“…

און גלײַך װי זײ זײַנען געװען דערבײַ. דער דאָקטאָר לעװיוס האָט לכתּחילה אָנגעזאָגט דעם קוטשער, ער זאָל זײ נישט פֿירן גלײַך צום קאַפֿע „מאָנאָפּאָל“, נאָר מאַכן פֿריִער אַ קלײנעם טור אַרום דער שטאָט שעפּן פֿרישע לופֿט. אַ מעצענאַט, װאָס האָט געלט, צערעמאָניעט זיך נישט שטאַרק מיט אָרעמע אַקטיאָרן און נאָך ייִדישע דערצו. דער דאָקטאָר לע־װיוס איז געװױנט געװאָרן, אַז אַן אַקטיאָר זאָל האָבן פֿאַר אים דאָס נײַגעריקע. דער כּוח פֿון געלט. ער איז נאָר אַרײַנגעקומען אין קאַפֿע, איז דער גאַנצער עולם, װי אײן מענטש, אױפֿגעשטאַנען און מיט רעספּעקט אָפּגעטראָטן אים דעם אױבנאָן, װעלכן ער האָט פֿאַרנומען מיט דעם געפֿיל פֿון אַ מענטש, װאָס װײס זײַן אָרט. דערפֿאַר האָט ער אָבער אַװעקגעזעצט נעבן זיך דעם גאַסטראָליער ראַפֿאַלעסקאָן פֿון דער רעכטער האַנט און דעם אימפּרעסאַריאָ האָלצמאַן פֿון דער לינקער האַנט, און די זיצונג האָט באַלד באַקומען אַ פֿײַערלעך פּנים, און די שטימונג איז געװאָרן אַ געהױבענע. דער דאָקטאָר לעװיוס האָט געגעבן אַ קלונג, און בײדע קעלנערס מיט די קורצע פֿראַקן און מיט די לאַנגע סעמיטישע נעזער זײַנען װידער אַמאָל אױסגעװאַקסן װי פֿון אונטער דער ערד, צוגעלאָפֿן גלײַך צום דאָקטאָר לעװיוס און געקוקט אים אין די אױגן אַרײַן מיט אַזױפֿיל רעספּעקט און נײַגעריקײט, גלײַך װי דאָס, װאָס דער דאָקטאָר לעװיוס װעט זײ באַלד זאָגן, װעט האָבן פֿאַר זײ און פֿאַרן קאַפֿעהױז און פֿאַר דער גאַנצער װעלט מי יודע װאָס פֿאַר אַ װערט. בײדע קעלנערס האָבן זיך אַזש צוגעבױגן, די הענט אַרונטער, און פֿאַרהאַלטן דעם אָטעם אַף אַזױפֿיל, װיפֿל ס'איז נאָר מעגלעך פֿאַר אַ לעבעדיקן נפֿש, װאָס מוז אָטעמען. דער דאָקטאָר לעװיוס האָט אָבער נישט אַזױ גיך אַרױסגעזאָגט דאָס, װאָס ער האָט געהאַט צו זאָגן. ער האָט זיך פֿריִער גאַנץ פֿײַן אױסגעגלעט דעם דרײַעקיקן שאַרבן, דעם שטערן פֿאַרקנײטשט, די אױגן האַלב צוגעמאַכט און געקוקט פֿאַרטראַכט אַריבער די ברילן אין אײן פּינטל אַרײַן װי אַ מענטש, װאָס האַלט באַם לײזן אַ װעלט־פּראָבלעם. דאָס װאָרט איז געזאָגט געװאָרן. דער דאָקטאָר לעװיוס װאָלט בעטן באַ די קעלנערס, זײ זאָלן אַזױ גוט זײַן ברענגען ביר, אַלעמען צו קופֿל ביר, און כּשרע װוּרשט אױף פֿאַרבײַסן.

די קעלנערס האָבן זיך אױסגעגלײַכט, האָבן בײדע מיטאַמאָל זיך אַ לאָז געגעבן מיט אַזאַ אימפּעט און מיט אַזעלכע שײַנענדיקע פּנימער, גלײַך װי זײ װאָלטן װעלן אָנזאָגן דער װעלט אַ בשׂורה, אַז עמעצער, אַ נאָענטער באַקאַנטער, האָט אַנטדעקט דעם נאָרדפּאָל, אָדער, װײניקסטנס, אַז מע האָט עמעצן באַפֿרײַט פֿון געפֿענקעניש.

דאָס ביר איז סערװירט געװאָרן, די כּשרע װוּרשט האָט מען מיט כּבֿוד אױפֿגענומען, אָפּגערײניקט פֿאַר איר אַ רײנעם אָרט, און דער דאָקטאָר לעװיוס האָט זיך אױפֿגעהױבן, װי אַ פּרעזידענט, און מיט זײער אַ זיס שמײכעלע, װאָס האָט זיך צעגאָסן אױף זײַנע גראָבע ליפּן און גרױסע װײַסע צײן, װעלכע האָבן זיך באַ אים מאָדנע צעװאַקסן אײנער אױפֿן אַנדערן, האָט ער אָפּגעהאַלטן אַ טאָסט, אַ לאַנגע, אַ גלענצנדיקע רעדע.

געשפּראָכן האָט דער דאָקטאָר לעװיוס, נאַטירלעך, הױך־דײַטש, װאָרעם װיבאַלד אָפֿיציעל, מוז מען שפֿרעכן דײַטש. אין דרײַ װערטער גיבן מיר איבער דעם גאַנצן אינהאַלט.

דער דאָקטאָר לעװיוס האָט קודם־כּל געגעבן אַ קורצן איבערבליק איבער דער געשיכטע פֿון טעאַטער בכלל, װי אַזױ די קונסט האָט זיך אַנטװיקלט באַ אַלע פֿעלקער אין פֿאַרשײדענע לענדער, פֿון דעם גרױסן שעקספּירס צײַטן ביז צו הײַנטיקן טאָג. פֿאַרשטײט זיך, אַז דערבײַ איז אַרױסבאַװיזן געװאָרן אַ מוראדיקע ערודיציע, און נעמען פֿון ביכער און פֿון פֿאַרפֿאַסערס האָבן זיך געשאָטן, װי אַ האָגל אַף די קעפּ פֿון די אױסגעהונגערטע אַקטיאָרן, װאָס האָבן שעלמיש געװוּנקען צום אָנגעשױמטן שפּילנדיקן ביר און פֿרײַנטלעך געשמײכלט צו דעם כּשרן װוּרשט, װאָס האָט געלאָזט הערן פֿון זיך ריח־ניחוח פֿון גוט גערײכערט פֿלײש מיט אַ זײער פֿײַנעם אַראָמאַט מיט דײַטשן קנאָבל. חבֿרה האָט שױן אָנגעהױבן ביסלעכװײַז צו שדכנען זיך צו די קופֿלעס מיט ביר, װאָרעם לױט דעם דאָזיקן „קורצן איבערבליק“ האָבן זײ אױסגערעכנט, אַז ביז דער דאָקטאָר „לױתן“ װעט פֿאַרטיק װערן מיט שעקספּירן, קאָנען זײ דרײַ מאָל פֿאַרטיק װערן מיטן ביר און מיט דעם כּשרן װוּרשט.

דער דאָקטאָר לעװיוס האָט אָבער אַלײן אַרױסגעזען, אַפּנים, אַז ער איז מיט זײַן „קורצן איבערבליק“ אַ ביסל צו װײַט אַװעק, האָט ער קונציק געגעבן אַ שפּרונג איבער פֿון שעקספּירן גלײַך צום „פֿאָטער פֿון דער ייִדישער בינע“ צו גאָלדפֿאַדענען, און צו זײַנע נאָכפֿאָלגערס, ביז ער איז בשלום אַריבער צו די אַרטיסטן פֿון ייִדישן טעאַטער דאָ אין לעמבערג און צו די אַרטיסטן פֿון אַלע אַנדערע טעאַטערס, װאָס בלאָנדזשען אַרום פֿון שטאָט צו שטאָט און הײבן אױף די פֿאָן פֿון דער ייִדישער קונסט. אײנער פֿון די דאָזיקע באַדײַטנסטע בלאָנדזשענדע אַרטיסטן, האָט דער רעדנער געזאָגט, איז דער יונגער גאַסט פֿון בוקאַרעשט, דער שױן באַרימטער מאַעסטראָ, דער טאַלאַנטפֿולער קינסטלער ראַפֿאַלעסקאָ, װעלכן זײ האָבן די ערע דאָ אינעם ענגן קרײַז פֿון לױטער אַרטיסטן צו באַגריסן.

„דיזער יונגער אַרטיסט, מײַנע דאַמען און הערן, ― האָט דער דאָקטאָר לעװיוס זיך געװענדט צו די אַרטיסטן, באַװײַזנדיק אױף ראַפֿאַ־לעסקאָן, ― דיזער יונגער אַרטיסט איז ערשינען פֿאַר אונדזערע אױגן גאַנץ אונדערװאַרט, װי עס ערשײַנט אַמאָל אױפֿן הימל אַן אונדערװאַרטע־טער פֿאַר דער אַסטראָנאָמיע אַ לױכטנדער, אַ בלאָנדזשענדער גלענצנדער שטערן. גאַנץ אונדערװאַרטעט האָט פֿאַרבלאָנדזשעט צו אונדז דער דאָזיקער בלאָנדזשענדער שטערן ראַפֿאַלעסקאָ און האָט באַלײַכט דעם גאַנצן הימל פֿון אונדזער ייִדישער בינע. אָבער נישט אױף לאַנג, מײַנע דאַמען און הערן, לײַדער נאָר אױף אַ קורצער צײַט, װי אַלע גרױסע בלאָנדזשענדע שטערן, װאָס אָט באַװײַזן זײ זיך, און אָט װערן זײ פֿאַרשװוּנדן… איך הײב אױף מײַן טאָסט, מײַנע דאַמען און הערן, ― האָט דער דאָקטאָר לעװיוס אױסגעלאָזט זײַן דרשה, ― איך טרינק פֿאַר אונדזערע ייִדישע בלאָנדזשענדע שטערן. „האָך!“

אַ דרײַפֿאַכיקער „האָך“ האָבן אונטערגעכאַפּט די אַרטיסטן פֿון בײדע טרופּעס און באַדאַנקט דעם רעדנער מיט אַ היפּשע פּאָרציע אַפּלאָדיסמענטן, און מע האָט זיך געגעבן אַ נעם צום ביר און צו דעם כּשרן װוּרשט.

― פֿאַר אונדזערע בלאָנדזשענדע שטערן! ― זאָגט צו אים נאָכאַמאָל דער דאָקטאָר לעװיוס מיטן לעצטן טרונק ביר, טוט אַ קלונג צו די קעלנערס, צעצאָלט זיך און געזעגנט זיך אָפּ מיטן גאַנצן עולם ביז דער צװײטער פֿאָרשטעלונג, ביז מאָרגן.

― אױף װידערזען.

― ברוך שפּטרני! ― רופֿט זיך אָן אײנער פֿון דער חבֿריא, בעת דער דאָקטאָר לעװיוס איז שױן אױף יענער זײַט טיר.

― אַלצדינג איז ביז אַ צײַט, ― כאַפּט אים אונטער נאָך אײנער.

― נישטאָ קײן אײביקע זאַך אונטער דער לבֿנה, װי דאָן פּעדראָ זאָגט.

― יאָלד! װאָסער דאָן פּעדראָ? דאָס האָט גאָר געזאָגט משה רבינו.

― קערסט מײנען ― שלמה המלך?

― לאָז זײַן שלמה המלך. קינדער, צו דער אַרבעט! די נאַכט שטײט נישט. און דער עולם הײבט זיך אױף פֿון די טישן און מע שפּאַצירט אַרײַן אַהין, אינעם אָפּגעשלאָסענעם זײַטיקן צימער, װוּ מע קאָן כאַפּן אַ קערטל.

קאַפּיטל זיבן און פֿופֿציק

באַ די קאָרטן

חבֿרה אַקטיאָרן, אַז זײ פֿאַרקלײַבן זיך אַהין, אינעם קלײנעם קאָרטנצימערל פֿון קאַפֿע „מאָנאָפּאָל“, װײס מען דען, װוּ די צײַט קומט אַהין?

זעצט מען זיך אַװעק שפּילן, מוז זײַן עמעצער אַ כּפּרה־הינדל, װאָס דאָס רובֿ װערטלעך און דער גרעסטער חלק קללות פֿאַלן אַף זײַן קאָפּ.

צום מײנסטן איז דאָס כּפּרה־הינדל שװאַלב, אונדזער באַקאַנטער טראַגיקער איזאַק שװאַלב.

איצטיקס מאָל האָט זיך שװאַלב געהיצט באַ די קאָרטן מער װי אַלעמאָל. „אַ נאַקעטער איז אים איבערגעגאַנגען דעם װעג“. עס איז אים נישט געגאַנגען דאָס בלאַט, כאָטש טו זיך אָן אַ מעשׂה. בײדע, אי ער, אי די שװעסטער, די פּרימאַדאָנע, הענריעטאַ שװאַלב האָבן געהאַלטן אין אײן בײַטן געלט און האָבן בײדע געפֿלאַמט װי אַ העליש פֿײַער…

אַף דער שװעסטער האָט אים נאָך מער געאַרט, װי אױף זיך. האָט ער גענומען איר אױסרעדן פֿאַר אַלעמען, אַז זי „ברענט געלט“. האָט זי אים געזאָגט, אַז זי ברענט איר געלט, נישט זײַנס. האָט ער איר געזאָגט: „װאַש גרעט“. האָט זי אים געזאָגט: „דרײ סיגאַרעטלעך“… האָט ער א י ר… האָט זי א י ם… אַ װאָרט פֿאַר אַ װאָרט, עס הײבט אָן װערן הױך־אינטערעסאַנט. דער עולם מישט זיך אַרײַן. אַ סך נעמען זיך אָן פֿאַר דער פּרימאַדאָנע. פֿאַראַן אָבער אױך אַזעלכע, װאָס האַלטן מיטן ברודער. נעמען זײ זיך אָן זײַן קריװדע. װערט ער נאָך מער אױפֿגערעגט און זאָגט, אַז ער דאַרף נישט קײן מליץ־יושר און בעט נישט קײנעמס לאַסקע. עס װערט פֿרײלעך און די געלעכטערן װאַקסן.

ביסלעכװײַז װערן אין קאָרטן אַרײַנגעצױגן אױך בײדע דירעקטאָרן: געצל בן געצל און בערנאַרד האָלצמאַן.

אַלס דירעקטאָרן, זיצן די צװײ פּאַרשױנען פֿריִער גלאַט אַזױ זיך. זײ קוקן צו, װי דער עולם שפּילט. ס'איז אינטערעסאַנט צו זען, װער װעט דאָ געװינען און װער װעט פֿאַרשפּילן. דערנאָך שטעלן זײ אַלײן אױך אַרײַן אין קאָן. חלילה נישט אױף צו געװינען. נײן. נאָר אַזױ זיך, אױף קאַטאָװעס. מען איז טשעקאַװע זען, װעמענס קאָרט װעט שלאָגן? און װי עס פֿירט זיך באַ אַ בלינדער קאָרט, פֿאַרשפּילן זײ דאָך מסתּמא. װילן זײ זיך אָפּשפּילן, װערן זײ װידער באַגראָבן, הײבן זײ זיך אָן צו היצן ― און אָט אַזױ װערן אַלע פֿאַרטיפֿט אין דער אַרבעט, און מע זעט שױן נישט מער פֿאַר זיך די װעלט, אױסער דרײַ זאַכן: ד ע ם ב אַ נ ק י ר , ד אָ ס ג ע ל ט א ו ן ד י ק אָ ר ט ן.

קאָרטן פֿליִען, פּנימער פֿלאַמען. אױגן ברענען. געלט קלינגט. די געשרײען װאַקסן. מע רײַסט פֿון די הענט. מע שלאָגט זיך פֿאַר אַ קאָרט. װער עס לאַכט, און װער נישט. װער ס'איז צופֿרידן, און װער נישט. אױפֿגערעגט זײַנען אַלע. מען איז גרײט אײנס דאָס אַנדערע דורס־זײַן, אײַנשלינגען לעבעדיקערהײט.

נאָר צװײ פּאַרשױנען האָבן נישט גענומען קײן אָנטײל אין דער װאַקכאַנאַליע פֿון די קאָרטן. דאָס זײַנען געװען אונדזער יונגער העלד ראַפֿאַלעסקאָ און ברײַנדל טשערניאַק, אָדער, װי מע רופֿט זי, „ברײַנדע־לע קאָזאַק“.

נישט מחמת די צװײ זײַנען חלילה װײַט פֿון קאָרטן. אַדרבא, אױף ברײַנדעלע קאָזאַק זאָגן חבֿרה, אַז „זי װעט פֿאַרשטעקן דרײַ מאַנצבילן באַ די קאָרטן“. „ברײַנדעלע קאָזאַק, אַז זי געװינט, כאַפּט זי אױס, זאָגן זײ די יאַרמלקע מיט ניס און ― ניו־ניו“ אַזױ זאָגן אַף איר חבֿרה אַקטיאָרן. און ברײַנדעלע טוט זיך אירס: געװינט זי ― באַהאַלט זי דאָס געװינס אין קעשענע; זעט זי, אַז עס גײט איר נישט די קאָרט, הערט זי אױף צו שפּילן. אָט אַזאַ מענטש איז ברײַנדעלע קאָזאַק.

אױך ראַפֿאַלעסקאָ האָט נישט פֿײַנט קײן קערטל. פֿאַרקערט, מע קאָן זאָגן, אַז ער האָט דאָס זײער־זײער ליב. נאָר װאָס דען? זײַן שפּילן איז גאָר אױף אַן אַנדער מין אַרט. אים אינטערעסירט נישט אַזױ דאָס גע־ױינען אָדער דאָס פֿאַרשפּילן, װי דאָס שפּילן גופֿא. דער פּראָצעס פֿון קאָרטנשפּיל איז פֿאַר אים אַלײן, אַ זאַך פֿון הױכן אינטערעס.

„כאַ־כאַ! שױן דאָס זעקסטע מאָל, אַז איך שטעל אַװעק אַפֿן קעניג פּיק, און איר זאָלט זאָגן, ער זאָל דאָס אײן מאָל אױסנעמען“…

אָדער „כאַ־כאַ! װאָס זאָגט איר דערױף? איך האָב דאָך שױן װידער אַמאָל פֿאַרשפּילט!“.

די צװײ, ברײַנדעלע קאָזאַק און ראַפֿאַלעסקאָ, האָבן נאָר אָפּגעװאַרט די צײַט, ביז דער טומל איז געװאָרן גענוג גרױס און דער גאַנצער עולם פֿאַרהיפּנאָטיזירט, דעמאָלט האָבן זײ זיך אָפּגעקערעװעט אין אַ זײט, און ס'איז גיך פֿאַרבונדן געװאָרן צװישן די צװײ אַן אינטימער געשפּרעך: „עס דאַכט זיך אים, אױב ער האָט קײן טעות נישט, אַז ער האָט זי געזען אין האָלענעשטי?“… „נײן, ער האָט קײן טעות נישט“. דער מאַדאַם טשערניאַקס קײַלעכיק פּנים װערט רױט, און די אײבערשטע ליפּ הײבט אָן באַ איר צו שװיצן. „זי האָט אים באַלד דערקענט, כאָטש ער איז אױסגעװאַקסן… געװאָרן אַ גרױסער. אפֿשר װאָלטן זײ זיך צוזעצן אַף אַ װײַלע?“…

און זײ זעצן זיך אַװעק באַזונדער באַ אַ טישל, און דער שמועס װיקלט זיך און װיקלט זיך: „האָלענעשטי… טעאַטער… טרופּע… שטשו־פּאַק…“. ער טוט זי אַ פֿרעג פֿאַרבײַגײענדיק:

― װוּ זשע איז ער איצט, אָט דער שטשופּאַק?

― שטשופּאַק װוּ ער איז? עהע־הע! (זי טוט אַ מאַך מיט בײדע הענט) עליו האַשאָלעכץ…

ראַפֿאַלעסקאָ טוט זיך אַ כאַפּ אױף:

― געשטאָרבן?…

די מאַדאַם טשערניאַק צעלאַכט זיך געשמאַק, באַװײַזט אַלע צײן:

― כאַ־כאַ־כאַ, שטשופּאַק געשטאָרבן? נישט אַזאַ מענטש איז שטשו־פּאַק, ער זאָל טאָן אַזאַ נאַרישקײט. ער איז דװקא געזונט און שטאַרק אַף אַלע אבֿרים, נאָר דער קאָפּ איז אים אין דער ערד. אױ, אין דער ערד! אַחוץ װאָס ער האָט צו טאָן שטענדיק מיט װײַבער ― דער כּל־בוניק שטשופּאַק פֿאַרגינט זיך האָבן דרײַ װײַבער, דרײַ מכּות אים אין האַלדז ― האָט ער געכאַפּט אַ זײַטיקן קלאַפּ, װאָס ער װעט אים האָבן צו געדענקען, און צו גאָט אַ האָפֿענונג, אַז ער װעט שױן אַזױ גיך נישט אױפֿשטײן קײן תּחית־המתים.

די מאַדאַם טשערניאַק רוקט זיך צו צו אים נענטער און דערצײלט אים מיט האַרץ, מיט היץ און מיט הענט פֿון שטשופּאַקן. װי אַזױ ער איז נעבעך אַף צרות, אַף גרױסע צרות. אַ קלײניקײט, אַ מענטש האָט זיך אױסגעבראַכט, אױסגעפֿאַרזעצט און אױסגעפֿאַרקױפֿט דאָס גאַנצע ביסל בריליאַנטן, װאָס ער האָט פֿאַרמאָגט! און װער עס קען שטשופּאַקן מיט זײַנע בריליאַנטן, דער װעט דאָס פֿאַרשטײן… און צוליב װאָס? ― צוליב אַ מײדל, װאָס אים האָט זיך געחלומט, אַז זי װעט זײַן מיט דער צײַט זײַן גאַנץ אָנשפּאַרעניש, זײַן צירונג און זײַן אַלץ. אַ פּרימאַדאָנע האָט זי באַ אים געזאָלט זײַן. אַ פּרימאַדאָנע, װאָס ער װעט נאָכדעם מאַכן ― מאַכן זאָל זיך אים אַ מכּה ― דורך איר אַ פֿאַרמעגן… צום סוף איז דאָך פֿאַראַן אַ גאָט אַף דער װעלט. װאָס טוט גאָט? טרעפֿט זיך אַ מעשׂה, אַז דאָס מײדל דאַרף זיך באַקענען ערגעץ אַף אַ קאָנצערט מיט דער װעלטבאַרימטער זינגערין מאַרטשעלאַ עמבריך, און די מאַרטשעלאַ עמבריך הערט זי זינגען, װערט זי נאָך איר די כּפּרה, און נעמט זי אַװעק צו זיך און גיט זי אָפּ אין װין אין קאָנסערװאַטאָריום. נו, זאָל ער נישט אײַננעמען קײן מיתה־משונה, שטשופּאַק, אַז מע פֿאַרלירט אַזאַ פּרימאַדאָנעכן, װאָס ער װאָלט געקאָנט דורך איר אױפֿקומען? אײַ, אַ פּרימאַדאָנעכן! שטשופּאַק זוכט אױס אַ מײדל אַ גאָלד… נאָך גאָר אַ קינד… בלוט און מילך… שײן, װי דער טאָג, און זינגען זינגט דאָס ― אַז עס לאָזט זיך אױס די װעלט… ראָזע הײסט זי, ראָזע ספּיװאַק.

― רײזל?!…

קאַפּיטל אַכט און פֿופֿציק

װער ס′איז שײן ― זי איז קלוג

ברײַנדל טשערניאַק, אָדער „ברײַנדעלע קאָזאַק“, אַז זי האָט דערהערט פֿון ראַפֿאַלעסקאָן דעם אױסגעשרײ „רײזל“, האָט זי זיך שױן מער נישט געקאָנט אײַנהאַלטן. זי האָט געגעבן אַ פּליעסק מיט די הענט און געמאַכט זיך אַן אַלטן קאָמפּלימענט:

― אױ! אױ! נו?… װער ס'איז שײן ― איך בין קלוג!…

יאָ. זי מעג זיך טאַקע באַרימען, אַז זי האָט אַן אױג. אױ אַן אױג! אַן אױג! באַלד, אין דער ערשטער מינוט, װי זי האָט נאָר דערזען הינטער די קוליסן אָט דעם „לעאָ ראַפֿאַלעסקאָ פֿון בוקאַרעשט“, אַזױ איז איר געקומען אַף די געדאַנקען, אַז ס'איז „ער“… אָט דער, װאָס זי האָט אים געזען אינאײנעם מיט דער ספּיװאַק. און נישט אײנמאָל האָט זי אים געזען, נאָר עטלעכע מאָל, אַ סך מאָל. און זי האָט באַלד אַ נעם געטאָן גריבלען באַ זיך אין זכּרון: „רבונו של עולם! װוּ האָט זי אים געזען אינאײנעם מיט ראָזע ספּיװאַק? ― נו, פֿאַרשטײט זיך, אַז אין האָלענעשטי, אין טעאַטער! ערשט הײַנט איז דאָס איר קלאָר געװאָרן, קלאָר װי דער טאָג. װיבאַלד אַזױ, איז איר שױן פֿאַרענטפֿערט אַ סך זאַכן. ערשטנס, איז איר שױן רעכט, װאָס אָט די ראָזע ספּיװאַק האָט אַזױ אײַנגעלײגט די װעלט… אָ! נאָך אַזאַ בחור, כ'לעבן, מעג מען זיך פֿאַרבענקען… אַך, װען ער זאָל װיסן, װי ראָזע האָט נאָך אים געבענקט!…“.

― געבענקט?…

ראַפֿאַלעסקאָ פֿילט, אַז עס פֿאַרכאַפּט אים דער אָטעם. און די מאַדאַם טשערניאַק טוט אים אַ זעץ איבער די הענט: „זע נאָר, װי ער מאַכט זיך תּמעװאַטע!… נעבעך! נעבעך! אַזאַ יונגיטשקער און קאָן שױן אָפּנאַרן, אַי, אַי, אַי! געבענקט ― פֿרעגט ער! בענקען צו בענקען איז דען גלײַך! אױסגעגאַנגען! אױסגעגאַנגען, װי אַ ליכט. דאָס מײדל האָט זיך קײן אָרט נישט געקאָנט געפֿינען… פֿון װאַנען זי װײס דאָס? ― כאַ־כאַ, אַ שײנע מעשׂה! זי און ראָזע זײַנען דאָך געװען װי אַנדערע צװײ. װי שװעסטער. װי אײגענע שװעסטער… עס איז דען געװען אַ זאַך, װאָס ראָזע זאָל פֿאַר איר נישט פֿאַרטרױען? אײנמאָל האָט זיך געטראָפֿן אַ מעשׂה… שאַ! װוּ האָט זיך עס געטראָפֿן? זי געדענקט שױן ניט אַקוראַט. װוּ זײַנען זײ דען נישט אױסגעװען? אַזױ װי די ציגײַנערס האָבן זײ זיך אַרומגעשלעפּט מיט דעם שטשופּאַקן, פֿאַרשלעפּן זאָל מען אים, רבונו־של־עולם. פֿון לאַנד צו לאַנד. פֿון שטאָט צו שטאָט. װוּ מען האָט געטאָגט, האָט מען נישט גענעכטיקט. בלײַבן לאַנג אַף אײן אָרט ― האָט אים נישט געטױגט איבער זײַנע װײַבער, װאָס האָבן אים געיאָגט און גערודפֿט. אַלעמאָל, אַלעמאָל קומט צו אים אַ פֿריש װײַב, קומען זאָל אַף אים פּרעהס שלעק. און אַ טרופּע איז באַ אים דעמאָלט געװען ― אַזאַ יאָר אַף אים. אײן דראָנג גרעסער פֿונעם אַנדערן. װען נישט זי, ברײַנדל טשערניאַק, מיט איר שפּילן, און ראָזאַ ספּיװאַק מיט איר זינגען, װאָלט ער געמעגט נעמען אַ טאָרבע און גײן אין די הײַזער, אָדער גלאַט אָנלײגן מיטן קאָפּ. אַף זײ אינצװײען, קאָן מען זאָגן, האָט זיך געהאַלטן דאָס גאַנצע שטיקל טעאַטער. און איבערהױפּט, אַף ראָזאַס זינגען לידלעך. דאָס איז געװען אַ זינגען! דאָס איז געװען לידלעך!“… די מאַדאַם טשערניאַק איז געװען די ערשטע, װאָס האָט נבֿיאות געזאָגט נאָך דעמאָלט, אַז דאָס מײדל װעט אַמאָל זײַן גרױס און באַרימט, װאָרעם זי, די מאַדאַם טשערניאַק, איז אַף די זאַכן שױן דװקא אַ מבֿין… „װאָס זי האָט זיך שױן אָנגעזען אַף איר לעבן ― אױ־אױ־אױ! זי האָט ראָזען אַלײן געזאָגט װיפֿל מאָל, אַז נישט דאָ איז איר אָרט. קײנער װאָלט זיך נישט אײַנגעשטעלט מיט איר אַזױ אױפֿריכטיק צי רײדן, װי זי, און פֿאַר קײנעם װאָלט ראָזאַ נישט פֿאַרטרױט איר האַרץ, װי פֿאַר איר, װאָרעם קײנער קען נישט ― נײן, קײנער קען נישט אַזױ שטשופּאַקן, ימח שמו, װי זי קען אים… האָט זי געװוּסט, מיט װאָס דאָס שמעקט. אַן עלנטע… נאָך גאָר אַ קינד… בלוט און מילך… געהײסן האָט דאָס אַפֿילו פֿאַר דער װעלט, אַז די ראָזאַ ספּיװאַק איז שטשופּאַקס אַן אײגענע, אַ פּלעמעניטשקע, װאָס ער האָט זי אַראָפּגעבראַכט פֿון װאַרשע. אַ פּלעמעניטשקע פֿון װאַרשע? כאַ־כאַ! דאָס װעט ער דערצײלן דער באָבען, נישט איר! זי, ברײַנדל טשערניאַק, האָט באַלד אָנגעשמעקט, אַז ראָזאַ איז אַזױ אַ פּלעמעניטשקע, װי זי איז אַ קײסערינע. נאָר ער װיל אַ פּלע־מעניטשקע ― כאַפּט אים דער װאַטנמאַכער ― זאָל זײַן אַ פּלעמעניטש־קע… און זי האָט גענומען נאָכקוקן, נאָכשמעקן, אױסטאַפּן באַ שטשו־פּאַקס פֿליגל־אַדיוטאַנט. שלום־מאיר הײסט ער. ראַפֿאַלעסקאָ דאַרף אים געדענקען… ― „אָ! ער געדענקט אים זײער גוט, פֿאַרװאָס זאָל ער נישט געדענקען? אַ נידעריקער, אַ פֿרײלעכער, אַ פֿאַרשלעפּטע קרענק“…

אַ פֿאַרשלעפּטע קרענק? ― כאַפּט אים אונטער ברײַנדעלע קאָזאַק. ― אַ װאַגאַבונד, אַ גנבֿ, אַן אױסװוּרף פֿון דער נאַטור, נאָך אַ גרעסערער כּל־בוניק פֿון זײַן באַלעבאָס. װי אַ געטרײַער הונט, איז ער איבערגעגעבן צו אָט דעם שטשופּאַקן, װײסט דער רוח די בײנער זײערע, װאָס האַלט דאָס זײ שטענדיק אינאײנעם, אָט די צװײ? װוּ מע זײט זײ ניט, דאָרט װאַקסן זײ…

און זי הערט נישט אױף צו שיטן אױף זײ פּעך און שװעבל, און אונדזער יונגער העלד שלינגט איטלעכס װאָרט. ער װאָלט שױן װעלן הערן פֿון איר עפּעס אַזעלכעס, װאָס געהער זיך אָן מיט רײזלען, און זי קלאַפּט אים װעגן שטשופּאַקן און װידער אַמאָל װעגן שטשופּאַקן. זי זעט אָבער אַלײן אױך, אַז ס'איז שױן צופֿיל שטשופּאַק, שלאָגט זי זיך אַלײן איבער די רײד: „יאָ, װוּ זשע האַלט זי, הײסט דאָס? אַלץ באַ דער ראָזאַ ספּיװאַק… קומט זי צו גײן צו איר אײנמאָל, ראָזאַ הײסט עס, און פֿרעגט באַ איר, אױב זי קאָן װאַרפֿן אױף קאָרטן? װאָס עפּעס פּלוצעם? קאָנען קאָן זי. נאָר זי װײסט, זאָגט זי, אײנע אַ טרעפֿערן, װאַרפֿט זי אױף קאָרטן, אַז עס לאָזט זיך אױס די װעלט… פֿאַלט זי איר אױפֿן האַלדז, ראָזאַ הײסט עס: נשמהניו, האַרצעניו, ליובעניו, מע זאָל זי פֿירן צו דער טרעפֿערן… נײן, זי װיל באַלד… װאָס האָט דיר אָנגעשפּאַרט, פֿײגעלע?… אָט אַזױ װיל זי, אַ קאַפּריזנע מײדל געװאָרן אָט די ספּיװאַק, אַ ברען פֿלאַם־פֿײַער… פּלוצעם זאָל זי זיך אײַך צעװײנען, באַהאַלטן דעם קאָפּ אין קישן. נישט עסן, נישט טרינקען, נישט גאָרנישט. און אַמאָל זאָל זי אײַך אַרומכאַפּן טאַנצן אין מיטן העלן טאָג… „אין מיטן דרינען? משוגע, צי חסר־דעה?“… און אַמאָל זאָל זי זיך גאָר צעזינגען און זינגען און זינגען. טאַקע גאָר װי אַ סאָלאָװײ. אַ קאַפּריזנע מײדל אָט די ספּיװאַק“…

„הכּלל, װוּ זשע האַלט זי? יאָ גײען זײ צו דער טרעפֿערן, הײסט עס, גוט. געקומען צו דער טרעפֿערן ― אַ קלוגע מכשפֿה. אַ דורכגעטריבענע. קוקט זי איר אין די אױגן, לײגט אױס די קאָרטן, פֿאַלט אױס אַס הערץ ― „אַ ליבע“ הײסט עס… און אױבער קאַראָ ― אַ „בלאָנדער קאַ־װאַליִער“… און אַ זעקסטל, אַלע מאָל אַן אַנדער זעקסטל ― „אַ װעג“ הײסט עס. „אַ ליבע“, „אַ בלאָנדער קאַװאַליִער“ און אַ „װעג“. גוט. און זי לאָזט נישט אַראָפּ פֿון איר קײן אױג, די טרעפֿערן, און טײַטשט איר אױס, אַז דער „בלאָנדער קאַװאַליִער“ טראַכט פֿון איר כּסדר… טאָג װי נאַכט טראַכט ער נאָר פֿון איר, דער בלאָנדער. טאָג װי נאַכט. ער שטרעבט צו איר, צו ראָזען הײסט עס, מיט אַלע כּוחות, מיטן גוף און מיט דער נשמה… ער װיל זיך, זאָגט זי, מיט דיר אױפֿטרעפֿן. ער גײט אױס, ער חלשט און װײסט נישט, װי אַרום… װײַל איר זײַט, זאָגט זי, בײדע אין „װעג“, תּמיד אין װעג. שטענדיק־שטענדיק אין װעג… ער ― אַהער, דו ― אַהין. ער ― אַהין, דו ― אַהער… איר האָט זיך ליב, זאָגט זי, איר האָט זיך ליב. ער ― דיך, און דו ― אים. און איר טראָגט זיך, זאָגט זי, אײנס צו דאָס אַנדערע, איר שטרעבט, איר רײַסט זיך, נאָר איר בלאָנדזשעט, איר בלאָנדזשעט… איר בלאָנדזשעט אַזױ װי די שטערן, זאָגט זי, אַזױ װי די שטערן אין הימל…

און נאָך עפּעס האָט איר דאָרטן די מכשפֿה געזאָגט און געזאָגט און געזאָגט. זי געדענקט שױן אָבער נישט ― װאָס… זי געדענקט נאָר, אַז זײ זײַנען אַרױסגעגאַנגען פֿון דער טרעפֿערן, איז איר ראָזאַ געפֿאַלן אױפֿן האַלדז און גענומען זי קושן און װײנען אַזש פֿאַר פֿרײד… „אַ קאַפּריזנע מײדל ― האָט זי זיך דעמאָלט געטראַכט ― אַ קאַפּריזנע מײדל“… איצט איז איר שױן פֿאַרענטפֿערט אַ סך זאַכן“, ― לאָזט אױס ברײַנדעלע קאָזאַק מיט אַ ניגון, און דאָס קײַלעכיקע פּנים װערט איר באַגאָסן מיט אַ פֿעט צופֿרידן שמײכל.

קאַפּיטל נײַן און פֿופֿציק

אים װילט זיך זינגען

ס'איז שױן געװען װײַט נאָך האַלבע נאַכט, אַז די חבֿרה אַקטיאָרן פֿון בײדע קאָמפּאַניעס האָבן סוף־כּל־סוף געענדיקט דאָס שפּילן אין קאָרטן און זײַנען זיך צעגאַנגען, דער אַהער, דער אַהין. װער מיט חרטה, און װער מיט אַ פֿאַרדראָס. װער צופֿרידן ,און װער פֿאַרזאָרגט, און װער טאַקע רעכט אין כּעס אױף זיך און אױף יענעם און אױף דער גאַנצער װעלט.

װי אױף צולהכעיס, איז נישט געװען קײן אײן דראָזשקע אױף דער גאַס, און אונדזערע העלדן, האָלצמאַן און ראַפֿאַלעסקאָ, האָבן געמוזט גלײַך מיט אַלע זיך שלעפּן איבער די לעמבערגער גאַסן פֿון קאַפֿע „מאָנאָפּאָל“ ביז צו זיך אױף דער סטאַנציע מחילה צו פֿוס.

עס איז געװען אַן אָסיעניקע נאַכט. אײנע פֿון די נעכט, װאָס מע זאָגט אױף זײ: „נישט װינטער, נישט זומער, נישט װאַרעם, נישט קאַלט“. װאָס זשע, פֿרעגט זיך, איז אונדזער יונגן העלד אַזױ גוט, אַזױ ליב און אַזױ פֿרײלעך? װאָס זשע שמײכלט צו אים אַזױ דער הימל? װאָס זשע װינקען צו אים אַזױ די שטערן? װאָס זינגען די גאַסן? מיט װאָס שמעקט אַזױ די נאַכט? װאָס טראָגט עס אים אַזױ אין דער לופֿטן? למאַי װילט זיך אים הײַנט זינגען? למאַי װילט זיך אים אַזױ אַרומנעמען זײַן פֿרײַנט, זײַן טײַערן ליבן פֿרײַנט און זיך מיט אים צעקושן דװקא אָט דאָ, אין מיטן גאַס? „נײן, ער מוז אים אַרומנעמען, האָלצמאַנען, ער האָט אים ליב. נו, ער האָט אים ליב!!“…

יענער קוקט אים אָן, װי אַ משוגענעם:

האָלצמאַן קאָן זיך נישט מוחל זײַן. ער האָט זיך הײַנטיקע נאַכט פֿאַרשפּילט, װי אַ רעכטער קאַרטיאָזשניק. דער רוח האָט אים געטראָגן זיך צושמידן צו דער באַנק. אַ יצר־הרע, צו אַלדי שװאַרצע יאָר. דערזען אַ פֿול שיסעלע, האָט ער אים אָנגענומען אַ חשק. אַ רוח אין געלטס טאַטן אַרײַן… תּחילת האָט ער געהאַט געװוּנען. כאַפּ זשע אױס דאָס היטל מיט ניס און גײ אַהײם, דו פּאַרך ― נײן, גלוסט זיך נאָך. אַ מענטש האָט גרױסע אױגן. און דערצו נישט געקאָנט אָפּזאָגן דעם דירעקטאָר געצל.

― אַ כאָליערע זאָל אױף אים קומען מיט מײַן הוסט אינאײנעם.

אַ שלעכטער סימן. האָלצמאַן, אַז ער הײבט אָן הוסטן און שעלטן דעם הוסט, איז אַ סימן, אַז ער איז נישט אױפֿגעלײגט. איז אָבער ראַפֿאַ־לעסקאָ אױפֿגעלײגט. אױפֿגעלײגט? גליקלעך. גליקלעך אױך נישט. נישטאָ דאָס ריכטיקע װאָרט געבענטשט זאָל זײַן די דאָזיקע נאַכט! געבענטשט זאָל זײַן די דאָזיקע װעלט. די דאָזיקע שײנע ליבע זיסע װעלט! דעם גאַנצן װעג פֿון קאַפֿע „מאָנאָפּאָל“ ביז צו דער סטאַנציע איז נאָר ער רעדט און נאָר ער לאַכט און נאָר ער זינגט. „װאָס איז מיט דעם יאַט?“… דער דירעקטאָר האָלצמאַן טוט אים אַ קוק אין פּנים אַרײַן ― דאָס פּנים שײַנט, די אױגן גלאַנצן. „אַפּנים, דעם דאָקטאָר לױתנס קאָמפּלימענטן האָבן אים גוט דעם קאָפּ פֿאַרדרײט“…

געקומען אױף דער סטאַנציע שױן מיטן טאָג גלײַך, זיך קױם דער־קלונגען, טוט מען זיך אױס אױף צו שלאָפֿן גײן, און ראַפֿאַלעסקאָ הערט נישט אױף צו רײדן און צו לאַכן. און עס דאַכט זיך האָלצמאַנען, אַז זײַן יונגער פֿרײַנט רעדט עפּעס הײַנט מאָדנע דבורים. עס קלעפּט זיך נישט אַ װאָרט צו אַ װאָרט… נײן, עס געפֿעלט אים, זאָגט ער, די שטאָט לעמבערג! לעמבערג! ― אַ מחיהדיקע שטאָט. אַ מחיהדיקער נאָמען. לעמ―בע―רג. און די מענטש? גאָלדענע מענטשן, זאָגט ער, און דאָס טעאַטער איז אים אױך, זאָגט ער, געפֿעלן. און די אַרטיסטן ―אױסגע־צײכנטע מענטשן אַלע“.

― און דער דירעקטאָר געצל? ― שלאָגט אים איבער האָלצמאַן.

„פֿאַרװאָס נישט? זײער אַ װױלער מענטש אָט דער געצל.

― אַזאַ יאָר אױף אים, אַחוץ שװאַרצקײט! ― כאַפּט אונטער האָלצמאַן און װיל פֿאַרלעשן דאָס ליכט ― שױן צײַט שלאָפֿן. לאָזט אים נישט ראַפֿאַלעסקאָ. ער װיל נאָך אַ ביסל רײדן.

― משוגע מײַנע שׂונאים? שױן באַלד טאָג.

― כאָטש אַ ביסעלע ― בעט זיך באַ אים ראַפֿאַלעסקאָ און צעלאַכט זיך פֿון זיך אַלײן.

― פֿון װאָס װילט זיך דיר רײדן? ― פֿרעגט אים האָלצמאַן.

ער װיל רײדן, ערשטנס, פֿון דעם דאָקטאָר לעװיוס.

― װאָס איז דאָ צו רײדן פֿונעם דאָקטאָר לעװיוס? אַ מעצענאַט אַ דײַטש, װאָס האָט אין זיך נײַן מאָס רײַך…

נײן, ער װיל הערן, װאָס טראַכט ער װעגן װין? װעגן פֿאָרן קײן װין? אַך, קײן װין!…

װאָס זאָל האָלצמאַן טראַכטן װעגן װין? װי קאָנען זײ אַװעקװאַרפֿן אַלע געשעפֿטן און פּלוצעם פֿאָרן קײן װין? װאָס איז באַ זײ ― גנבֿיש געלט, צי װאָס?… לאָז דער דאָקטאָר לױתן געבן צושטײַער אױף הוצאָות ― ער איז נישט קראַנק. ער האָט אפֿשר אַ האַלבן מיליאָן, איז ער נישט קלײן געבן צושטײַער…

ראַפֿאַלעסקאָ פֿאַרטראַכט זיך: „צושטײַער? ער װעט זיכער געבן צושטײַער. פֿאַרװאָס זאָל ער נישט געבן? אַ גאָלדענער מענטש אָט דער דאָקטאָר. אַ גאָלד, נישט קײן דאָקטאָר. אַ דימענט פֿון אַ דאָקטאָר“…

― אַלע זײַנען באַ דיר גאָלדענע מענטשן. אַלע ― דימענטן. דערװײַל דאַרף מען שלאָפֿן. שלאָפֿן! שלאָפֿן!

האָלצמאַן ציט אױס דעם לאַנגן דינעם האַלדז פֿון בעט אַרױס, טוט אַ בלאָז, פֿאַרלעשט דאָס ליכט, מאַכט צו די אױגן, װיל אָנהײבן שלאָפֿן, לאָזט אים נישט ראַפֿאַלעסקאָ:

― אָט די קלײנטשיקע, די גראָבינקע, אָט די ברײַנדעלע קאָזאַק, אַיאָ אַ װױלינקע?

האָלצמאַן כאַפּט זיך אױף, שפּאַרט זיך צו אױפֿן שפּיציקן עלנבױגן פֿון זײַן דאַרער אױסגעטריקנטער האַנט און קוקט מיט די שאַרפֿע שפּיציקע אױגן אין דער פֿינצטערניש אַרײַן, װאָס שנײַדט זיך דורך מיט אַ שיטערן בלױען פּאַס פֿונעם פֿרימאָרגן.

ביז דער דאָזיקער מינוט האָט האָלצמאַן געהאַט כּמעט פֿאַרגעסן אָן דער ברײַנדעלע קאָזאַק. איצט האָט ער זיך דערמאָנט, אַז זי איז געזעסן די גאַנצע צײַט אינעװײניק מיטן „יאַט“ ― פֿון װאָס האָבן זײ געקאָנט רײדן?… „װער װײס?… פֿאַראַן גענוג שטיגוטערס, ממזרים אױף דער װעלט… נײן, ער קאָן זיך גאָר נישט מוחל זײַן װאָס ער האָט זיך אַזױ פֿאַרשפּילט מיט חבֿרה אין די קאָרטן, אַז ער האָט גאָר כּמעט פֿאַרגעסן אַכטונג געבן אױפֿן „יאַט“. דאָס אַנדערע מאָל װעט ער שױן אַזאַ זאַך נישט טאָן“…

האָלצמאַן קאָן שױן נישט שלאָפֿן. ער פֿאַרהוסט זיך און פֿרעגט באַ ראַפֿאַלעסקאָן מיט אַ האַלב־װאַכנדיקער שטימע, װעגן װאָס, אײגנטלעך, האָט ער די גאַנצע צײַט גערעדט אָט דאָרט מיט אָט דער ברײַנדעלע קאָזאַק?

ראַפֿאַלעסקאָס קול באַרויִקט אים: „װעגן װאָס זאָל מען רײדן? װעגן גאָרנישט, גאָלע גאָרנישט. גלאַט געשמועסט. געפּלױדערט. געפּלאַפּלט אין דער װעלט אַרײַן“…

דאָך?…

ראַפֿאַלעסקאָ גיט אים איבער, װעגן װאָס זײ האָבן געפּלױדערט. ער טראַכט אים אױס פּזמונות, נעכטיקע טעג, און לאַכט פֿון זיך אַלײן, װאָס עס גיסן זיך באַ אים אַזעלכע שקרים און אַזױ גרינג, אַזױ גלאַט, װי אַ בױמל. און װאָס מער ער לײגט, מער קומט דאָס אױס קײַלעכיק.

ראַפֿאַלעסקאָ פֿילט, אַז ער רעדט נישט דאָס, װאָס מע דאַרף, שלאָגט ער איבער זיך אַלײן:

― אָט די ברײַנדעלע קאָזאַק, כ'לעבן, אַ װױלינקע, אַ גוטע זעל. אַ מענטש אָן אַ גאַל. און, װײַזט אױס, אַ װױלע אַקטריסע. דאַרף שפּילן אױסגעצײכנט גוט. אַלע אַרטיסטן שפּילן דאָ אױסגעצײכנט גוט. װאָס? נישט אַזױ?

קײנער ענטפֿערט אים נישט. אַפּנים, אַז האָלצמאַן שלאָפֿט שױן? יאָ, ער שלאָפֿט שױן.

האָלצמאַן שלאָפֿט שװער. עפּעס רירט זיך דאָרט באַ אים אינעװײניק אין האַרצן אַלע מאָל, עס כאָרכלט און עס רײַסט זיך עפּעס באַ אים פֿון אינעװײניק אַרױף, אַרױף, דורכן האַלדז, און עס קאָן זיך נישט אַרױסכאָרכלען קײנמאָל. דאָס כאָרכלען לאָזט נעבעך נישט שלאָפֿן אונדזער האָלצמאַנען. פֿאַרהוסט ער זיך אַלע מאָל און װערגט זיך מיטן הוסט און שנעל פֿונעם שלאָף: „אַ כאָליערע“… קערט זיך איבער אױף דער אַנדערער זײַט און װערט אַנטשלאָפֿן און כאָרכלט װײַטער, ביז דער הוסט װעקט אים אױף װידער אַמאָל אױף אַ װײַלע, שעלט ער אים װידער אױס מיט דער כאָליערע און װערט װידער אַמאָל אַנטשלאָפֿן.

* * *

װי קאָן מען שלאָפֿן אין אַזאַ נאַכט? ― דאָס פֿאַרשטײט נישט ראַפֿאַלעסקאָ. אַ מאָדנע נאַכט. אַ האַלב־װינטערדיקע, נאָר אַ מחיהדיקע נאַכט. „געבענטשט זאָל זײַן די דאָזיקע נאַכט!“… און ער כאַפּט זיך אױף פֿון געלעגער. ער עפֿנט אױף דאָס פֿענצטער. בײגט זיך אַריבער העכער האַלב אין דרױסן אַרױס און ציט אַרײַן אין זיך די פֿרישע לופֿט װיפֿל ער קאָן. נעמט אַרום מיט אײן קוק דעם גאַנצן הימל. אױסגעלאָשן זײַנען די שטערן, אין אַ זײַט הענגט אַ בלאַסע פֿאַרהױכטע לבֿנה, װאָס האַלט שױן באַם אונטערגײן. אָט־אָט װערט זי פֿאַרשװוּנדן. די האַלבנאַכטיקע בלױקײט הײבט אָן צו װערן גרױ, פֿרימאָרגנדיק. אַקאָרשט װי מע זעט נישט װעט זיך אױפֿכאַפּן דער טומלדיקער טאָג. פֿאַר אונדזער העלד איז דאָס אַלצאײנס: לאָז זײַן נאַכט. לאָז זײַן טאָג. אַז גאָט האָט אַזאַ טײַערע װעלט. אַזאַ טײַערע, אַזאַ װױלע, אַזאַ זיסע װעלט! געבענטשט זאָל זײַן די דאָזיקע װעלט! װי קאָן מען שלאָפֿן, אַז ס'איז אַזױ גוט אױף דער נשמה? װי קאָן מען שלאָפֿן, אַז דאָס האַרץ איז אַזױ פֿול און עס גלוסט זיך זינגען?

אים װילט זיך זינגען, זינגען…

קאַפּיטל זעכציק

דיפּלאָמאַטן

האָלצמאַן האָט אָנגעשמעקט מיט זײַן שאַרפֿער שפּיציקער נאָז, אַז דער דירעקטאָר פֿון לעמבערגער טעאַטער, אָט דער „יאָקל בן פֿלעקל“, האָט געװאָרפֿן אַן אױג אױף זײַן „יאַט“. האָלצמאַן האָט, ברוך השם, אַ שאַרף אױג. ער האָט געזען, אַז אַלע טאַנצן אַרום ראַפֿאַלעסקאָן און קוקן אױף אים, װי אַ קאַץ אױף שמאַלץ. נאָר ער האָט זיך געמאַכט װי ער זעט נישט. „טאַנצט קינדערלעך, טאַנצט, איר טאַנצט אױף אײַער אײגענער חתונה“… אַזױ האָט זיך געטראַכט אונדזער האָלצמאַן און האָט געמאַכט אײן „גאַנג“ נאָכן אַנדערן.

ראשית חכמה, האָט ער „געשלאָגן בלאַט“ מיט דער פּרימאַדאָנעס ברודער, װאָס האָט זיך אים עפּעס זײער שטאַרק אַרומגעדרײט אַרום „יאַט“ און געשמײכלט צו אים, „װי אַ פּגר אומגעװאַשן“. מאָלט אײַך, אַז אַזעלכע, װי אָט דער „טרעלבױך שװאַלב“, װאָלט האָלצמאַן געקאָנט פֿאַרשטעקן אין גאַרטל צען, נישט אײנעם.

אײנמאָל האָט האָלצמאַן פֿאַרבעטן דעם טראַגיקער איזאַק שװאַלב אין אַ „רעסטאַוראַציע“ און האָט אים באַ אַ גלאָז ביר מיט אַ קאָלבאַס גענומען אָפּלױבן אין טאָג אַרײַן, זיך געװוּנטשן די מזלדיקע יאָר, װאָס שװאַלב איז מער אַקטיאָר פֿון זײַנע אַלע קאָלעגן. „אַזױ לאַנג קרענקט זײַן דירעקטאָר, „יאָקל בן פֿלעקל“, װי לאַנג ער איז װערט צו האָבן אַזאַ טראַגיקער, װי שװאַלב“.

מיט דעם האָט אים האָלצמאַן באַלד אַװעקגעקױפֿט. ער האָט אים אָפּגעטראָטן סאַמע דאָרט, װוּ אים טוט װײ. און שװאַלב האָט זיך מודה געװען פֿאַר אים, בסוד געװײנלעך, אַז ער װאָלט שױן לאַנג װעלן שלאָגן כּפּרות מיט אָט דעם עקספּלאָאַטאַטאָר, איז ער, ערשטנס, געבונדן מיט אַ קאָנטראַקט נאָך אױף גוטע דרײַ יאָר. און צװײטנס, איז „נישטאָ קײן פֿאָדעם“… ער זאָל האָבן מיט װאָס ― עהע־הע ― װי װאָלט ער איצט אָנגעשפּאַרט? „אַזױ לאַנג פֿױלט געצל בן געצל, װי לאַנג לעמבערג װאָלט אים אָנגעקוקט אַפֿילו. ער װאָלט שױן געפֿונען װוּהין צו פֿאָרן מיט אַזאַ פּרימאַדאָנעכן, װי זײַן שװעסטערל. לאָנדאָן, זאָגט מען, איז אַ ביסל אַ גרעסערע שטאָט, װי לעמבערג, האַ?“

― אַ ביסעלע, ― גיט אים צו האָלצמאַן און פֿאַרזופּט מיט ביר.

„נו, און אַ טעאַטער איז דאָרט פֿאַראַן, זאָגט מען אַ ביסעלע אַ שענערס, האַ?“.

― איך מײן אַזױ, ― גיט אים צו האָלצמאַן און טוט אַ זופּ.

נײן. נאָך שענער. שװאַלב האָט דאָרט אַ ברודער, אין לאָנדאָן. אַן אײגענעם ברודער. אױך אַ פּאַפּיראָסניק, הײַנט איז ער שױן אַ „ביזנעסמאַן“. צוגעשיקט נישט לאַנג זײַן פּאָרטרעט: אַ יונגאַטש מיט אָט אַזאַ בױך, מיט אַ גאָלדענע קײט, מיט אַ דימענטענעם רינג, ― גאָרנישט צו דערקענען, אַז דאָס איז ער. ער שרײַבט אים, דער ברודער הײסט עס, למען השם, ער זאָל קומען צו פֿאָרן מיט דער שװעסטער קײן לאָנדאָן, װעלן זײ װיסן, װאָס הײסט געלעבט אױף דער װעלט!

האָלצמאַן הערט אים אױס: „אַזאַ יאָר אױף אים, װאָס פֿאַר אַ חכם דער ברודער איז.. ער אַלײן, האָלצמאַן טאַקע, איז דען נישט אַ בעלן זיך אַראָפּכאַפּן מיט זײַן „יאַט“ קײן לאָנדאָן? עס ציט אים שױן לאַנג אַהין, אין דעם לאָנדאָן. אַ װױל שטעטל, זאָגט מען, אָט דאָס לאָנדאָן. ער פֿילט, אַז דאָרט קאָן מען מאַכן גימל. דער עיקר איז ― צונױפֿשטעלן אַ חדר, װי עס געהער צו זײַן. ער װײס װאָס אים פֿעלט. צו זײַן קאָמפּאַניע פֿעלט אים נאָר אַ רעכטער טראַגיקער אױף די סאַמע שטאַרקע ראָלעס און אַ שײנע פּרימאַדאָנע ― אָט די צװײ װען ער קריגט, איז אַ רוח אין דער װעלטס טאַטן אַרײַן“.

מיט אַ האַלבע שעה שפּעטער, אַז די צװײ נפֿשות, האָלצמאַן און שװאַלב, זײַנען זיך צעגאַנגען פֿון דער „רעסטאַוראַציע“ מיט גראָבע שטאַרק־שמעקנדיקע „טראַבוקוס־ציגאַרן“ אין די פּיסקעס, האָבן זײ זיך מאָדנע שטאַרק געדריקט די הענט און מאָדנע פֿרײַנטלעך געשמײכלט אײנס צום אַנדערן, װי מענטשן, װאָס האָבן זיך פֿאַרשטאַנען אױפֿן װאָרט און געשלאָסן נאָענטע גוטפֿרײַנדשאַפֿט גאָרנישט אױף קאַטאָװעס.

* * *

דערזען, װי די „קליפּה“ (האָלצמאַן) האָט זיך עפּעס זײער שטאַרק „סקאָמפּאַניעט“ מיטן „טרעלבױך“ (שװאַלב), האָבן חבֿרה אָפּגעטראָגן צו זײער דירעקטאָר גלײַך אין אױער אַרײַן: „כּך וכּך. אונדזער איציקל איז עפּעס אַ צו נאָענטער שמעלקע געװאָרן מיט דעם קנאַקער פֿון בוקאַרעשט…“

דער דירעקטאָר געצל בן געצל האָט אױסגעהערט די אַלע מימרות, װי אַ תּם, כּלומרשט געװאָרן געל און גרין און שטאַרק אױפֿגעטראָגן אױף דעם „װאַגאַבונד“ און געהײסן זיך אַרײַנרופֿן אָט דעם ציגאַרניק שװאַלב.

אַז שװאַלב איז אַרײַנגעקומען, האָט דער דירעקטאָר צוגעמאַכט די טיר מיט די פֿענצטער, אַרומגעקוקט זיך פֿון אַלע זײַטן און געהאַט מיט אים אַ לאַנגן געשפּרעך. אינטים, אונטער פֿיר אױגן, און שטיל גאַנץ שטיל: „אַ קשיא? טאָמער לײגט עמעצער צו אַן אױער פֿון יענער זײַט טיר? אַ װעלט פֿון פֿאַלשע מענטשן, אינטריגאַנטן, לײדיקגײערס“…

נאָך דעם דאָזיקן שטילן געשפּרעך, אַז שװאַלב איז אַרױסגעגאַנגען פֿון זײַן דירעקטאָרס קאַבינעט, האָט אים דאָס רױטע פּנים „געפֿלאַמט װי אַ שׂרפֿה און געשװיצט װי אַ ביבער“.

― אַפּנים, ער האָט באַקומען אַ היפּשע פּאָרציע! ― אַזױ האָבן זיך געטראַכט זײַנע קאָלעגן און האָבן געהאַט אַ גרױסן טעות.

קאַפּיטל אײן און זעכציק

האָלצטאַן גײט אַ גאַנג נאָך אַ גאַנג

די אַרטיסטן פֿונעם לעמבערגער טעאַטער האָבן געהאַט פֿאַר זיך אַ נײ שטיקל אַרבעט. זײ האָבן זיך געבראָכן די מוחות: װאָס איז דאָס דער בוקאַרעשטער דירעקטאָר עפּעס געװאָרן אַזאַ נאָענטער שמעלקע מיט זײער ברײַנדעלע קאָזאַק? און, װי זײער שטײגער איז, האָבן זײ זיך גענומען אָפּלעצעװען פֿונעם דאָזיקן פּאָרל, שאַרפֿן די צינגלעך און איבערװאַרפֿן זיך מיט פֿליגלדיקע שטעכװערטלעך:

― אַ לעבן באַ זײ, װײ אונטערן באָד.

― זעט נאָר, אױב עס האַנדלט זיך דאָ נישט װעגן אַ סליװיג. (1

― מזל־טובֿ, אין אַ גוטער שטאָט. (2

――――― 1) אַ זיװג 2) אין אַ גוטע שעה.

― לאָז גאָט געבן מיט בלוט. (3

― ס'זאָל גוט פֿאַרלױפֿן. (4

װעמען האָט דאָס געקאָנט אײַנפֿאַלן, אַז האָלצמאַן גראָבט זיך דורך אָט דער דאָזיקער יפֿהפֿיה צו דער פּרימאַדאָנע הענריעטאַ שװאַלב? מע האָט באַדאַרפֿט האָבן האָלצמאַנס נאָז מיט האָלצמאַנס חוש־הריח אַז מע זאָל אין אַ גאַנץ קורצער צײַט אָנשמעקן, אַז ברײַנדעלע קאָזאַק איז דערצו דער בעסטער שליח. און ער האָט זיך גענומען צו דער אַרבעט קלוג, קונציק און מיט ענערגיע, מיט חשק, װי עס געהער צו זײַן.

אָנגעהױבן האָט זיך עס, געװײנלעך, פֿון אַ שמועס, אַ שפּאַציר, אַ װיזיט צו איר אַהײם ― אַלטע באַקאַנטע, װאָס װײַטער ― אַלץ מער פֿרײַנטלעך. „עס טוט אים הנאה, װאָס ער זעט זיך מיט איר. סע איז נאָר אַן עבֿירה, װאָס שטשופּאַק איז דאָ נישטאָ“.

― װאָס זשע װאָלט געװען? ― פֿרעגט זי אים און קוקט אױף אים מיט אירע קלײנע יאַפּאָנישע אײגעלעך און װיל טרעפֿן, װאָס ער מײנט.

― װאָלט ער כאָטש אײַנגענומען אַ מיתה־משונה.

― אָמן הלװאַי, רבונו־של־עולם, פֿון אײַער מױל אין גאָטס אױערן!…

שיר־שיר האָט זי געװאָלט זאָגן: „פֿון דײַן מױל“ ― און האָט זיך פֿאַרכאַפּט. עס איז איר אַזױ פּריקרע צו זאָגן אים: „איר“! „רבונו־של־עולם, װאָס פֿון אַ מענטש קאָן װערן! װען שטשופּאַק זאָל איצט זײַן דאָ געבן אַ קוק אױף זײַן האָצמאַכן, װאָלט ער טאַקע אײַנגענומען אַ מיתה־משונה“…

אַזױ טראַכט זיך ברײַנדעלע קאָזאַק און קוקט אױף האָלצמאַנען און קאָן זיך נישט זאַט אָנקוקן. זי הערט זיך צו צו זײַנע רײד און קאָן זיך נישט גענוג אָנהערן. ס'איז גאָרנישט דער מענטש כ'לעבן, ס'איז גאָרנישט דאָס לשון. ער רעדט שױן גאָר פֿון „תּכלית“, פֿון „געשעפֿט“, פֿון „קאַפּיטאַל“. „האָצמאַך“ און „קאַפּיטאַל“ ― כאַ־כאַ!… ער באַרימט זיך, אַז ער פֿאַרמאָגט, דאַנקען גאָט, אַ ביסל געלט… „ער איז נישט קײן גרױסער קאַפּיטאַליסט, זאָגט ער, נאָר מיט שטשופּאַקן װעט ער זיך אױסגלײַכן. יענער האָט בריליאַנטן, ער האָט מזומנים, אַ מזומנע מטבע, זאָגט ער, איז טײַערער פֿון אַלע בריליאַנטן, אַ רוח אין געלטס טאַטן אַרײַן“.

― טשעפּעט זיך אָפּ פֿון שטשופּאַקן! ― שלאָגט אים איבער ברײַנדעלע קאָזאַק. ― ער האָט שױן הײַנט עגמת־נפֿש, נישט קײן בריליאַנטן.

― איך װעל דאָס נישט גלײבן, ביז מײַנע אױגן װעלן דאָס נישט זען, און איך װעל מיך נישט באַרויִקן, ביז שטשופּאַק װעט באַ מיר נישט

――――― 3)מיט גליק. 4)גוט אָפּלױפֿן. רײניקן די שטיװל. אַ כאָליערע זאָל קומען אױף אים מיט מײַן הוסט אינאײנעם!

רעדט ער פֿון שטשופּאַקן, װערט ער אױפֿגערעגט, און אַז ער װערט אױפֿגערעגט, פֿאַרהוסט ער זיך. אױסגעהוסט זיך, פֿאַרלײגט ער די פֿינגער אין דער װעסט, שפּאַנט אַרום מיט די דינע לאַנגע פֿיס הין און צוריק איבער דער מאַדאַם טשערניאַקס צימערל, קוקט אַראָפּ צו זיך אױף די שפּיץ פֿיס און הערט נישט אױף צו באַרימען זיך פֿאַר איר, װאָס ער האָט און װאָס ער פֿאַרמאָגט. און מיטאַמאָל פֿאַרכאַפּט ער זיך און שטעלט זיך אָפּ מיטן אַרומשפּאַנען און הײבט אָן צו פֿאַרענטפֿערן זיך פֿאַר איר, עס זאָל איר נישט זײַן קײן װוּנדער, פֿון װאַנען עס קומט צו אים געלט. פּשוט, פֿאַרדינט און צונױפֿגעזאַמלט, אָפּגעשפּאָרט און באַהאַלטן. „נישקשה, ער האָט גענוג אָנגעבורעװעט, ביז ער האָט זיך דער־ראַבערט צו אַ שטיקעלע תּכלית, גאָט מעג אים שױן העלפֿן“.

― אָמן, הלװאַי, פֿאַרװאָס נישט? ― גיט אים צו די מאַדאַם טשערניאַק. זי פֿאַרשטײט נישט, װאָס איז דאָ פֿאַראַן צו פֿאַרענטפֿערן זיך? געלט האָבן איז דען אַ בזיון? אַ בזיון איז, אַז מען איז אַ כּתריאליק, אַ דלפֿון, אַ שלעפּער, אַזױ װי אָט די אַלע איבעריקע יאָלדן, װאָס גײען אַרום, מיט רעספּעקט צו מעלדן, אָן אַן אונטערשט העמד אױפֿן לײַב און װײסן נאָר שפּילן אין קאָרטן, שאַרלאַטאַנעװען, כאַפּן אַ גמילות־חסד אױף צו פֿאַרפֿאַלן!… אָנקוקן קאָן זי זײ נישט, אָט די לײַט, נאָר דערפֿאַר, װאָס געלט איז באַ זײ שמעלט… שיטערע פֿינגער. פֿי־פֿו־פֿאַ… װאָס איז? מע קאָן נישט זײַן אַ גוטער אַקטיאָר און אָפּהיטן אַ גראָשן? װאָס איז אַ מענטש אָן געלט, משטײנס געזאָגט? װאָס?

― װי אַ גוף אָן אַ נשמה, ― כאַפּט ער אונטער און פֿאַלט אַרײַן צו איר אין טאָן אַרײַן. ער געדענקט נאָך פֿון שטשופּאַקס צײַטן האָט זי תּמיד געהאַט אַ „ניפּל“. חבֿרה פֿלעגן שמועסן, אַז אָט די ברײַנדעלע קאָזאַק איז אָנגעשטאָפּט מיט געלט, אַזױ װי מיט יאָרן. דער חסרון איז נאָר, האָבן זײ געטענהט, פֿאַרװאָס זאָל גאָט נישט טאָן אַ נס, אַז זי זאָל אַרײַן אין דער ערד, װי קורח, און זײ זאָלן זי ירשענען?…

אָט אַזױ גײט באַ זײ דאָס געשפּרעך פֿרײנטלעך־אינטים, ביז מע קומט אַרױף פּאַװאָלינקע און ביסלעכװײַז אױף װיכטיקע זאַכן, און ער מאַכט מיט איר אַ שמועס װעגן תּכלית, געשעפֿט, פּלאַנען אױף װײַטער: „ביז װאַנען איז דער שיִער צו זײַן נע־ונד, פֿאַרקױפֿט צו אַזאַ מין חיה, װי דער יאָקל בן פֿלעקל? איז דען נישט גלײַכער טױזנט מאָל, װען זי גײט למשל, האַנט באַ האַנט מיט אים, מיט האָצמאַכן? אַזעלכע צװײ מענטשן, װי זײ, קאָנען דאָך טאַקע יאָ מתקן זײַן, עפּעס אױפֿטאָן אױף דער װעלט האַ? אַזעלכע צװײ מענטשן, װי זײ, כ'לעבן, געשלאָגענע הינט… זײ װײסן שױן ,„פּאָטשאָמע ליכע“… און װי אַזױ מע מאַכט געלט ― באַדאַרף מען זײ נישט לערנען. געלט מאַכן באַדאַרף מען קאָנען. און דער עיקר דאַרף מען קאָנען געלט קלײַבן… פֿאַרדינען אַ גראָשן איז נישט אַזױ שװער, װי אַ גראָשן היטן. אַ גראָשן דאַרף מען היטן. צופֿיל בעלנים אױפֿן גראָשן. װאָס?“…

― צופֿיל בעלנים, ― גיט אים נאָך ברײַנדעלע קאָזאַק.

און אָט אַזױ קײטלט זיך באַ זײ דער שמועס אינטים און געשעפֿטלעך, ביז ער קומט אַרױף מיט איר אױפֿן סאַמע רעכטן ענין, װאָס אים קװעטשט ― אױף דער פּרימאַדאָנאַ.

― מע באַדאַרף אַריבערכמאַליען ― זאָגט ער איר ― באַ אָט דעם יאָקל בן פֿלעקל אָט די שײנע טעלעצע.

― די שײנע טעלעצע, כאַ־כאַ? ― חזרט איבער נאָך אים ברײַנדע־לע קאָזאַק און אױף איר פֿעט קײַלעכיק לבֿנה־פּנים צעגיסט זיך אַ פֿעט שמײכעלע, און זי באַװײַזט אים אירע װײַסע צײן. עס װײַזט אױס, אַז זי איז צופֿרידן. ערשטנס װאָס זי האָט געטראָפֿן ― װעמען ער מײנט. צװײטנס, װאָס ער האָט אָנגערופֿן די פּרימאַדאָנע מיט איר אמתן נאָמען. און דריטנס, איז זי הײַנט גלאַט צופֿרידן מיטן גאַנצן געשפּרעך… און האָלצמאַן נעמט זי דורך מיט זײַנע שאַרפֿע שפּיציקע אױגן און גיט איר צו פֿאַרשטײן, האַלב ערנסט, האַלב קאָמיש, דעם שׂכל, פֿאַרװאָס מע דאַרף אַריבערכמאַליען די שײנע טעלעצע.

― אַ שײנינקע פּרימאַדאָנע, פֿאַרשטײט איר מיך, זי מעג זיך זײַן אַ קאַלב, איז גוט צו פּרנסה.

― גוט צו פּרנסה, כאַ־כאַ! ― גיט אים צו ברײַנדעלע קאָזאַק.

― אַ סגולה פֿונעם רבין, ― זאָגט װײַטער האָלצמאַן מיטן אײגענעם האַלב־ערנסטן, האַלב־קאָמישן טאָן.

― אַ סגולה פֿונעם רבין, ― כאַפּט אים אונטער ברײַנדעלע קאָזאַק און דערלאַנגט אים קאָקעטיש אַ זעץ מיט איר קורץ גראָב הענטל, און דאָס פֿעטע קײַלעכיקע לבֿנה־פּנים באַ איר שװיצט אַזש פֿון גרױס תּענוג. און אירע קלײנע יאַפּאָנישע אײגעלעך װערן נאָך קלענער, אַזױ קלײן, אַז מע זעט זײ שױן כּמעט גאָרנישט אַרױס.

קאַפּיטל צװײ און זעכציק

ברײַנדעלע קאַזאָקס ראָמאַנען

װאָס האָבן געקאָנט הײסן באַ ברײַנדעלע קאָזאַק האָלצמאַנס אָנצוהערעניש: „גײן מיט אים האַנט באַ האַנט“? און װי אַזױ זאָל זיך נישט פֿרײען דערױף אַן עלנטע, פֿאַרװאָגלטע, בלאָנדזשענדע נשמה, װאָס איז נע־ונד שױן אַזױפֿיל יאָרן, פֿון שטאָט צו שטאָט, פֿון לאַנד צו לאַנד, פֿון טעאַטער צו טעאַטער?… אַז האָלצמאַן איז געװען באַ שטשופּאַקן און האָט גאָר געהײסן „האָצמאַך“, איז געװען עפּעס אַנדערש. און איצט, אַז האָצמאַך איז שױן „האָלצמאַן“ און איז שױן אַ דירעקטאָר פֿון אַן אײגענעם טעאַטער און האָט דערטאַפּט אַזאַ אַן אתרוגל, װי אָט דער „יאַט“ ראַפֿאַלעסקאָ, װאָס אַלע שלאָגן זיך פֿאַר אים, און פֿאַרמאָגט נאָך דערצו אַ שטיקל קאַפּיטאַל אױך, ― איז שױן טאַקע װידער עפּעס אַנדערש… זײ בײדע, װען זײ גײען, װי זאָגט ער, ה אַ נ ט ב אַ ה אַ נ ט, און עס געראָט איר טאַקע אַריבערכמאַליען אָט די „שײנע טעלעצע“ הענריעטאַ, און זײ טוען אַ פֿאָר אַרױס אַלע פֿיר מיט דער פּרימאַדאָנע און מיט דעם „יאַט“ איבער דער װעלט ― דעמאָלט איז דאָך טאַקע „אױף איר אַזאַ יאָר“.

אָט מיט אַזעלכע זיסע געדאַנקען האָט זיך אונדזער ברײַנדעלע קאָזאַק אַ נעם געטאָן צו דער אַרבעט שׂכלדיק און געשמאַק, װי אַן עכטער דיפּלאָמאַט. און עס איז איר, דאַנקען גאָט, געראָטן אױפֿן שענסטן אַרט. דער „דורבאַטש“ הענריעטאַ מיטן שײנעם פּנימל האָט זיך געלאָזט איבעררעדן און איז אײַנגעגאַנגען אױף אַלע גליקן און פּריװילעגיעס, װאָס זי האָט איר פֿאָרגעלײגט. איבערהױפּט האָט זי די מאַדאַם טשערניאַק גענומען מיט דעם, װאָס זי װעט זײַן אַזױ נאָענט צום „יאַט“, צו ראַ־פֿאַלעסקאָן…

הענריעטאַ שטעלט אױף, אױף איר אירע שײנע בלױע אױגן און װערט רױט, װי אַ צװיק. ברײַנדעלע קאָזאַק דערזעט און פֿאַרלױפֿט אױף צופֿריִער: „זי פֿאַרשטײט נישט, װאָס איז דאָ זיך זשענירן? דאָס איז אַזאַ זאַך, װאָס טרעפֿט זיך דען נישט מיט יעדן?… איך דאַרף מען קײן פֿינגער אין מױל נישט לײגן. זי װעט אים אָפּבײַסן… זי זעט דען נישט, אַז הענריעטאַ איז נאָך אים די כּפּרה און ער נאָך איר?“…

הענריעטאַ שװאַלב ברענט װי אַ העליש פֿײַער: „ער נאָך איר? פֿון װאַנען װײסט זי דאָס?“…

אָ! זי װײס שױן. די מאַדאַם טשערניאַק װײס אַלץ. נישטאָ אַזאַ זאַך, װאָס די מאַדאַם טשערניאַק זאָל נישט װיסן. נישטאָ אַ זאַך, װאָס די מאַדאַם טשערניאַק זאָל נישט קאָנען. לאָז מען זי נאָר גוט אַ בעט טאָן, מאַכט זי דאָס אין אײן קול פֿײַער. 1) אײנס־צװײ־דרײַ ― און מע ברעכט טעלער.

― ברײַנדעלע! האַרצעניו! ליובעניו! ― איז איר הענריעטאַ געפֿאַלן

――――― 1) כּהרף עין. אױפֿן האַלדז און באַהאַלטן איר שײן ברענענדיק פּנים אין דער מאַדאַם טשערניאַקס רױטע ראָטאָנדע.

נישט אומזיסט האָט די פּרימאַדאָנע אַזעלכע שײנע צונעמענישן, װי „שײנע טעלעצע“ און „דורבאַטש“ און „לעמעשקע“. הענריעטאַ שװאַלב האָט זיך, אַפּנים, אונטערגענומען באַװײַזן דער װעלט, אַז מע קאָן האָבן אַ שײן פּנימל און קײן שׂכל פֿון דאַנען אַהין. ברײַנדעלע קאָזאַק האָט געקאָנט פֿאַרשטעקן אין גאַרטל, קױפֿן און פֿאַרקױפֿן אַ גאַנץ טוץ אַזעלכע שײנע נאַרישע מײדלעך, װי אָט די פּרימאַדאָנע פֿונעם לעמבערגער טעאַטער. און אַך! װער עס האָט נישט געזען אין יענער צײַט ברײַנדעלע קאָזאַק, דער האָט קײן מער גליקלעכן מענטשן אױף זײַן לעבן נישט געזען. איטלעכס באַשעפֿעניש האָט זיך זײַן שטערן אין הימל און אױף יעדער בריאה מוז קומען אַ צײַט. געקומען די צײַט אױך אױף ברײַנדעלע טשערניאַק, אָדער ברײַנדעלע קאָזאַק, זי זאָל שױן אױך אַמאָל אױפֿגערעכט װערן. געקומען די צײַט, אַז איר האַרץ זאָל אױך שױן אַמאָל אױפֿװאַכן פֿון שטענדיקן דרימל, אָנהײבן קלאַפּן און צעקלאַפּן מיט אַ װאַרעם געפֿיל פֿון אמתדיקן גליק.

דער גאַנצער חסרון איז אָבער, װאָס דאָס איז געװען באַ איר נישט דאָס ערשטע מאָל, נישט דער ערשטער ראָמאַן און, דאַכט זיך, נישט דער לעצטער…

װיפֿל מאָל האָט זי זיך שױן אָפּגעבריט אין איר לעבן! װיפֿל קלעפּ האָט זי שױן געכאַפּט פֿון „פֿאַלשע, פֿאַרדאָרבענע, שאַלקהאַפֿטיקע מאַנצבילן“ ― און נאָך האָט דאָס זי נישט אָנגעלערנט!

עס איז געװען אַ צײַט, װען שטשופּאַק האָט באַדאַרפֿט האָבן איר לאַסקע, האָט ער זיך צו איר געשדכנט, און זי האָט אים געגלײבט, ― האָט זי נאָכדעם אױף זיך די האָר געריסן… עד היום נאָך קאָן זי זײַן נאָמען נישט הערן און דערמאָנט אים פֿונדעסטװעגן דרײַ מאָל אַ טאָג.

נאָך שטשופּאַקן האָט זיך צוגעשמײכלט צו איר שטשופּאַקס פֿליגל־אַדיוטאַנט, אונדזער גוטער באַקאַנטער שלום־מאיר מוראַװטשיק, די פֿאַרשלעפּטע קרענק.

דער דאָזיקער נפֿש איז אַרײַן צו איר, װי מע זאָגט, מיט די שטיװל אין האַרצן. ס'איז אַ סבֿרה, אַז עס האָט שױן געהאַלטן אַזױ װײַט, אַז ס'איז אָפּגעגאַנגען נאָר אַ חופּה. און דאָס האָט שלום־מאיר מוראַװטשיק נישט געװאָלט הערן, נישט זען. בטבֿע איז אַן אַקטיאָר אַ מענטש, װאָס האָט פֿײַנט חופּות. אַ מײדל, אַ כּלה, אַ שפּאַציר, אַ מתּנה, אַ װעטשערע, אַ שפּאַס, אַ טענצל ― אַלצדינג, אַבי נישט קײן חופּה: „די בעסטע חופּה איז דער ערגסטער טױט“…

ברײַנדעלע קאָזאַקס ראָמאַן מיט שלום־מאיר מוראַװטשיק האָט זיך אױסגעלאָזט, װוּ אַלע אירע ראָמאַנען, װאָס פֿאַר אים און װאָס נאָך אים. דאָס הײסט, אָנגעהױבן האָט זיך עס מיט אַ גמילות חסד און מיט נאָך אַ גמילות חסד און מיט נאָך און נאָך, און אױסגעלאָזט האָט עס זיך מיט אַ שטילן סקאַנדאַל, מיט אַ װײטיק אין האַרצן און מיט אַ שׂנאה צו אַלע „פֿאַלשע, שאַלקהאַפֿטיקע מאַנצבילן“.

נאָר װאָס פֿאַר אַ װוּנד װערט מיט דער צײַט נישט פֿאַרהײלט? די גמילות חסדים, װאָס שלום־מאיר מוראַװטשיק האָט באַ איר גענומען, זײַנען געבליבן באַ אים, און מאַדאַם טשערניאַק איז געבליבן מאַדאַם טשערניאַק (דעם נאָמען „מאַדאַם“ האָט זי אַלײן זיך געגעבן איבער איר אימפּאָזאַנטער פֿיגור און איבער אירע יאָרן)…

זי האָט איר האָפֿענונג נאָך נישט פֿאַרלױרן. פֿריִער אָדער שפּעטער ― עס װעט דאָך קומען אַמאָל דער, װאָס װעט זי פֿאַרשטײן און אָפּשאַצן נאָך איר װערט. ער מוז, ער מוז אַמאָל קומען. װעט זי אים אַרײַנפֿירן צו זיך. װעט זי אים עפֿענען איר קאַסטן. װעט ער זען אירע אוצרות. װעט ער זען גרעט, װעט ער זען מלבושים, װעט ער זען צירונג. דאָס אַלץ איז אָנגעגרײט פֿאַר ז ײַ נ ע ט װ ע ג ן… פֿאַר ז ײַ נ ע ט ־ װ ע ג ן… און ער װײסט גאָרנישט!… און איר האַרץ װעט זי פֿאַר אים עפֿענען. איר נשמה פֿאַר אים אױפֿדעקן. אַך, אפֿשר איז זי נישט אַזױ שײן װי אַנדערע. אפֿשר איז זי נישט אַזױ יונג, װי אַנדערע. װיפֿל געטרײַשאַפֿט אָבער, װיפֿל ליבשאַפֿט עס פֿאַרמאָגט אַזאַ האַרץ! װיפֿל אמתדיקע רײנע איבערגעגעבנהײט און כּשרע צוגעבונדנקײט ליגט באַהאַלטן אין אַזאַ נשמה…

האָלצמאַן איז איצט געװען דער, װאָס אױף אים איז געפֿאַלן דער גרוסל פֿון מאַדאַם טשערניאַק. האָלצמאַן איז איצט געװען דער, האָט זיך אַרײַנגעקליבן צו איר אין האַרץ אַרײַן, האָט דאָרט געװעלטיקט װי אַ מלך און געקאָמאַנדעװעט מיט איר אַזױ לאַנג, ביז ער האָט זי געהאַט נײטיק. און נאָכדעם, אַז ס'איז געקומען צו עפּעס, האָט זיך אױסגעלאָזט, אַז זײ האָבן זיך אײנס דאָס אַנדערע נישט פֿאַרשטאַנען. װאָס הײסט דאָס אײגנטלעך, ג ײ ן ה אַ נ ט ב אַ ה אַ נ ט?… באַ אים האָט דאָס געהײסן אַזױ גוט, װי האָבן אַ חלק אין געשעפֿט, זײַן אַ שותּפֿטע צו דער טרופּע ― „מהיכא־תּיתי, פֿאַרװאָס נישט? לאָז זי אַרײַנלײגן געלט, אַך, מיטן גרעסטן כּבֿוד!“…

געלט זאָל זי אַרײַנלײגן?… אַ חלק װעט זי האָבן??… אָט דאָס האָט דען געמײנט די מאַדאַם טשערניאַק??…

פֿאַלשע, שאַלקהאַפֿטיקע מאַנצבילן! אָרעמע ברײַנדעלע קאָזאַק! קאַפּיטל דרײַ און זעכציק

מען גײט מיט אַ װיזיט

אײנמאָל, אין מיטן אַ פֿאָרשטעלונג, צװישן די אַנטראַקטן, איז צוגעגאַנגען דער לעמבערגער מעצענאַט, דאָקטאָר לעװיוס־לױתן, צום דירעקטאָר בערנאַרד האָלצמאַן און האָט אים „העפֿלעכסט“ אײַנגעלאַדן, אינאײנעם מיטן יונגן מאַעסטראָ ראַפֿאַלעסקאָ, צו זיך אױף אַ מיטאָג. „ער פֿאַרהאָפֿט ― אַזױ האָט זיך דער דאָקטאָר לעװיוס אױסגעדריקט מיט אַ ליבלעך שמײכעלע און באַװיזן בעת מעשׂה זײַנע מאָדנע צעװאַקסענע צײן ― ער פֿאַרהאָפֿט, אַז זײ װעלן אים נישט ענטזאָגן“.

― אָפּזאָגן זיך פֿון אַזאַ װאַרעמעס? ― האָט זיך האָלצמאַן אַרױסגעכאַפּט, װינקענדיק צו ראַפֿאַלעסקאָן, װאָס האָט באַדאַרפֿט באַדײַטן: „װאָס זאָגסטו אױף אַזאַ דײַטש אַ טיפּש?“ ― חס־ושלום! אַדרבא, אַך מיטן גרעסטן בזיון, מײן איך, מיטן גרעסטן כּבֿוד…

פֿאַר אונדזער האָלצמאַנען איז דער װיזיט געװען אַ גרױסער, אַ געהױבענער יום־טובֿ. אַ יום־טובֿ, װאָס מע דאַרף זיך צו אים גרײטן: „כאַפּט דאָס דער רוח מיט די בײנער! ממה־נפֿשך, גײט מען צו אַזאַ מעצענאַט אױף װאַרעמס, דאַרף מען גײן װי אַ מענטש“.

און ער איז אַװעק צװישן די קלײטן און האָט זיך געקױפֿט ספּעציעל אַ שפּאָגל נײַעם אַנצוג, זיך געשאָלטן מיט די לעמבערגער דײַטשן, געדונגען זיך ביזן בײן אַרײַן און אױסגעדונגען אין גלײַכן געלט. מע קאָן זאָגן אַ מציאה.

― אַזױ לאַנג קרענקט דער דירעקטאָר יאָקל בן פֿלעקל, װי לאַנג מע קריגט באַ אונדז פֿאַר אָט דעם געלט אַזאַ אָנצוג. װאָס זאָגסטו, ליובעניו?

― אַ מציאה פֿון אַ גנבֿ.

― אפֿשר נײן?

― פֿאַרװאָס נײן?

― װאָס זשע לאַכסטו?

― װאָס זשע? זאָל איך װײנען?

― װער זאָגט דען װײנען? עך, שוטהלע בן פּיקהאָלצל! ― מאַכט האָלצמאַן, און בײדע צעלאַכן זיך געשמאַק, און בײדע נעמען זיך גרײטן צום געהױבענעם װיזיט. האָלצמאַן זעצט זיך אַװעק „כאַפּן אַ גאָל אָפּ“ דאָס אױסגעטריקנטע געל־גרין גלאַנצנדיק פּנים, איבערגעלאָזט פֿון שײנקײט װעגן נאָך צװײ שװאַרצע באַקן־קאָטלעטלעך. די באַקן־קאָטלעט־לעך האָבן זיך טאַקע זײער געפּאַסט צו זײַנע מאָגערע אײַנגעפֿאַלענע באַקן און צו זײַן אױסגעצױגענעם האַלדז, װאָס האָט אַרױסגעקוקט פֿון אַ שנײ־װײַסן שטײענדיקן קאָלנער מיט אַ קונציק אונטערגעבונדענעם שניפּס. אַ פּאָר נײַע לאַקירטע שיך מיט ברײטע בענדלעך און דער אױסגעגלעטער גלאַנצנדיקער צילינדערהוט, װאָס אױפֿן שפּיציקן קאָפּ, האָבן צוגעגעבן זײַן שפּיציקער פֿיגור נאָך מער חן, אַזױ, אַז זײַן יונגער פֿרײַנט ראַפֿאַלעסקאָ האָט זיך אַזש נישט געקאָנט אײַנהאַלטן און האָט אים געמאַכט אַ קאָמפּלימענט, אַז ער װערט װאָס אַ טאָג שענער און יונגער. „שענער קאָן זײַן, נאָר יונגער ― גאָט װײס“. ― זאָגט צו אים האָלצמאַן גאַנץ ערנסט און בײגט אָן צו אים דעם קאָפּ:

― זעסט, פֿײגעלע, גרױע האָר? אַ כאָליערע זאָל קומען אױף שטשו־פּאַקן, דאָס האָב איך אים צו פֿאַרדאַנקען.

אױך ראַפֿאַלעסקאָ האָט זיך אָנגעטאָן צוליב דעם װיזיט נאָך דעם לעצטן זשורנאַל. זײַנע גרױסע װײַסע זעלטן־שײנע הענט האָבן אַרױסגעשײַנט פֿונעם סמאָקינג, װאָס האָט אױסגעזען אױף אים אַ ביסל צו קורץ און צו ענג, מחמת ראַפֿאַלעסקאָ האָט דעמאָלט געהאַלטן סאַמע אין רעכטן װאַקסן. די ברײטע פֿולע שנײ־װײַסע שײנע מאַנישקע האָט אַרױסגעשײַנט פֿון דעם אױסגעשניטן װעסטל און געקאָנקורירט מיטן שײנעם װײַסן האַלדז. די גאַנצע פֿיגור זײַנע האָט אַרױסבאַװיזן אַזױפֿיל ייִנגשאַפֿט און פֿרישקײט, אַז ס'איז געװען באמת אַ פֿרײד און אַ פֿאַרגעניגן אױף אים צו קוקן. נישט אומזיסט האָט די פּרימאַדאָנע הענריע־טאַ שװאַלב אַװעקגעװאָרפֿן אַלע אירע קאַװאַליִערן און חתנים און גענומען זיך גאַנץ ערנסט צו „באַקעמפֿן אָט דעם יונגן שנעק“, װאָס „אָדער ער האָט אַ האַרץ פֿון אַ טאָטער, אָדער די אױגן זײַנען באַ אים נישט אױפֿן אָרט, אָדער ער איז גלאַט נאָך אַ גרינע אוגערקע“…

הענריעטאַ שװאַלב, װאָס איז געװױנט געװאָרן, אַז אַלע „זאָלן זײַן נאָך איר די כּפּרה“, האָט נישט געקאָנט פֿאַרשטײן, װאָס טוט זיך מיטן דאָזיקן בחור? ס'טײַטש, זי, הענריעטאַ, איז אים שטענדיק פֿאַר די אױגן, טוט זיך דאָ אָן צוליב אים. ערשט נישט לאַנג זיך געמאַכט אַ סאַמעטן קלײד „רעפֿאָרם“, באַלײגט מיט „שמעלץ“. יענע טוט אַלצדינג, װאָס זי קאָן, לײגט אײַן די װעלט, און ער ― גאָרנישט! אַ מאָדנער בחור דאָס איז, אַ װילדע, אַ װילדע זאַך! אָט איז ער אײַך פֿרײלעך, שפּרינגט און טאַנצט און זינגט… אָט װערט ער אײַך אומעטיק, גײט אַרום װי אַ פֿאַרחלומטער מלאך… „מע דאַרף דאָס בחורל נעמען אין די הענט אַרײַן!“…

דאָס „בחורל“ (ראַפֿאַלעסקאָ) האָט אָבער אַפֿילו נישט אין זינען געהאַט די פּרימאַדאָנע שװאַלב. זײַן קאָפּ און זײַן האַרץ און ער אינגאַנצן זײַנען איצט געװען אין אײן אָרט ― אין װין. באַנאַכט אין חלום און באַטאָג אױף דער װאָר האָט ער געזען פֿאַר זיך נאָר װין און נאָר װין. װין איז געװען פֿאַר אים איצט דער גן־עדן, װוּהין עס האָט זיך געריסן זײַן נשמה. אין װין זײַנען איצט געװען פֿאַר אים צװײ מענטשן, װאָס האָבן אים געצױגן צו זיך, װי אַ מאַגנעט. „זען זיך מיט די צװײ און דערנאָך שטאַרבן“…

אַז רײזל איז איצט אין װין ― דאָס װײס ער פֿון ברײַנדעלע קאָזאַק. אַז ער װעט זי אין װין מסתּמא געפֿינען ― אין דעם איז קײן ספֿק נישט. די פֿראַגע איז נאָר: אױב זי װעט אים דערקענען? און זי אַלײן װי אַזױ זעט אױס? און װי אַזױ װעט זײַן זײער ערשטע באַגעגעניש? און װאָס װעט ער איר זאָגן צום אַלעם ערשטן? ער װעט זיך פֿאַר איר נישט מעלדן, אַז דאָס איז ער. נײן, לאָז זי אַלײן אים דערקענען…

און זי האָט אים דערקענט, באַלד, די רגע דערקענט. און זײ פֿאַלן אײנס דאָס אַנדערע אױפֿן האַלדז. און קײן רײד איז נישטאָ. נישטאָ קײן לשון. אױסער צװײ געצײלטע װערטער: „רײזל“ און „לײבל“…

צו די דאָזיקע גאָלדענע חלומות האָט זיך צוגעלײגט נאָך אײן חלום ― זאָנענטאַל… עס איז נאָך שװער צו זאָגן, װעלכער פֿון די צװײ חלומות האָט אים מער פֿאַרכּישופֿט? װער פֿון די צװײ האָט פֿאַרנומען מער פּלאַץ באַ אים אין האַרצן? רײזל, זײַן גאָטהײט? אָדער זאָ־נענטאַל, דער גאָט אַלײן?… אָט איז ער געקומען קײן װין. װײסט איר, װאָס איז אַזעלכעס װין? מיט װאָס צײכנט זיך אױס װין? װין ― ד אָ ס א י ז ד י ש ט אָ ט , װ וּ ע ס ז י צ ט ז אָ נ ע נ ־ ט אַ ל. און װאָס איז װין אָן זאָנענטאַלן?…

מיט אַ קלאַפּנדיק האַרץ טרעט ער אַריבער די שװעל פֿון דעם זאָ־נענטאַל.

מיט אַ פּנים פֿון אַ מלאך און מיט אַ שמײכעלע פֿון דער זון אין אַ שײנעם זומערדיקן פֿרימאָרגן קוקט אױף אים דער גאָט פֿון די אַרטיסטן און שױשפּילערס, דער גרױסער זאָנענטאַל. נעמט אים פֿאַר אַ האַנט און פֿירט אים אַרײַן צו זיך אין די סאַמע אינעװײניקסטע חדרים פֿון דעם שײנעם גרױסאַרטיקן פּאַלאַץ און זעצט אים אַװעק אַקעגן זיך אױף אַ שטול. און ער פֿאַרהערט אים שפּילן און לױבט אים אַזױ שטאַרק, אַז עס דרײט זיך אים אַזש דער קאָפּ: „נײן! נישט אין אַזעלכע ראָלעס באַדאַרף ער אַרױסטרעטן“, ― זאָגט צו אים זאָנענטאַל אַלײן מיט דעם זעלבן לשון און מיט דעם זעלבן טאָן, װאָס דער דאָקטאָר לעװיוס האָט צו אים געזאָגט דעם ערשטן אָװנט פֿון זײער באַקאַנטשאַפֿט. „נײן, אַזאַ פֿון גאָט געבענטשטער טאַלאַנט דאַרף זיך אַרױסבאַװײַזן אין מער ערנסטע, קלאַסישע ראָלעס“… אָבער פּונקט דאָס אײגענע, װאָס דער דאָקטאָר לעװיוס האָט אים געזאָגט, װאָרט אין װאָרט.

„ ד אָ ק ט אָ ר י ו ל י ו ס ל ע װ י ו ס “ ― האָבן בײדע אונדזערע העלדן איבערגעלײענט אַ קלײן שילדל אױף אַ גרױסן הױכן טױער פֿון אַ גרױסאַרטיקן הױף מיט אײַזערנע קראַטעס, מיט הױכע בײמער, טאָפּאָליעס, פֿון װעלכע עס האָט זיך אַרױסגעזען אַ פֿעסטער װײַסער מױער, אַ באַלעבאַטיש, אַ גבֿיריש הױז, װאָס קוקט אױף אײַך סטאַטעטשנע און סאָליד, און עס דאַכט זיך אײַך אױס, װי עס רעדט צו אײַך: „דאָ איז גוט. דאָ איז באַקװעם. דאָ איז רויִק“…

― אַ רוח אין געלטס טאַטן אַרײַן! ― האָט זיך האָלצמאַן נישט געקאָנט אײַנהאַלטן, רעכט אױסגעשנײַצט די נאָז אין אַ נײַער, נאָך קנאַקנדיקער פֿאַטשײלע און האָט אַ צי געטאָן דאָס גלעקל.

קאַפּיטל פֿיר און זעכציק

דער לעמבערגער מעצענאַט

אַז אונדזערע אײַנגעלאַדענע געסט, האָלצמאַן און ראַפֿאַלעסקאָ, זײַנען אַרײַנגעקומען צום דאָקטאָר לעװיוס, האָבן זײ אים כּמעט נישט דערקענט. װוּ איז אַהינגעקומען זײַן ברײט געלעכטערל אױף זײַן פֿרײַנטלעך פּנים? װוּ איז אַהינגעקומען זײַן רעדן אָן אַן אױפֿהער און אָן אַן אָפּשטעל? עפּעס איז ער דאָ באַ זיך מער סאָליד, געזעצט, שטרענג און אײַנגעהאַלטן. און קלענער איז ער עפּעס געװאָרן. מיט אַ קאָפּ נידעריקער. גאָר נישט דער מעצענאַט, װאָס אין טעאַטער. גאָר־גאָר נישט דער דאָקטאָר לעװיוס, װאָס אױף דער גאַס.

מע קאָן נישט זאָגן, אַז דער דאָקטאָר לעװיוס זאָל זײ האָבן צוגענומען נישט פֿרײַנטלעך. אַדרבא. ער האָט אַלײן זײ געהאָלפֿן אַראָפּנעמען פֿון זיך די אײבערשטע מלבושים, אַרײַנגעפֿירט זײ צו זיך אין אַ גרױסאַרטיקן קאַבינעט, פֿול מיט ביכער פֿון אונטן ביז אַרױף צו דער סטעליע. באַזעצט האָט ער זײ אין צװײ הױכע װײכע פֿאָטעלן און העפֿלעך מיט זײ אַ שמועס געגעבן װעגן זײער נישט קײן אינטערעסאַנטע זאַכן: װי געפֿעלט זײ די שטאָט לעמבערג? װאָס זאָגן זײ אױף דעם װעטער? און נאָך כּדומה אַזעלכע נישטיקע טרוקענע געשפּרעכן, װאָס מע באַנוצט זײ פֿון יוצא װעגן כּמעט אין יעדן אַריסטאָקראַטישן הױז, װוּהין מע לאַדט אײַך אײַן אָפֿיציעל אױף אַ מיטאָג און דער טיש איז נאָך נישט פֿאַרטיק, און מע דאַרף זיצן און הונגערן, און רײדן איז נישטאָ פֿון װאָס. דער באַלעבאָס קוקט דעמאָלט אױף אײַך, װי אױף דער עלפֿטער מכּה פֿון מצרים, און טראַכט זיך: ,, אַ סקוטשנער גאַסט דאָס איז. מע באַדאַרף זיך מיט אים ניאַנטשען“… און דער גאַסט קוקט אױפֿן באַלעבאָס און פֿרעגט זיך אַלײן: „װעלכער רוח האָט מיך אַהער געבראַכט, זיך זאָל הונגערן? נישטאָ דען באַ מיר אין דער הײם קײן װאַרעמעס, צו װעלכע גוטע יאָר?“… אײַער שטימונג װערט אַ ביסל װײכער ערשט דעמאָלט, װען דער באַלעבאָס טוט זיך אַ כאַפּ אױף, בעט אײַך אַרײַן צום געדעקטן טיש און שטעלט אײַך פֿאָר פֿאַר דער אױסגעפּוצטער פֿרײַנטלעך שמײכלענדער װירטין, און מע זעצט אײַך אַװעק אױבנאָן באַ דער רעכטער האַנט, נעבן דער אױסגעפּוצטער פֿרײַנטלעך שמײכלענדער װירטין, און מע גיסט אײַך אָן דאָס ערשטע גלעזל, און מע רוקט אײַך צו דאָס פֿאַרבײַסן, און מאכלים קוקן אַרױס פֿון די טעלער און שמײכלען צו אײַך און שמעקן אײַך, און איך הײבט אָן סוף כּל סוף אַרײַן אין אײַער ראָלע.

פֿאַרבראַכט אין נישטיקע טרוקענע געשפּרעכן אַקעגן אַ האַלבע שעה, איז דער דאָקטאָר לעװיוס אױפֿגעשטאַנען מיט זײַנע אײַנגעלאַדענע געסט, דורכגעפֿירט זײ דורך אַ גאַנצער רײ פֿון גרױסע ברײטע הױכע חדרים, גרױסאַרטיק אױסגעפּוצט מיט זײער רײַך מעבל, שװערע פּאָרטיערן, הױכע גלאַנצנדיקע שפּיגלען, און צוגעפֿירט זײ צום געדעקטן טיש. נאָר אָנשטאָט אַן אױסגעפּוצטע פֿרײַנטלעך שמײכלענדיקע װירטין, האָבן זײ געטראָפֿן אױבנאָן באַם טיש אַן אַלט גרײַז־גרױ באַשעפֿעניש מיט אַן אײַנגעקנײטשט געל פּנים, װאָס האָט געכאַפּט דעם אָנבליק פֿון אַ גוט אײַנגעזױערטע קיסליצע.

― מײַן מוטערכען, ― האָט אַ זאָג געגעבן דער דאָקטאָר לעװיוס, נאָכדעם װי ער איז צוגעגאַנגען צו איר און אַ קוש געגעבן איר אין האַנט אַרײַן.

די „מוטערכען“, אַ ייִדענע מיט אַ פּאַרוק, אין אַ זײַדן קלײד, מיט בריליאַנטענע אױרינגען און מיט גרױסע פּערל, האָט זײ בײדן קױם־קױם מזכּה געװען מיט אַ קוק.. דאָס איז געװען אַזאַ קאַלטער קוק, אַז ס'איז אין זײ פֿאַרקילט געװאָרן אינעװײניק דער מאַמעס מילך. „אַן אַלטע מכשפֿה“ ― האָבן אַ זאָג געטאָן האָלצמאַנס שאַרפֿע שפּיציקע אױגן צו זײַן יונגן פֿרײַנט. און בײדע, רעכט אױסגעהונגערט, האָבן זיך אַװעקגעזעצט צום טיש, נישט געלאָזט זיך לאַנג בעטן און גענומען שטילן דעם הונגער, באַטראַכט בעת מעשׂה דעם דאָקטאָר לעװיוס און נישט געקאָנט זיך גענוג אָנקוקן אין זײַן פֿיזיאָנאָמיע, װאָס האָט באַקומען דאָ שױן װידער גאָר אַן אַנדער אױסזען. עפּעס איז יאָ געװען אױף זײַן פּנים אַ שמײכל, נאָר דער שמײכל האָט אױסגעזען װי אַ פֿאַרקרימעניש פֿון אַ מענטשן, װאָס דאַרף זיך אָט־אָט אַװעקזעצן אַרױסנעמען אַ צאָן. אָט דאַכט זיך, נעמט ער זיך אָן מיט אַלע כּוחות, פֿאַרװאַרפֿט דעם קאָפּ, מאַכט צו די אױגן און עפֿנט דאָס מױל: „נאַ, צי, שלעפּ, רײַס, טו װאָס דו װילסט“…

אָט אַזױ האָט אױסגעזען דער דאָקטאָר. און די „מוטערכען“? זײ האָט זיך געדאַכט אַז זי טראַכט זיך: „צו װאָס האָט ער געבראַכט אַהער אָט די שלימזלען?“… נײן. עס איז נישט געװען קײן שום שטאָף אױף צי רײדן. און דאָס, װאָס מע האָט גערעדט, האָט זיך נישט געקלעפּט. װען נישט דאָס קלאַפּן פֿון די גאָפּלען און מעסערס איבער די טעלער, װאָלט מען געקאָנט הערן יעדן שלונג, מיט װעלכן אונדזערע געסט האָבן זיך געװאָרגן. אַזױ גרױסאַרטיק שטיל איז צוגעגאַנגען דער מיטאָג. עס איז געװען באמת אַ חיות און אַ פֿרײד, װען דעך דאָקטאָר איז אױפֿגעשטאַנען פֿון טיש, אַ קוש געגעבן דער „מוטערכען“ אין האַנט און אַרײַנגעגאַנגען מיט זײ צוריק צו זיך אין קאַבינעט אַרײַן.

דאָ האָט דער באַלעבאָס אױפֿגעשלאָסן אַ שופֿלאָד פֿונעם שײנעם שרײַבטיש און אַרױסגענומען דרײַ פֿאַרשײדענע ציגאַרן פֿון דרײַ פֿאַרשײדענע שאַכטלען. האָלצמאַנס שאַרפֿע אױגן האָבן מיטן קוק אָפּגעשאַצט, אַז די דרײַ ציגאַרן זײַנען פֿון דרײַ פֿאַרשײדענע סאָרטן: ב ע ־ ס ע ר ע, ע ר ג ע ר ע א ו ן ג אָ ר פּ אַ ס ק ו ד נ ע. די „בעסערע“ האָט דער באַלעבאָס גענומען זיך. די „ערגערע“ האָט ער געגעבן ראַפֿאַלעסקאָן. און „גאָר די פּאַסקודנע“ האָט ער אונטערגעטראָגן האָלצמאַנען.

באַם פֿאַררײכערן האָט זיך אַרױסגעװיזן, אַז האָלצמאַן איז אַ מבֿין אױף ציגאַרן, װאָרעם ער האָט זיך שטאַרק פֿאַרקרימט און עס האָט אים אָנגעהױבן שטיקן אױף צו הוסטן. װאָלט האָלצמאַן נישט געהאַט געקומען אַהער מיט אַ געװיסן ציל און נישט האָבן קײן באַזונדערן אױסקוק, עהע־הע, װאָלט זיך דער דאָזיקער מעצענאַט פֿון אים נישט גענאַרט פֿאַר אַזאַ כּבֿוד. האָלצמאַן װאָלט זיך נישט געפֿױלט און װאָלט אַ פֿרעג געטאָן, װוּ ער האָט דערטאַפּט אַזאַ „שטינקאַדאָרום־ציגאַר“, פֿון יענע סאָרט ציגאַרן, „װאָס פֿאַרקױפֿן זיך אױפֿן װאַגאָן“ און װאָס זײַנען געמאַכט געװאָרן אױף „סמען פֿליגן“. נאָר אַזױ װי אָט דער װיזיט האָט געהאַט אַ געװיסן צװעק, האָט האָלצמאַן זיך אָנגענומען מיט כּוח רײכערן דעם ציגאַר פֿונעם דריטן סאָרט, הוסטן אױף דערשטיקט צו װערן און דערצו נאָך אױסהערן פֿונעם דאָזיקן מעצענאַט אַ גאַנצע לעקציע איבער „קונסט“, װאָס יענער האָט זיך גענומען לײענען גאָר איבעראַנײַס פֿאַר זײַן יונגן פֿרײַנט ראַפֿאַלעסקאָ.

„װידער אַמאָל דאָס אײגענע לידל, סע שלאָגט שױן צו דער גאַל“, ― האָט זיך געטראַכט האָלצמאַן. ― אָבער אַמאָל קונסט און װידער אַמאָל קונסט, און קלאַסישע ראָלעס, און װין ― באַ אונדז אין װין… און זאָנענטאַל ― אונדזער זאָנענטאַל… ער האָט אים קױם דערטאַפּט, אָט דער דײַטש. און דער דאָזיקער נאַרישער „יאַט“ קוקט אים אין מױל אַרײַן, מײנט ס'איז תּורת לאָקשן. אַ מעשׂה ביז מאָרגן. מע דאַרף אים געבן אַ פֿאָר אַרײַן מיטן דישל אין גאַניק אַרײַן, װעט דאָס נעמען אַ סוף“.

― האָט קײן פֿאַריבל נישט, רב דײַטש, איך בין אַ פּראָסטער חי־וקים און פֿאַרשטײ נישט קײן חכמות. איר זאָגט, אַז דער „יאַט“ טאָר נישט שפּילן אין די שטאַרקע ראָלעס, װאָס ביז אַהער, אַז ער דאַרף שטודירן. װין, זאָגט איר, דאַרף ער זען. מהיכא־תּיתי, איר זענט אפֿשר גערעכט. פֿרעגט זיך אָבער: װי קומט די קאַץ איבערן װאַסער? איר האָט דאָך געהערט מסתּמא דאָס שפּריכװאָרט: „אַז ס'איז נישטאָ קײן פֿינגער, קאָן מען קײן פֿײַג נישט שטעלן?“…

― באַ די װערטער האָט האָלצמאָן געגעבן אַ װוּנק מיט אַן אױג צו זײַן יונגן פֿרײַנט ― ער זאָל אים קומען צו הילף.

ראַפֿאַלעסקאָ אָבער ― צי ער האָט אים נישט פֿאַרשטאַנען, צי ער האָט זיך געמאַכט, אַז ער פֿאַרשטײט נישט ― איז אים צוהילף נישט געקומען. אַרױסגעװאָרפֿן געװען האָלצמאַנס האָפֿענונגען אױף דעם דאָזיקן מעצענאַט… און דער מעצענאַט האָט זיך געגעבן אַ כאַפּ אױף פֿונעם אָרט, װי אַן אָפּגעבריטער:

― פּאַרדאָן! דעם בריװ מײנט איר, װאָס איך האָב אײַך צוגעזאָגט צו מײַן פֿרײַנט זאָנענטאַל? די רגע. אײן מאָמענט.

אומזיסט האָט אים האָלצמאַן געװאָלט באַרויִקן, אַז דער בריװ מעג זײַן אױף שפּעטער. אומזיסט האָט זיך האָלצמאַן עטלעכע מאָל אומגעקערט צו זײַנס. אומזיסט האָט ער אים געגעבן אַ קאַפּוליער אָנצוהערעניש, אַז „עס דאַרף קאָסטן אומגעהײַער די נסיעה“… אַז „עס װעט זײ נישט סטײַען קײן פֿאָדעם“… אַז באַ זײ איז „געצײלטע גראָשנס“… דער דאָקטאָר לעװיוס איז געװען טױב צו די אַלע אָנצוהערענישן, טױב װי די װאַנט.

דערזען, אַז סע האַלט שמאָל, האָט האָלצמאַן אַ פּרוּװ געגעבן אַרױס מיט קלאָרע דבורים. אָבער טאַקע נישט מער װי אַ פּרוּװ געגעבן, װאָרעם אײדער האָלצמאַן האָט נאָך געעפֿנט דאָס מױל צו געבן אַ רעד װעגן געלט, האָט דער דאָקטאָר לעװיוס שױן איבערגעגעבן אים דעם אָנגעשריבענעם בריװ, געקװעטשט באַ דער האַנט, אַ קלונג געגעבן צום דינער און באַװיזן אױף די „הערן“, אַז זײ װילן גײן. און איז אױפֿגעשטאַנען און האָט זײ גאַנץ העפֿלעך באַגלײט ביז דער טיר:

― הײַנט איז אײַער לעצטער גאַסטראָל. הײַנט זעען מיר זיך אין טעאַטער. געװיס זעען מיר זיך. װעלן מיר שױן רײדן פֿון אַלצדינג. פֿון אַלצדינג. אַדיעו. אױף װידערזען. איך דאַנק אײַך זײער און זײער פֿאַרן װיזיט. אַדיעו. אַדיעו. אױף װידערזען. קאַפּיטל פֿינף און זעכציק

די לעצטע גאַסטראָל אין לעמבערג

די לעצטע פֿאָרשטעלונג פֿון דער באַרימטער בוקאַרעשטער טרופּע פֿאַר זײער אָפּפֿאָרן פֿון לעמבערג איז אָפּגעלאָפֿן נאָך מיט מער „קלאַפּ“, מיט מער פּראַכט און גלאַנץ, װי די ערשטע פֿאָרשטעלונגען. עס האָט זיך אײַנגעגעבן אַ געראָטענער, אַ זעלטענער ספּעקטאַקל. אַלע שפּילער זײַנען געװען אױף זײערע ערטער. דער רעזשיסער האָט נישט באַדאַרפֿט צו שװיצן. דער דיריזשאָר האָט נישט באַדאַרפֿט צו האַקן האָלץ. דער סופֿלער האָט נישט געהאַט, װאָס צו טאָן. אַלץ איז געגאַנגען װי אױף פּוטער. די אַקטיאָרן פֿון בײדע טרופּעס האָבן זיך דעם אָװנט װי צו־נױפֿגעזונגען, און אױף זײ אַלעמען האָט מאַיעסטעטיש געשװעבט און געװעלטיקט דער גײַסט פֿון דעם יונגן קינסטלער.

ראַפֿאַלעסקאָ האָט אַלײן געפֿילט, אַז הײַנטיקן אױפֿדערנאַכט איז ער באַ זיך אין דער הײם. װי נישטיק און אומגעלומפּערט נאַריש שטיק איז נישט געװען, האָט זיך דאָך געפֿילט אינעם שפּילן אַ זעלטענער אַנסאַמבל. אמתע עסטעטיקער האָבן הנאה געהאַט. קלענערע מבֿינים זײַנען געװען אױסער זיך. און דאָס גרױסע פּובליקום איז אַרױס פֿון די כּלים און צעטראָגן דאָס טעאַטער: „ראַ―פֿאַ―לעס―קאָ! ראַ―פֿאַ―לעס―קאָ!“.

און ראַפֿאַלעסקאָ האָט צוליב געטאָן דעם עולם און האָט זיך באַװיזן פֿאַרן פּובליקום נאָכאַמאָל און נאָכאַמאָל. און נישט אַלײן, נאָר מיט דער באַרימטער לעמבערגער פּרימאַדאָנע, װאָס האָט געטײלט מיט אים דעם טריומף פֿון דעם דאָזיקן אָװנט. אַלע מאָל, װען ראַפֿאַלעסקאָ האָט זי אָנגענומען באַ דער האַנט, האָט זי געפֿילט אַ ציטער איבערן לײַב: „דער בחור איז מײַנער… ער װעט שױן גײן באַ מיר אין חדר אַרײַן“… אַזױ האָט זיך געטראַכט הענריעטאַ שװאַלב און האָט ברײט געשמײכלט מיט אַלע אירע װײַסע צײן און מיט אַלע פֿאַלשע שטײנער, װאָס זי האָט זיך אָנגעקױפֿט די לעצטע צײַט.

אױף איר קוקנדיק, האָט אױך אָנגעקװאָלן איר ברודער דער טראַ־גיקער. פֿאַר דעם דאָזיקן נפֿש האָט זיך געעפֿנט אַ גאָלדענע גרוב, און אַלע גליקן זײַנען געקומען מיטאַמאָל: ערשטנס װערט ער פּטור פֿון אָט דעם בלוטזױגער געצל בן געצל. צװײטנס, האָט מיט אים דער דירעקטאָר האָלצמאַן צוגעשלאָגן אַ „יד“, אַז זײ װערן שותּפֿים און עפֿענען אינצװײען אַן אײגענעם משׂא־ומתּן, אַ טעאַטער אונטער זײערע בײדנס נעמען: „האָלצמאַן, שװאַלב עט קאָמפּ.“ און װיפֿל איז װערט אָט דאָס, װאָס ער פּטרט אַ האָרב פֿון די פּלײצעס?… ער מײנט דאָס זײַן שװעסטער יענטל, אָדער הענריעטאַ, װאָס האָט זיך אים אױסגעװיזן, אַז זי האָט דעם „יאַט“ פּריטשמיעליט דעם קאָפּ, װי עס געהער צו זײַן. „נישקשה פֿון אַ שידוך, ― האָט ער זיך געטראַכט און מיט בײדע הענט זיך געװישן דאָס רױטע פּנים. ― מײַנע קאָלעגעס די באַהעלפֿערס װעלן צעזעצט און צעפּיקט װערן פֿאַר קנאה, און מײַן דירעקטאָר, „יאָקל בן פֿלעקל“, װי האָלצמאַן רופֿט אים, װעט אם־ירצה־השם באַקומען אַ שײנע „פּאָפּלעקציע“…

― װאָס קוקט איר אַלע מינוט אין שפּעלטל אַרײַן און װעמען זוכט איר? ― האָט שװאַלב אַ זאָג געטאָן צו זײַן נײַעם שותּף האָלצמאַן, װאָס האָט זיך אַרומגעדרײט הינטער די קוליסן אַ צעטראָגענער און פֿאַרקוקט אַלע מינוט אין טעאַטער אַרײַן געזוכט עמעצן מיט די אױגן.

― דעם נעכטיקן טאָג, ― האָט אים האָלצמאַן געענטפֿערט און נישט אױפֿגעהערט צו פֿאַרקוקן אין פּאַרטער אַרײַן.

דאָס האָט ער געזוכט דעם דאָקטאָר יוליוס לעװיוס, װאָס האָט זײ צוגעזאָגט קומען אין טעאַטער צו דער לעצטער פֿאָרשטעלונג, און איז נישט געקומען. אונדזער האָלצמאַנען האָט די דאָזיקע מעשׂה אַזױ אױפֿגערעגט, אַז ער האָט דעם גאַנצן אױפֿדערנאַכט נישט אױפֿגעהערט צו שעלטן מיט דער כאָליערע און מי כּף־הקלע און מיט אַנדערע קללות אַלע דאָקטױרים מיט אַלע דײַטשן מיט אַלע מעצענאַטן פֿון דער גאַנצער װעלט.

― װעמען בענטשט איר דאָס אַזױ געשמאַק? ― זײַנען חבֿרה אַקטיאָרן נײַגעריק געװען צו װיסן.

― דאָס האָב איך מיך דערמאָנט אין מײַנעם אַ פֿעטער, אַ שנײַדער, װאָס איז כּל־ימיו געװען אַ קבצן, כאָטש ער פֿלעגט נעמען יתּור… ער איז שױן אױף דער אמתער װעלט, דער זכות פֿון זײַנע געלאַטעטע הױזן זאָל אים בײַשטײן.

פֿאַר חבֿרה אַקטיאָרן איז אָבער דער תּירוץ געװען נישט קײן תּירוץ. האָבן זײ אָפּגעטראָגן צו זײער דירעקטאָר אין די אױערן אַרײַן, אַז דאָ איז עפּעס נישט גלאַטיק. אַז דער „קנאַקער“ פֿון בוקאַרעשט (האָלצמאַן) איז עפּעס זײער „פֿאַרכאַלעפּירעמט“, צעטראָגן הײסט עס. װאָס קאָן עס זײַן?…

געצל בן געצל האָט זײ אױסגעהערט מיט אַראָפּגעלאָזטע אױגן און זיך קױם אײַנגעהאַלטן פֿון אַ שמײכל טאָן:

― פֿאַרכאַלעפּירעמט? ― האָט ער זיך געטראַכט. ― איר זײַט גרױסע בהמות. פֿאַרכאַלעפּירעמט װעט ער ערשט זײַן מאָרגן, אַז ער װעט דאַרפֿן אַװעקפֿאָרן פֿון דאַנען… אָט װעט איר מאָרגן עפּעס זען אַ שײנס… ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― אױף מאָרגן איז געװען אַ שײנס. אַזעלכעס, װאָס אין לעמבערג האָט זיך נאָך נישט געטראָפֿן, זינט לעמבערג איז אַ שטאָט, זינט עס עקזיסטירט דאָרט אַ ייִדיש טעאַטער און זינט געצל בן געצל איז דאָרט אַ דירעקטאָר. מע האָט אים צוגענומען דאָס גאַנצע חדר, אומגליקלעך געמאַכט. מע האָט אױסגענאַרט באַ אים, ערשטנס, די פּרימאַדאָנע ― אַזאַ פּרימאַדאָנע! ― און אין אײן גאַנג האָט מען צוגענומען אױך איר ברודער, דעם װאַגאַבונד, מיט נאָך אײן אַקטיאָר, בעני גאָרגל, אַ זעלטענער סופֿלער! און אַפֿילו די מאַדאַם טשערניאַק, ברײַנדעלע קאָזאַק, איז אױך מיט זײ נעלם געװאָרן צו אַלדי שװאַרצע יאָר.

― װאָס טוט מען איצט? ― האָט זיך נעבעך געצל בן געצל געקלאָגט און געװײנט פֿאַרן איבעריקן ביסל אַקטיאָרן. ― כאָטש נעם און שליס צו דאָס טעאַטער, אָדער לײג זיך אַװעק און נעם אײַן אַ מיתה־משונה!

― נישט אַנדערש! ― האָבן אים געטרײסט די איבערגעבליבענע אַקטיאָרן און האָבן זיך דערװײַל אַװעקגעלאָזט אין קאַפֿע „מאָנאָפּאָל“ פֿאַר גרױס האַרצװײטיק כאַפּן אַ קערטל. און דער דירעקטאָר פֿון לעמבערגער טעאַטער האָט גענומען די פֿיס אױף די פּלײצעס און האָט זיך אַװעקגעלאָזט נאָך די אַנטלאָפֿענע קײן װין און קײן בוקאַרעשט, און פֿון דאָרט, אַז מע װעט דאַרפֿן פֿאָרן װײַטער, װעט ער פֿאָרן. „זאָל זײַן נאָמען נישט הײסן געצל, אױב ער װעט זײ נישט פּאַקן! סײַדן ס'איז נישטאָ קײן גאָט אױף דער װעלט“…

קאַפּיטל זעקס און זעכציק

די ביאָגראַפֿיע פֿון די שװאַלבן

דאָס שותּפֿות פֿון אונדזערע באַרימטע קאָמפּאַניאָנען, האָלצמאַן עט שװאַלב, איז למזל געשלאָסן געװאָרן אין דער שײנער לוסטיקער שטאָט װין גאַנץ יום־טובֿדיק.

דאָס איז געװען אין אײנעם פֿון יענע װינער קאַפֿע־רעסטאָראַנען, װאָס זײַנען אַפֿילו װײַט פֿון דעם נאָמען „ערשטקלאַסיקע“, נאָר מע קאָן דאָרטן פֿונדעסטװעגן אין אַ זײַטיקן צימער באַ אַ גלאָז פּילזער ביר מיט גוטע װוּרשטלעך, זיך גאַנץ פֿײַן אונטערהאַלטן.

פֿאַרקליבן האָבן זיך אַהין אונדזערע צװײ שותּפֿים גאַנץ אַלײן און האָבן אָפּגערעדט צװישן זיך אַלע פּרטים, אױסגעאַרבעט אַלע תּנאָים, אַ פּונקט נאָך אַ פּונקט:

1) האָלצמאַן און שװאַלב עפֿענען אַ טעאַטער אונטערן נאָמען: „האָלצמאַן, שװאַלב עט קאָמפּ.“.

2) די דירעקטאָרן פֿונעם טעאַטער זײַנען זײ בײדע: האָלצמאַן און שװאַלב.

3) בײדע דירעקטאָרן לײגן אַרײַן אין שותּפֿות אַרײַן: שװאַלב ― זײַן שװעסטער הענריעטאַ, אַלס פּרימאַדאָנע, און האָלצמאַן ― דעם באַרימטן אַרטיסט, לעאָ ראַפֿאַלעסקאָ, אַלס ערשטער ליבהאָבער.

4) אַלע פֿאַרדינסטן, װיפֿל ס'װעט זײַן אַחר נכּיון הוצאָות, װערן געטײלט צװישן בײדע דירעקטאָרן אױף דער העלפֿט, חצי שלי וחצי שלך.

5) שפּילן טעאַטער זײַנען די דירעקטאָרן נישט מחיבֿ, נאָר די אַקטיאָרן אַלײן. סײַדן עס טרעפֿט, עמעצער פֿון די אַקטיאָרן װערט קראַנק אַזױ שטאַרק, אַז ער קאָן נישט אַרױסטרעטן אױף דער בינע. דעמאָלט געהערט דעם קראַנקן אַקטיאָרס פֿאַרדינסטן צו די דירעקטאָרן.

6) אַלע אַקטיאָרן אַרבעטן באַ זײ אױף מאַרקעס. דאָס הײסט, װיפֿל עס בלײַבט רײ פֿאַרדינסט פֿונעם אָװנט, נעמט אַראָפּ די דירעקציע זיך קודם די ערשטע העלפֿט, און די איבעריקע העלפֿט װערט אײַנגעטײלט צװישן די אַרטיסטן חלק בחלק, יעדן נאָך זײַן װערט, חוץ ראַפֿאַלעס־קאָן און דער פּרימאַדאָנע, װעלכע באַקומען יעדער צו צװײ חלקים.

7) אַ מכּה דאַרף עמעצער פֿון די אַקטיאָרן װיסן, װיפֿל די דירעק־ציע פֿאַרדינט, אָדער װיפֿל חלילה, זי דערלײגט.

8) דער קאַסירער פֿונעם געשעפֿט דאַרף זײַן…

דאָ איז אַרױסגעקומען צװישן די דירעקטאָרן אַ שטיקל מחלוקת. יעדער פֿון די צװײ האָט, נאַטירלעך, געװאָלט זײַן נענטער צו דער שיסל. דער דאָזיקער סיכסוך איז אָבער גיך אױסגעגלײַכט געװאָרן דורך אַ המצאה פֿון האָלצמאַנען. אַז באַ דער קאַסע אין טעאַטער דאַרף זיצן שװאַלב, װײַל ער איז אַ מענטש, װאָס איז שװערלעך אױפֿן געזעס; דערפֿאַר אָבער אַלע הוצאָות, געלטער, חשבונות און רעכענונגען דאַרפֿן גײן דורך האָלצמאַנס האַנט.

און נאָך אײניקע נישט זײער װיכטיקע פּונקטן זײַנען אױסגעאַרבעט געװאָרן. און אַלע פֿײַנטשיק, מיט אַ שׂכל און מיט אַ גאַנג. אױסאַרבעטן פּונקטן מעג מען פֿרעגן באַ האָלצמאַנען. ער האָט געהאַט אױף זיך נישקשה, אַ גוטן רבין ― שטשופּאַק האָט ער געהײסן, ימח שמו זאָל ער װערן!

אָפּגעפֿאַרטיקט זיך מיט אַלע פּונקטן, האָט האָלצמאַן אַ קלונג געגעבן, געהײסן דערלאַנגען אַ טינט און פֿעדער מיט אַ בױגן פּאַפּיר אױף צעשרײַבן זיך, מאַכן אַ קאָנטראַקט, און אַ זאָג געטאָן צו זײַן שותּף גאַנץ פֿרײַנטלעך:

― נו, אַ „דונער זעצן“ זאָל מען זיך און „געריבן“ זאָל װערן!

― איך? ― האָט אים שװאַלב אָפּגעענטפֿערט מיט תּמימות און אָפּגעשטופּט פֿון זיך דאָס טינט און פֿעדער. ― איך האָב, װי איר זעט מיך אַ ייִדן, זינט איך לעב קײן פּען נישט געהאַלטן אין האַנט אַפֿילו.

― טאַקע באמת? ― האָט אים האָלצמאַן איבערגעפֿרעגט מיט כּלומרשט זײער אַ פֿאַרװוּנדערט פּנים. ― װי קאָן דאָס אַ מענטש נישט שרײַבן עטלעכע װערטער כאָטשבי אױף אונדזער לשון, איך מײן, אױף פּראָסט ייִדיש?

― פֿון װאַנען? ― האָט זיך שװאַלב גאַנץ ערנסט פֿאַרענטפֿערט פֿאַר זײַן נײַעם שותּף. און מחמת ער האָט געהאַלטן שױן באַם דריטן גלאָז ביר, האָט זיך די צונג געפֿילט באַ אים אױפֿגעבונדן, און ער האָט אַנידערגעלײגט פֿאַר האָלצמאַנען פֿון זיך אַ גאַנץ שײנע ביאָגראַפֿיע, װעלכע מיר גיבן דאָ איבער אין גאַנץ קורצע װערטער:

„אַלײן איז ער געבױרן געװאָרן ― ער װײס נישט װוּ, און געװאַקסן אַ יתום ― ער װײס נישט פֿון װעמען. דאָס הײסט, אײגנטלעך, זײַנען זײ געװען דרײַ יתומים: ער און זײַנער אַן עלטערער ברודער, ניסל הײסט ער, דער, װאָס איז איצט אין לאָנדאָן. און אַחוץ דעם אַ קלײן שװעסטערל, יענטל, אָט די פּרימאַדאָנע טאַקע, װאָס מע רופֿט זי איצט הענריעטאַ. האָבן זײ זיך געװאַלגערט, הײסט עס, אַלע דרײַ, יעדער באַזונדער אױף אַן אַנדער מיסט, ביז גוטע מענטשן האָבן אױף זײ רחמנות געהאַט און מע האָט זײ יאַקאָש צעשטערכעט, דעם אַהער, דעם אַהין. אים מיט זײַן ברודער ניסל האָט מען אָפּגעגעבן צו אַ בעקער, זײ זאָלן אַרומטראָגן אײַעריקע בײגל. איז זײ נישט געװען צום האַרצן די מלאָכה, האָבן זײ זיך בעסער גענומען צו ציגאַרן. באַ ציגאַרן פֿאַרדינט מען מער. דאָס הײסט, פֿון ציגאַרן האָט מען אױך מכּות מיט בכורות. אַ שטיקל גליק כאָטש, װאָס ער איזאַק שװאַלב, האָט פֿון תּמיד אָן געהאַט אַ טאַלאַנט צום שפּילן. אַז ס'איז געקומען פּורים, פֿלעגט ער מאַכן גאָלד… הקיצור, זײ אינצװײען האָבן זיך װי עס איז אױסגעשלאָגן זײערע הוצאָות. דאָס הײסט, נאַקעט און באָרװעס, און הונגעריק אױך, נאָר דער װעלט האָבן זײ אַרױסגעשטעלט אַ פֿײַג. שלעכט איז נאָר געװען אָט דאָס נאָכװײעניש, דאָס שװעסטערל. װאָס טוט מען מיט אַ מײדל? האָבן זײ זי אָפּגעגעבן דינען, באַשטעלט, הײסט עס, אױף אַן אָרט. פֿאַרן שטיקל ברױט, אַבי אַראָפּגעפּטרט אַ האָרב. האָבן זײ אָבער געהאַט מיט איר צרות און צרות, אַלע דרײַ װאָכן האָט זי געביטן די ערטער. װאָרעם זי איז, צו זײער שלימזל, פֿון קינדװײַז אױף געװען אַ געראָטן מײדל. דאָס הײסט, נישט אַזױ געראָטן אין שׂכל, װי אין שײנקײט. און דאָס רובֿ באַלעבאַטים האָבן אַ טבֿע, ס'זאָל אױף זײ קומען אַ מגפֿה, אַז זײ דערזעען אַ שײן מײדל, װערן זײ די כּפּרה… װאָלט כאָטש זײַן עלטערער ברודער ניסל געװען אין דער הײם, װאָלט ער זיך מיט זײער אָרנטלעך אָפּגערעכנט. זײ װאָלטן שױן פֿאַרזאָגט קינדס־קינדער. „װאָרעם מײַן ברודער ניסל ― זעט איר מיך? בין איך אַ הונט אַקעגן אים!“ ― האָט זיך אים אָבער פֿאַרגלוסט, זײַן ברודער ניסל הײסט עס, אַװעקלאָזן זיך אין אַלדי שװאַרצע יאָר קײן לאָנדאָן, און דװקא צופֿוס, צוגעזאָגט שרײַבן בריװלעך, אַלע װאָך אַ בריװל. צום סוף ― װער? װאָס? ― אַװעקגעפֿאָרן און פֿאַרגעסן דעם זײַ־געזונט. ערשט װען האָט ער זיך דערמאָנט שרײַבן? העט־העט! אַז ער, איזאַק שװאַלב, איז שױן געװען אַן אַקטיאָר פֿון שטאַרקע טראַגישע ראָלעס, און זײַן שװעסטערל ― אַ פּרימאַדאָנע באַ אָט דעם יאָקל בן פֿלעקל. נו, פֿרעגט זיך: װען האָט ער, שװאַלב, צײַט געהאַט אױסלערנען זיך שרײַבן?“…

אױסגעהערט די דאָזיקע אינטערעסאַנטע ביאָגראַפֿיע פֿון זײַן אָפֿנהאַרציקן שותּף, האָט אונדזער האָלצמאַן אים געמוזט מודה זײַן, אַז ער איז פֿולקאָם גערעכט. ער אַלײן, האָלצמאַן הײסט עס, קאָן אױך שרײַבן, אײגנטלעך, נאָר דעמאָלט, װען קײנער זעט נישט. נאָר אַז מע װיל שמועסן דאָס אײגענע צוריק, צו װאָס דאַרף מען אינגאַנצן דאָס שרײַבן? ― באַ די װערטער האָט האָלצמאַן צעריסן דעם רײנעם בױגן פּאַפּיר אױף דער האַלב און האָט זיך אָנגערופֿן צו זײַן שותּף:

― אין דער ערד מיטן קאָפּ אַלע פּאַפּירן מיט אַלע צושרײַבעכצן! „נישט דער װעקסל צאָלט, דער מענטש צאָלט“. לאָמיר זיך געבן די האַנט תּקיעת־כּף, אַז אַלצדינג, װאָס מיר האָבן דאָ אָפּגערעדט, זאָל זײַן קדוש וטהור. און לאָמיר נעמען נאָך צו גלעזער ביר און לאָמיר זיך צעקושן אין די פּיסקעס: לחײם! לאָז גאָט געבן, ס'זאָל מיט מזל און מיט גליק!

― לחײם! לחײם! לאָז גאָט געבן, ס'זאָל זײַן מיט הצלחה און מיט אַלדאָס גוטס.

― אָמן.

― אָמן, אָמן.

קאַפּיטל זיבן און זעכציק

דער ערשטער װיזיט באַם גרױסן זאָנענטאַל

געקומען אַהײם, אַ ביסל אונטערן גלעזל, האָבן אונדזערע שותּפֿים נישט אױסגעזאָגט קײנעם, אַז זײ האָבן געשלאָסן צװישן זיך אַזאַ אַן ערנסטן געשעפֿט. זײ האָבן זיך נאָר גענומען שטודירן די שטאָט װין און נאָכזוכן אַ לאָקאַל אױף אַ ייִדיש טעאַטער. זײ האָבן זיך אָבער גיך אַרומגעקוקט, אַז זײער טרחה איז אומזיסט. װין איז נישט קײן שטאָט און די װינער ייִדן זײַנען קײן ייִדן נישט. „ייִדן, ― אַזױ האָט געזאָגט האָלצמאַן, ― װאָס קאָנען זיך באַגײן אָן אַ שום ייִדיש טעאַטער, ייִדן, װאָס אָדער זײ לױפֿן הערן זאָנענטאַלן, אָדער זײ באַגנוגענען זיך מיט אַ קאַבאַרעט אָדער אַזױ אַ שענקל, װוּ מע קלײַבט זיך צונױף באַ אַ גלאָז ביר, מע רײכערט ציגאַרן און מע האָרכט זינגען „חוה“ אָדער „פֿרײַטיק אױף דער נאַכט“, און מע פּליעסקעט בראַװאָ און מע לעקט די פֿינגער, ― אַזעלכע ייִדן מעגן געהאַנגען װערן אױף אַ בױם אָדער געשאָסן װערן פֿון אַ ביקס“.

אַזױ האָט זיך אױסגעטענהט האָלצמאַן אױף זײַן מענה־לשון און האָט אָפּגערעדט מיט זײַן שותּף שװאַלב, מע זאָל אַ שפּײַ טאָן אױף דעם אױסגעפּוצטן װין און בעסער אַװעקלאָזן זיך צוריק אױף דער פּראָװינץ, איבער די קלײנע שטעטלעך אינעם געבענטשטן גאַליציע, בוקאָװינע, רומעניע, װוּ ייִדן האָבן נאָך נישט גענאַשט פֿונעם עץ־הדעת, װוּ דאָס פּובליקום לױפֿט זיך נאָך צונױף אָנקוקן ייִדישע אַקטיאָרן, װוּ מע לױפֿט זיך צונױף אַ שטײגער, קוקן אױף אַ בער, אַ העלפֿאַנט אָדער אױף אַ מאַלפּע…

דאָס אײנציקע, װאָס האָט אױפֿגעהאַלטן האָלצמאַנען אין װין, איז געװען זאָנענטאַל. „אַן אַרטיסט, װאָס פֿאַרמאָגט זײַן אײגענעם אַ מיליאָן, פֿאַרדינט, אַז מע זאָל צוליב אים פֿאַרברענגען אין װין אַן איבעריקן טאָג“. אַזױ האָט געזאָגט האָלצמאַן. נישט מחמת ער װערט אַזױ נתפּעל פֿון מיליאָנען. חס־וחלילה! װאָס רעדט האָלצמאַן אַ מיליאָנער? ער האָט שױן געזען אױף זײַן לעבן מיליאָנערן. ער האָט שױן מיט זײ גערעדט, געפֿאָרן אין אײן קאַרעטע און, אױב איר װילט, האָט ער מיט זײ געגעסן שױן באַ אײן טיש אױך“. (דאָס איז אַ װוּנק אױפֿן דאָקטאָר לעװיוס־לױתן אין לעמבערג). האָלצמאַן, פֿאַרשטײט איר מיר, גײט מיט דעם גאַנג, אַז אַן אַקטיאָר, װי זאָנענטאַל, װאָס האָט געקאָנט זיך אַרױפֿאַרבעטן אױף אַ מיליאָן, נישט צעטרענצלען, נישט פֿאַרשיכּורן און נישט פֿאַרשפּילן אין קאָרטן, איז גלאַט װערט, מע זאָל אים גײן זען.

און האָלצמאַן האָט אונטערגעפֿרישט די הלבשה, אױסגעגלעט דעם צילינדערהוט, געקױפֿט זיך אַ פּאָר נײַע הענטשקעס מיט אַ האַלב־זײַדע־נעם שירעם, מיטגענומען מיט זיך דעם בריװ, װאָס דער דאָקטאָר לעװיוס האָט זײ געגעבן, און האָט זיך אָנגערופֿן צום „יאַט“:

― נו, מײַן טײַערער שפּילפֿױגל, מיטן רעכטן פֿוס…

דאָ האָט זיך אַפֿילו שװאַלב דער שותּף אַרױסגעכאַפּט, אַז ער װאָלט אױך אַ בעלן געװען מיטצוגײן צו זאָנענטאַלן. „װיבאַלד אַז מע שמועסט שותּפֿות איז דאָך נישט שײך“. האָט אים אָבער האָלצמאַן אָפּגעהאַקט די פֿליגל: „אַזאַס! האַנדלשאַפֿט איז קײן ברודערשאַפֿט. שותּפֿות איז טאַקע שותּפֿות, נאָר מע דאַרף װיסן, װער צו װאָס עס פּאַסט“… שװאַלב האָט נישט פֿאַרשטאַנען דאָס עקשנות: „װאָס איז? עס װעט דען קאָסטן טײַערער, אַז זײ װעלן גײן זאַלבעדריט? צי װעט ער אים אָפּבײַסן אַ שטיקל זאָנענטאַל?“ ― האָט אים האָלצמאַן געגעבן צו פֿאַרשטײן מיט אַ שׂכל: „אַז יעדער מענטש דאַרף װיסן זײַן שטאַט. לאָז אַרײַן אַ דבֿר־אַחר אין שטוב, קריכט ער אױפֿן טיש“… האָט דאָס שװאַלבן שױן אַ ביסל פֿאַרדראָסן און ער האָט אים געגעבן אָנצוהערעניש, ער זאָל נישט פֿאַרגעסן, אַז קודם איז די פּרימאַדאָנע הענריעטאַ שװאַלב אים אַ שװעסטער און ער, שװאַלב, קער איר אָן אַ ברודער… האָט זיך שױן האָלצמאַן, פֿון זײַן זײַט, אָנגעצונדן, האָט זיך פֿאַרהוסט און האָט גאָר אָנגעהױבן רעדן צו אים לשון־קודש: „לא מעוקצך ולא מדובֿשך ― קריך מיר נישט אױפֿן בױדעם און דאָס מיך נישט אױפֿן לײטער“…

נישט ראַפֿאַלעסקאָ, נישט האָלצמאַן האָבן נישט געקאָנט פֿאַרשטײן, װאָס איז די מעשׂה, װאָס אַזאַ גרױסער זאָנענטאַל װױנט נישט אין קײן אײגענעם מױער, נאָר אין אַ האָטעל? „מילא, אַ נאַש בראַט, אַז ער װאַלגערט זיך אױס אין אַלע מיסטן, באַקענט זיך מיט אַלע הינער, קאַטשקעס, באַלעבאָסטעס און װאַנצן ― זײַנען מיר דערױף ב י ד נ ע י יִ ־ ד י ש ע אַ ק ט י ע י א ו י ע ר ן. אָבער זאָנענטאַל? אין װין סטײַטש, נאָכאַמאָל!“

דאָס זײַנען געװען האָלצמאַנס טענות, פֿאָרנדיק מיט ראַפֿאַלעסקאָן אין אַ גאַנץ שײנעם עקיפּאַזש צו זאָנענטאַלן. װיבאַלד אָבער זײ זײַנען צוגעפֿאָרן צום גרױסאַרטיקן האָטעל, װוּ זאָנענטאַל האָט געװױנט, און עס איז זײ אַרױסגעטראָטן אַקעגן עפּעס אַ בן־אָדם אין אַ ליװרע מיט גאָלדענע קנעפּ, אַזױ האָט האָלצמאַן באַלד געביטן זײַן מײנונג און האָט אַ זאָג געגעבן צו זײַן יונגן פֿרײַנט ראַפֿאַלעסקאָ: „אַ רוח אין געלטס טאַטן אַרײַן!!“ און צום בן־אָדם מיט די גאָלדענע קנעפּ האָט ער געגעבן צו װיסן, אַז זײ װילן זיך זען מיט זאָנענטאַלן. די גאָלדענע קנעפּ האָבן באַטראַכט אונדזערע בײדע פּאַרשױנען פֿון אױבן ביז אַראָפּ און געגעבן זײ צו װיסן, אַז מיט זאָנענטאַלן קאָן מען זיך נישט זען. „פֿאַרװאָס, למשל?“ ― „װײַל זאָנענטאַל נעמט נישט אױף“. ― „װאָס הײסט, ער נעמט נישט אױף?“ ― די דאָזיקע שאלה האָבן די גאָלדענע קנעפּ איבערגעלאָזט גאָר אָן אַ שום תּשובֿה און האָבן זיך געהאַט איבערגעדרײט שױן אױף אַװעקצוגײן. האָט זיך האָלצמאַן אָנגערופֿן מיט שטאָלץ, אַז זײ האָבן צו זאָנענטאַלן אַ בריװ פֿון זײער אַ געהױבענע פּערזאָן, װאָס פֿאַרמאָגט אפֿשר נישט װינציקער, װי זײַן באַלעבאָס. לאָז ער נאָר נישט מײנען, אַז זײ זײַנען עפּעס װײס איך װער; קודם זײַנען זײ אַלײן אױך אַרטיסטן…

דאָ האָט האָלצמאַן זיך אַ נעם געטאָן באַם צילינדערהוט און האָט אױסגעטאָן אַ הענטשקע און באַלד אָנגעטאָן צוריק און האָט מכבד געװען דעם בן־אָדם פֿון די גאָלדענע קנעפּ מיט אַ זעץ אין פּלײצע. די גאָלדענע קנעפּ זײַנען פֿון אַזאַ באַנעמונג געװאָרן אַ ביסל צעמישט. צוגענומען באַ זײ דעם בריװ, אַרױפֿגעגאַנגען אַרױף, געלאָזט װאַרטן אונדזערע װיזיטערעס אױף די טרעפּ היפּשע עטלעכע מינוט און אַראָפּגעקומען צוריק מיט אַ קלאָרער ידיעה, אַז זאָנענטאַל אַנטשולדיקט זיך זײער. ער האַלט איצט אין אײַנשטודירן אַ נײַע ראָלע. אױב זײ װילן דורכױס מיט אים שפּרעכן, קאָנען זײ אַרױפֿקומען הײַנט אין טעאַטער, הינטער די קוליסן, צװישן די קאַטן…

מער האָט מען נישט געקאָנט אַרױסציִען פֿונעם דאָזיקן נפֿש קײן אײנציק װאָרט, מחמת אײדער זײ האָבן געעפֿנט אַ מױל אױף צו רײדן, האָט דער בן־אָדם פֿון די גאָלדענע קנעפּ באַװיזן אונדזערע װיזיטערעס, אַז פֿון הינטן טראָגט ער די זעלבע גאָלדענע קנעפּ, װאָס פֿון פֿאָרנט. ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―― ― ― ― ― ― ―

― װאָס האָט זיך מיר געחלומט די נאַכט און יענע נאַכט און אַלע נעכט פֿון אַ גאַנץ יאָר, זאָל אױסגײן צו זאָנענטאַלן מיט דאָקטאָר לױתן און מיט אַלע מעצענאַטן פֿון דער גאַנצער װעלט! נאָר װאָס דען, מײַן טײַערער שפּילפֿױגל? פּתח שין ― שאַ!

אַזױ האָט האָלצמאַן געזאָגט צו ראַפֿאַלעסקאָן, פֿאָרנדיק צוריק אַהײם, און בײדנס פּנימער האָבן געפֿלאַמט אַזױ װי פֿײַער.

קאַפּיטל אַכט און זעכציק

אומזיסטע האָפֿענונגען

געקומען צוריק פֿונעם געהױבענעם װיזיט װי אָפּגעשמיסענע, האָבן אונדזערע װיזיטערעס געקריגן אַ שײנעם ברוך־הבא פֿון דער חבֿרה אַקטיאָרן, װאָס האָבן זײ באַגעגנט מיט אַ ברײטן שלום־עליכם:

― נו?

― װאָס נו?

― װאָס הערט זיך עפּעס באַם גרױסן זאָנענטאַל?

― װאָס זאָל זיך הערן? ― האָט האָלצמאַן אױסגעצױגן און געמאַכט זיך אַ גלײַכגילטיק תּמעװאַטע פּנים. ― מאָלט אײַך, ס′איז שױן אײנמאָל אַ זאָנענטאַל!

און האָלצמאַן האָט זיך אָנגענומען מיט האַרץ, און גענומען האַקן אַ טשײַניק, דערצײלן חידושים פֿון זאָנענטאַלן, װי אַזױ ער זיצט דאָס גרױסאַרטיק, און װאָס פֿאַר אַ גאָלדענער מענטש דאָס איז, און װי אַזױ ער האָט זײ אױפֿגענומען און מכבד געװען מיט טײ, מיט ביר און מיט ציגאַרן, „יעדער ציגאַר אָט אַזױ די גרױס!“.

און האָלצמאַן האָט אַ װײַז געטאָן מיט בײדע הענט, װאָס פֿאַר אַ גרױסע ציגאַרן מע האָט זײ דאָרט געגעבן און האָט דערלאַנגט אַ פֿאָר אַרײַן מיט אײן האַנט גלײַך צו שװאַלבן אין רױטן פּנים אַרײַן. שװאַלב, װאָס איז, װי באַװוּסט, אַ ספּעציאַליסט אױף ציגאַרן, האָט זיך נישט געקאָנט אײַנהאַלטן פֿון צו באַמערקן, אַז אַזעלכע גרױסע ציגאַרן, װי האָלצמאַן זאָגט, איז סך־הכּל גאָר נישטאָ אױף דער װעלט, װאָרעם װער װײס נאָך אַזױ אױף דעם אַרטיקל, װי ער, װאָס האָט כּל ימיו געהאַנדלט מיט דער דאָזיקער סחורה?

― טאַקע אַן עבֿירה, כ'לעבן, ― האָט אים האָלצמאַן אָפּגעהאַקט, ― װאָס דו האָסט זיך גענומען נישט צו דײַן מלאָכה. הלװאַי װאָלסטו שױן בעסער געבליבן באַ די ציגאַרן, װאָלט די ייִדישע בינע פֿאַרמאָגט װינציקער מיט אַ דראָנג.

דער דאָזיקער ענטפֿער איז געװען אַ ביסל צו שאַרף פֿאַר אַזאַ אַרטיסט, װי שװאַלב, איז אים דאָס רױטע פּנים געװאָרן נאָך רױטער און ער האָט אָנגעהױבן צו שװיצן. שװאַלב איז אָבער נישט אַזאַ מענטש, װאָס זאָל זיך געפֿינען שטאַרק באַלײדיקט און װאָס זאָל טראָגן לאַנג אַ שׂנאה אין האַרצן. דעריבער איז קײן חידוש נישט, װאָס מען איז באַלד געװאָרן צוריק שלום, און ס'איז געבליבן טאַקע דאָ אױפֿן אָרט, אַז דעם זעלבן אױפֿדערנאַכט זאָל מען נעמען אַ לאָזשע אין בורג־טעאַטער און אַלע אינאײנעם זאָל מען זיך דורכגײן הערן זאָנענטאַלן. דאָס הײסט, עס רעדט זיך נאָר אַזױ ― אַלע אינאײנעם. גײן װעלן זײ נאָר זאַלבעפֿינפֿט: בײדע דירעקטאָרן און ראַפֿאַלעסקאָ און הענריעטאַ און ברײַנדעלע קאָזאַק.

― און די איבעריקע חבֿריה?

― די איבעריקע חבֿריה, ― האָט האָלצמאַן אָפּגעפּסקנט, ― איז נישט קלײן צו זיצן אין דער הײם און כלעפּטשען תהלים. און פֿאַר נױט, אױב זײ װילן זײער, קאָנען זײ אַרױפֿקלעטערן מחילה העט אַרױף, אױף דער אײבערשטער גאַליעריע, װעט ערשטנס קאָסטן אַ סך װעלװלער, און אַגבֿ װעט מען זײַן נענטער צו גאָט.

מיט אײן װאָרט, אונדזער האָלצמאַן האָט נישט אַרױסבאַװיזן קײן סימן פֿון אומצופֿרידנקײט. אַדרבא, ער איז יענעם פֿרימאָרגן געװען לעבעדיקער און באַרײדעװדיק, װי תּמיד, געמאַכט אַלערלײ העװיות און אָנשטעלן, אונטערגעזונגען און אונטערגעטאַנצט, גלײַך װי דעם מענטשן האָט געטראָפֿן אַ גליק.

גאַנץ אַנדערש האָט זיך אַרױסבאַװיזן דער צװײטער וױזיטער, לעאָ ראַפֿאַלעסקאָ. אױף װיפֿל האָלצמאַן איז געװען לעבעדיק און פֿרײלעך, אַזױפֿיל איז ער געװען פֿאַרזאָרגט און אומעטיק און אומגעגאַנגען, װי אָן אַ קאָפּ. פֿון אַלע זײַנע זיסע געדאַנקען האָט זיך אױסגעלאָזט אַ טײַך, און פֿון אַלע גאָלדענע חלומות ― אַ נעכטיקער טאָג.

דער ערשטער חלום איז געװען ― זײַן באַגעגעניש אין װין מיט דעם חזנס מײדל רײזל, אָדער ראָזאַ ספּיװאַק, איבער װעלכער ער איז נישט געשלאָפֿן קײן נעכט… און דער צװײטער חלום איז געװען ― דער אױפֿנאַם, װאָס ער װעט האָבן באַם גרױסן זאָנענטאַל.

אומזיסט האָט ער זיך אַזױ געריסן קײן װין, צו דער באַרימטער זינגערן מאַרטשעלי עמבריך, באַ װעלכער עס האָט זיך אױפֿגעהאַלטן זײַן רײזל, אָדער ראָזאַ ספּיװאַק. נאָך אַלע נאָכפֿרעגענישן און אױספֿאָרשונגען איז ער געװױר געװאָרן נאָר אײן זאַך: אַז נישט מאַרטשעלי עמבריך און נישט ראָזאַ ספּיװאַק זײַנען אין װין נישטאָ. די מאַדאַם טשער־ניאַק, װעלכע האָט אים פֿריִער ערבֿ געװען ,אַז ראָזאַ איז געװיס אין װין, און צוגעזאָגט אים אױסזוכן און צונױפֿפֿירן מיט ראָזען גאָר אָן אַ שום תּירוץ, האָט זיך עפּעס אין װין װי אומגעביטן און אָנגעהױבן רײדן מיט אים אַן אַנדער לשון. אַלעמאָל איז זי געקומען צו גײן מיט אַן אַנדער נײַעס: פֿריִער האָט מען איר געהאַט געזאָגט, אַז ראָזאַ ספּיװאַק איז זיך צעגאַנגען מיט מאַרטשעלי עמבריך און איז מיט עפּעס אַן אַרטיסט פּלוצעם אָפּגעפֿאָרן פֿון דאַנען קײן בערלין… נאָכדעם האָט זי געבראַכט צו טראָגן אַ ידיעה, אַז ראָזאַ איז אין פּאַריז אין קאָנסערװאַטאָריום, שטודירט אױף דער רעכענונג פֿון אײנעם אַ רײַכן מאַן אַ מעצענאַט, זשאַן רעשקאָ, אַ קריסט, װאָס האָט זיך פֿאַרליבט אין דער ייִדישער זינגערין אָט אַזױ װײַט… שפּעטער איז זי געקומען צו גײן מיט דער רױטער ראָטאָנדע, האָט אָפּגערופֿן ראַפֿאַלעסקאָן אױף אַ זײַט און אײַנגערױמט אים אַ סוד אין אױער, אַז זי װײס פֿאַר קלאָר, אַז ראָזאַ ספּיװאַק איז איצט אין לאָנדאָן, גיט אָפּ קאָנצערט אינאײנעם מיט אַ באַרימטן װיאָלין־שפּי־לער, אַ ייִדיש ייִנגל, גרישאַ סטעלמאַך, װאָס סע קלינגט מיט אים די װעלט. און ס'איז אַ סבֿרה, אַז דער גרישאַ זאָל גאָר זײַן ראָזעס אַ חתן, אָדער ער זאָל שױן האָבן מיט איר חתונה געהאַט…

― שקר וכּזבֿ! ― האָט זיך נישט װילנדיק אַרױסגעכאַפּט באַ ראַ־פֿאַלעסקאָן.

― װאָס איז שקר וכּזבֿ? ― האָט אים די מאַדאַם טשערניאַק איבערגעפֿרעגט און האָט אַ װאָרף געגעבן אױף אים מיט אירע קלײנע יאַפּאַנישע אײגעלעך, און אױף איר קײַלעכיק לבֿנה פּנים האָט זיך באַװיזן אַ שמײכעלע און צעגאָסן זיך ביזן גרױסן מױל מיט די געזונטע װײַסע צײן.

אַך! װען ראַפֿאַלעסקאָ זאָל זיך נישט שעמען, װאָלט ער אױפֿגעהױבן די האַנט אױף דער דאָזיקער מכשפֿה. אַזױ מיאוס האָט זי אים אין דער מינוט אױסגעזען מיט איר פֿעט קײַלעכיק פּנים, מיט אירע קלײנע יאַפּאַנישע אײגעלעך און מיט איר טאַנצנדיקער פֿיגור אין דער רױטער ראָטאָנדע, װען ערשט נישט לאַנג האָט זי געהאַט אַזױ פֿיל חן אין זײַנע אױגן!… נײן, ס'איז נישט די ברײַנדעלע קאָזאַק, װאָס געװען. לחלוטין נישט!

קאַפּיטל נײַן און זעכציק

דער מענטש איז פֿונעם זינען

די לאָזשע, װאָס אונדזער קאָמפּאַניע, האָט פֿאַרנומען אינעם װינער בורג־טעאַטער, איז באַשטאַנען פֿון פֿינף פֿאַרשײדענע פּאַרשױנען, און יעדער פֿון די פֿינף האָט רעאַגירט אױף דער פֿאָרשטעלונג און אױף דעם אױפֿטריט פֿונעם גרױסן זאָנענטאַל אױף זײַן שטײגער.

האָלצמאַנס קאָפּ איז געלעגן אינגאַנצן אינעם פּובליקום און אין די דעקאָראַציעס „אָט דאָס הײסט אַ טעאַטער!“ װען גאָט העלפֿט אים, כּדומה למשל, אַזאַ טעאַטער כאָטש אין דרײַ יאָר אַרום, װאָלט ער שױן באַװיזן דער װעלט װער האָלצמאַן איז. עס װאָלט שױן אַ רוח אין זײער טאַטן אַרײַן! װאָרעם לאָמיר זיך אַקאָרשט נישט נאַרן: פֿאַרשטאַנד האָט דאַך האָלצמאַן נישט װינציקער, װי אָט דער דײַטש. געלט אַ ביסל איז אױך פֿאַראַן. און קרעפֿטן ברוך השם, פֿעלט אױך נישט. אײן זאַך נאָר ― װי נעמט באַ אונדז אַזאַ פּובליקום?…

און האָלצמאַנס אױגן פֿאַלן פֿון דער לאָזשע אַראָפּ אין פּאַרטער, אױפֿן ים מיט גלאַנצנדיקע קעפּ פֿונעם גלענצנדיקן עלעגאַנטן פּובליקום, װאָס האָט אָנגעפֿילט דאָס גלענצנדע טעאַטער. און עס רײַסט זיך אַרױס באַ אים פֿונעם מױל זײַן געװײנלעכע קללה ― „אַ כאָליעריע“, מע װײס נישט אַקוראַט אױף װעמען: צי אױף די דײַטשן, װאָס האָבן אָנגעפּאַקט אַזאַ טעאַטער, צי אױף די ייִדן, װאָס װילן נישט גײן בעסער אין דעם ייִדישן טעאַטער, װאָס ער, האָלצמאַן, האָט געהאַט בדעה אױפֿצושטעלן דאָ, אין דער דאָזיקער פֿאַרשאָלטענער שטאָט? ― „פֿע! ― האָט האָלצמאַן געזאָגט צו זיך אַלײן. ― װין ― אױך מיר אַ שטאָט! מע דאַרף אַנטלױפֿן פֿון דאַנען װאָס גיכער ערגעץ אין אַ שטעטל, אין אַ ייִדיש שטעטל. די כּפּרה מעג זײַן אָט דאָס גאַנצע אױסגעפּוצטע פּובליקום מיט זײערע נאַקעטע הױלע גלאַטע קעפּ פֿאַר אײן ייִד פֿון האָלענעשטי“…

כּמעט דאָס זעלבע האָט געטראַכט אױך די מאַדאַם טשערניאַק, נאָר אױף אַן אַנדער אױפֿן. ברײַנדעלע קאָזאַק האָט אין דער קורצער צײַט קענען געלערנט האָלצמאַנען מיט זײַן אידעאַל, װעלכער איז געװען אױך איר אידעאַל. זי האָט נאָר אַרױסגעקוקט אױף דער גליקלעכער מינוט, װען האָלצמאַן װעט זיך איר דערקלערן, אַז ער איז שױן גרײט צו גײן מיט איר „האַנט באַ האַנט“ אױף דעם רעכטן אמת, דאָס הײסט, טאַקע שטעלן אַ חופּה. דעמאָלט ― „אָ, דעמאָלט װאָלטן זײ בײדע אַװעקגעשטעלט אַזאַ טעאַטער, אַזאַ טעאַטער!“…

און אירע געדאַנקען כאַפּן זי אונטער און טראָגן זי אַװעק אױף אַ װײַלע װײַט װײַט פֿון דאַנען. ערגעץ אין אַ ייִדיש שטעטל אין גאַליציע, אָדער אין דער בוקאָװינע. דאָרט זעט זי זיך שױן אַלס „מאַדאַם האָלצמאַן“, די פֿרױ פֿונעם דירעקטאָר האָלצמאַן. זײ זײַנען שױן מיט גאָטס הילף באַלעבאַטים פֿון אַן אײגענעם טעאַטער מיט אײגענע דעקאָראַציעס, מיט אַן אײגענער טרופּע פֿון סאַמע באַרימטע שפּילערס. צװישן זײ איז דער בחור, דער יונגער ראַפֿאַלעסקאָ, מיט דער פּרימאַדאָנע הענריעטאַ, װאָס הײסט שױן נישט הענריעטאַ שװאַלב, נאָר הענריעטאַ ראַפֿאַלעסקאָ… „יאָ הענריעטאַ ראַפֿאַלעסקאָ! דאָס װעט זי, מאַדאַם טשער־ניאַק, שױן זען, אַז דער שידוך זאָל זײַן אַ שידוך. און אַז דער שידוך װעט זײַן אַ שידוך, װעט האָלצמאַן אױפֿהערן קוקן אױף דער פּרימאַדאָנע, װי אַ קאַץ אױף סמעטענע, און עס װעט זיך אױפֿהערן גלוסטן פֿײגעלעך, אַ מכּה אים!“…

ברײַנדעלע קאָזאַק האָט מיט אירע קלײנע יאַפּאַנישע אײגעלעך נאָכגעקוקט האָלצמאַנען אױף יעדן טריט און שריט און האָט גוט געזען, װי ער טאַנצט אַרום דער פּרימאַדאָנע שװאַלב נישט װי מע טאַנצט אַרום אַ פּרימאַדאָנע… „מע דאַרף זען אָט די נאַרישע מױד מיטן שײנעם פּנים פֿאַרשלײערן פֿאַר אָט דעם טשעקאַװן בחור װאָס גיכער“… אַזױ האָט זי זיך געזאָגט און גענומען אַרבעטן אױף אַלע כּלים. פֿריִער פֿאַר אַלעמען אַרױסשלאָגן דעם טשעקאַװן בחור פֿונעם קאָפּ אָט דאָס מײדל ראָזאַ ספּיװאַק, ער זאָל אין איר פֿאַרגעסן, און נאָכדעם שױן נעמען זיך צו דער פּרימאַדאָנעס ברודער, דעם װאַגאַבונד, אים עפֿענען דעם מוח, ער זאָל זען, אַז זײַן נאַרישע שװעסטער מיטן שײנעם פּנים זאָל חתונה האָבן פֿאַר איר גלײַכן (װאָס קאָן זײַן גלײַכער, װי אָט דאָס פּאָרל?) און אױפֿהערן דרײען אַ קאָפּ אַזעלכע לײַט, װאָס פּאַסן זיך איר װי אַ קדחת…

און ברײַנדעלע קאָזאַק װאַרפֿט אַ בליק אױפֿן „װאַגאַבונד“, װאָס קוקט אױף דער סצענע, און די נשמה איז אים גאָר װײס איך װוּ: ,,אַ רעכט גלעזל ביר מיט אַ װוּרשטל װאָלט איצט געװען װיװוּנטשן“, טראַכט זיך איציק שװאַלב, און די געדאַנקען טראָגן אים אַװעק אין בופֿעט אַרײַן צו די װײַס־געדעקטע טישלעך, צו די פֿלעשלעך מיט די גלעזלעך, טעלערס און גאָפּלען, מיט אַלע גוטע זאַכן… און אַ פּנים מאַכט ער בעת מעשׂה, גלײַך װי ער איז שטאַרק פֿאַרטיפֿט אינעם שפּילן און איז כּלומרשט אַזױ אַנטציקט פֿונעם גרױסן זאָנענטאַלן, אַז דער רוח נעמט אים אַװעק!

אױך די שװעסטער זײַנע, הענריעטאַ, קוקט אױף דער סצענע און איז פֿאַרנומען מיט זיך אַלײן. זי האָט זיך דאָס הײַנטיקן אָװנט אױסגעפּוצט, אַז ס′איז טאַקע נאָר אַ מחיה צו קוקן. פֿאַרקעמט האָט זי זיך באַ אַ פּאַריקמאַכער נאָך דער לעצטער מאָדע, אָנגעטאָן אירע שענסטע קלײדער און אָנגעהאַנגען אױף זיך אירע אַלע אמתע און פֿאַלשע שטײנער. נישט אַזױ צוליב דעם גרױסן זאָנענטאַל האָט זי זיך דאָס אַזױ אױסגעפּוצט, װי צוליב דעם יונגן ראַפֿאַלעסקאָ, װאָס איז דערװײַל נאָך נישט אינגאַנצן אירער; עס איז אָבער דאָ אַ האָפֿענונג, אַז… אָ! פֿאַרלאָזט זיך שױן אױף איר. הענריעטאַ װײס, הענריעטאַ איז שױן געניט אין די זאַכן. מע באַדאַרף אָט דעם בחור פֿריִער אַ ביסל אָנמוטשען… לאָז עס אים אַ ביסל שװער פֿאַרלױפֿן… און ערשט נאָכדעם, אַז ער װעט קומען צו איר, װי יענע אַלע זײַנען צו איר געקומען און געקײַט באַ איר די ערד, ― דעמאָלט װעט זי שױן װיסן, װאָס זי האָט צו טאָן…

נאָר װאָס טוט זיך עס מיט אים אַצינד?… הענריעטאַ קוקט זיך אײַן אין ראַפֿאַלעסקאָן ― עס איז לחלוטין נישט צו דערקענען. אַריבערגעבױגן זיך העכער האַלב פֿון דער לאָזשע אַרױס, איז ער אינגאַנצן דאָרטן, אױף דער סצענע, און איז אַזױ אַרײַנגעטאָן אינעם שפּילן, אַז ער הערט קײנעם נישט און זעט קײנעם נישט. עס עקזיסטירט נישט פֿאַר אים איצט קײנס און קײנער, אַחוץ זאָנענטאַל, דער גרױסער זאָנענטאַל. און ער ציטערט מיטן גאַנצן לײַב, און עס פֿלאַמט אים דאָס פּנים. און ער ברענען אים די אױגן. און ער ברעכט די פֿינגער און עס רײַסט זיך אַרױס באַ אים אַלעמאָל אַ טיפֿער זיפֿץ פֿונעם האַרצן. הענריעטאַ קוקט אױף אים און קאָן נישט פֿאַרשטײן, װאָס טוט זיך עס מיט אים? ער זאָל דאָס אַפֿילו אָפּרײַסן די אױגן פֿון דער סצענע אױף אײן מינוט. אַ מענטש זיצט מיט איר אין אײן לאָזשע ― װי רעדט מען נישט אױס אַ װאָרט? װי שענקט מען דאָס נישט יענעם כאָטש אַ האַלבן קוק? לאָז זיך נאָר ענדיקן דער אַקט, װעט זי אים פֿאַרהאַלטן, װעט זי אים שױן זאָגן, אַז… שאַ! אָט האָט זיך געענדיקט דער ערשטער אַקט, און ראַפֿאַ־לעסקאָ איז גאָר אינגאַנצן אַראָפּ פֿונעם זינען. מיט טרערן אין די אױגן האָט ער גענומען דריקן איטלעכן באַזונדער די האַנט, פֿון האָלצמאַנען ביז ברײַנדעלע קאָזאַק. און אַז ס'איז געקומען צום טראַגיק שװאַלב, האָט ער אים אַרומגעכאַפּט קושן:

― אָט װאָס הײסט געשפּילט! אָט װי אַזױ מען דאַרף שפּילן!

הענריעטאַ שװאַלב איז געשטאַנען באַ אַ זײַט און האָט אים באַטראַכט און געזאָגט צו זיך אַלײן:

― נײן. דער בחור איז גערירט… דער מענטש איז פֿון זינען…

קאַפּיטל זיבעציק

דער זעלבער בעל־החלומות

װיבאַלד עס האָט זיך נאָר געענדיקט דער ערשטער אַקט, אַזױ האָט האָלצמאַן גענומען אונטערהאַנדלען מיט די קאַפּעלדינערס פֿונעם בורג־טעאַטער מכּוח אַרײַנטרעטן הינטער די קוליסן צו זאָנענטאַלן. האָט זיך אָבער אױסגעלאָזט, אַז זאָנענטאַל קאָן אױפֿנעמען נאָר אײנעם פֿון זײ, דעם ייִנגערן, װעגן װעלכן עס שרײַבט צו אים דער דאָקטאָר לעװיוס פֿון לעמבערג.

― אַ גוט מאָרגן, געלי, רעטעך טראָג איך! װאָס ס'האָט זיך מיר געחלומט יענע נאַכט און הײַנטיקע נאַכט…

אַזױ איז אַרױסגעטראָטן מיט זײַן שפּראַך האָלצמאַן און האָט זיך אָבער באַלד געמוזט פֿאַרכאַפּן, װאָרעם ער האָט דערזען פֿאַר זיך די גאַנצע חבֿרה אַקטיאָרן מיט דער פּרימאַדאָנע שװאַלב און מיט ברײַנדעלע קאָזאַק אין דער מיט. אַ גרוב װען עס עפֿנט זיך, װאָלט ער אַרײַן אַ לעבעדיקער. עס איז אים געװען בזיון פֿאַר דער חבֿרה, װאָס האָבן גענומען איבערקוקן זיך אָן װערטער. און איבערהױפּט, ― פֿאַר זײַן שותּף שװאַלב, װאָס האָט געקוקט אױף אים מיט כיטרע אױגן, װי אײנער רעדט: „סטײַטש, װוּ קומט דאָס? נאָך אַזעלכע ציגאַרן?“… דערװײַל אָבער די נאַכט שטײט נישט, די מינוטן זײַנען קורץ, און דער קאַפּעל־דינער װאַרט. האָט האָלצמאַן אַ נעם געגעבן ראַפֿאַלעסקאָן אױף אַ זײַט און האָט אים אײַנגערױמט אַ סוד אין אױער, װאָס ער איז געװאָר געװאָרן ערשט הײַנט, דאָ אין טעאַטער, אַ נײַעס: „אָט דער זאָנענטאַל סך־הכּל פֿאַרמאָגט זײַן אײגנס אַ זונדל אַ תּכשיט, װאָס מעג האָבן לאַנגע צרות און קורצע יאָר; אַ רעכטער כּל־בוניק! אָט דער קדיש האַלט אין אײן חתמענען װעקסלען, און דער טאַטע האַלט אין אײן צאָלן“.

― לכן דאַרפֿסטו זען, ― האָט מיט אים האָלצמאַן אײַנגעטענהט, ― מיט אַלע זײַנע שפּיציקע אבֿרים, ― אַז ס'זאָל נישט זײַן דאָס אײגענע, װאָס מיטן לעמבערגער מעצענאַט, פֿאַרכאַפּט זאָל ער דיר װערן! זאָלסט מיט אים דברן קלאָרע דיבורים מכּוח אַכצן און דרײַצן… און זאָלסט נישט לאָזן זיך שפּײַען אין דער קאַשע, װאָרעם אַז עסן חזיר, זאָל כאָטש רינען איבער דער באָרד. דו פֿאַרשטײסט?…

נאָר דאָ האָט זיך געטראָפֿן מיט אונדזער יונגן העלד אַ זאַך, װאָס האָלצמאַן האָט נישט געגלײבט נישט זײַנע אױערן, נישט זײַנע אױגן. עס איז שװער צו זאָגן, װאָס דאָ איז געשען אַזעלכעס: צי דערפֿאַר, װאָס האָלצמאַן האָט אים אַזױפֿיל דאָקוטשעט מיט זײַנע אָנצוהערענישן װעגן „אַכצן און דרײַצן“; צי דערפֿאַר, װײַל ער איז געװען אָנגעשטױסן נאָך פֿון אינדערפֿרי, װאָס זאָנענטאַל האָט זײ נישט געװאָלט אױפֿנעמען באַ זיך אין דער הײם; צי אפֿשר װײַל ער איז גלאַט געװען אַ צעקאָכטער, ― נאָר דעמאָלט, װען ראַפֿאַלעסקאָ איז, דאַכט זיך, געװען שױן גאָר גרײט אױף צו גײן מיטן קאַפּעלדינער אַרױף, הינטער די קוליסן, האָט ער זיך פּלוצעם געגעבן אַ דרײַ אױס צו האָלצמאַנען און אָנגערופֿן זיך צו אים קורץ און שאַרף:

― נײן, איך גײ נישט.

― האַ? װאָס?

― װאָס הײסט, ― דו גײסט נישט?

― אָט דאָס הײסט.

האָלצמאַן האָט דורכגעריבן די אױגן און גענומען זיך אײַנקוקן באַ דעם העלן שײַן פֿון די עלעקטרישע ליכט אין זײַן יונגן פֿרײַנטס פּנים ― װאָס איז דאָס מיט אים געװאָרן? װי איז דאָס מעגלעך, אַז דער „יאַט“ זאָל אים, האָלצמאַנען, נישט װעלן פֿאָלגן? דאָס איז געװען דער ערשטער „נײן“, װאָס ער האָט װען פֿון אים געהערט. אינעם דאָזיקן „נײן“ און איבערהױפּט אינעם טאָן, מיט װעלכן דער „נײן“ איז אַרױסגעזאָגט געװאָרן, איז אָבער געװען אַזױפֿיל פֿעסטקײט און באַשלאָסנקײט, אַז האָלצמאַן האָט שױן מער נישט איבערגעפֿרעגט אַפֿילו ― פֿאַרװאָס „נײן“? ער האָט אים נאָכאַמאָל אַ קוק געגעבן אין די אױגן אַרײַן מן הצד און איז ממש נשתּומם געװאָרן. אין דער מינוט האָט האָלצמאַן באַדאַרפֿט פֿילן כּמעט דאָס אײגענע, װאָס בלעם האָט אַמאָל געפֿילט, בעת זײַן אײזל האָט אונטער אים מיטאַמאָל באַקומען לשון און אָנגעהױבן רײדן װערטער װי אַ מענטש.

― נײן איז נײן, ― האָט ער אַ זאָג געגעבן צו ראַפֿאַלעסקאָ כּלומרשט מיט אַ שמײכל, װאָס האָט זיך נישט געקלעפּט מיט זײַן איצטיקן אױסזען.

מע קאָן זאָגן, אַז אין דער מינוט האָט זיך האָלצמאַן מיטאַמאָל אַ רוק געגעבן, עלטער געװאָרן מיט עטלעכע יאָר. די שפּיציקע נאָז האָט זיך אים מאָדנע אױסגעצױגן, די שפּיציקע פּלײצעס האָבן זיך אים מאָדנע אײַנגעבױגן, און עס האָט אים אַזש אָנגעהױבן צו שטיקן אױף צו הוסטן. דערװײַל האָט זיך געלאָזט הערן דאָס גלעקל, אַז די מינוטן פֿונעם אַנטראַקט האָבן זיך געענדיקט, און דער עולם האָט אָנגעהױבן פֿאַרנעמען די ערטער אין טעאַטער, און אױך אונדזערע צװײ העלדן האָבן אָן לשון אַװעקגעלאָזט זיך צוריק אין דער לאָזשע.

גײענדיק פֿון טעאַטער, האָבן אונדזערע אַרטיסטן פֿון דער נײַ־רעפֿאָרמירטער טרופּע „האָלצמאַן, שװאַלב עט קאָמפּ.“ זיך צונױפֿגעקומען אינאײנעם, די פֿינף װאָס פֿון דער לאָזשע, און אױך די איבעריקע, װאָס זײַנען געזעסן אױף דער גאַלעריע, געמאַרשירט איבער די גאַסן פֿון דער שטאָט װין און גערעדט אַלע אינאײנעם און מיט די הענט, װי דער שטײגער איז. מע האָט איבערגעגעבן אײנער דעם אַנדערן דעם אײַנדרוק, װאָס דאָס װינער טעאַטער האָט אױף זײ געמאַכט, אַרױסגעזאָגט אַ מבֿינות געגעבן אַ קריטיק. דערבײַ האָט אײנער דעם אַנדערן געזען אַריבערצורעדן, שטאַרק געמאַכט מיט די הענט, געלאַכט, געליאַרעמט און געפּילדערט. גאַנץ אָפֿטלעך האָבן זיך געלאָזט הערן אַזעלכע װערטער, װי: „דראָנג“, „יאָלד“, „שײטהאָלץ“, „אָקסנהאָרן“, „שמינדער בגץ“, „פֿלאָקנשיסער“, „תּהילים־רײַבער“, „קאַרטאָפֿליע־פֿרעסער“ וכדומה אַזעלכע שאַרפֿע מאָדנע װערטער, װאָס מע קאָן הערן צװישן ייִדישע אַקטיאָרן. אױף װעמען זײַנען די דאָזיקע שאַרפֿע צונעמענישן און שפּיציקע עפּיטעטן געװען געצילט ― איז שװער צו זאָגן. נאָר פֿרײלעך איז געװען. דער געשרײ האָט געגרײכט װײַט. די געלעכטערן ― נאָך װײַטער. עס האָט אױסגעזען, װי אַ נײַער שטראָם פֿון נײַע מענטשן מיט אַ נײַעם לשון האָט זיך אַרײַנגעריסן אינעם אַלטעגלעכן װינער לעבן, און נישט אײן דײַטש, מײן איך, האָט זיך אָפּגעשטעלט און פֿאַרװוּנדערט אײַנגעקוקט זיך אין דעם דאָזיקן אומגעװײנלעכן בינטל מענטשן, װאָס האָבן מיט זײער אומגעװײנלעכער אױפֿפֿירונג אױפֿגערודערט נישט אײן גאַס אין דער דאָזיקער שטילער געמיטלעכער גאַסט־פֿרײַנטלעכער שטאָט.

נאָר צװײ פּאַרשױנען האָבן נישט גענומען קײן אָנטײל אין דעם דאָזיקן האַרמידער. דאָס זײַנען געװען דער דירעקטאָר האָלצמאַן און דער פּרעמיער פֿון דער טרופּע ― ראַפֿאַלעסקאָ. בײדע זײַנען זײ געװען פֿאַרנומען מיט זײערע אײגענע מחשבֿות און געפֿילן. האָלצמאַן, װאָס איז געגאַנגען האַנט באַ האַנט מיט ברײַנדעלע קאָזאַק, האָט כּלומרשט אײַנגעהערט זיך אין איר פּלאַפּלערײַ, און געטראַכט האָט ער בעת־מע־שׂה װעגן „יאַט“, װאָס האָט אים דעם ערשטן מאָל אױף זײַן לעבן געזאָגט „נײן“. און דער „יאַט“ איז געגאַנגען אונטער די הענט מיט דער פּרימאַדאָנע שװאַלב. זי האָט גערעדט איבער אים און געלאַכט, געפֿינקלט מיט די אױגן און געבלישטשעט מיט די װײַסע צײן, און ער האָט זיך געמאַכט, װי ער הערט, געענטפֿערט אײן װאָרט איבער צען, נאָר זײַן נשמה איז אים געװען װײַט פֿון דאַנען. ער האָט זיך געזען אױף דער בינע אין דער זעלבער ראָלע, װאָס זאָנענטאַל, און ער האָט זיך דאָס װאָרט געגעבן: „זאָל זײַן נאָמען נישט הײסן ראַפֿאַלעסקאָ, אױב ער װעט אַמאָל נישט שפּילן, אַזױ װי זאָנענטאַל!“

און אונדזער יונגער בעל־החלומות האָט שױן גענומען טרױמען פֿון אַ נײַעם גן־עדן, חלומען נײַע חלומות: װי אַזױ ער, ראַפֿאַלעסקאָ, האָט זיך אַ נעם געטאָן שטודירן נײַע ראָלעס, די זעלבע ראָלעס, װאָס זאָנענטאַל שפּילט. װי אַזױ די װעלט װערט פֿון אים אַנטציקט, און אַלע זאָגן אין אײן קול, אַז אָט באַלד שטײַגט ער אַריבער זאָנענטאַלן. װי אַזױ ער װערט אײַנגעלאַדן קײן װין, אין בורג־טעאַטער אױף גאַסטראָלן. װי אַזױ זאָנענטאַל, דער גרױסער זאָנענטאַל, זיצט אין פּאַרטער גלײַך מיט אַלע און הערט אים שפּילן. װי אַזױ זאָנענטאַל װערט נתפּעל, פֿליט אַרױף אױף דער סצענע, כאַפּט אים אַרום קושן און איז זיך מודה הױך אױף אַ קול פֿאַר דער גאַנצער װעלט, אַז אים האָט געשלאָגן, מנצח געװען אָט דער יונגער אַרטיסט ― ראַפֿאַלעסקאָ…

קאַפּיטל אײן און זיבעציק

בײדע האָבן געלאַכט

יענע נאַכט איז געװען אַ שװערע נאַכט פֿאַר אונדזער האָלצמאַנען. ער האָט לאַנג נישט געקאָנט אַנטשלאָפֿן װערן. דאָס האַרץ איז אים געװען שװער, װי אַ שטײן. געדאַנקען האָבן זיך אים געפּלאָנטערט, שװערע, אומעטיקע געדאַנקען: „װאָס דאָס איז געװאָרן מיט דעם „יאַט“?“ ― האָט ער זיך געטראַכט, געהוסט און געקאַטשעט זיך פֿון אײן זײַט אױף דער אַנדערער. ― שולדיק איז אין דעם די דאָזיקע שטאָט, פֿאַרברענט זאָל זי װערן. פֿון זינט מען איז געקומען קײן װין, איז דער „יאַט“ געװאָרן אַן אַנדער מענטש. קאַפּריזנע געװאָרן װי אַ בן־יחיד. מע דאַרף אַנטלױפֿן פֿון דאַנען װאָס גיכער“…

אַזױ האָט אָפּגעפּסקנט האָלצמאַן, געװאָרפֿן אַן אומחן אױף דער שטאָט װין מיט אירע מענטשן. די שײנע פֿרײלעכע שטאָט האָט אים אױסגעװיזן טונקל, חושכדיק, אומעטיק, און די מענטשן ― מיאוס, פֿאַלש און שאַלקהאַפֿטיק. און אַלץ, װאָס ער האָט זיך פֿאָרגעשטעלט אין דער דאָזיקער נאַכט, האָט זיך אים פֿאָרגעשטעלט פֿיל ערגער, װי עס איז געװען, און פֿיל ערגער, װי עס האָט געקאָנט זײַן. אַלע זײַנע שײנע פּלענער זײַנען זיך מיטאַמאָל צעגאַנגען װי אַ רױך. די מענטשן, אױף װעלכע ער האָט זיך פֿאַרלאָזט, האָבן אים מיאוס געפֿירט אין באָד אַרײַן און אַרױסגעגעבן מיט הענט און מיט פֿיס. דאָס ערגסטע, פֿאַר װעלכן ער האָט שטענדיק מורא געהאַט, איז געשען: מען האָט אים באַלאַגערט פֿון אַלע זײַטן. מע לאָקערט אױף זײַן נשמה. מע װיל צונעמען באַ אים, אַװעקרױבן זײַן גאַנץ פֿאַרמעגן. מע װיל אַרױסרײַסן באַ אים פֿון אונטער דער נאָז זײַן ראַפֿאַלעסקאָן.

„מע דאַרף אַכטונג געבן אױפֿן „יאַט“, ― טראַכט זיך האָלצמאַן, ― מע דאַרף אים היטן, װי דאָס שװאַרצאַפּל פֿונעם אױג… צופֿיל שטיגוטערעס.. װער װײס, װער אױף װאָס עס קאָן אים אַרױפֿפֿירן? װער װײס, װאָס פֿאַר געדאַנקען עס האָט אָט דער שװאַלב? און װאָס פֿאַר מחשבֿות עס טראָגט באַ זיך אין האַרצן די שװעסטער זײַנע הענריע־טאַ? און װאָס פֿאַר אַ שלאַנג עס ליגט אין בוזעם באַ אָט דער ברײַנדע־לע קאָזאַק?… אײן מענטש אַלײן צװישן אַזױפֿיל װעלף!“…

און האָלצמאַן זעצט זיך אױף אַפֿן בעט, שפּאַרט זיך אָן אַף זײַן שפּיציקן עלנבױגן, הוסט זיך אױס און רופֿט זיך אָן צו זײַן יונגן פֿרײַנט, װאָס ליגט אַפֿן בעט קעגן אַ בעט:

― ראַפֿאַלעסקאָ, דו שלאָפֿסט?

― נײן, װאָס איז דען?

― ס'איז מיר אײַנגעפֿאַלן אַ געדאַנק.

― דהײַנו?

― דו הערסט, װי איך הוסט?

― נו?

― מײן איך, אַז ס'איז אַן עק. מע דאַרף זיך גרײטן אין װעג אַרײַן. אָפּזאָגן די עטלעכע גילדן און אַװעקגײן אַהין, װוּ מײַן טאַטע עליו השלום…

ראַפֿאַלעסקאָ זעצט זיך אױך אױף אַפֿן בעט, קוקט אַף האָלצמאַנען מיט גרױסע איבערגעשראָקענע אױגן.

― ביסט משוגע? צי חסר־דעה? צי דו רעדסט פֿון היץ?

האָלצמאַן איז צופֿרידן, װאָס ראַפֿאַלעסקאָ האָט זיך אַזױ דערשראָקן, צעלאַכט ער זיך, הײבט אָן הוסטן און שעלטן:

― נאַרעלע װאָס דו ביסט! אַזױ פֿיל יאָר קרענקט שטשופּאַקס קאָפּ, װיפֿל איך װעל נאָך, אם־ירצה־השם, לעבן. איך שמועס דאָס גלאַט אַקעגן דערינען. איך רעכן אַרױסשרײַבן די מאַמע מײַנע פֿונעם װיסטן לאַנד מיט מײַן שװעסטערל, טאָמער װעל איך װינציקער הוסטן.

און האָלצמאַן פֿאַרהוסט זיך אַף לאַנג, אָטעמט אָפּ, דרײט זיך אױס מיטן פּנים צו דער װאַנט און װערט אַנטשלאָפֿן. און עס חלומט זיך אים, אַז ער איז נישט אין װין, נאָר אין לעמבערג. ער שפּאַצירט אַרום אַף קאַרל־לודװיג־שטראַסע און דערזעט פֿון דער װײַטן דעם דירעקטאָר פֿון לעמבערגער טעאַטער, געצל בן געצל, גײן מיטן „יאַט“ האַנט באַ האַנט, גלײַך פֿאַרבײַ אים, און זײ זאָלן דאָס אים אַפֿילו מזכּה זײַן מיט אַ קוק. טוט דאָס אים אַ בראָט און אַ ברען און אַ טראָג אױף פֿונעם אָרט, און ער טוט אַ רוף דעם „יאַט“, פֿריִער שטיל: „ראַפֿאַלעסקאָ!“ װער װאָס? ער הערט נישט! נאָכאַמאָל: „ראַפֿאַ―לעסקאָ!“… װאָס װײַטער, אַלץ העכער און העכער: „ראַפֿאַלעסקאָ!… ראַ―פֿאַ―לעס―קאָ!!“… יענער װיל זיך אַפֿילו נישט אַרומקוקן, גלײַך װי ער קען אים גאָרנישט!… מער איז שױן האָלצמאַן נישט אימשטאַנד אױסצוהאַלטן. פֿון אַזאַ האַרצװײטיק קאָן פּלאַצן די גאַל באַם בעסטן מענטשן. „ע! װאָס ס'װעט זײַן, װעט זײַן. ער װעט צוגײן צו אָט דעם ממזר, צו אָט דעם יאָקל בן פֿלעקל, װעט אים אַ נעם טאָן ראַפּטעם פֿון הינטן פֿאַר זײַן חזירישן קאַרק מיט אײן האַנט, און מיט דער אַנדערער האַנט װעט ער אים דערלאַנגען אַ כמאַליע איבער די פּיסקעס אײנס־צװײ־דרײַ, אָט אַזױ ― טראַך־טאַרעראַך!“.

אַ האַלב־טױטער שפּרינגט ראַפֿאַלעסקאָ אַראָפּ פֿון זײַן געלעגער און לױפֿט צו צו האָלצמאַנס בעט און דערזעט פֿאַר זיך אַזאַ מין בילד: דאָס נאַכטטישל, װאָס באַ האָלצמאַנען צוקאָפּנס, ליגט אַף דער ערד מיט די פֿיס אַרױף, אינאײנעם מיט אַ צעבראָכענע קאַראַפֿין װאַסער, אַ צעפּיצלט גלאָז, אַן איבערגעקערטן, אַן אױסגעבױגענעם לײַכטער, און דער זײגער ― האָלצמאַנס גאָלדענער זײגער, ― װאָס ער האָט ערשט נישט לאַנג געקױפֿט זיך אָט דאָ אין װין, ― ליגט אױך צװישן די הרוגים אַ סקאַ־לעטשעטער.

― װאָס איז געשען? ― האָט ראַפֿאַלעסקאָ אַ פֿרעג געטאָן באַ האָלצמאַנען.

אַ צעטומלטער קוקט האָלצמאַן מיט בלאָנדזשענדיקע אױגן אַף ראַ־פֿאַלעסקאָן, װאָס קױם ער קאָן זיך אײַנהאַלטן פֿאַר געלעכטער, און אַפֿן חורבן, װאָס ער האָט דאָ אָנגעמאַכט.

צופֿרידן, װאָס דער חלום איז נישט מער װי אַ חלום, האָט ער זיך אָנגערופֿן צו זײַן יונגן פֿרײַנט פֿרײלעך, װי זײַן שטײגער איז:

― אַפּנים, אַז גזלנים האָבן זיך מיר געחלומט, צי װעלכע שװאַרצע יאָר? זע נאָר, װיפֿל שאָדן! אַ כאָליערע זאָל אַף מיר קומען הײַנטיקע נאַכט!

און בײדע האָבן זײ זיך געכאַפּט באַ די זײַטן און האָבן אױסגעשאָסן מיט אַ געלעכטער. לאַנג־לאַנג האָבן זײ געלאַכט. שטאַרק געלאַכט. אַזױ שטאַרק האָבן זײ געלאַכט, ביז מע האָט זײ אָנגעקלאַפּט אין דער װאַנט פֿון צװײטן חדר, זײ זאָלן אױפֿהערן לאַכן.

בײדע האָבן געלאַכט. נאָר נישט בײדנס געלעכטער איז געװען גלײַך. אײנער האָט געלאַכט געשמאַק, פֿונעם גאַנצן האַרצן. און דער אַנדערער האָט געלאַכט מער נישט פֿון יוצא װעגן. געטראַכט זיך בעת־מעשׂה: „נײן, ס'איז נישט דער „יאַט“, װאָס געװעזן… אַפֿילו דאָס לאַכן, װאָס ער לאַכט, איז אױך נישט דאָס, װאָס געװעזן… מע דאַרף אַכטונג געבן אַף אים… מע דאַרף אױסשרײַבן די מאַמע מיטן שװעסטערל… מע דאַרף אַנטלױפֿן פֿון װין, װוּ דער שװאַרצער פֿעפֿער װאַקסט“…

קאַפּיטל צװײ און זיבעציק

„אַ מענטש מיט בילדונג“

דער אײנציקער געבילדעטער אַרטיסט פֿון דער טרופּע „האָלצמאַן, שװאַלב עט קאָמפּ.“ איז געװען דער סופֿלער, בעני גאָרגל, דער, װאָס האָלצמאַן האָט אים אַריבערגענאַרט צו זיך פֿונעם לעמבערגער טעאַטער. דער דירעקטאָר געצל בן געצל האָט זיך נישט אײנמאָל באַרימט, אַז קײנער פֿאַרמאָגט נישט אַזאַ סופֿלער, װי ער. װאָרעם זײַן סופֿלער איז, פֿאַרשטײט איר מיך, „אַ מענטש מיט בילדונג“. און טאַקע מהאַי טעמא, װײַל ער איז „אַ מענטש מיט בילדונג“, האָט דאָס אים אונדזער האָלצמאַן אינאײנעם מיט דער פּרימאַדאָנע „אַריבערגעכמאַליעט“ צו זיך. האָלצמאַן האָט זיך װי פֿאַרענטפֿערט פֿאַר זיך אַלײן: „איך װײס אַלײן נישט, אַף װעלכע שװאַרצע יאָר באַדאַרף איך האָבן אַזאַ מין נפֿש, װאָס אַפֿן קוק איז ער מער נישט װערט, װי אַ העלער. נאָר גאָרנישט, כאַפּט אים דער װאַטעמאַ־כער, „אַ מענטש מיט בילדונג“ װעט זײַן שטיקל ברױט תּמיד פֿאַרדינען“…

האָלצמאַן איז געװען גערעכט. אַפֿן קוק װאָלט איר פֿאַר אָט דעם נפֿש קײן העלער אױך נישט געבן: אַ שװאַרצער בחור, אַ דאַרער, אַן אױסגעטריקנטער, מיט „אַ נאָז פֿון נאָזנלאַנד“, מיט אַ דינעם האַלדז און מיט אַ גרױסן קנאָפּ אין גאָרגל, װאָס אַז ער רעדט, גײט דער קנאָפּ אַראָפּ און אַרױף, גלײַך װי ער שלינגט. אָפּגעריסן־אָפּגעשליסן, מיט אַן אָפּגעבאַרעט קאַפּעליושל, און האָר אַפֿן קאָפּ ― אַ װאָגן מיט הײ. װאָלט ער די האָר געשמירט מיט עפּעס, אָדער כאָטש אַזױ פֿאַרקעמט יעדן טאָג, װאָלט נאָך געװען צו דערלײַדן. איז אָבער אונדזער סופֿלער נישט אַזאַ מענטש, װאָס זאָל זיך אָפּגעבן מיט אַזעלכע נאַרישקײטן. „אַ מענטש מיט בילדונג“ האָט עפּעס אַנדערש װאָס צו טאָן. װיבאַלד אַזױ, באַדאַרף מען אים שױן מוחל זײַן, װאָס ער טראָגט אַ קױטיקן קאָלנער מיט אַ מאָדנעם שניפּס, װאָס ס'איז שװער צו טרעפֿן, װי אַזױ האָט ער אױסגעזען, בעת ער איז באַשאַפֿן געװאָרן אַף דער װעלט. דאָס אַלצדינג, אַז איר װעט נעמען אינאײנעם, װעט איר זיך לײַכט פֿאָרשטעלן דאָס פֿאַרזעעניש, װאָס האָלצמאַן האָט אַף אים באַלד געזאָגט, ― פֿאַרשטײט זיך, אונטער די אױגן, ― אַז ס'איז מיאוס פֿאַר אָט דעם שלימזל אַ שטיקל ברױט אױפֿצועסן. און נישט קוקנדיק דערױף, װאָס ער איז „אַ מענטש מיט בילדונג“, האָט אים האָלצמאַן געקרױנט אַלע מאָל מיט אַ נײַעם נאָמען: פֿריִער ― „שלימזל“, נאָכדעם ― „באַשעפֿעניש“, נאָכדעם ― גאָר „קוני־לעמל“…

דאָס איז אַ כּלל, אַז װאָס מער דער מענטש איז געבילדעט, מער פּראָסט איז ער באַ זיך. דערפֿאַר, אַפּנים, האָט זיך אונדזער סופֿלער נישט געפֿונען באַלײדיקט און האָט געלאָזט זיך שאַפֿן פֿון יעדן באַזונדער און געטאָן האָלצמאַנען כּל עבֿודת פּרך. האָלצמאַן איז געגאַנגען, פֿאַרשטײט איר מיך, מיט דעם גאַנג, אַז אַ מענטש, ער מעג זײַן געבילדעט װי טױזנט רוחות, נאָר קױם איז ער באַ יענעם און עסט ברױט, דאַרף ער דאָס שטיקל ברױט פֿאַרדינען. „למאַי ער אַלײן, האָצמאַך טאַקע, איז דען נישט אַ טאַטנס אַ קינד? פֿונדעסטװעגן האָט אים געמעגט אָנשטײן אַמאָל, נישט הײַנט געדאַכט, אַרבעטן פֿאַר דרײַ, האָרעװען װי אַ רוח, עסן מכּות און פּוצן די שטיװל באַ שטשופּאַקן, ימח שמו וזכרו זאָל ער דאָרט װערן, װוּ ער איז ערגעץ!“…

אַזױ האָט זיך פֿאַרענטפֿערט האָלצמאַן באַ זיך אין האַרצן, און אונדזער אָרעמער סופֿלער, דער „מענטש מיט בילדונג“, האָט געטראָגן דעם יאָך פֿון גלות שטילערהײט, קײנמאָל נישט באַקלאָגט זיך, פֿאַר קײנעם קײן צונג נישט איבערגעקערט, גלײַך װי עס דאַרף אַזױ צו זײַן.

יעדער מענטש האָט זיך אָבער זײַן צײַט, זײַן מזל, זײַן שטערן אין הימל. עס איז געקומען אַ צײַט אױך אַף אונדזער „מענטשן מיט בילדונג“, אַז זײַן שטערן זאָל פּלוצעם אים אָנהײבן שײַנען, און ער זאָל מיטאַמאָל דערהױבן װערן באַ אַלעמען אין די אױגן, און אַפֿילו באַ זײַן פּרינציפּאַל האָלצמאַן.

דאָס איז געװען אין יענער צײַט, װען די טרופּע, האָלצמאַן, שװאַלב עט קאָמפּ.“ האָט פֿאַרלאָזט דאָס „װיסטע װין“ און האָט זיך אַװעקגעלאָזט איבער דער װעלט „שפּילן טעאַטער“ אַפֿן אַלטן שניט: אָפּערעטן, מעלאָ־דראַמען, סקאַרבאָװע אױסגעדראָשענע שטיק, ― „אַזױ װי גאָט האָט געבאָטן“.

ױהי היום, אײנמאָל אַף אַ רעפּעטיציע, ס'איז געקומען צו ראַפֿאַ־לעסקאָן, ער זאָל אױפֿטרעטן, ― והילד איננו, נישטאָ דער ערשטער ליבהאָבער. װוּ איז דער בחור? מע זוכט אים אַ שעה, מע זוכט אים צװײ. נישטאָ נישט ראַפֿאַלעסקאָ, נישט דער סופֿלער, דער „מענטש מיט בילדונג“.

װי אַזױ האָלצמאַן האָט דעמאָלט נישט באַקומען קײן אַפּאָפּלעקסיע ― איז טאַקע אַ נס מן השמים. דער כּוח הדם איז אים איבערגעגאַנגען, און ער האָט שױן גענומען איבערטראַכטן אַלערלײ מעגלעכקײטן, אײנע שרעקלעכער פֿון דער אַנדערער. נאָך דעם „נײן“, װאָס ער האָט געהערט פֿונעם „יאַט“ דעמאָלט אינעם װינער בורג־טעאַטער, קאָן אַלצדינג מעגלעך זײַן… אַזױ האָט זיך געטראַכט האָלצמאַן, און עס האָט אים אַ כאַפּ געגעבן דער קראָם, זיך אָנגעהױבן װאַרפֿן העכער װי הײַזער. די מאַדאַם טשערניאַק האָט זיך דערשראָקן פֿאַר זײַן שפּיציקער נאָז, װאָס האָט זיך עפּעס מאָדנע אױסגעצױגן איבערן אײַנגעפֿאַלענעם פּנים, װי באַ אַ בר־מינן, און פֿאַר זײַנע שפּיציקע אױגן, װאָס זײַנען מיטאַמאָל אױסגעלאָשן געװאָרן. האָט זי גענומען פּאַדקעװען אַרום, אױסרײדן דאָס האַרץ, בעטן, ער זאָל זיך צולײגן אַף אַ װײַלעטשקע, װעט זי אים מאַכן אַ קאָמפּרעס פֿון עסיק מיט װאַסער. האָט זי געהאַט פֿון אים אַ קאָמפּרעס, אַז זי װעט פֿאַרזאָגן קינדס־קינדער. װאָס ס'איז אים געקומען אַפֿן מױל ― דאָס האָט ער איר געזאָגט. ער האָט זי נאָר געפֿרעגט, װער בעט זי, זי זאָל שטופּן די צונג אַהינצו, װוּ מע דאַרף נישט? און ער האָט זי אָנגערופֿן „ברײַנדעלע קאָזאַק“, „ליכטיקער פּנים“, „האַלבע לבֿנה“, „מאַזעפּאַ“ און נאָך אַזעלכע שײנע נעמען, צו װעלכע די מאַדאַם טשערניאַק איז די לעצטע צײַט שױן געװױנט געװאָרן פֿון אים צו הערן און שװײַגן. װאָרעם װאָס האָט זי געקאָנט טאָן מער װי אַלע אַנדערע אָרעמע פֿרױען, װאָס זײַנען נעבעך פֿאַרליבט אָן אַ נשמה? מע װישט אױס די אױגן ― און לאָז זײַן שטיל… דערװײַל איז מען געקומען צו לױפֿן מיט אַ בשׂורה: „מזל טובֿ, דער שאָדן האָט זיך אָפּגעזוכט!“ ― „װוּ? װוּ?“ ― „אַף דער אַכסניא האָבן זיך בײדע, ראַפֿאַלעסקאָ מיטן סופֿלער, פֿאַרקליבן אין אַ באַזונדער חדר און מע לײענט אַ ביכל“.

האָלצמאַן האָט געכאַפּט דעם צילינדער מיטן שטעקל און איז קױם אַ לעבעדיקער געקומען צו לױפֿן בלאַס, פֿאַרסאַפּעט: „װאָס איז די מעשׂה?“ ― „געפֿונען, געפֿונען אַן אוצר!“…

און ראַפֿאַלעסקאָ כאַפּט אַרום האָלצמאַנען, האַלדזט אים און קושט אים: „אַן אוצר! אַן אוצר!“ האָלצמאַן קוקט אים אָן װי אַ משוגענעם: „װאָסער אוצר? װאָסערע לאָקשן?“ ― „אוריאל אַקאָסטאַ“, דאָס זעלבע שטיק, װאָס זײ האָבן געזען שפּילן דעם גרױסן זאָנענטאַלן אין װין, געפֿינט זיך באַם סופֿלער איבערגעזעצט װאָרט אין װאָרט אין אונדזער לשון, אין ייִדיש! אַן עק. מער שפּילט שױן נישט ראַפֿאַלעסקאָ קײן אַנדערע ראָלע, אַ חוץ „אוריאל אַקאָסטאַ“. אַן עק. אױס אָפּערעטן. אױס מעלאָ־דראַמעס. אױס פּורים־שפּיל. אױס. אױס!“…

אַזױ װי האָלצמאַן איז געשטאַנען מיטן צילינדער און מיטן שטעקל, אַזױ האָט ער זיך אַראָפּגעלאָזט אַף אַ צעבראָכן בענקל, און עס האָט אים באַשלאָגן אַ קאַלטער שװײס: „װאָס איז דאָס פֿאַר אַ װערטער? װאָס פֿאַר אַ שפּראַך? װאָס פֿאַר אַ לשון באַ דעם „יאַט“ געװאָרן? און װאָס הײסט ― ער װעט נישט שפּילן מער קײן אָפּערעטעס? און װוּ איז ער, האָלצמאַן, דער דירעקטאָר? ער האָט שױן נאָך קײן דעה נישט? און װאָס װעט זײַן מיט די דעקאָראַציעס? מלבושים? ראָלן? פּיעסעס? נאָטן? אַפֿישן? װאָס טוט זיך דאָ? עק װעלט???“… און האָלצמאַן איז גרײט געװען דעמאָלט צערײַסן דעם סופֿלער אַף צװײען. נאַ דיר אַזאַ מין אָנשיקעניש אַף זײַן קאָפּ ― „אַ מענטש מיט בילדונג“!

קאַפּיטל דרײַ און זיבעציק

װעלכע קאַץ עסט די פּוטער

פֿון דעמאָלט אָן איז אַװעקגעגאַנגען אַ סדרה: „אוריאל אַקאָסטאַ“.

אומעטום, אין װאָס פֿאַר אַ שטאָט די טרופּע „האָלצמאַן שװאַלב עט קאָמפּ.“ איז געקומען, האָט מען נאָך די ערשטע צװײ־דרײַ פֿאָרשטעלונגען געגעבן „אוריאל אַקאָסטאַ“. און האָט מען די פּיעסע אױפֿגעפֿירט אײנמאָל, האָט מען געמוזט זי אױפֿפֿירן נאָכאַמאָל און נאָכאַמאָל. אין אַנדערע ערטער האָט מען געפֿאָדערט לכתּחילה קײן שום אָפּערעטע, נאָר די דאָזיקע פּיעסע. למשל, אין פּאַריז, װוּ די קאָמפּאַניע האָט אָפּגעשפּילט צװעלף ספּעקטאַקלען, האָט מען קײן אַנדערע פּיעסע נישט אױפֿגעפֿירט, אױסער „אוריאל אַקאָסטאַ“. און ס'איז געװען, װי האָלצמאַן זאָגט, חושך ואפֿלה! מע האָט צעטראָגן דאָס טעאַטער. אַף די בלעטער ― אַזױ האָט מען איבערגעגעבן האָלצמאַנען ― האָט מען פֿאַרגלײַכט ראַפֿאַלעסקאָן צו אַלע גרעסטע שפּילערס און נבֿיאות געזאָגט, אַז ער װעט אַריבערשטײַגן דעם גרױסן זאָנענטאַל מיט אַלע באַרימטע גלענצנדיקע שטערנס אין דער װעלט.

אַװדאי האָט אונדזער האָלצמאַן געקװאָלן, געװאָרן גרעבער װי לענגער און געקליבן נחת, װאָס אַזאַ שמאַטע, גאָט זאָל נישט שטראָפֿן פֿאַר די רײד, װי אָט דאָס שטיק „אוריאל אַקאָסטאַ“, ברענגט אַרײַן אַזױפֿיל געלט אין דער קאַסע, װי די שענסטע אָפּערעטע, כאָטש ס'איז נישטאָ אין דעם נישט קײן טענץ, נישט קײן געזאַנג, נישט קײן פֿרײלעכע קופּלעטן. „אַ מאָדנע װעלט געװאָרן, אַ פֿאַרקערטע, צו אַלדי שװאַרצע יאָר. צאינה־וראי־נה־מוסר איז באַ זײ בעסער פֿון קופּלעטן. אַ האַלבער משוגענער װי אַקאָס־טאַ אַף דער בינע איז באַ זײ ליבער פֿון דער שענסטער פּרימאַדאָנע! הײַנט גײ!… נאָר אױך די אײגענע מעשׂה: לאָז זײַן פֿון אַ קאָזאַק, אַבי צום לעבן…

אַ געזונט זאָל קומען אַף דעם שלימזל דעם סופֿלער, װאָס האָט אױסגעקראַצט דאָס דאָזיקע ביכל. אַז מע שמועסט „אַ מענטש מיט בילדונג“, כאַ־כאַ, איז דאָך נישט שײך. מע דאַרף אים שענקען אַן אַלטן אָנצוג, זען, דער קוני־לעמל זאָל אָנטאָן אַ װײַסן קאָלנער מיט אַ נײַעם שניפּס, און טאַקע אין אײנװעגס אים אונטערשערן אַ ביסל די האָר אױך ― ער זעט שױן אױס, װי אַ קלײנשטעטלדיקער דיאַק, צו אַלדי רוחות!…

אַזױ האָט זיך האָלצמאַן געזאָגט און דעם סופֿלער געהעכערט זײַן געהאַלט, אָפּגעגעבן אים זײַן פֿאַרדינטן כּבֿוד און אױפֿגערעדט רופֿן אים „שלימזל“, „באַשעפֿעניש“, „קוני־לעמל“ און נאָך אַזעלכע נעמען. „אַז גאָט װיל, שיסט אַ בעזעם“, ― האָט האָלצמאַן געזאָגט און האָט זיך געדרײט די שפּיציקע װאָנצעס אַרױף טשאַקנדיק, מעשׂה װילהעלם דער צװײטער, אָדער אַרומגעגאַנגען די הענט אין די קעשענעס, אַרױסגעשטעלט די גאָלדענע דאָפּלטקײט אױף דער װײַסער װעסט און געדאַנקט גאָט װאָס „ער, ברוך־הוא, האָט אים אױסגעפֿירט אָן מעצענאַטן און אָן באַרימטע אַרטיסטן, לאָזן זײ אײַך גײן כּף־הקלע דאָרטן אַלע אינאײנעם מיט שטשופּאַקן, ימח שמו וזכרו“…

אײן זאַך נאָר האָט געפֿעלט אונדזער האָלצמאַנען: אַ באַלעבאָסטע. דאָס הײסט, אַז מע װיל האָט ער געהאַט אַ באַלעבאָסטע אױך. און נאָר אַן אומזיסטע דערצו. דאָס איז די מאַדאַם טשערניאַק.

זי האָט אים געפֿירט די גאַנצע באַלעבאַטישקײט, אָפּגעהיט יעדן גראָשן, אַכטונג געגעבן אין שטוב, געװען אים געטרײַ, װי אַ הונט. פֿאַרריכט אים די װעש, פֿאַרמערזשעט אים די קאַפּצעס. אַמאָל געקאָכט אים „טראָיאָנקע“ און אַ מאָל געמאַכט אים „גאָגלמאָגלס“ ― ער זאָל אַזױ נישט הוסטן. עס האָט שױן געהאַלטן אַזױ װײַט, אַז חבֿרה אַקטיאָרן האָבן אונטער די אױגן אױפֿגעהערט צו רופֿן „מאַדאַם טשער־ניאַק“ און „ברײַנדעלע קאָזאַק“, נאָר ― „מאַדאַם האָצמאַך“. אַ גליק, װאָס האָלצמאַן האָט דערפֿון נישט געװוּסט. אַנישט, װאָלט ער געהאַט צװײענדיקע עגמת־נפֿש: ערשטנס, װאָס מע געדענקט נאָך זײַן אַמאָליקן נאָמען, און צװײטנס, װאָס מע רעדט אים אַזאַ מיאוסן שידוך. האָלצמאַן איז אַ בעלן אױף אַן אַנדער שידוך. האָלצמאַן װיל אַ מײדל, און דװקא אַ שײנע. „אָט למשל, אַזאַ קאָרעפֿירער אתרוגל, װי אָט די פּרימאַדאָנע הענריעטאַ. פֿאַרװאָס נישט? מיט װאָס איז דאָס נישט גלײַך? טאָמער איז זי נישט אַזאַ חכמה, איז זי אָבער שײן, אַז דער רוח כאַפּט אים אַװעק. דער חסרון ― זי איז אַ ביסל צו לעבעדיק. דרײט זיך, װי אַ חזן באַם עמוד… עט, ס'איז נאָר איצטער, פֿאַר מתּן־תּורה. לאָז ער איר נאָר אָנטאָן דאָס פֿינגערל ― עהע־הע! ― װעט ער מיט איר לערנען בלק, שטודירן הלכות דרך־ארץ, װי גאָט האָט געבאָטן“…

אײנמאָל ― דאָס איז געװען אַ שבת באַטאָג ― האָט זיך האָלצמאַן אָנגעטאָן מעשׂה פֿראַנט. די לעצטע צײַט האָט ער בכלל אָנגעהױבן שטאַרק צו פֿראַנטעװען. „אױסגעקלײדט װי צו דער פּגירה“ ― האָבן געזאָגט אױף אים די חבֿרה אַקטיאָרן. ער האָט זיך אַרומגעראַזירט, פֿאַרדרײט די װאָנצעס אַרױף, באַגאָסן מיט פּאַרפֿומען, גענומען דאָס שטעקעלע און פֿאָרגעלײגט דער פּרימאַדאָנע, זי זאָל מיט אים גײן אַ ביסל שפּאַצירן. האָט זי אים באַטראַכט פֿון אױבן ביז אַראָפּ און האָט אים אָפּגעזאָגט װי אַ טױטן: „אַז זי װעט זיך פֿאַרבענקען נאָך אים, װעט זי אים שיקן רופֿן“… האָלצמאַן איז געבליבן װי אַן אָפּגעשמיסענער און האָט אָפּגעװישט די ליפּן.

דאָס אַנדערע מאָל האָט ער מיט איר פֿאַרפֿירט אַ געשפּרעך פּשוט װעגן חתונה האָבן. שױן צײַט, האָט ער איר געזאָגט, זי זאָל אױפֿהערן שפּרינגען פֿי־פֿו־פֿאַ, אַ טראַכט טאָן װעגן תּכלית… האָט אים הענריעטאַ אָפּגעענטפֿערט אַפֿילו זײער גראָב, נישט װי מען ענטפֿערט אָפּ אַ דירעקטאָר. זי האָט אים געזאָגט: „למאַי זאָל אים דאַרן דער קאָפּ פֿאַר יענעם? פֿאַרװאָס זאָל ער בעסער נישט אין זינען האָבן זײַן אײגענע נאָז, װאָס װאַקסט אױף איר גראָז?“… דעם גראַם האָט האָלצמאַן אַראָפּגעשלונגען און אַ פֿרעג געגעבן באַ איר: פֿון װאַנען װײסט זי, אַז ער האָט נישט אין זינען זיך? אפֿשר רעכנט ער אין גיכן אַ חתן װערן? ― „טאַקע באמת? ― האָט זי אים מיט אַ חוצפּהדיק געלעכטערל איבערגעפֿרעגט. ― פֿאַר װעמען, למשל, כאַ־כאַ־כאַ, פֿאַרן מלאך המות?“…

אונדזער האָלצמאַן האָט גענומען נאָכקוקן, אױספֿאָרשן, װער איז דאָ צװישן זײ דער שׂטן מקטרג? ביז ער האָט זיך אַרױפֿגעשלאָגן אױפֿן רעכטן װעג. ברײַנדעלע קאָזאַק איז אים געקומען צו הילף. זי האָט אים געעפֿנט דעם מוח, אַז ער איז אַ גרױסער נאַר. „אױב די אױגן, האָט זי אים געזאָגט, זײַנען באַ אים נישט פֿון הינטן, נאָר פֿון פֿאָרנט, דאַרף ער אַלײן זען, װאָסער קאַץ ס'עסט די פּוטער“…

דערמיט האָט זיך די מאַדאַם טשערניאַק כאָטש אַ ביסל געקילט דאָס האַרץ פֿאַר די נעכט, װאָס זי איז נישט דערשלאָפֿן, און פֿאַר די טרערן, װאָס זי האָט פֿאַרגאָסן. ברײַנדעלע קאָזאַק האָט שױן נישט מורא געהאַט מער פֿאַר קײנעם. באַ איר איז געװען קלאָר װי דער טאָג, אַז דער שידוך פֿון דער פּרימאַדאָנע מיט ראַפֿאַלעסקאָן איז אַ פֿאַרטיקע זאַך, װאָס נישט הײַנט איז מאָרגן ― דער בלאָטער מוז אױסזעצן. און דעמאָלט איז בערנאַרד האָלצמאַן אירער. ס'איז גאָר נישטאָ װאָס צו רײדן.

קאַפּיטל פֿיר און זיבעציק

האָלצמאַן האָט געסט

ברײַנדעלע קאָזאַקס אָנצוהערעניש, אַז צװישן דער פּרימאַדאָנע שװאַלב און ראַפֿאַלעסקאָ שפּילט זיך אָפּ אַ ראָמאַן, איז פֿאַר אונדזער האָלצמאַנען געװען װי אַ שײַט האָלץ איבערן קאָפּ. װאָרעם אױסער דעם, װאָס ער פֿאַרלירט אין אַ שײנעם פֿרימאָרגן אַזאַ „קאַרעפֿירער אתרוגל“, האָט דאָס אים צעשלאָגן אײנעם פֿון זײַנע בעסטע גלענצנדסטע חלומות, צעשטערן אים זײער אַ װיכטיקן גרױסאַרטיקן פּלאַן, אױף װעלכן ער האָט געבױט אַ גאַנצן בנין.

דער דאָזיקער פּלאַן איז געבױרן געװאָרן באַ אים פּלוצעם אײנמאָל אין אַ שײנעם פֿרימאָרגן דורך אַ בריװ, װאָס ער האָט באַקומען פֿון דער הײם, פֿון זײַן מאַמען, די אַלמנה שׂרה־ברכה. מיר גיבן איבער דעם דאָזיקן בריװ װאָרט אין װאָרט, װי ער איז געשריבן געװאָרן:

„צו מײַן ליבן געטרײַען זון הערשבער האָלצמאַן נ″י.

איך שרײַב דיר מײַן ליבער געטרײַער הערשבער אַ בריװ דורך אַלטער דעם מלמדס זונדל, איציק, אַז ראשית פֿון דיר צו הערן אױף װײַטער נישט ערגער אָמן. והשנית שרײַב איך דיר מײַן געטרײַער הערשבער, אַז איך האָב שױן פֿון דיר לאַנג קײן בריװ נישט געהאַט, איך װײס שױן גאָר־ נישט װאָס איבערצוטראַכטן. און איך בעט דיך זײער מײַן ליבער געטרײַער הערשבער זאָלסט מיר שרײַבן פֿון דײַן גע־ זונט און װאָס דו מאַכסט און עס גריסט דיך דײַן שװעס־ טער זלאַטקע זאָל לעבן קײן עין־הרע אַ מױד געװאָרן, זאָלסט זי זען, װאָלסטו זי נישט דערקענט, אַזױ אױסגעװאַקסן איז זי קײן עין־הרע נישט און שײן איז זי קײן עין־הרע נישט װי דער טאָג, נישט איך זאָג דאָס, װײַל איך בין איר אַ מאַמע, נאָר אַלע זאָגן דאָס, אַז איך טו אױף איר אַ קוק, טוט מיר װײ דאָס האַרץ, צײַט נעמען אױפֿן קאָפּ, װאָס איז דער תּכלית זיצן טאָג װי נאַכט מיט דער נאָדל און שטשאָבען פֿרעמדע קאַפֿטלעך, מע דאַרף אַ קלער טאָן װעגן אַ שידוך, חתנים האָב איך פֿון אירנטװעגן טױזנט פֿאַר אײ־ נעם, טױגן זײ אַלע אױפֿן פֿײַער, אײנער איז יאָסל דעם סטאָליערס ייִנגערער בן, פֿישל; דער אַנדערער איז אַ קצבֿ־ יונג, ראובֿן הײסט ער, װיל זי אים נישט, זי זאָגט, אַז סע שמעקט פֿון אים פֿעל, און יאָסל דעם סטאָליאַרס בן איז דװקא נאָך איר די פּגירה איז ער, אָבער אַן אױסװיפֿלינג אַ שאַרלאַטאַן, אַז דער רוח װײס װאָס, ער האָט נישט אַפֿי־ לו זאָלסט זאָגן אַ פּאָר שטיװל װי סע געהער צו זײַן און דרײט זיך פֿאַר די אױגן װי אַ סאַװוּלע, איך האָב אים שױן געגעבן אָנצוהערעניש עטלעכע מאָל, ער זאָל פֿאַרגעסן, װי אַזױ מײַן טאָכטער הײסט, אַנישט װעל איך אים געבן דעם װעג, נאָר הײַנטיקע בחורים זײַנען ערגער װי די חזירים, טרײַב זײ אַרױס דורך דער טיר, קריכן זײ דיר דורכן פֿענצ־ טער, אַװדאי װען דײַן פֿעטער זלמן עליו השלום זאָל זײַן, װאָלט ער זיך מיט אַזאַ חבֿרהמאַן אַנדערש אָפּגערעכנט, װאָס קאָן איך טאָן משטײנס געזאָגט, אַ ייִדענע אַן אַלמנה און אַן אָרעמע דערצו? װען איך קאָן איר געבן נדן, פֿאַר־ שטופּן אַ חתן דאָס מױל כאָטש מיט אַזױנע ק″ן קאַרבן, װאָלט זי שױן לאַנג באַ מיר געװען אַ כּלה! אין חתנים איז קײן מניעה נישט, איך זאָל אַזױ האָבן אַ דאגה מיט אַלדאָס גוטס, טױזנט פֿאַר אײנעם, װאָרעם זי װערט װאָס אַ טאָג שענער, זאָלסט אָנקוקן אַ מױד קײן עין־הרע, װאָלסטו זי נישט דערקענען, זי גריסט דיר גאָר פֿרײַנטלעך און איך בעט דיך מײַן ליבער און געטרײַער הערשבער למען השם זאָלסט מיר באַלד שרײַבן, װאָס דו מאַכסט, און דער עיקר פֿון דײַן געזונט, װאָרעם איך װײס שױן נישט װאָס איבער־ צוטראַכטן, און זײַ געזונט, װי עס װינטשט דיר דײַן מאַמע צו זען אין דיר פֿיל נחת שׂרה ברכה האָלצמאַן“.

דער דאָזיקער בריװ איז אונדזער האָלצמאַנען אַרײַן אין קאָפּ אַרײַן, און איבערהױפּט די װערטער: „קײן עין־הרע אַ מױד, װעסט זי נישט דערקענען“. און עס האָט אים נישט אױפֿגעהערט צו פּיקן אין מוח אַזאַ געדאַנק: „אױב זי איז באמת אַזױ װי די מוטער שרײַבט, װאָלט אפֿשר געװען אַ סבֿרה, אַז די אַלטע זאָל קומען מיט איר צו פֿאָרן אַהער, לאָז זי זיך באַקענען מיטן „יאַט“, טאָמער געפֿעלט זי אים, אַ קשיא אױף אַ מעשׂה, ברעכט מען טעלער און מע שרײַבט תּנאָים און טאַקע באַלד, אײנס־צװײ־דרײַ, פֿיר שטעקנס ― און אַ חופּה! און דעמאָלט שטעלט אַרױס דער גאַנצער װעלט אַ פֿײַג ― ונאמר אָמן“…

און האָלצמאַן פֿאַרשליסט זיך בסוד־סודות מיט דעם סופֿלער, און ער דיקטירט אים אַן ענטפֿער צו דער מוטער בזה הלשון:

― הער זשע אױס מײַן טײַערער, שרײַבן זאָלסטו איר אַזױ:

„לאמי היקרה הצנועה מרת שׂרה־ברכה שתּחי′ ולאַ־ חותי היקרה הצנועה מרת זלאַטקע שתּחי'. הנה זײַ װיסן, אַז איך בין אַ דאַנק גאָט אין בעסטן געזונט און שפּיל שױן נישט דאַנק גאָט קײן טעאַטער, איך האָב שױן דאַנק גאָט אַן אײגענעם טעאַטער מיט אַן אײגענער טרופּע און פֿאַרדין דאַנק גאָט שײן געלט, און לעב דאַנק גאָט װי אַ מענטש, און טו מיך אָן װי אַ מענטש, און גײ אַרױס װי אַ מענטש, און האָב דאַנק גאָט אַ שטיקל נאָמען אױף דער װעלט. נאָר אײן זאַך, װאָס איך בין נע־ונד און האָב נישט קײן הײם. לכן איז באַ מיר געבליבן, אמי היקרה, זאָלסט נישט מאַכן קײן לאַנגע שהיות, נעמען זלאַטקען און קו־ מען מיט איר צו פֿאָרן אַהער צו מיר, װעסטו זײַן באַלע־ באָסטע און װעסט האָבן נחת אױף דער עלטער. גענוג דיר שױן צו שטײן באַ פֿרעמדע אױװנס. צײַט, זאָלסט דיר אױסרוען דײַנע אַלטע בײנער און װיסן פֿון אַ װעלט צו זאָגן. און װעגן זלאַטקען זאָלסטו דיר גאָר נישט זאָר־ גן. איך האָב פֿון אירנטװעגן אַ ביסל אַ שענערן שידוך, װי יאָסל דעם סטאָליערס בן, און אַפֿילו װי דער הקבצניאַק ראובֿן. זע זשע, אמי היקרה, למען־השם, װיבאַלד דו באַקומסט דעם דאָזיקן בריװ זאָלסט ניט מאַכן קײן שהיות, זאָלסט נעמען זלאַטקען און זאָלסט קומען צו פֿאָ־ רן אַהער צו מיר, צו דײַן זון בערנאַרד האָלצמאַן. דירעקטאָר פֿון טעאַטער „האָלצמאַן שװאַלב עט קאָמפּ.“.

אַװעקגעשיקט דעם בריװ, האָט האָלצמאַן גענומען אױסקוקן אױף די געסט פֿון טאָג אױף טאָג. ס'איז אָבער געװען אומזיסט זײַן אַרױסקוקן: אָנשטאָט די דערװאַרטעטע געסט, באַקומט ער אַ בריװ פֿון דער מאַמען, אַז „זי האָט זײַן בריװ מקבל געװען און אַז זי איז דאַנק גאָט אין בעסטן געזונט, און זלאַטקע איז אױך דאַנק גאָט אין בעסטן געזונט, קײן עין־הרע אַ מױד, ער זאָל זי זען, װאָלט ער זי נישט דערקענט, און װאָס ער שרײַבט, זי זאָל קומען צו פֿאָרן, װאָלט זי זיכער געפֿלױגן צו אים, זי זאָל האָבן פֿליגל, װי קאָן זי אָבער קומען, אַז עס דאַרף קאָסטן אַזױפֿיל געלט, צװײ מענטשן הוצאָות, הײַנט די גרענעץ, זי זאָל האָבן דאָס, װאָס די באַן אַלײן דאַרף קאָסטן, װאָלט זי שױן לאַנג חתונה געמאַכט זלאַטקען, מיט אַ חתן האָט זי קײן דאגה נישט, טױזנט פֿאַר אײנעם, קײן עין הרע אַ מױד, ער זאָל זי זען, װאָלט ער זי נישט דערקענט…“ אאַ″װ.

דאָס האָט האָלצמאַנען אַזױ אױפֿגערעגט, אַז ער האָט איר באַלד אַרױסגעשיקט געלט און אַװעקגעשריבן איר מיטן האַרבן װאָרט, אַז זי זאָל די רגע קומען צו פֿאָרן, נישט דערװעגן זיך מער קלערן אַפֿילו אײן מינוט װעגן אַ שידוך, נאָר נעמען זלאַטקען און, למען־השם, באַלד קומען צו פֿאָרן!

נאָך דעם בריװ איז אַװעקגעגאַנגען נאָך אַ בריװ און נאָך אַ בריװ, ביז גאָט האָט געהאָלפֿן, אײנמאָל אין אַ סוף־זומערדיקן אָװנט ― אין טעאַטער, אין אַ קלײן שטעטל אין גאַליציע איז דאָס געװען, אַ מינוט אײדער מע האָט באַדאַרפֿט אױפֿהײבן דעם פֿאָרהאַנג ― האָט זיך דערהערט אַ רעש פֿון דרױסן. װאָס איז די מעשׂה? עפּעס אַ ייִדענע אַן אָרעמע מיט אַ מײדל פֿרעגן זיך נאָך אױף האָלצמאַנען און רײַסן זיך אין טעאַטער אַרײַן אָן געלט, לאָזט מען זײ נישט.

― אַ רוח אין אײַער טאַטנס ערד אַרײַן! ממזרים, דאָס זײַנען דאָך מײַנע געסט! ― האָט זיך האָלצמאַן צעשריגן אױף זײַנע קאָלעגעס און אַרױסגעלאָפֿן אין דרױסן.

― דײַנע געסט? קומט דאָך דיר אַ מזל־טובֿ. גאָט ליב דיר מיט דײַנע געסט! ― האָבן אים אָפּגעענטפֿערט זײַנע קאָלעגעס און נאָכגעגאַנגען נאָך אים אָנקוקן האָלצמאַנס געסט.

קאַפּיטל פֿינף און זיבעציק

אָרעמע ברײַנדעלע קאָזאַק

דרױסן איז געשטאַנען אַן אַלולדיקע קלאָרע קילבלעכע נאַכט. די לבֿנה איז נאָך נישט אַרױסגעטראָטן פֿון איר געצעלט אױף צו באַלײַכטן די ערד. נאָר די שטערן, װאָס האָבן זיך אָנגעהױבן באַװײַזן אײנציקװײַז אײנער נאָך דעם אַנדערן, זײַנען געװען גענוג אױף צו צעטרײַבן דאָס פֿינצטערניש פֿון דער נאַכט, מע זאָל קאָנען אַרױסזען, אױף װיפֿל ס'איז מעגלעך, די פֿיגורן פֿון האָלצמאַנס געסט.

צום אַלעם ערשטן האָט זיך געװאָרפֿן אין די אױגן אַ הױכע, אַ טרוקענע, אַ דאַרע, אַ בײנערדיקע ייִדענע, װאָס האָט געמאַכט דעם אָנבליק פֿון אַ דאַרער אױסגעהאָרעװעטער קליאַטשע. אָפּגעריסן, אָפּגעשליסן, אָנגעלאָדן מיט בעטגעװאַנט ― פּערענעס, קישנס, קאָלדרעס און גלאַט אַלטע שמאַטעס, האָט זי געקוקט איטלעכן אין די אױגן אַרײַן, געזוכט, װער איז דאָ צװישן די חבֿרה איר זון? נעבן איר, װי אַ לאָשעקל, איז געשטאַנען האַרט באַם פֿאַרטעך, אַ יונג מײדל, כּמעט נאָך אַ קינד, מיט פֿאַרפֿלאַמטע פֿרישע בעקלעך, מיט עטװאָס אַ פֿאַרשפּיצט קינדערש נעזל און מיט געדיכטע ברעמען אױף אירע שעמעװדיקע אױגן, װאָס האָבן געקוקט אַראָפּ, אױף דער ערד. אָנגעטאָן איז זי געװען אין אַ פּראָסט סיצן קלײדל מיט אַ גרינג בעזשן קאַפֿטל, פֿון אױבן אַן אַלט געלבלעך בורנעסל, װאָס האָט זיך נישט גוט פֿאַרשפּיליעט און אַרױסבאַװיזן פֿאַר־קײַלעכדיקט פֿאָרמען ― סימנים, אַז דאָ שטײט שױן נישט אַ קינד, נאָר אַ דערװאַקסן מײדל.

די קאָמפּאַניע אַקטיאָרן, װאָס האָבן זיך אַרױסגעכאַפּט אױף אַ װײַלע אָנקוקן האָלצמאַנס געסט, האָבן געלאָזט צורו די אַלטע, װאָס האָט סוף־כּל־סוף דערקענט נאָך די אױגן, װער צװישן זײ איז איר זון, האָט זי זיך אַרױפֿגעװאָרפֿן אױף אים מיט אַ געװײן און מיט אַ מאַנצבילישער שטימע און האָט אַנידערגעלײגט אַ מענה־לשון: אױ אַ דונער האָט מיך דערשלאָגן! אױ, אַ מכּה איז מיר! װינד און װײ אין דער מאַמען! אָט דאָס טאַקע ביסטו, הערשבער? זון מײַנער טײַערער!“…

די אַקטיאָרן האָבן זיך בעסער גענומען באַטראַכטן דאָס יונגע שײנע מײדל, װאָס איז געשטאַנען באַ דער זײַט אינעם ענגן בורנעסל און געװאַרט אױפֿן ברודער.

מאָדנע חנעװדיק האָט באַ זײ אױסגעזען אָט דאָס יונגע נאַיִװע פּשוט געקלײדטע באַשעפֿעניש מיט די פֿאַרפֿלאַמטע בעקלעך, װי די פּערשקעס, און מיט די געדיכטע ברעמען אױף די אַראָפּגעלאָזטע אױגן. איר גאַנצע פֿיגור האָט גערעדט פֿון יוגנט, פֿון פֿרישקײט און פֿון אומשולד. קײנער פֿון דער כאַליאַסטרע האָט קײן װאָרט נישט אַרױסגעלאָזט, אַחוץ אײן שװאַלב, האָלצמאַנס שותּף, װאָס האָט אַ זאָג געטאָן אונטער דער נאָז, װי פֿון גראָבן בױך אַרױס: „אַן עפּעלע דאָס איז ― מיר זאָל זײַן!“…

די דאָזיקע חכמה פֿון איזאַק שװאַלב איז איצטיקס מאָל אַװעק מיטן װינט, גלײַך װי קײנער האָט דאָס נישט געהערט. דאָרט, װוּ עס דרײען זיך אַרום שטענדיק אָפּגעבליאַקעװעטע, געקנײטשטע, נאָר אָנגעשמירטע פּנימער, אַרײַנגעשטעלטע צײן, אונטערגעפֿירטע ברעמען, פֿרעמדע האָר, אױסגעגאָרסעװעטע נישט נאַטירלעכע הױכע ברוסטן מיט אַ פֿאַלשן געקינצלטן שמײכל אױף די אָנגעפֿאַרבטע ליפּן, אַז מע דערזעט אַ פֿריש פּנים מיט אַ פֿריש געשטאַלט, פֿריש און געזונט און נאַטירלעך, אַזױ װי די מאַמע האָט געהאַט, ― בלײַבט מען שטײן פֿאַרגאַפֿט. מע באַקוקט, מע באַטראַכט און מע באַװוּנדערט. און מע דערמאָנט זיך, אַז מען איז אַלײן אױך אפֿשר געװען אַמאָל יונג און פֿריש און נאַטירלעך, אַזױ װי די מאַמע האָט געהאַט…

נאָר נישט קוקנדיק דערױף, װאָס האָלצמאַנס שװעסטערל האָט געמאַכט, װי עס שײַנט, אַזאַ גוטן אײַנדרוק אױף דער גאַנצער קאָמפּאַניע אַקטיאָרן, האָט זיך אָבער האָלצמאַן אַלײן געפֿילט זײער נישט פֿױגלדיק. עס איז אים נישט אָנגעשטאַנען, װאָס צו אים, צום דירעקטאָר פֿון דער טרופּע, װעלכער „לעבט װי אַ מענטש, טוט זיך אָן װי אַ מענטש און גײט אַרױס װי אַ מענטש“, זײַנען געקומען צו פֿאָרן געסט, אַ מאַמע מיט אַ שװעסטערל, װעלכע זעען אױס, װי די שלעפּערינס. און דאָ האָבן זיך, װי אױף צו להכעיס, צונױפֿגעקליבן די גאַנצע כאַליאַסטרע. שטײען און קוקן אױף זײַן בײז װוּנדער. האָט דאָס אים פֿאַרדראָסן און ער האָט זיך צעשריגן אױף די אַקטיאָרן, זײ געמאַכט מיט דער בלאָטע, אין אײנװעגס טאַקע באַװיזן פֿאַר זײַנע געסט, אַז ער, האָלצמאַן, איז מיט גאָטס הילף אַ באַלעבאָס, אַ דירעקטאָר פֿון אַ טעאַטער, און דער עולם האָט פֿאַר אים דאָס נײַניעריקע. און נישט נאָר אױף די אַקטיאָרן קאָן ער אָנשרײַען און אָנזידלען. האָלצמאַן, אַז ער װיל, קאָן ער דעם שותּף שװאַלב אױך געבן אַ פֿינצטערן סוף. האָט ער זיך צעשריגן אױך אױף שװאַלבן:

― הער נאָר, דו װאַסער־אָקס, דו טרעלבױך, דו טריפֿהנער האַלדז, דו ביסט אױך אָט אָ דאָ מיט אַלע יאָלדן?

אין אײן מינוט איז פֿון דער כאַליאַסטרע נישט געבליבן קײן שׂריד ופּליט. די רעזשי פֿון טעאַטער אױף דעם אָװנט האָט האָלצמאַן איבערגעגעבן צו זײַן שותּף שװאַלב, און אַלײן האָט ער פֿאַרנומען זײַנע געסט מיט די פּעקלעך, פּערינעס, קישנס, קאָלדרעס און שמאַטעס און איז אַװעק מיט זײ צו זיך אױף דער סטאַנציע.

* * *

אױף מאָרגן נאָך דער פֿאָרשטעלונג האָט האָלצמאַן צונױפֿגערופֿן די גאַנצע קאָמפּאַניע און געשטעלט ביר לכּבֿוד די געסט, װאָס זײַנען געװען באַ אים אָנגעטאָן שױן יום־טובֿדיק. די אַלטע ― אין איר שבתדיקער װאָלענער פֿאַטשײלע ― האָט אױסגעזען, װי אַן אַלט פֿערד אין אַ שלײער. און דאָס שװעסטערל, זלאַטקע, אַן אױסגעצװאָגענע און אַ פֿאַרקעמטע, האָט אַלעמען פֿאַרכּישופֿט, נישט אַזױ מיט איר הלבשה, װי מיט אירע פֿרישע בעקלעך, געדיכטע ברעמען, קלײנע צײנדלעך און שעמעװדיקע אײגעלעך.

נאָר צװײ האָבן נישט געלאַכט. זײ איז נישט געװען צום געלעכטער. דאָס זײַנען געװען די פּרימאַדאָנע שװאַלב און די מאַדאַם טשער־ניאַק (ברײַנדעלע קאָזאַק). דעם גאַנצן פֿרימאָרגן זײַנען די צװײ געװען שטאַרק לא־עליכמדיק, מאָדנע אָפּגעלאָזן. הענריעטאַ שװאַלב איז גלאַט געװען נישט צופֿרידן, למאַי ס′איז דאָ נאָך אַ שײן מײדל אױף דער װעלט, און אין כּעס אױף ראַפֿאַלעסקאָן, למאַי ער װאַרפֿט אױגן אױף דער קלײנשטעטלדיקער יענטע מיט די רױטע הענט און מיט דעם שפּיצעכיקן נעזל… אינעם דאָזיקן מײדל האָט הענריעטאַ געזען פֿאַר זיך אַ קאָנקורענטן. און װיפֿל זי האָט נישט געזוכט אױף איר חסרונות, האָט זי אױסער דעם, װאָס די הענט זײַנען באַ איר רױט און דאָס נעזל אַ ביסל שפּיצעכיק, נישט געפֿונען קײן שום חסרון. האָט דאָס זי געמאַכט נאָך מער אױפֿגערעגט.

נאָר אױב הענדיעטאַ שװאַלב איז געװען נישט צופֿרידן מיט האָלצמאַנס געסט, דאַרף מען זאָגן אױף דער מאַדאַם טשערניאַק, אַז אױף איר איז געװען אַ גאָטס רחמנות צו קוקן. אױף איר קײַלעכיקן לבֿנה־פּנים זײַנען אַרױסגעטראָטן רױטע פֿלעקן און אױף אירע קלײנע יאַפּאַנישע אױגן זײַנען געהאַנגען טרערן, כאָטש זי האָט זיך געהאַלטן שטאָלצעדיק, געגױדערט און כּלומרשט געשמײכלט.

די מאַדאַם טשערניאַק נעבעך האָט געפֿילט, אַז אירע זיבן יאָר האָבן זיך געענדיקט, אַז אָט באַלד װעט מען צונעמען באַ איר די שליסעלעך און מסתּמא איבערגעבן צו אָט דער אַלטער מכשפֿה, װעלכער זי האָט געװוּנטשן מיטן גאַנצן האַרצן אַ גיכן סוף און אַ גרינגן טױט.

די מאַדאַם טשערניאַק װײס שױן דעם טעם פֿון גלות. ס'איז נישט דעם ערשטן מאָל באַ איר, װאָס מע נעמט און מע װאַרפֿט זי אַרױס, װי אַ כּלי, װעלכע מע דאַרף שױן נישט, װי אַן אַלט קלײד, װאָס איז אַרױס פֿון דער מאָדע, אָדער פּשוט, װי אַ זאַך, װאָס האָט זיך צוגעגעסן. „אָט דער גאַנאַמניק האָצמאַך ― האָט זי זיך געטראַכט ― װעט זיך באַלד מאַכן גלײַך װי געפּגרט. ער װעט פֿאַרגעסן אַלצדינג, װאָס מיר האָבן אַמאָל גערעדט, און אַז איך װעל אים דערמאָנען, װעט ער זיך כּלומרשט פֿאַרהוסטן אױף אַ האַלבע שעה“…

אָרעמע ברײַנדעלע קאָזאַק! אַזױ װי דאָס האַרץ האָט איר געזאָגט. האָלצמאַן איז אַ מענטש, װאָס האָט פֿײַנט צערעמאָניעס. באַ אים איז אײנס־צװײ־דרײַ. ער האָט אַפֿילו נישט געזאָגט קײן דאַנק פֿאַר איר באַלעבאַטעװען ביז אַהער, און פֿאַר איר אַכטונג געבן אױף זײַן געזונט, און פֿאַר קײן זאַך. און אַז ער האָט דערזען אינדערפֿרי, אַז זי קלײַבט זיך אים עפּעס זאָגן, האָט ער זיך אַ כאַפּ געגעבן באַם האַרצן און האָט אָנגעהױבן אַזױ שטאַרק צו הוסטן, אַז ער איז אַזש אונטערגעשפּרונגען.

שטיל, אָן אַ זײַ־געזונט, האָט זיך די מאַדאַם טשערניאַק אַרום האַלבן טאָג אַריבערגעפּעקלט אױף אַ נײַער קװאַרטיר, אַפֿילו קײן טרער נישט געלאָזט. צונױפֿגעפּאַקט די קאַסטנס, האָט זי זיך געמאַכט אַ האַרץ, גענומען אױף זיך די רױטע ראָטאָנדע און, שמײכלענדיק מיט אירע גרױסע צײן, האָט זי מיט אַ טענצל, װי איר שטײגער איז, פֿאַרלאָזט האָלצמאַנס װױנונג אױף שטענדיק.

אַ נקמה מוז איך נאָך דערלעבן אין דעם האָצמאַכן. סײַדן איך װעל ליגן אין דער ערד און גראָז װעט אױף מיר װאַקסן, ― האָט זיך געטרײסט ברײַנדעלע קאָזאַק, גײענדיק איבער די גאַסן נאָכן װאָגן אײנע אַלײן, אײַנגעהילט אין דער רױטער ראָטאָנדע. קאַפּיטל זעקס און זיבעציק

ער לערנט מיט זײ דרך־ארץ

די ערשטע עטלעכע טעג, כּל־זמן די אַלטע שׂרה־ברכה מיט איר טאָכטער זלאַטקע זײַנען געװען באַ האָלצמאַנען געסט, האָט ער זיך באַגאַנגען מיט זײ װי מיט געסט. אַכטונג געגעבן, זײ זאָלן עסן און זאָלן טרינקען און ס'זאָל זײ װױל זײַן. אױף אַ מינוט איז ער פֿון זײ נישט אָפּגעטראָטן. ער האָט זײ באַװיזן רובֿ גדלו ורובֿ עשרו, זײ גענומען אַלע נאַכט אין טעאַטער און באַזעצט אױבנאָן אין דער ערשטער רײ. זלאַט־קע, פֿאַרשטײט זיך, איז געװען פֿון די פֿאָרשטעלונגען אױפֿן זיבעטן הימל; עס האָט זיך איר אַזש געדרײט דער קאָפּ. און אַפֿילו די אַלטע שׂרה־ברכה, װאָס האָט בטבֿע פֿײַנט געהאַט טעאַטער, װי אַ כּשרער ייִד האָט פֿײַנט חזיר, האָט צוליב געטאָן, געקוקט מיט אײן אױג אױף דער סצענע און מיטן אַנדערן אױג אױפֿן פּובליקום, געלאַכט הױך אױף אַ קול און געשאָלטן אין גוטן מוט די „קאָמעדיאַנטן“ איבערן גאַנצן טעאַטער: „שלימפּלען צו אַלדי שװאַרצע יאָר!“ אָדער: „מײַנע װײטיק אױף זײער קאָפּ!“ אָדער: „אַ ריק און לענד ברעכט רבונו־של־עולם!“ אַזױ אַז האָלצמאַן האָט צו פֿון דער סצענע געמוזט װינקען מיט די אױגן, מאַכן מיט די הענט און אײַנשטילן זי: „שששששש!“… מיט אײן װאָרט, די מאַמע מיט דער טאָכטער האָבן זיך געבאָדן אין פּוטער און אין האָניק.

נאָכדעם אָבער, װי די היץ פֿון גאַסטפֿרײַנדלעכקײט איז באַ אונדזער האָלצמאַנען איבערגעגאַנגען, האָט ער גענומען מיט זײַנע געסט אַ ביסל לערנען דרך־ארץ: װי אַזױ זײ זאָלן גײן, װי אַזױ זײ זאָלן שטײן, װי אַזױ זײ זאָלן זיצן אין טעאַטער, װי אַזױ זײ זאָלן זיך „האַלטן װי מענטשן“. זײַן שװעסטערל זלאַטקען האָט ער אָנגעטאָן הענטשקעלעך, מע זאָל נישט אַרױסזען אירע רױטע הענט, געקױפֿט אַ היטעלע מיט אַ גרױסער פֿעדער, כּמעט װי באַ דער פּרימאַדאָנע. און אױסגעקלײדט זי װי אַ „פּרינצעסין“.

מע קאָן נישט זאָגן, אַז די דאָזיקע „פּרינצעסין־קלײדער“ זײַנען געװען זלאַטקען שטאַרק צום האַרצן. אַדרבא, זי האָט זיך געפֿילט אין זײ געענגט, געקװעטשט און געפּענטעט. עס האָט איר װײ געטאָן דער קאָפּ, געשװינדלט אין די אױגן און אױסגעװיזן, אַז די נאָז איז באַ איר נישט אױף אַן אָרט און אַז יעדער זעט דאָס… מיט פֿאַרגעניגן װאָלט זי אָנגעטאָן צוריק דאָס סיצענע קלײדל מיטן בעזשן קאַפֿטל, מיט די אַלטע אױסגעטראָטענע שיך. זי האָט זיך געװוּנטשן, זי זאָל האָבן די ברוכות, װאָס זי האָט זיך געפֿילט הײמישער, װי אין די נײַע ענגע שפּיציקע שיכלעך מיט די הױכע אָפּצאַסן, װאָס מע גײט אױף זײ, װי אױף דובעס. נאָר װאָס זאָל זי טאָן, אַז דער ברודער הײסט אַזױ?…

און האָלצמאַן האָט באַטראַכט זײַן שװעסטערל אין דער נײַער הלבשה, פֿאַרגלײַכט זי מיט דער פּרימאַדאָנע שװאַלב און געפֿונען, אַז זי איז גאָרנישט קײן מיאוס מײדל. נאָר דאָס, װאָס זי איז נאָך אַ ביסל װילד, שעמעװדיק און צופֿיל שװײַגנדיק. מע דאַרף זי „אױססװישטשען“, אױסמענטשלען, אױסבילדן הײסט דאָס, מאַכן באַרעדעװדיק, לעבעדיק, מיט אײן װאָרט ― פֿאַר אַ ציװיליזירטער מאַמזעל“… דערבײַ װאַרפֿט ער אַ קוק אױפֿן „יאַט“, װאָס רעדט מיט זלאַטקען, און זלאַטקע לאָזט אַראָפּ די אױגן און װערט רױט װי אַ צװיק. װינקט צו איר האָלצמאַן מיט די ברעמען, זי זאָל אַראָפּלאָזן די הענט און אױפֿהײבן די אױגן. פֿון דעם װערט זלאַטקע נאָך רױטער, און האָלצמאַן װערט אױפֿגערעגט מיט סכּנת־נפֿשות, און אַז ער בלײַבט אַלײן מיט דער שװעסטער, גיט ער איר, װי אַ הונט: „װאָס האַסטו מורא קוקן גלײַך אין די עינים, האָסט עפּעס געגנבֿעט?“… אָדער: „זע נאָר אַ פּאָר ידים“…

און צו דער אַלטער מוטער האָט זיך האָלצמאַן גענומען שטודירן מיט איר הלכות דרך־ארץ, געװאָלט אַ ביסל אױסקלײדן, זי זאָל זײַן „לײַט לײַטן־גלײַך“. עס פּאַסט אים נישט, ― האָט ער איר געגעבן צו פֿאַרשטײן מיט אַ שׂכל, ― אַז דעם דירעקטאָרס מאַמע זאָל גײן אָנגעטאָן, װי אַ „קורעלאַפּניטשקע“… מער האָט מען נישט באַדאַרפֿט. שׂרה־ברכה איז אַ ייִדענע אַ פּראָסטע, נאָר אַן אױפֿריכטיקע: װאָס אױף דער לונג, דאָס אױף דער צונג. האָט זי אים אױסגעהערט און אָפּגעענטפֿערט מיט איר מאַנצבילש קול, אַז אױב זי געפֿעלט אים נישט אין שלײער און עס שטײט אים נישט אָן די אָרעמע מאַמע, קאָן זי אים טאָן צוליב, פֿאַרקערעװען דעם דישעל און פֿאָרן צוריק מיט דער טאָכטער אַהײם אַפֿילו הײַנטיקן טאָג.

און נישט לאַנג געטראַכט, נעמט זיך די אַלטע גאַנץ ערנסט צו אירע פּעקלעך, די פּערינעס, די קישנס מיט די קאָלדרעס, און רופֿט זיך אָן צו זלאַטקען:

― קום, טאָכטער! װאָס װעלן מיר, קורעלאַקניטשקעס, זיך אַרומדרײען דאָ, צװישן אַזעלכע גרױסע פּריצטעס? מיר קאָנען חלילה אױסשמירן זײערע פּריצישע מלבושים…

פֿאַרשטײט זיך, אַז האָלצמאן האָט זיך באַלד פֿאַרכאַפּט, געשװױרן פֿאַר דער מאַמען מיט כּל השבֿועות שבעולם און האָט אױסגעשלאָגן פֿאַר איר אַ קניה ערד, ביז ער האָט געפּועלט באַ דער אַלטער, אַז „דאָס, װאָס ער האָט גערעדט, האָט ער געבילט“.

אַ שײן ביסל צרות איז אונדזער האָלצמאַן אױסגעשטאַנען ערשט נאָכדעם, בעת ער האָט באַשלאָסן מאַכן פֿון זײַן שװעסטערל אַן אַקטריסע. װי אַ נאָראָװיסט פֿערד האָט זיך די אַלטע שׂרה־ברכה אַװעקגעשטעלט: „אײנמאָל נײן! גיכער װעט זי אײַננעמען אַ מיתה־משונה, אײדער דערלאָזן, אַז איר טאָכטער זאָל טאַנצן מיט אַלע קאָמעדיאַנטן אױף אײן שטריק. סײַדן דעמאָלט, װען מען װעט איר לײגן שאַרבנס אױף די אױגן!“… בקיצור, נישט מיט גוטן, נישט מיט בײזן. עס האָט האָלצמאַנען אַרײַנגעװאָרפֿן אין אַ קאַלטן שװײס אַרײַן: ער האָט אַזש אָנגעהױבן צו הוסטן מיט בלוט…

דערזען בלוט, האָט זיך די אַלטע דערשראָקן: „אַ װײטיק איז איר! אַ מכּה איז איר! אַ דונער האָט זי דערשלאָגן!“… און זי האָט געגעבן איר הסכּמה נאָר מיט אַ תּנאַי, און דער זון האָט געמוזט צושװערן און געבן אַ תּקיעת־כּף פֿאַר צװײ עדות, אַז פֿריִער זאָל ער זלאַטקען חתונה מאַכן. ער האָט זיך אונטערגענומען, אַז נישט שפּעטער װי אין אַ האַלב יאָר אַרום װעט מען איר געבן אַ חתן און שטעלן אַ חופּה, אַזױ װי גאָט האָט געבאָטן…

קאַפּיטל זיבן און זיבעציק

„טערטל־מערטל“

טשערנאָװיץ ― די הױפּט־שטאָט פֿון בוקאָװינע. סאַמע אין מיטן מאַרק, מיט די פֿענצטער צו די געװעלבן אַרױס, שטײט מיט גדלות און מיט רעספּעקט צו זיך אַלײן אַ גרױסער האָטעל מיטן נאָמען „צום שװאַרצן האָן“ און קוקט אַרױס אױף געסט. גאָט מעג העלפֿן: פֿון דעם װאַנדער־טעאַטער „האָלצמאַן שװאַלב עט קאָמפּ.“ װעט זיך דער „שװאַרצער האָן“ די הענט נישט צעפֿירן. די גאַנצע טרופּע פֿאַרנעמט סך־הכּל אַזעלכע דרײַ־פֿיר חדרים, און עסן עסן זײ אין אַ ייִדישער גאָרקיך, אי דאָס ― נישט אַלע, װאָרעם נישט יעדער אַרטיסט האָט מיט װאָס צו צאָלן. ובפֿרט סוף חודש, אַז עס טרעטן אַרײַן די „אומרײנע טעג“ ― דעמאָלט לעבט מען פֿון דעם, װאָס מע שטודירט די ראָלעס, מע מאַכט פּראָבעס און מע שפּילט אין „טערטל־מערטל“, דאָס איז אַזאַ קאָרטן־שפּיל, װאָס האָט אין זיך אַלע מעלות: מע דאַרף נישט צולײגן קײן קאָפּ, מע באַדאַרף נישט האָבן קײן באַשטימטע צאָל מענטשן אױף צו שפּילן און מע קאָן שפּילן װי אַזױ מע װיל, אַפֿילו שטײענדיק. דעריבער טאַקע האַלטן פֿון דעם אַקטיאָרן, קלעזמער, פּריקאַזטשיקעס און בכלל מענטשן, װאָס האָבן קײן צײַט נישט און װילן אַ שפּיל טאָן כאַפּנדיק, על רגל אַחת.

אין דעם חדר, װוּ די חבֿרה שפּילן אין „טערטל־מערטל“, איז אַזױ אָנגערײכערט, אַז קױם־קױם װאָס מע זעט, װער דאָרט געפֿינט זיך, כאָטש ס'איז באַטאָג און די זון שײַנט. גאַנץ אױבנאָן באַם טיש, איבער אַ גרױסן טעלער, זיצט דער באַנקיר. איצטיקס מאָל האָט די באַנק האָלצמאַנס שותּף, איזאַק שװאַלב. אַ געגאָלטער פּאַרשױן מיט אַ מוראדיק רױט פּנים, װאָס זעט אױס, גלײַך װי מע האָט גענומען און מע האָט אים אָפּגעשונדן די הױט. און דערצו נאָך איז ער אױפֿגערעגט און היצט זיך זײער שטאַרק. ער לײגט אױס די קאָרטן, אַ קלאַם נאָך אַ קלאַם, און װערט באַגראָבן „אַזױ װי קורח“. כּמעט יעדע קאָרט שלאָגט אים „װי אַ בעסטיע“. און אױסער דעם, װאָס ער מוז אױסצאָלן יעדן באַזונדער צװײ מאָל און דרײַ מאָל און פֿיר מאָל און נײַן מאָל אַזױפֿיל, שעלט מען אים נאָך אָן, װיפֿל עס קאָן אין אים אַרײַן. פֿון אַלע זײַטן שטרעקט מען צו אים הענט, און װערטלעך מיט קללות פֿליִען איבער זײַן קאָפּ.

― שװעלבעלע! ― מיר צװײ קאָרטן, צװײ מכּות דיר אין רױטן פּנים אַרײַן!

― אַהער, שװעלבעלע, פֿאַרן אױבער פּיק פֿיר מאָל אַזױפֿיל.

― שװאַלב, איך מוז דיר אױסטאָן הײַנט אַ נאַקעטן, װי די מאַמע האָט דיך געהאַט!

― שװאַלב, װעסט באַ מיר אָפּגײן מיט אַן אָקע בלוט!

― דעם טױט האָסטו באַ מיר, שװעלבעלע, דעם טױט!

― אַהאַ, ממזר! געשלאָגן? אַרױס מיט די „פּאַרעס“!

און װאָס מער מע שעלט שװאַלבן, מער היצט ער זיך, און װאָס מער ער היצט זיך, מער פֿאַרשפּילט ער און פֿלאַמט און ברענט, װי אַ „שטרױענער דאַך“.

― כאָליערע! רײַס איבער! גיב איבער די באַנק אַן אַנדערן. זעסט דאָך, דו פּאַרך, אַז סע גײט דיר נישט דאָס בלאַט.

אַזױ עצהט אים האָלצמאַן, װי אַ שותּף, און װי אַ גוטער פֿרײַנט, און כאַפּט אַ מיאוסן פּסק פֿון זײַן צעהיצטן שותּף איזאַק שװאַלב:

― אַװעק, דו יאַדעשליװער הונט, דו אַלטער בחור אײנער, װער פֿרעגט באַ דיר עצות?…

און דער באַנקיר איזאַק שװאַלב ברענט און טאַשט קאָרטן און קוקט מיט רױטע אָנגעצונדענע אױגן אין טעלער אַרײַן און זעט, אַז אין דער קאַסע „טאָגט“, עס װערט אַלעמאָל שיטערער און װינציקער. איז ער זיך מטריח מיט אַ טיפֿן זיפֿץ צו דער בוזעם־קעשענע. מיט ציטעריקע פֿינגער שלעפּט ער אַרױס פֿון דאָרט אַ פֿעטן טײַסטער מיט געלט ,און צװישן עולם װערט נאָך לעבעדיקער:

פֿאָרסט קײן „קעשעניעװ“, איציקל? פֿאָר, פֿאָר גנבֿ, און װער באַגראָבן נײַן אײלן.

אַזױ רופֿט זיך אָן אײנער אַן אױסגעטריקנטער אַקטיאָר מיט אַ שאַרפֿן קנאָפּ אין גאָרגל, און דעם דירעקטאָרס שװעסטער, זלאַטקע האָלצמאַן, שיסט אױס אַ געלעכטער. קוקט אױף איר דער גאַנצער עולם, פֿאַרשעמט זי זיך און װערט רױט ביזן שפּיץ נעזל, װערט שיר נישט פֿאַרברענט. האָט ראַפֿאַלעסקאָ אױף איר רחמנות און לײגט איר פֿאָר קױפֿן בשותּפֿות אַ קאָרט אַס קרײַץ. „הײַנט גילט אַס קרײַץ“. װערט זי נאָך רױטער און טוט אױף אים אַ קוק מיט דאַנקבאַרע אױגן, און דאָס האַרץ װערט איר שיר נישט צעגאַנגען. „אַך, ער זאָל אַשטײגער װעגן צוגײן צו איר. זיך שטעלן נעבן איר, נאָענט“… אַזױ קלערט באַ זיך זלאַטקע. און ראַפֿאַלעסקאָ, גלײַך װי ער װאָלט געטראָפֿן איר פֿאַרלאַנג, גײט ער צו צו איר, שטעלט ער זיך אַװעק נעבן איר נאָענט. כּמעט פֿילט זי דעם ריח פֿון זײַנע שײנע לאַנגע בלאָנדע האָר, פֿון װעלכע זי װערט שיר נישט משוגע. „גאָטעניו! ס'איז נאָך דאָ אױף דער װעלט אַזאַ מלאך פֿון הימל, װי דער דאָזיקער בחור מיט די לאַנגע בלאָנדע שמעקעדיקע האָר און מיט די שײנע מילדע אױגן? נײן, נישטאָ, נישט געװען און עס װעט נישט זײַן!“… אַלע מאָל, װען זי שטײט נעבן אים נאָענט, פֿילט זי, אַז דאָס האַרץ פֿאַלט איר אָקאָרשט נישט אַרױס און זי פֿאַרלירט זיך, װײס נישט, אױף װאָס פֿאַר אַ װעלט זי איז, און װאָס זי זאָל נישט האַלטן פֿאַלט באַ איר פֿון די הענט. דערזעט די מאַמע אירע, שׂרה־ברכה, זאָגט זי צו איר הױך, אױף אַ קול: „װאָס איז מיט דיר, טאָכטער מײַנע?“ ― װערט זי נאָך רױטער און פֿאַרשעלט זיך דאָס געבײן. און דאָך איז זי גליקלעך, אַז זי שטײט אין די דלד אמות פֿון אָט דעם שײנעם בחור מיט די בלאָנדע שמעקעדיקע האָר. און װער שמועסט, אַז ער באַגלײט זי נאָך מיט אַ קוק, כאָטש מיט אײן קוק פֿון זײַנע שײנע גוטע ליכטיקע מילדע אױגן, װאָס שײַנען, װי דער הימל, און װאַרעמען, װי די זון!… און װאָס גײט איר אָן, אָט דער אָרעמער זלאַטקע, צי די אױגן קוקן אױף איר, װי זײ קוקן אױף אַלע אַנדערע? אַבי דער הימל איז שײן און לױטער, אַבי די זון לײַכט און װאַרעמט…

דער באַנקיר איזאַק שװאַלב האָט אױספֿאַרקױפֿט העכער אַ האַלב טאַש קאָרטן, און ער שאַרט צונױף דאָס אָנגעװאָרפֿענע געלט אין טעלער אַרײַן, און פּאַװאָליענקע, לאַנגזאַם, הײבט ער אָן אױסלײגן פֿון דער צװײטער טאַש אַ קאָרט נאָך אַ קאָרט, און דער עולם קוקט מיט זשעדנע אױגן, װי די קאָרטן „שלאָגן“, און דער געפּילדער װאַקסט, און קללות פֿליִען, און די געלעכטערן גײען ביזן הימל אַרײַן, און שװאַלב היצט זיך און צאָלט געלט. פֿאַלט אַרױס אַס קרײַץ אין דער פֿערטער קלאַס… װערט אַ געשרײ: „װער האָט אַס קרײַץ?“… „ראַפֿאַלעסקאָ! װער דען װעט האָבן אַס קרײַץ?“… „ראַפֿאַלעסקעלע! װאָס שװײַגסטו? נעם געלט!“…

― מיר האָבן געװוּנען, ― זאָגט ראַפֿאַלעסקאָ אָן אַ בשׂורה זלאַט־קען. און זלאַטקע איז אױפֿן זיבעטן הימל. נישט אַזױ צוליבן געװינס, װי צוליב דעם, װאָס ראַפֿאַלעסקאָ רעדט מיט איר, מיט זלאַטקען… ראַ־פֿאַלעסקאָ באַװײַזט דעם באַנקיר זײַן קאָרט, און חבֿרה זײַנען אים מקנא: „אים גײט דאָס! נו־נו! אָט אַ מוצלח! עמעצער איז אים איבערגעגאַנגען מיט פֿולע עמער“… און די אַקטיאָרן לאָזן אױס זײער ביטער האַרץ צו שװאַלבן דעם באַנקיר:

― שװעלבעלע! אַס קרײַץ… פֿיר מאָל אַזױפֿיל… גיב געלט, איציקל, גיב־גיב!…

― איך גיב, איך גיב! ― זאָגט דער באַנקיר איזאַק שװאַלב און צײלט אױס פֿון טעלער ראַפֿאַלעסקאָן אין האַנט אַרײַן פֿיר מאָל אַזױפֿיל און מיט פֿאַרגעניגן. דערפֿאַר, װײַל ראַפֿאַלעסקאָ איז נישט גלײַך צו אַנדערע. ראַפֿאַלעסקאָ װערט נישט נתפּעל, אַז ער געװינט, פּילדערט נישט און שעלט זיך נישט גלײַך צו אַנדערע. ראַפֿאַלעסקאָן האָבן ליב אַלע אַקטיאָרן און אַלע אַקטריסעס, אָן אױסנאַם. און מער פֿון אַלעמען האָט אים ליב ― דעם דירעקטאָר האָלצמאַנס שװעסטערל, זלאַטקע נעבעך.

קאַפּיטל אַכט און זיבעציק

אַ דעפּעשע פֿון לאָנדאָן

זלאַטקע, דעם דירעקטאָר האָלצמאַנס שװעסטערל, איז נאָך אַלײן נישט גערן די גאַנצע מעשׂה. זי װײס איבערהױפּט אַלײן נישט, װאָס מיט איר טוט זיך. דערזעט זי ראַפֿאַלעסקאָן, אַזױ װערט זי אױס מענטש. הענט און פֿיס פֿאַרלירט זי און װער שמועסט, אין טעאַטער, אױף דער סצענע, אַז זי דערזעט אים נאָר, אַז זי דערהערט אים רײדן, ― פֿאַרלירט זי זיך אַזױ, אַז זי פֿילט, אַז מע מעג זי אַראָפּפֿירן פֿון דער בינע. נישט אײנמאָל כאַפּט זי אַ מיאוסן פּסק פֿון איר ברודער דעם דירעקטאָר (האָלצמאַן איז אַ שטרענגער רעזשיסער אַפֿילו צו זײַן אײגענער שװעס־טער). ער זאָגט צו איר פֿאַר אַלעמען אין די אױגן:

― נו, האָסטו הײַנט געשפּילט, זלאַטקע, טאַקע װי אַן אמתע קו!… הענט און פֿיס דאַרף מען דיר אָפּהאַקן פֿאַר אַזאַ שפּילן!…

זלאַטקע װײס אַלײן אױך, אַז מע דאַרף איר אָפּהאַקן הענט און פֿיס פֿאַר אַזאַ שפּיל. נאָר װאָס איז זי שולדיק, אַז זי האָט פֿאָרט ליב געקריגן שטילערהײט אָט דעם שײנעם בחור מיט די לאַנגע בלאָנדע שמעקעדיקע האָר און מיט די ליכטיקע מילדע גוטע אױגן? און ליב געקריגן האָט זי אים פֿון דער ערשטער מינוט, װאָס זי איז געקומען מיט איר אָרעמער מאַמען אַהער צו פֿאָרן… װאָס האָט זי גאָר אינגאַנצן באַדאַרפֿט קומען אַהערצו צו פֿאָרן… װאָס איז איר אָפּגעגאַנגען דאָרט אין דער הײם, אין דעם קלײנעם שטעטעלע? זיך געלערנט נײען קאַפֿטלעך און שױן אָנגעהױבן ביסלעכװײַז צו פֿאַרדינען. נײן, האָט דער ברודער אָנגעהױבן זעצן מיט בריװ, אַ בריװ נאָך אַ בריװ. און געלט האָט ער זײ צוגעשיקט ― זײ זאָלן קומען, למען השם, זײ זאָלן קומען! נו, זײַנען זײ געקומען. האָט מען זי באַלד גענומען צו דער אַרבעט, פֿריִער פֿאַר אַ סוברעטן. מע האָט אָנגעטאָן איר אַ קורץ קלײדעלע מיט ענגע שיכעלעך, אַז די אױגן קריכן פֿון קאָפּ, הײַנט האָט מען איר אָנגעפֿאַרבט די בעקלעך מיט רױטן, אונטערגעפֿירט די אױגן מיט שװאַרצן און געלערנט זי, װי אַזױ זי זאָל שטײן, װי אַזױ זי זאָל גײן, װי אַזױ זי זאָל זיך דרײען, און װי אַזױ זי זאָל פּינטלען מיט די אײגעלעך. און װער האָט דאָס אַלץ זי געלערנט? איר ברודער, איר אײגענער ברודער!… האָט זי זיך געקלאָגט פֿאַר דער מאַמען. האָט איר די מאַמע, שׂרה־ברכה געזאָגט: „עלעהײ, טאָכטער, דו דינסט באַ אַ פֿרעמדן און מע הײסט דיך קריכן אױפֿן בױדעם ― װאָלט דיר בעסער געװען?“… דערנאָך האָט זי דער ברודער געװאָלט מאַכן פֿאַר אַ פּרימאַדאָנע ― האָט זי נישט קײן קול אױף צו זינגען. איז דער ברודער געװען אין כּעס ― סכּנות, איבערגעקרימט איר, װי זי זינגט: „דו קװיטשעסט, שװעסטערל, װי אַ גוטע קאַץ, אַז מע טרעט איר אָן אױפֿן עק…“

ערשט דעמאָלט איז זלאַטקען געװאָרן אַ ביסל ליכטיקער אױף דער נשמה, אַז דער ברודער האָט איר געגעבן לערנען די ראָלע פֿון יהודית פֿון אוריאל אַקאָסטאַ“. און נישט דערפֿאַר, װאָס די ראָלע פֿון יהודית איז איר אַזױ געפֿעלן, װי דערפֿאַר, װאָס די ראָלע פֿון אַקאָסטאַ שפּילט אָט דער שײנער בחור מיט די לאַנגע בלאָנדע האָר און מיט די ליכטיקע מילדע אױגן, װאָס מ'רופֿט אים „ראַפֿאַלעסקאָ“. אַך! װאָס פֿאַר אַ שײנער נאָמען דאָס איז: „ראַפֿאַלעסקאָ“, „ראַפֿאַלעסקאָ“… צוליב אים אַלײן איז כּדאַי צו מוטשען זיך אָט דאָ, לערנען ראָלעס, און חזרן, װי אַ פּאָ־פּוגײ, מאָדנע װערטער, װאָס זי הײבט נישט אָן צו פֿאַרשטײן, און אַרױסטרעטן אַלע נאַכט אױף דער בינע, װאָס אײן גאָט װײס דעם אמת, װי אַזױ זי האָט דאָס פֿײַנט. אָ, זי האָט פֿײַנט די בינע, דעם טעאַטער, די אַרטיסטן. זי האָט פֿײַנט די גאַנצע קאָמפּאַניע. און מער פֿון אַלעמען האָט זי פֿײַנט דעם ברודערס קאָמפּאַניאָן, איזאַק שװאַלב. אָנקוקן קאָן זי נישט אָט דעם רױטן פּנים דערפֿאַר, װאָס ער קריכט צו איר הינטער די קוליסן, אַז קײנער זעט נישט. ער טשעפּעט זיך צו איר, קנײַפּט זי, רײַסט אױס באַ איר שטיקער פֿלײש און פֿרעגט נאָך באַ איר, צי זי האָט אים ליב: „עפּעלע מײַנס! האָסט מיך ליב, עפּעלע?“… זלאַטקע שװײַגט: „גאָט זאָל אים אַזױ ליב האָבן, דעם געשװאָלענעם רױטן פּנים!“… זאָגט צו זיך זלאַטקע און אַנטלױפֿט פֿון אים. אין דער װעלט אַרײַן װאָלט זי געלאָפֿן, האָט זי מורא פֿאַרן ברודער. אַ שפּײַ װאָלט זי געטאָן אױפֿן טעאַטער, טוט איר באַנג אָט דער ראַפֿאַלעסקאָ מיט די לאַנגע בלאָנדע האָר און מיט די ליכטיקע מילדע גוטע אױגן. אַך, ראַפֿאַלעסקאָ! ראַ־פֿאַלעסקאָ! דער דאָזיקער ליבער זיסער נאָמען איז איר שטענדיק אױף די ליפּן. דער דאָזיקער ליבער זיסער נאָמען חלומט זיך איר אין שלאָף. און נישט אײנמאָל, ליגנדיק באַנאַכט אין בעט, נעמט זי אַרום דאָס קאַלטע קישעלע פֿון צוקאָפּנס, דריקט דאָס צו צו איר װאַרעמען מײדלשער ברוסט און זי דערמאָנט זיך אין איר ראָלע, די ראָלע פֿון יהודית, װי זי רעדט צו זיך אַלײן: „װ אָ ס ק אָ ן מ י ך אָ פּ ה אַ ל ט ן, אַ י ך ז אָ ל א י ם מ י ט ה י ץ צ ו פּ ר ע ס ן צ ו מ ײַ ן ב ר ו ס ט?“… און זי דריקט צו דאָס קאַלטע קאָפּנקישעלע צו איר װאַרעמער מײדלשער ברוסט, און מיט אירע הײסע מײדלשע ליפּן קושט זי דאָס אין דער פֿינצטער און שעפּטשעט שטילערהײט דעם ליבן זיסן נאָמען: „ראַפֿאַלעסקאָ! ראַפֿאַלעסקאָ!“…

אינדערפֿרי, אַז די מאַמע װעקט אױף זלאַטקען, איז דאָס ערשטע, װאָס עס קומט איר אױף די געדאַנקען, ― דער זיסער ליבער ראַפֿאַ־לעסקאָ. אָט באַלד װעט זי אים װידער זען. אָט באַלד װעט זי װידער זײַן מיט אים אינאײנעם אױף פּראָבעס. אָט באַלד װעט זי װידער שטײן מיט אים אױף דער בינע. און מיט אַ געפֿיל, װאָס נאָר זי, זי אַלײן קאָן דאָס װיסן, װעט זי זײַן נעבן אים נאָענט, נאָענט. װעט זי שלינגען זײַנע װערטער, זײַנע זיסע ליבע װערטער: ,, י ה ו ד י ת! י ה ו ־ ד י ת! מ י ט ה ײ ס ע ט ר ע ר ן ש ט ײ ט א ו י ף י ע ד ן ב ל ע ט ע ל ע פֿ ו ן ד ײַ נ ע ב ל ו מ ע ן א ו י פֿ ג ע ש ר י ב ן , װ אָ ס מ י ר ז ײַ נ ע ן א ײ נ ס פֿ אַ ר ד אָ ס אַ נ ד ע ר ע ג ע װ אָ ר ן “… און עס הײבט איר אָן שױן באַצײַטנס דאָס האַרץ צו קלאַפּן: „ראַפֿאַלעסקאָ! ראַפֿאַלעסקאָ!“…

און דערזעט זי אים, װערט זי אױס מענטש. הענט און פֿיס פֿאַרלירט זי און װערט אַלערלײ קאָלירן. זי מיניעט זיך נעבעך און באַהאַלט דאָס פּנים ― קײנער זאָל נישט זען.

קײנער פֿון דער דאָזיקער קאָמפּאַניע באַמערקט דאָס נישט. צופֿיל איז מען פֿאַרטאָן אין די קאָרטן. נאָר אײן האָלצמאַן, װאָס זעט אַפֿילו דעמאָלט, װען ער קוקט נישט, און הערט אַפֿילו דאָס װאָס מע רעדט נישט, ― ער זעט אַלץ, ער הערט אַלץ און טראַכט באַ זיך אין האַרצן: „קײן עין־הרע, קײן בײז אױג, דער „יאַט“ גײט אין חדר אַרײַן… אַז מיר װעלן װערט זײַן באַ גאָט, װעלן מיר אם־ירצה־השם אין גיכע צײַטן שטעלן דער װעלט אַ פֿײַג ― ונאמר אָמן“.

― װאַסער־אָקס! װאָס ביסטו געבליבן שטײן? גיב קאָרטן! ― זאָגט האָלצמאַן צו זײַן שותּף.

― איך גיב! איך גיב! ― ענטפֿערט אים שװאַלב. און טײַטלט אױס קאָרטן, און דאָס פּנים הערט אים נישט אױף צו פֿלאַמען. אין דער מינוט דערהערט זיך אַ קלאַפּ אין טיר: אײנס־צװײ־דרײַ. „אַרײַן!“ רופֿן זיך אָן עטלעכע קולות מיטאַמאָל, און עס עפֿנט זיך די טיר ― אַ דעפּעש. „צו װעמען איז אַ דעפּעש?“ ― „צו איזאַק שװאַלב“. „פֿון װאַנען איז אַ דעפּעש?“ ― „פֿון לאָנדאָן“. „װאָס פֿאַר אַ דעפּעש?“ ― „האָט צײַט, לאָזט אים לײענען“. „װי קאָן שװאַלב לײענען? נישט פֿאַר אים געזאָגט געװאָרן“.

און איזאַק שװאַלב צעטײלט קודם דאָס געלט פֿון דער באַנק צוריק צו די שפּילערס, און דאָס נעמט אַ ביסל צײַט, װאָרעם מע דאַרף דאָך האָבן אַ קאָפּ פֿון אָ מיניסטער, מע זאָל זיך אָנגעדענקען, װיפֿל װער עס האָט אײַנגעשטעלט. דערבײַ פֿאַלט אַ שײן ביסל קללות אױפֿן באַנקירס קאָפּ און שאַרפֿע שפּיציקע װערטער פֿליִען אין דער לופֿטן, װי געװײנלעך.

אױסגעטײלט דאָס געלט, כאַפּט זיך שװאַלב אַרױס אױף אַ מינוט מיט דער טעלעגראַמע צום באַלעבאָס פֿונעם האָטעל, ער זאָל אים איבערלײענען, װאָס דאָרטן שטײט, און דער גאַנצער עולם בלײַבט געשפּאַנט. װאָס פֿאַר אַ סודות קאָן האָבן שװאַלב פֿאַר זײַן שותּף האָלצמאַן?… און מער פֿון זײ אַלעמען איז געשפּאַנט האָלצמאַן אַלײן. אים שטײט גלאַט נישט אָן די מעשׂה, װאָס ער איז געבליבן זיצן דאָ מיט אַלעמען, װי אַן אָפּגעשמיסענער, און עס ברענט אין אים אַ פֿײַער אױף דעם גראָבן יונג, װאָס ער האָט זיך מיט אים פֿאַרבונדן: „אַ כאָליערע זאָל קומען אױף דעם ציגאַרן־מאַכער!“… נאָר אָט קומט אַרײַן צוריק שװאַלב מיט אַ שײַנענדיק פּנים און רופֿט זיך אָן צום גאַנצן עולם:

― קינדער, מיר פֿאָרן קײן לאָנדאָן!

עס איז שװער זיך פֿאָרצושטעלן, װאָס האָט זיך אָפּגעטאָן צװישן די אַקטיאָרן, אַז מע האָט דערהערט די דאָזיקע בשׂורה. אײנער איז אַרױפֿגעשפּרונגען אױפֿן טיש, אױפֿגעהױבן די רעכטע האַנט:

― אין לאָנדאָן? לאָנדאָן! לאָנדאָן! לעבן זאָל לאָנדאָן!

דער אַנדערער האָט זיך דערלאַנגט אַ פּאַטש איבער די ליטקעס:

― מיך ציט שױן לאַנג קײן לאָנדאָן, דער רוח זאָל מיך נעמען!

אַ דריטער, אַ לאַנגער אױסגעטריקנטער אַקטיאָר מיט קעסטלדיקע הױזן, ציט זיך אױס װי לאַנג ער איז, לײגט אַרײַן בײדע הענט אין די הױזן־קעשענעס, גלאַנצט אױס אַ פּאָר אױגן מיט סכּנות און הײבט אָן רײדן אױף ענגליש און מיט אַ ניגון „אַ יעס־יעס, מאַי דיר מאַי ביר, מאַי קײק מאַי סטײק, מאַי רינג מאַי קינג!“ אַ פֿערטער דערלאַנגט דעם פֿינפֿטן אַ פֿראַסק אין פּלײצע און גײט גלאַט אַ טענצל, זינגט צו דערבײַ מיט אַ הײזעריק קול אַ גױיִש לידל, גאָט װײס פֿון װאַנען עס האָט זיך אַהער גענומען: „ע, בוּװ, טאי נעמאַ, טאי פּאָײכאַװ דאָ מלינאַ!“…

― שטיל זאָל זײַן, ממזרים! ― צעשרײַט זיך האָלצמאַן, װי אַ מענטש, װאָס פֿילט, אַז ער איז באַלעבאָס, און דערלאַנגט אַ זעץ מיטן קולאַק איבערן טיש. ― זע נאָר, מע האָט זיך עס אַ ביסל צעהוליעט! אַ גדולה אױף דער באָבע! קײן קאַפּל דרך־ארץ פֿאַר אַן עלטערן, אַ מכּה אײַך אין האַלדז! אַ מכּה אײַך אין פּנים! אַ כאָליערע אין די פּלײצעס!…

און צו שװאַלבן רופֿט ער זיך אָן:

― אַנו, װײַז נאַר אַהער די דעפּעש, שװעלבעלע?

― װײַזן די דעפּעש? ― זאָגט אים שװאַלב און קװענקלט זיך. ― װײַזן דיר די דעפּעש? יאָ. װאָס דען? איך װעל דיר נישט װײַזן? איך װעל דיר װײַזן, איך װעל דיר װײַזן. נישט באַלד, שפּעטער אַ ביסל. איך דאַרף דיר פֿריִער עפּעס דערצײלן אַ זאַך. קום זיך דורך, אַז דו װילסט, אין קעלער אַרײַן. דאָרט װעל איך דיר װײַזן.

און שװאַלב קערט זיך אױס מיטן פּנים צו דער קאָמפּאַניע:

― װער גײט מיט מיר אין קעלער אַרײַן?

― װאָס הײסט װער? אַלע!

― אין קעלער! אין קעלער!

עס װערט אַ געפּילדער מיט אַ שטופּערײַ צװישן דער חבֿרה און מע פֿאַרלאָזט דעם „שװאַרצן האָן“ און מע גײט אינאײנעם אין קעלער אַרײַן.

קאַפּיטל נײַן און זיבעציק

אין קעלער

אײגנטלעך איז דאָס נישט קײן קעלער, ס'איז גאָר אַ שטוב. און נישט קײן שטוב, נאָר אַ װײַנשענק. און נישט קײן װײַנשענק, נאָר אַ שענקל. אין טשערנאָװיץ אָבער רופֿט מען דאָס „קעלער“. אַז מע זאָגט אײנעם: „גײען מיר אין קעלער“ ― װײס ער שױן, אַז דאָס מײנט מע ― צ ו מ א י ר ב ע ש ע ל ס. אַזױ רופֿט מען דעם באַלעבאָס פֿונעם קעלער. נאָך זײַן טאַטן בעשל עליו השלום (ער איז אױך געװען אַ װײַנשענקער).

אָט אין דעם דאָזיקן קעלער זײַנען אַרײַנגעטראָטן אונדזערע אַרטיסטן, זיך באַשטעלט װער אַ צימעסל, װער אַ „ראָסעלע“ מיט אוגער־קעלעך און װער אַ פּאָר אוגערקעלעך אַלײן ― יעדער לױט דער לאַגע פֿון זײַן קעשענע נאָכן „טערטל־מערטל“, און װײַן האָט געשטעלט שװאַלב.

― הײַנט איז אױפֿן גלעזל מײַן טאָג! ― האָט ער געזאָגט.

פֿונעם ערשטן גלעזל מושקאַט, װאָס איזאַק שװאַלב האָט גענומען, האָט זיך אױפֿגעבונדן באַ אים די צונג און ער האָט גענומען דערצײלן פֿאַר זײַן שותּף האָלצמאַן די גאַנצע מעשׂה פֿון אָנהײב ביזן סוף, און דעם רײנעם אמת. גאָט זאָל אים אַזױ באַגליקן, װי ער װעט נישט פֿאַרלײקענען פֿאַר אים אַפֿילו אַף אָט אַזױ פֿיל. למאַי זאָל ער זאָגן אַ ליגן, אַז ער קאָן גײן מיטן אמת? ס'איז אַן אָפֿענער זעקס און זעכציק. ער, איזאַק שװאַלב, האָט שױן לאַנג באַמערקט, אַז ער איז אים האָלצמאַנען, איבעריק. לחלוטין איבעריק. און דאָך האָט ער זיך געמאַכט נישט װיסנדיק און געהאַלטן זיך צוליב װעמען? נאָר צוליב דער שװעסטער, דער פּרימאַדאָנע. פֿון אַ צײַט אָבער האָט די פּרימאַדאָנע אַלײן אױך אָנגעהױבן עפּעס װי אַרױס פֿון דער מאָדע. פֿון זינט מע האָט אַװעקגעװאָרפֿן די בעסטע אָפּערעטין צוליב „אוריאל אַקאָסטאַ“ און נאָך אַזעלכע פּוסטע זאַכן, איז אַװעק אַ סדרה ראַפֿאַלעסקאָ און נאָכאַמאָל ראַפֿאַלעסקאָ און װידער אַמאָל ראַפֿאַלעסקאָ. מילא ער אַלײן, שװאַלב הײסט עס, ס'זאָל אים אָנהײבן אַרן. אוריאל אַקאָסטאַ ― איז אוריאל אַקאָסטאַ. איז אָבער די שװעסטער. װאָס טוט מען מיט דער שװעסטער? זי װיל אױך, זאָגט זי, אַפּלאָדיסמענטן. האָט ער זיך מײשבֿ געװען און שרײַבט אַװעק אַ בריװ צו זײַן ברודער ניסל קײן לאָנדאָן, די גאַנצע מעשׂה, אַזױ און אַזױ. ער, איזאַק שװאַלב, טוט תּמיד אַזױ. האָט ער עפּעס ― אַזױ האַקט ער אַװעק אַ בריװ צו זײַן ברודער ניסל פֿון לאָנדאָן: „שוטה בן פּיקהאָלץ! ― שרײַבט אים זײַן ברודער ניסל פֿון לאָנדאָן: ― ביז װאַנען איז דער שיִער אַרומשלעפּן זיך פֿון שמונין צו בונין? אַמער, שרײַבט ער, נעם די שװעסטער און קומט בײדע צו פֿאָרן אַהער, קײן לאָנדאָן. איך האָב דאָ פֿאַר אײַך, שרײַבט ער, אַ געשעפֿט ― אַ גאָלד. מיר האָבן דאָ, שרײַבט ער, אַ טעאַטער אַ צאַצקע, „פּאַװיליאָן טעאַטער“ הײסט דאָס באַ אונדז. שױן אײנמאָל אַ טעאַטער. און אַרטיסטן, שרײַבט ער, זײַנען אײנס און אײנס: דראָנגען, קאַ־טשענעס, שײַטהעלצער, און מע שאַרט פֿונדעסטװעגן גאָלד מיט לאָפּעטעס. װאָרעם דאָס פּובליקום, שרײַבט ער, איז דאָ זײער נישט קײן געבאַלעװעט פּובליקום. װאָס מע גיט דעם, עסט עס אױף און לעקט אױס מיט די פֿינגער. איך האָב שױן גערעדט, שרײַבט ער, מיט װעמען מע דאַרף, זאָגן זײ: לאָז נאָר דײַן ברודער קומען אַהער מיט דער שװעסטער, מיט דער פּרימאַדאָכן, װעלן מיר זי פֿאַרצוקערן. מיר האָבן, זאָגן זײ, געהערט פֿון איר און געלײענט אין די צײַטונגען. גוטס לאָזט זיך הערן פֿונדערװײַטן. נו, און נאָך און נאָך שרײַבט אים זײַן ברודער ניסל פֿון לאָנדאָן. גײט ער, איזאַק שװאַלב, הײסט עס, און האַקט אים אַרײַן אַ בריװ: אַזױ און אַזױ; פֿאָרן איז קײן קונץ נישט; מע דאַרף װיסן, אױף װאָס מע פֿאָרט; קאָנדיציעס, גאַראַנטיע, קאָנטראַקט… קומט אים אָן װידער אַ תּשובֿה פֿון זײַן ברודער ניסל פֿון לאָנדאָן: „בהמה, שרײַבט ער, װאָס דו ביסט! אַז איך זאָג דיר, זאָלסט קומען, מסתּמא איז שױן דאָ, שרײַבט ער, אַלצדינג, װאָס מע דאַרף: קאָנדיציעס גאַראַנטיעס און קאָנטראַקטן“. גײט ער, איזאַק שװאַלב, און האַקט אים אַרײַן נאָך אַ בריװ, כּך וכּך: „האָב איך אַזױפֿיל און אַזױפֿיל, און די שװעסטער ― אַזױפֿיל און אַזױפֿיל ― זאָל ער קלאַפּן אַ דעפּעש, קומען זײ באַלד צו פֿאָרן“. קומט אים אָן די דאָזיקע דעפּעש.

― נו? װאָס װעסטו זאָגן אױף מײַן אָחי? ― מאַכט שװאַלב צו זײַן שותּף און שטעלט אים אַװעק אַקעגן דאָס רױטע פּנים.

― װאָס זאָל איך זאָגן? ― ענטפֿערט אים האָלצמאַן כּלומרשט גאַנץ קאַלטבלוטיק און קוקט זיך אױף די שפּיץ פֿינגער. איך האָב דיר שױן לאַנג געזאָגט, אַז דײַן בראַטשיק איז אַ בראַװער יונגאַטש, ביסט נישט װערט זײַן פּאָדעשװע. אַװדאי איז גוט צו זײַן אין טשערנאָװיץ, אַז מע האָט אַ ברודער אין לאָנדאָן, װאָס איז דאָ פֿאַראַן צו רײדן? נאָר װאָס דען? איך װאָלט אַ בעלן געװען זען די דעפּעש.

שװאַלב טוט אַ זופּ אָפּ פֿונעם גלעזל:

― קאָנסט דען לײענען?

― איך דאַרף נישט לײענען: איך װיל נאָר אַזױ אַ קוק טאָן.

― װאָס האָסטו נישט געזען? אַ דעפּעש װי אַלע דעפּעשן! ― מאַכט צו אים שװאַלב און באַװײַזט אים די דעפּעש אַקעגן דעם שײַן פֿונעם פֿענצטער. און אײדער שװאַלב האָט זיך אַרומגעקוקט, איז די דעפּעש שױן געװען באַ האָלצמאַנען אין די הענט.

אַ מינוט שפּעטער איז צוגערופֿן געװאָרן האָלצמאַנס סעקרעטאַר, דער „מענטש מיט בילדונג“, און אָט װאָס ער האָט איבערגעלײענט אין דעפּעש: א ו י ב ק ו מ ע ן , א י ז נ אָ ר מ י ט ר אַ פֿ אַ ־ ל ע ס ק אָ ן “. ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―

דער דירעקטאָר האָלצמאַן האָט זײַן שותּף קײן שום אױסרײד נישט געמאַכט, אַפֿילו קײן װאָרט נישט געזאָגט. ער האָט נאָך גענומען די דעפּעש און האָט אים דערלאַנגט מיט איר אַ רעכטן שמיר איבער זײַן רױטן פּנים פֿון אױבן אַראָפּ. קאַפּיטל אַכציק

װער איז דער פּאַרשױן?

די באַרימטע װאַנדער־טרופּע „האָלצמאַן, שװאַלב עט קאָמפּ.“ איז שױן גרײט געװען צו פֿאַרלאָזן טשערנאָװיץ און פֿאָרן װײַטער אָפּריכטן גלות־טעאַטער. ניסל שװאַלב האָט זײ שױן געהאַט צוגעשיקט אַפֿילו פֿון לאָנדאָן אַ ייִדישע צײַטונג, װוּ ס'איז געװען געדרוקט אױף דער ערשטער זײַט אַ גאַנץ ברײטע אַפֿיש מיט מוראדיק גרױסע שרײַענדיקע אותיות: „!!סענסײשאָן!! !!! איבערראַשנדע נײַעס!!! לעאָ ראַפֿאַלעסקאָ, דער גרעסטער ייִדישער

מען האָט שױן אַפֿילו גענומען פּאַקן זיך אין װעג אַרײַן. עס איז געבליבן נישט מער נאָך אײן פֿאָרשטעלונג אין טשערנאָװיץ צום בענעפֿיט פֿון ראַפֿאַלעסקאָ. צו דעם דאָזיקן בענעפֿיט האָט זיך געגרײט די טשערנאָװיצער יוגנט מיטן אַקאַדעמישן פֿאַראײן בראָש. די קאָרטן זײַנען געװען דורך דער חבֿרה יונגװאַרג אױספֿאַרקױפֿט ביז אײנער. עס זײַנען זיך צונױפֿגעפֿאָרן קײן טשערנאָװיץ יונגעלײַט פֿון די אַרומיקע קלײנע שטעטלעך, װאָס אַ ייִדיש טעאַטער האָט נאָך קײנמאָל אַהין נישט פֿאַרבלאָנדזשעט פֿון אָדם הראשון ביזן הײַנטיקן טאָג.

אַ פֿולגעפּאַקטער זאַל איז פֿאַרן אַרטיסט אַ גאַראַנטיע אױף דערפֿאָלג. ובפֿרט פֿאַר אַזאַ אַרטיסט, װי ראַפֿאַלעסקאָ, װאָס האָט כּמעט צו יעדן ספּעקטאַקל זיך אָנגעצונדן מיטן זעלבן פֿײַער, גלײַך װי ער טרעט אױף צום ערשטן מאָל אױף דער בינע און װיל באַװײַזן פֿאַרן פּובליקום, װאָס ער פֿאַרמאָגט. ראַפֿאַלעסקאָ האָט זיך שױן לאַנג נישט געפֿילט אַזױ גוט, װי אין דעם דאָזיקן אָװנט. ער האָט אָנגעװענדט אַלע כּוחות פֿון זײַן בליִענדיקן טאַלאַנט און האָט איצטיקס מאָל געשאַפֿן אין „אוריאל אַקאָסטאַ“ אַן אױסגעצײכנטן, אַ שטילן, אײנזאַמען פֿילאָזאָף, אַן אמתן שפּינאָזאַ. ראַפֿאַלעסקאָ אַלײן האָט נישט געצילט דערױף, נאָר עס האָט זיך באַ אים געטאָן פֿון זיך זעלבסט, אינסטינקטיװ. דורך זײַן אומגעװײנלעכער נאַטירלעכקײט האָט ער באַװיזן, װאָס הײסט נצחון; אַ ז נ י ש ט ד ע ר א י ז אַ ג ב ו ר, װ אָ ס א י ז מ נ צ ח ד ע ם אַ נ ד ע ר ן , נ אָ ר ד ע ר , װ אָ ס ק אָ ן א ו י ס ־ ש ט ײ ן אַ מ ל ח מ ה מ י ט ז י ך אַ ל ײ ן א ו ן ז י ך אַ ל ײ ן מ נ צ ח ז ײַ ן.

עס איז מעגלעך, אַז ערגעץ אַנדערשװוּ װאָלט דאָס איצטיקע שפּילן נישט אַזױ אױסגענומען, װי עס האָט אױסגענומען אין טשערנאָװיץ, װײַל אױף דער פֿאָרשטעלונג האָבן זיך געפֿונען די „עלעמענטן“, װאָס האַלטן מלחמה שטילערהײט מיט דער פֿינצטערניש. די דאָזיקע פֿאַרבאָרגענע העלדן פֿירן אָבער זעלטן אױס און פֿאַלן אָפֿט באַזיגטע, װי אוריאל אַקאָסטאַ איז געפֿאַלן. דאָס טעאַטער האָט זיך פּשוט געבראָכן פֿון די רױשנדיקע אַפּלאָדיסמענטן און מוראדיקע אָװאַציעס. די שטודירנדע יוגנט האָט אױף די הענט אַרױסגעטראָגן דעם בענעפֿיציאַנט ראַפֿאַלעסקאָן, אים באַשאָטן מיט בלומען, אונטערגעטראָגן מתּנות, װאָס חבֿרה אַקטיאָרן האָבן זײ באַטראַכט און האָלצמאַן האָט זײ באַהאַלטן. פּאָר יונגעלײַט האָבן געלײענט אַדרעסן, װאָס קײנער האָט זײ נישט געהערט, אַחוץ דאָס בינטל סטודענטן, ― מיט אײן װאָרט: דאָס איז געװען אַ טריומף, װאָס גיט זיך אײַן זעלטן אַפֿילו אַזאַ צעבאַלעװעטן אַרטיסט, װי ראַפֿאַלעסקאָ.

נאָכן ערשטן אַקט האָט האָלצמאַן, װעלכער שטײט אױף דער װאַך און גיט אַכטונג, באַמערקט צװישן יונגװאַרג, װאָס האָט ליב צו שטופּן זיך הינטער די קוליסן, עפּעס אײנעם אַ מאָדנעם נפֿש, אַ באַװאַקסענעם, מיט אַ באַקאַנט פֿאַרשלאָפֿן פּנים מיט באַקאַנטע באַנקעװאַטע אױגן. דער דאָזיקער נפֿש איז נישט געפֿעלן געװאָרן האָלצמאַנען פֿון דער ערשטער מינוט, װאָס ער האָט אים דערזען. אים איז נישט געפֿעלן געװאָרן, װאָס ער קריכט גלײַך הינטער די קוליסן, שטופּט זיך און װיל זיך דורכשלאָגן דװקא צו ראַפֿאַלעסקאָן. האָט אים האָלצמאַן געבעטן, ער זאָל מוחל זײַן גײן צוריק: „פֿעטער! ― האָט ער אים געזאָגט אױפֿן אײדלען אַרט: ― זײַט נישט אָט דאָס, װאָס סע קװיטשעט, און קריכט נישט אַהין, װוּ מע דאַרף נישט“.. צום צװײטן אַקט ― װידער דאָס אײגענע: דער פֿאַרשלאָפֿענער נפֿש מיט די באַנקעװאַטע אױגן שטופּט זיך צו ראַפֿאַלעסקאָן, און האָלצמאַן גיט אים דעם װעג מיט אַ פּאָר שטעכװערטלעך: „אַ ייִד איז אַ חזיר. מע זאָגט אים, װוּהין קריכסטו, מאַכט ער זיך געפּגרט“. נאָכן דריטן אַקט האָט אים האָלצמאַן געפּאַקט שױן אין דער טיר, צװײ טריט פֿון ראַפֿאַלעסקאָן, האָט ער אים אָנגענומען פֿון הינטן באַם קאָלנער און אַרױסגעװאָרפֿן פּשוט, אָן צערעמאָניעס, און אים געבענטשט מיט „אַ כאָליערע אין דער לינקער זײַט בױך“ אים און אַלע כניאָקעס, װאָס פּלאָנטערן זיך פֿאַר די פֿיס, דער שװאַרץ יאָר װײס זײ װאָס!… ערשט העט־שפּעטער, גאָר צום סוף, אַז די אַרטיסטן האָבן געהאַלטן באַם איבערטאָן זיך, האָט האָלצמאַן באַמערקט פֿונדערװײַטן דעם זעלבן פֿאַרשלאָפֿענעם נפֿש, װי ער האָט זיך טאַקע פֿאָרט דורכגעגליטשט און האָט זיך אַרײַנגעכאַפּט צו ראַפֿאַלעסקאָן גלײַך אין דער גאַרדעראָבע אַרײַן. װי אַ צערײצטער טיגער האָט האָלצמאַן דערלאַנגט אַ שפּרונג צו. נאָר אײדער ער איז צוגעלאָפֿן אים אָננעמען פֿאַרן קאַרק, איז דער נפֿש שױן געװען אַרומגענומען מיטן „יאַט“ און בײדע האָבן זיך געקושט און געהאַלדזט, װי צװײ לײַבלעכע ברידער.

האָלצמאַן האָט געעפֿנט מױל און אױגן און איז געבליבן שטײן אַ פֿאַרגליװערטער. װען דער טאַטע פֿון יענער װעלט זאָל קומען, װאָלט ער נישט באַדאַרפֿט מער שטױנען. האָלצמאַן האָט אױסגעזען אין דער מינוט, װי אַ שטיק לײם, װי אַ נישט־פֿאַרענדיקטע סטאַטוע, אין װעלכער דער סקולפּטאָר האָט געװאָלט דורכפֿירן שרעק, נאָר ס'איז אים נישט געראָטן. זײַן מאָדנע אױסגעצױגן געשטופּלט פּנים איז געװען מאָדנע לעכערלעך, און זײַנע שפּיציקע אױגן האָבן גערעדט:

ייִדן! צעשנײַדט מיך אױף שטיקלעך! װאַרפֿט אַרױס מײַן פֿלײש פֿאַר די הינט! נאָר זאָגט מיר: װ ע ר א י ז אָ ט ד ע ר פּ אַ ר ־ ש ו י ן, װ אָ ס ק ו ש ט ז י ך מ י ט ן „ י אַ ט “?

קאַפּיטל אײן און אַכציק

די מאַמע געשטאָרבן

װער געדענקט בעני ראַפֿאַלאָװיטשעס קאַסיר, דעם פֿאַרשלאָפֿענעם מרה־שחורהדיקן בחור מיט די באַנקעװאַטע אױגן פֿון האָלענעטשי, װאָס מע רופֿט אים מיטן שײנעם נאָמען „שׂשׂון־ושׂמחה“? ― דאָס איז געװען דער פּאַרשױן, װאָס האָט זיך צעקושט מיט ראַפֿאַלעסקאָן.

װי קומט ער קײן טשערנאָװיץ? פֿון װאַנען און צוליב װעמען? װאָס הערט זיך עפּעס אין האָלענעשטי? װאָס מאַכט בעני ראַפֿאַלאָװיטש מיט זײַן גאַנצער משפּחה? װאָס מאַכט ישׂראל דער חזן, לאה די חזנטע און זײער טעכטערל רײזל? ― אָט װעגן דעם אַלעם האָט שׂשׂון־ושׂמחה געהאַט צו דערצײלן פֿאַר ראַפֿאַלעסקאָן אַ גאַנצע נאַכט.

די צװײ, אַז זײ זײַנען אַרױס פֿון טעאַטער און געקומען אױף דער אַכסניה „צום שװאַרצן האָן“, האָבן זײ זיך פֿאַרקליבן צו ראַפֿאַלעסקאָן אין חדר, אָנגעפֿרעגט באַ האָלצמאַנען, צי ס'איז מעגלעך, מע זאָל זײ לאָזן אַלײן.

― אַך! מיטן גרעסטן בזיון! ― האָט האָלצמאַן זײ אַ זאָג געטאָן, בעת מעשׂה אַ בלישטשע געגעבן מיט זײַנע שפּיציקע אױגן אױפֿן מרה־שחורהדיקן פּיפּערנאָטער מיט די באַנקעװאַטע אױגן, איבערגעלאָזט זײ אינצװײען, אָנגעזאָגט הױך אױף אַ קול, קײנער זאָל זיך נישט דערװעגן חלילה אַרײַנגײן. און אַלײן האָט זיך אונדזער דירעקטאָר, צו קײן חרפּה זאָל אים נישט זײַן אַװעקגעזעצט באַ זיך אין צװײטן חדר אַקוראַט הינטער דער טיר, צוגעלײגט אַן אױער און אײַנגעהערט זיך גוט, נישט אַדורכגעלאָזט אַ װאָרט פֿונעם געשפּרעך, װאָס איז פֿאָרגעקומען צװישן „יאַט“ און צװישן דעם באַװאַקסענעם און פֿאַרשלאָפֿענעם פּאַרשױן פֿון האָלענעשטי.

― הער זשע, נשמה מײַנע, לײבעניו, װאָס איך װעל דיר דערצײלן, ― אַזױ האָט שׂשׂון־ושׂמחה אָנגעהױבן מיט זײַן מאָנאָטאָנער שטימע, נאָר איצטיקס מאָל אַ ביסל לעבעדיקער װי תּמיד, ― איך האָב דיר צו דערצײלן און צו דערצײלן. דרײַ טעג מיט דרײַ נעכט, דו הערסט צי נײן, איז װינציק. ערשטנס, האָלענעשטי. ס'איז גאָרנישט דאָס האָלענעשטי, װאָס אַמאָל. אָדעס, װאַרשע, פּאַריז! הײַנט די מענטשן ― גאָרנישט די מענטשן, װאָס פֿריִער. און אַלץ װעמען האָבן מיר צו פֿאַרדאַנקען? נאָר דעם ייִדישן טעאַטער ― געדענקסט? פֿון יענעם טעאַטער אָן האָט זיך אינגאַנצן איבערגעביטן באַ אונדז. אינגאַנצן, דו הערסט צי נײן, אַנדערש געװאָרן! װאָס אַנדערש ― װײס איך אַלײן נישט, נאָר אַנדערש… און פֿון אײַער שטוב שמועסט מען נישט. פֿון אײַער שטוב איז דאָך גלאַט געװאָרן אַ תּל! קודם דער באַלעבאָס, דער טאַטע דײַנער הײסט עס. װיבאַלד דו האָסט נישט געסטײַעט דעמאָלט, יענעם שבתצונאַכטס, ― געדענקסטו? ― האָט ער געזאָגט אײנמאָל פֿאַר אַלעמאָל: מע זאָל דיך אױפֿזוכן און אַראָפּברענגען. אַ טױטן אָדער אַ לעבעדיקן, נאָר מע זאָל דיך אַראָפּברענגען! האָבן מיר זיך אַװעקגעלאָזט בײדע, איך און דײַן ברודער אַנשל, דו הערסט צי נײן, איבער דער גרױסער װעלט זוכן דעם נעכטיקן טאָג… און װעדליק די סליעדסטװיע מיט די עדות האָבן מיר אַרױסגעװיזן, איז דער אמת אַרױף װי בױמל אױפֿן װאַסער, אַז דאָס איז נישט אַנדערש, װי שטשופּאַקס אַרבעט, און אַז ער האָט קײן אַנדער װעג פֿאַר זיך נישט געהאַט, אָט דער שטשופּאַק, װי רומעניע. על־כּן האָבן מיר זיך אױך גענומען קײן רומעניע. כּך הוה. געקומען, דו הערסט צי נײן, קײן יאַס, הײבן מיר אָן זיך נאָכפֿרעגן באַ ייִדן: צי האָט איר נישט געזען אַזעלכע און אַזעלכע ייִדישע אַקטיאָרן שלימזלען, פֿאַרשלעפּטע קרענק, אײנער מיט אַ מגושמדיק געקנײטשט פּנים, דער אַנדערער אַ קורצינקער מיט ממזרישע אױגן, װאָס אַז ער גײט, טאַנצט ער אונטער? װערן מיר געװױר, דו הערסט צי נײן, אַז מע האָט געזען אַ סך ייִדישע אַקטיאָרן שלימזלען, פֿאַרשלעפּטע קרענק, און אַלע זײַנען זײ מיט מגושמדיקע פּנימער און מיט ממזרישע אױגן. נאָר װאָס דען? צי זײ טאַנצן גײענדיק, אָדער זײ גײען טאַנצנדיק ― דאָס, זאָגן זײ, האָבן זײ פֿאַרגעסן צו באַמערקן. אם־ירצה־השם, דאָס אַנדערע מאָל, זײַנען זײ מבֿטיח, דו הערסט צי נײן, װעלן זײ זיך שױן בעסער צוקוקן. װאָס זאָגסטו אױף אַזעלכע מאָלדאַװער קוטשמעס? הער זשע, װאָס װײַטער איז געװען. דערזען, אַז אין יאַס איז אַ נעכטיקער טאָג ― שלעכט, װאָס טוט מען? האָבן מיר זיך אַװעקגעלאָזט, דו הערסט צי נײן, װײַטער און װײַטער, ביז מיר זײַנען געקומען אַזש קײן בוקאַרעשט. פֿאָרנדיק זאָגט צו מיר דײַן ברודער אַנשל, אַז זײַן נאָמען זאָל נישט הײסן אַנשל, אױב ער װעט אײַך נישט פּאַקן! זאָג איך: „הלװאַי, פֿון דײַן מױל, זאָג איך, אין גאָטס אױערן“. און כּך הוה. געקומען קײן בוקאַרעשט, האָט דײַן בראַטשעק, אַנשל הײסט עס, געגעבן, דו הערסט צי נײן, אַ לעב אונטער ― זאָל דער אײבערשטער אױסהיטן אַלע ייִדן! געלט האָט מען דאָך אונדז געגעבן אַ פֿולע היטל ― װאָס אַרט אים? װוּ ערגעץ אַ טעאַטער, װוּ ערגעץ אַ קאַפֿע, װוּ ערגעץ אַ שענקל, דו הערסט צי נײן. טענה איך מיט אים: „אַנשל, זאָג איך, אין גאָטס װילן, זאָג איך, װאָס טוסטו, זאָג איך, דו ברענסט, זאָג איך, געלט!“ מאַכט ער צו מיר: ס′איז נישט דײַן טאַטנס עסק, שװײַג! שלעכט ― װאָס טוט מען? שװײַג איך. עס גײט אַװעק אַ טאָג און צװײ און דרײַ, געלט לאָזט אַזױ װי שנײ, שױן באַלד נישטאָ קײן פּאַרעס. זאָגט ער: שרײַב דעם טאַטן, ער זאָל שיקן געלט. טענה איך: „אַנשל! אין גאָטס װילן, זאָג איך, װאָס װעט זײַן, זאָג איך, דער תּכלית?“ מאַכט ער צו מיר: ס'איז נישט דײַן זײדנס געשעפֿט, מע זאָגט דיר שרײַבן ― שרײַב! שלעכט, װאָס טוט מען? שרײַב איך. דערװײַל זיצן מיר אַזױ אײנמאָל אין אַ מין טעאַטער אָדער אַ שענקל, װאָס מע רופֿט דאָס „פּאַראַדיז“, עס שפּילן מײדלעך, טאַנצן און זינגען, און עפּעס אײנע, מאַרינעסקאָ־מילאַנעסקאָ רופֿט מען זי, אַפֿילו אַ גאַנץ היפּשע נקבֿה, דו הערסט צי נײן, און אַ גוטע ציגײַנערין אױף אױסנעמען געלט (דאָ האָט די אײבערשטע ליפּ באַ שׂשׂון־ושׂמחה אױפֿגעהױבן זיך אַ ביסל װי צום לאַכן ― דעם ערשטן מאָל פֿאַר דער גאַנצער נאַכט). איך טו אַ קוק, דו הערסט צי נײן, אַקוראַט באַ דער טיר שטײען צװײ קענטליכע פּאַרשױנען, בײדע אָנגעטאָן יום־טובֿדיק. איך קוק מיך אײַן ― איך װאָלט געמעגט שװערן, אַז ס'איז דו, לײבל, הײסט עס. „יאָ, ס'איז ער, טראַכט איך מיר, ס'איז ער, װי איך בין אַ ייִד!“ און איך טו מיך אַ הײב אױף און רוף מיך אָן צו דײַן ברודער אַנשל: „אַנשל, זאָג איך, דו זעסט, זאָג איך, ער איז דאָ, זאָג איך!“ זאָגט ער: װער? זאָג איך: „לײבל“. זאָגט ער: עס חלומט זיך דיר, זאָגט ער, דו שלאָפֿסט. אַהין־אַהער, ביז איך האָב מיך געלאָזט לױפֿן. ביז עפּעס װאָס, איז שױן, דו הערסט צי נײן, נישט געװען קײנער! שלעכט, װאָס טוט מען װײַטער? דערװײַל קומט אַ בריװ פֿון האָלענעשטי, אַז די מאַמע דײַנע איז געפֿערלעך קראַנק און אַז אַנשל זאָל פֿאָרן אַהײם װאָס גיכער. זאָג איך צו אַנשלען: „פֿאָרן מיר?“ זאָגט ער: שרײַבט אַװעק אַ בריװ, אַז מיר זײַנען שױן אױפֿן רעכטן װעג, לאָז מען אַרױסשיקן נאָך געלט. זאָג איך: „אַנשל, זאָג איך, אין גאָטס װילן, זאָג איך, אָדער לאָמיר פֿאָרן אַהײם, אָדער לאָמיר פֿאָרן װײַטער. ממה־נפֿשך“… מאַכט ער צו מיר: נישט דײַן באָבעס דאגה, מע זאָגט דיר שרײַב, זאָלסטו שרײַבן! שלעכט, װאָס טוט מען? גײ איך און שרײַב אַװעק, דו הערסט צי נײן, אַ בריװ קײן האָלענעשטי, צום טאַטן הײסט עס, געװײנלעך פֿאַרשטעלט: אַזױ און אַזױ. שרײַב איך, איז די מעשׂה, איר זאָלט װיסן זײַן שרײַב איך, אַז אונדזער נסיעה, שרײַב איך, איז אַרױסגעװאָרפֿן, גײ זוך דעם נעכטיקן טאָג, עס קאָסט נאָר געלט אומזיסט־אומנישט, און טאָן טוען מיר גאָרנישט. און דאָס װאָס איך האָב אײַך געשריבן ביז אַהער, שרײַב איך, אַז מיר קערן איבער װעלט, האָב איך דאָס אײַך געשריבן נאָר װײַל אַנשל, שרײַב איך, האָט מיך אַזױ געהײסן שרײַבן. װאָס זאָל איך טאָן, שרײַב איך, איך בין דאָך נישט מער װי אַ מענטש! מע הײסט מיך שרײַבן, שרײַב איך. על־כּן זאָלט איר מער, שרײַב איך, קײן געלט נישט שיקן, און אַז איר װעט אױפֿהערן שיקן געלט, שרײַב איך, װעלן מיר דאָך סוף־כּל־סוף מוזן קומען אַהײם. אָט אַזױ שרײַב איך זײ פֿאַרשטעלט, װאָס דען האָב איך געזאָלט טאָן? זאָג אפֿשר, אַז איך בין אומגערעכט? הער זשע װײַטער. עס גײט נישט אַװעק, דו הערסט צי נײן, קײן אַכט טעג, קומט אונדז אָן אַ דעפּעש קײן בוקאַרעשט. אַ קורצע, נאָר אַ גוטע, סך־הכּל דרײַ װערטער; „קום צו פֿאָרן, די מאַמע איז פֿאַרבײַ“…

װי נאָר שׂשׂון־ושׂמחה האָט אַרױסגערעדט די דאָזיקע װערטער, האָט ראַפֿאַלעסקאָ אים אָנגעכאַפּט פֿאַר בײדע הענט:

― האַ? װאָס זאָגסטו? די מאַמע?…

― זאָל האָבן אַ ליכטיקן גן־עדן. װי דען, קינדעניו, האָט דאָס געקאָנט אַנדערש זײַן? אַ קלײניקײט, װאָס זי האָט אױסגעשטאַנען! זי איז דאַן אַזױ אױך געװען, זאָל זי מיר מוחל זײַן, הױט און בײנער, קױם־קױם װאָס די נשמה האָט זיך געהאַלטן, און דאָס גרױסע ראָסקאָש, װאָס זי האָט געהאַט באַם טאַטן, דאַרפֿסטו אױך געדענקען. און דאָ אײן באָמבע נאָך דער אַנדערער. איך װײס נישט, װעמען פֿון אײַך בײדן האָט זי בעסער ליב געהאַט ― דיך צי אַנשלען? װאָרעם כּל־זמן אַנשל איז געזעסן אין בוקאַרעשט, האָט זי נאָך געהאַט אַ האָפֿענונג, אַז ער װעט קומען מיט דיר אינאײנעם. װי באַלד אָבער, אַז זי איז געװאָר געװאָרן, דו הערסט צי נײן?…

נײן. ראַפֿאַלעסקאָ האָט אים מער נישט געהערט. ער איז געפֿאַלן אױף דער האַנט, װי מע פֿאַלט תּחנון, באַהאַלטן דעם קאָפּ און האָט זיך צעװײנט און צעכליפּעט, װי אַ קלײן קינד. שׂשׂון־ושׂמחה האָט זיך פֿאַרלױרן. טרײסטן, אױסרײדן דאָס האַרץ, זאָגן אַ גוט װאָרט ― דערױף איז ער נישט באַשאַפֿן געװאָרן. האָט ער גענומען ברעכן די הענט און רעדן צו זיך אַלײן: „שלעכט, שלעכט! װאָס טוט מען?“ דערװײַל האָט מען דערהערט ראַפֿאַלעסקאָס געװײן אין די איבעריקע חדרים, איז מען געקומען צו לױפֿן, פֿריִער האָלצמאַן, דערנאָך די אַלטע שׂרה־ברכה און נאָך איר זלאַטקע, ס'איז געװאָרן אַ בהלה מיט אַ טאַראַראַם מיט אַ הו־האַ.

― װאָס איז? װאָס איז דאָ געשען? ― האָבן זיך אַלע דרײַ אַרײַנגעריסן.

― מײַן מאַמע איז געשטאָרבן! ― האָט ראַפֿאַלעסקאָ אױסגעבראָכן און געפֿאַלן האָלצמאַנען אױפֿן האַלדז מיט אַ געװײן. האָט זיך האָלצמאַן נישט געקאָנט אײַנהאַלטן און האָט זיך פֿאַרקרימט, װי אַ ייִדענע, װאָס קלײַבט זיך צו װײנען. אױף אים קוקנדיק, האָט זיך צעװײנט אױך זלאַטקע, און די אַלטע שׂרה־ברכה האָט פֿאַרבראָכן מיט די הענט און גענומען יאָמערן און קלאָגן און לײענען מיט אַ ניגון, װי פֿון אַ מענה־לשון:

― װײ איז מיר, װינד איז מיר, אַ דונער האָט מיך דערהרגעט! אַ מאַמע פֿון קינדער, פּיסקליאַטעס, קלײנע פֿײגעלעך! װער װעט זײ פֿיטערן? װער װעט אױף זײ אַכטונג געבן? װעמען װעט דער קאָפּ װײ טאָן אױף די עלנטע יתומים, װאָס זײַנען געבליבן אױפֿן װאַסער? װאָרעם כּל־זמן די מאַמע איז אַ מאַמע, איז דער טאַטע אַ טאַטע, און אַז די מאַמע גײט אַװעק, זאָל מען בעסער נישט דערלעבן…

― לאָז זײַן שטיל! זיך צעיאַכמערט אַ ביסל! ― איז האָלצמאַן אָנגעפֿאַלן אױף דער מוטער און צעשריגן זיך אױך אױף דעם פֿאַרװאַקסענעם מרה־שחורהדיקן קאַסיר מיט די באַנקעװאַטע אױגן פֿאַר דער גוטער בשׂורה, װאָס ער האָט אָנגעזאָגט דעם „יאַט“.

― שמינדער בגעץ! װער האָט אײַך געבעטן? װער האָט אײַך געשלעפּט פֿאַר דער צונג? אַזעלכע בשׂורות זאָגט מען אָן דורך אַ גױ…

שׂשׂון־ושׂמחה איז געבליבן זיצן װי אַן אָפּגעשמיסענער, האָט זיך ראַפֿאַלעסקאָ אָנגענומען פֿאַר זײַן קריװדע. ער האָט געגעבן אָנצוהערעניש, אַז שׂשׂון־ושׂמחה איז באַ אים אַ גאַסט, און אַז ער װיל, מע זאָל אים הײַנטיקע נאַכט לאָזן צורו, נאָר הײַנטיקע נאַכט… האָלצמאַן האָט פֿאַרשטאַנען דאָס אָנצוהערעניש. און כאָטש עס האָט זיך אים זײער נישט געגלוסט איבערצולאָזן דעם „יאַט“ אַלײן מיט אָט דעם שמינדער בגעץ, נאָר ס'איז עפּעס אַ תּירוץ? איצט איז נישט די יאָרן, װאָס אַמאָל. איצט, אַז ראַפֿאַלעסקאָ זאָגט, איז געזאָגט… און האָלצמאַן פֿאַרקוקט אים אין די אױגן אַרײַן און לאָזט אױס זײַן גאַנץ ביטער האַרץ אױף דער מוטער און אױף דער שװעסטער:

― װאָס זײַט איר געקומען אַהער, װעלכע שװאַרצע יאָר? װער האָט געשיקט נאָך אײַך, װער? זע נאָר, זיך צעיאַכמערט אַ ביסל! װער בעט אײַך, איז זאָלט זײַן קלאָגמוטערס, װער? ― אַזױ האָט האָלצמאַן איבערגעחזרט נאָכאַמאָל, זײ דורכגעטריבן ― און אַלײן גליטשט ער זיך אױך אַרױס פּאַװאָליענקע פֿונעם חדר, באַזעצט זיך װידער אױף זײַן פֿריִערדיקן פּאָסטן, אױף יענער זײט טיר, און לײגט צו אַן אױער. און ראַפֿאַלעסקאָ בלײַבט מיט שׂשׂון־ושׂמחה װידעראַמאָל אינצװײען, און ער בעט דעם קאַסיר, ער זאָל אים איבערגעבן אַלע אײנצלהײטן מיט אַלע קלײניקײטן ― װי אַזױ די מאַמע איז געשטאָרבן? און װען זי איז געשטאָרבן? און צי האָבן זײ זי נאָך געטראָפֿן פֿאַר דער קבֿורה? און װי אַזױ איז געװען די לװיה? אַלצדינג האָט אים שׂשׂון־ושׂמחה געמוזט דערצײלן, און נישט אײנמאָל, נאָר עטלעכע מאָל, אַ סך מאָל!

קאַפּיטל צװײ און אַכציק

נײַעס פֿון האָלענעשטי

אַ גאַנצע נאַכט איז נישט געקומען קײן שלאָף אױף זײערע אױגן. שׂשׂון־ושׂמחה האָט דערצײלט נײַעס פֿון האָלענעשטי, און ראַפֿאַלעסקאָ האָט זיך צוגעהערט צו זײַן מאָנאָטאָנעם קול, װאָס האָט געקלונגען און געהױדעט, װי אַן אָפּגעבראָכענער גלאָק, און געצױגן זיך און געצױגן, װי אַ געדיכטער האָניק, אָן אַן אױפֿהער און אָן אַן אָפּשטעל, איבערגעריסן אַלעמאָל נאָר מיט אַ „הער זשע װײַטער“ און מיט אַ „דו הערסט צי נײן“ און מיט אַ „שלעכט, װאָס טוט מען?“ אױך האָלצמאַן נעבעך איז נישט געגאַנגען שלאָפֿן, ער האָט נישט געקאָנט אָפּרײַסן זיך פֿון דער טיר. נישט געקאָנט אױפֿהײבן זיך פֿונעם בענקל, טאָמער דערהערט מען דאָרט אַ סקריפּ. עס זײַנען געװען מינוטן, װען האָלצטאַן האָט זיך פֿאַרשאָלטן דאָס געבײן: אױף צו להכעיס האָט אים געשטיקט אַלעמאָל אַ הוסט צו טאָן. האָט ער זיך אײַנגעהאַלטן מיט אַלע כּוחות און געזעסן אין געהאַקטע װוּנדן און געהערט גלײַך מיט ראַפֿאַלעסקאָן נײַעס פֿון האָלענעשטי.

יענע נאַכט, קאָן מען זאָגן, זײַנען זײ בײדע, ראַפֿאַלעסקאָ און האָלצמאַן, געװױר געװאָרן נײַעס פֿון האָלענעשטי אַ סך מער, װי די אַלע יאָרן פֿון זינט זײ זײַנען נע־ונד אױף דער גרױסער װעלט.

ערשטנס, װעגן בעני ראַפֿאַלאָװיטש. װײ־װײ, װאָס פֿון ראַפֿאַלאָ־װיטשעס שטוב איז געװאָרן! אַ חורבן. אַן איבערקערעניש. אָנהײבן פֿון ראַפֿאַלאָװיטשעס װײַב, פֿון בײלקען. די קלײניטשקע, די שטילינקע, די שװאַכינקע בײלקע איז אױסגעגאַנגען װי אַ ליכט. שטיל, זיך נישט געקלאָגט פֿאַר קײנעם, איז זי אַװעק פֿון דער װעלט, װוּ זי האָט אַזױפֿיל געליטן איבער אירע קינדער, קײן גוטן טאָג נישט געװוּסט. די שטילינקע בײלקע האָט געװאָלט שטאַרבן שטיל, װי זי האָט געלעבט. האָט זי דעריבער נישט געװאָלט זאָגן קײנעם, װאָס איר איז. און אַז ס'איז איר געװאָרן שטאַרק שלעכט, און אַלע האָבן דערזען, האָט בעני צעשיקט פֿערד אױף אַלע טראַקטן און אַראָפּגעבראַכט די בעסטע דאָקטױרים, געאַרבעט מעשׂים, געזאָגט, מע זאָל אים אױסטאָן ביזן העמד, אַבי בײלקע זאָל אים זײַן געזונט. איז אָבער געװען שױן צו שפּעט. װי אַ קנױל באַװל, אָדער װי אַ קלײן קינדעלע, איז די קלײניטשקע, שטילינקע בײלקע געלעגן אױף איר גרױס בעט מיט שטאַרק צונױפֿגעמאַכטע ליפּן און מיט שטאַרק אײַנגעפֿאַלענע װײַסע־װײַסע בעקלעך. אײנע אַלײן אין אַ גרױסן אַלקער, אין אַ גרױס בעט. קײנער־קײנער באַ דער זײַט. בעני איז געװען פֿאַרטראָגן מיט די דאָקטױרים. די עלטערע זין ― אין געשעפֿט. די טעכטער ― אין קיך־זאַכן. אַנשל און לײבל זײַנען נישטאָ. נאָר אײן בת־שבֿע, די ייִנגסטע פֿון די טעכטער, איז געזעסן אין אַ װינקעלע און געװײנט שטילערהײט ― זי זאָל נישט אױפֿװעקן די מאַמע. נײן, זי װעט זי שױן מער נישט אױפֿװעקן די מאַמע. די מאַמע איז שױן געהאַט דעמאָלט געשלאָפֿן שטאַרק. אירע צוגעמאַכטע אױגן האָבן אױסגעזען אױף איר װײַס, צו װײַס פּנים, װי צװײ שװאַרצע גריבלעך. אירע בלאָנדע, אַמאָל זײער שײנע ברעמען, װאָס האָבן אַרױסגעקוקט פֿון אונטער איר װײַסן שטערן, אַרומגעברעמט מיט אַ װײַסן האַנטיכל, האָבן צוגעגעבן איר קלײן קינדיש פּנים אַ קינדיש פֿאַרטראַכט אױסזען. אײן האַנט, אַ קלײן קינדיש װײַס, אַ ביסל צו װײַס הענטל, איז אַראָפּגעהאַנגען פֿון דער קאָלדרע אַראָפּ. אַלץ האָט אױסגעזען װי געװײנלעך, גלײַך װי זי ליגט אין אַ טיפֿן שלאָף. שטיל איז געװען. אַ האַרץ, װאָס האָט אַזױפֿיל ליב געהאַט און אַזױפֿיל דורך דעם געליטן, האָט שױן אױפֿגעהערט לעבן, לײַדן און שלאָגן זיך. שטיל איז געװען. אַ מוראדיקע, אַ הײליקע שטילקײט. דאָס איז געװען די שטילקײט פֿונעם טױט. געשטאָרבן בײלקע.

בײלקע איז געשטאָרבן, און די אַלטע באָבע, בעני ראַפֿאַלאָװיטשעס מוטער, די װאָס שאָקלט מיטן קאָפּ „נײן־נײן“ ― די לעבט! זי איז שױן עבֿר־בטל און בלינד אױף בײדע אױגן, נאָר זי לעבט. און גײט פֿרעגט קשיות!… אַלע עלטערע קינדער, די זין מיט די טעכטער, די שניר מיט די אײדעמס מיט די אײניקלעך האָבן זיך צעקראָכן, דער אַהער, דער אַהין. בעני האָט קײנמאָל נישט געקאָנט הױזן מיט די קינדער. נאָר זינט בײלקע איז אים אַװעקגעשטאָרבן, איז ער געװאָרן ― זאָל גאָט היטן!… אַנשלען האָט ער חתונה געמאַכט. טאַקע דעם זעלבן שידוך פֿון בעלץ. אים געגעבן אַ װײַבל אַ מיאוסקײט, נאָר פֿון אַ שײן אָרט. ער טאָר אָבער נישט קומען פֿאַרן פֿאָטערס אױגן. זײַן נסיעה קײן בוקאַרעשט װעט ער אײביק נישט פֿאַרגעסן. זיצט זיך אַנשל אין בעלץ. ער האַלט אַ קלײט פֿון טיטון, פֿון מאַכאָרקע, און איז, זאָגט מען, געװאָרן אַזױ פֿאַרגרעבט, אַז ס'איז אים גאָרנישט צו דערקענען… אײן טאָכטער, די מיטלסטע, פּערל הײסט זי, האָט זיך געגט מיט איר מאַן און זיצט אַ גרושה. די אַנדערע פֿון איר, יוכבֿד, האָט חתונה געהאַט, דעם טאַטן צו להכעיס, פֿאַר יחיאל דעם קלעזמערס אַ ברודער, אױך אַ קלעזמער. און גאָר די ייִנגסטע בת־שבֿע, האָט געזאָלט שטודירן אױף אַקושאָרקע, האָט זי בעני ראַפֿאַלאָװיטש אױף צו להכעיס חתונה געמאַכט, טאַקע פֿאַר אים, פֿאַר שׂמחה דעם קאַסיר, הײסט עס. (דאָ לאָזט אַראָפּ שׂשׂון־ושׂמחה די אױגן און הײבט אָן װי פֿאַרענטפֿערן זיך:) ער איז זיך מודה, אַז ער האָט שױן לאַנג געהאַט געװאָרפֿן אַן אױג אױף בעת־שבֿען, נאָר ער האָט קײנמאָל נישט געװאַגט אַזאַ זאַך אָנצומוטן, כאָטש אַפֿילו, אַז מע װיל צוריק, מיט װאָס איז יחיאל דעם קלעזמערס ברודער אַ שענערער יחוס? יעדנפֿאַלס, איז דאָך שׂמחה אַן אײגענער. אַ װײַטער קרובֿ, דאָך אַ קרובֿ. בת־שבֿע אַלײן איז אַפֿילו געװען פֿונעם שידוך מע קאָן נישט זאָגן שטאַרק צופֿרידן. אַדרבא, זי האָט זיך אַ צײַט „געבריקעװעט“, „געמאָרדעװעט“, געמאַכט אָנשטעלן, געװײנט און געאַרבעט, געזאָגט, אַז זי װעט זיך נאָך אַ מעשׂה אָנטאָן… אים אַלײן, שׂמחהן, הײסט עס, איז דאָס געװען אױך איבער דער טבֿע. בת־שבֿע איז טאַקע זײער אַ װױלע. מע קאָן זאָגן די בעסטע פֿון אַלע. נאָר אָנהענגען זיך מיט געװאַלד האָט ער אױך נישט געװאָלט. האָט אָבער בעני ראַפֿאַלאָװיטש זיך אײַנגעשפּאַרט ― אײנמאָל פֿאַר אַלעמאָל… בקיצור, זײ האָבן חתונה געהאַט ― און גאָרנישט. דאַנקען גאָט, זײ האָבן שױן צװײ קינדערלעך און עס װעט שױן באַלד זײַן נאָך אײנס… עס װאָלט זײ געװען, מע קאָן זאָגן, גאַנץ נישקשהדיק, װען נישט דאָס נײַע אומגליק, װאָס האָט געטראָפֿן…

― װאָס נאָך פֿאַר אַן אומגליק? ― פֿרעגט איבער מיט שרעק ראַ־פֿאַלעסקאָ, און שׂשׂון־ושׂמחה כאַפּט זיך אים צו באַרויִקן:

― גאָרנישט. גאָרנישט. עס רעדט זיך נאָר אַזױ ― אַן אומגליק. אין דער אמתן איז דאָס גאָרנישט אַזאַ אומגליק. דער באַלעבאָס, מײן איך, דער שװער זאָל לעבן, דאָס הײסט דער טאַטע דײַנער, איז אױף דער עלטער, פֿאַר צרות אַפּנים, דו הערסט צי נײן, געװאָרן פֿרום. אָבער װי אַזױ מײנסטו פֿרום? מיט סכּנות־נפֿשות! ער האָט זיך אַרײַנגעלאָזט, דו הערסט צי נײן, אין ייִדישקײט. טאָג װי נאַכט ― נאָר געדאַװנט און נאָר געזאָגט תּהלים. מילא, דאָס דאַװענען מיטן תּהלים זאָגן װאָלט אָבער נאָך אױך נישט געװען אַזאַ אַן אומגליק, װען נישט נאָך אַ גרעסערע צרה. דהײַנו, װאָס פֿאַר אַ צרה? דער רבי!… דער באַלעבאָס, מײן איך, דער שװער זאָל לעבן, איז מיטאַמאָל געװאָרן דעם רבינס אַ חסיד, אַ הײסער, אַ פֿײַערדיקער חסיד, און אָנגעהױבן פֿאָרן, דו הערסט צי נײן, צום רבין. און נישט נאָר פֿאָרן, נאָר זיצן, ליגן, נישט אַרױסטרעטן פֿונעם רבינס הױף. פֿריִער איז געװען דער שטעפֿאַנעשטער רבי, רב מתּתיהו. איצט איז דער באָיאַנער. שױן העכער אַ האַלב יאָר, אַז ער האָט זיך אַװעקגעזעצט אין באָיאַן באַם רבין ― און װיל נישט פֿאָרן אַהײם. געקומען איז ער קײן באָיאַן אױף יום־טובֿ און פֿון דעמאָלט אָן איז ― אַ גוטן טאָג מיט דער קאַפּאָטע. האָב איך דערזען, אַז ס′איז אַ מעשׂה אָן אַן עק, איך שרײַב צו אים, צום שװער הײסט עס, אַ בריװ נאָך אַ בריװ: „געװאַלד, שװער לעבן, װאָס איז דער תּכלית? עס װערט אַ תּל פֿונעם איבעריקן ביסל באַלעבאַטישקײט!“ ענטפֿערט די װאַנט? ער װײס נאָר אײן זאַך: מע זאָל אים, דו הערסט צי נײן, ― איך זאָל אים שיקן געלט פֿון דער הײם. װאָס איז באַ מיר ― אַ קרענעצע? אַ ברונעם? אַ ברונעם שעפּט זיך אױך אױס!… געזען, ס'איז שלעכט ― װאָס טוט מען? האָב איך מיך מײשבֿ געװען, דו הערסט צי נײן, און האָב זיך אַראָפּגעכאַפּט צום שװער קײן באָיאַן, מיט אים איבעררײדן. מע קאָן דאָך אים נישט מפֿקיר זײַן… נאָר גײ רעד צו דער װאַנט, אַז יענער האָט זיך אַרײַנגעלאָזט, מישטײנס געזאָגט, אין אַזעלכע זאַכן: דער רבי, דער רבי און דער רבי! רעדן מיט אים פֿון דער הײם, פֿון האָלע־נעשטי ― קאָן מען נישט. ער װיל נישט הערן. דערמאָנען אים די קינדער ― טאָר מען נישט. און װער שמועסט, דער נאָמען לײבל אָדער אַנשל ― לא יזכר ולא יפּקד. אַנשל הײסט באַ אים: „מלאך־המות“. אָט דער מלאך־המות האָט, זאָגט ער, געקױלעט די מאַמע. װען נישט אַנשל מיט זײַן שײנע נסיעה קײן בוקאַרעשט, װאָלט דער שװער קײן אַלמן ניט געבליבן. דאָס איז זיכער, װי דער טאָג. הער זשע װײַטער. בין איך געקומען קײן באָיאַן צום רבין, צום שװער הײסט עס, האָב איך אים געטראָפֿן, דו הערסט צי נײן, אױף אַלע שׂונאים געזאָגט געװאָרן. איך קאָן מיר גאָרנישט דערמאָנען, דאָס האַרץ טוט װײ. זאָלסט אים זען ― קײן האַלב נישט געבליבן. דער בױך הענגט. די באַקן אײַנגעפֿאַלן. אַלט און גרױ. איך האָב מיך אַזש צעװײנט. און ער ― ער זאָל דאָס אַפֿילו אַ פֿרעג טאָן. װאָס מאַכן די קינדער? ― גאָרנישט, גאָלע גאָרנישט. איך זאָל גײן, דו הערסט צי נײן, מיט אים צום רבין. און טאַקע באַלד. אַנדערש װיל ער נישט. איך זאָג דיר ― שטאַרקער פֿון אײַזן. אַ מוסר זיך אַראָפּצונעמען פֿון דעם מענטשן. איך װיל מיט אים אָנהײבן עפּעס רײדן, שמועסן פֿון דער הײם, װאָס װעט זײַן דער תּכלית? לאָזט ער נישט. מאָרגן, זאָגט ער, מאָרגן. הײַנט דאַרף ער זײַן, דו הערסט צי נײן, באַם רבין. און אַזױ פֿון טאָג אױף טאָג. דערװײַל זיצנדיק אַזױ אױף דער אַכסניה, הער איך עפּעס יונגעלײַט שמועסן פֿון טשערנאָװיץ… פֿון ייִדישן טעאַטער… פֿון אַ בענעפֿיט, װאָס װערט געשפּילט דורך עפּעס אײנעם אַ באַרימטן נאָר גאָר אַ יונגיטשקען אַקטיאָר פֿון בוקאַרעשט, בלוט און מילך, מיטן נאָמען ראַפֿאַלעסקאָ… דער נאָמען „ראַפֿאַלעסקאָ“, די שטאָט „בוקאַרעשט“ און די װערטער „אַן אַקטיאָר“, „אַ יונגיטשקער“, „בלוט און מילך“ ― זײַנען מיר, דו הערסט צי נײן, אַרײַן אין נאָז אַרײַן: „צי איז דאָס נישט אונדזער לײבל?“ ― טראַכט איך מיר. עפּעס קלעפּט זיך מיר דאָ אײנס מיטן אַנדערן: בוקאַרעשט… ראַפֿאַלעס־קאָ… ייִדיש טעאַטער… און איך האָב מיך מײשבֿ געװען אַזױ: עס קאָסט במילא הוצאָות, װעט קאָסטן נאָך אַ פּאָר העלערס ― איך מוז, דו הערסט צי נײן, אַ קוק טאָן אױף דעם דאָזיקן יונגיטשקן אַקטיאָר פֿון בוקאַרעשט. נאָר קודם דאַרף מען אַ רעד טאָן װעגן דעם מיטן באַלעבאָס, מײן איך, מיטן שװער, הערן, װאָס װעט ער זאָגן. פֿון װאַנען הײבט מען אָן? פֿון טעאַטער. פֿון ייִדיש טעאַטער אין טשערנאָװיץ… דערהערט „ייִדיש טעאַטער“ ― איז ער געװאָרן, װאָס זאָל איך דיר זאָגן? אַ שענערן לײגט מען אין דער ערד. ער האָט אַזש אָנגעהױבן צו טרײסלען זיך, געכאַפּט דעם שטעקן, דו הערסט צי נײן, און געזאָגט, אַז ער װעט מיר דעם קאָפּ צעשפּאַלטן, טאָמער רעד איך אױס נאָך אײן װאָרט!… שלעכט, װאָס טוט מען? בין איך אַרױסגעגאַנגען אין גאַס, געדונגען אַ פֿור גלײַך קײן טשערנאָװיץ און באַצאָלט װי אַ בראָדער סוחר. װאָרעם לאָמיר זיך נישט נאַרן, אַשטײגער, איך זאָל װיסן, אַז ס′זאָל מיך קאָסטן מי יודע װיפֿל ― װאָס איז שײך? װיפֿל איז באַ מיר װערט דאָס אַלײן, װאָס איך זע דיך, דאַנקען גאָט, אַ לעבעדיקן. הײַנט דעם כּבֿוד, װאָס דו האָסט געהאַט אין טעאַטער. דו װעסט מיר גלײבן צי נײן? אַז ס'איז געװאָרן אַ געשרײ מיט אַ פּאַטשערײַ „ראַפֿאַ־לעסקאָ“! און אַז חבֿרה יונגװאַרג האָבן דיך אַ נעם געגעבן אױף די הענט, האָבן מיר זיך געשטעלט טרערן אין די אױגן, װי דו זעסט מיך אַ ייִדן! איך האָב מיך דערמאָנט, דו הערסט צי נײן: װײ איז מיר, אָט דאָס איז אונדזער לײבל, אָט דער, װאָס איז געשלאָפֿן מיט מיר איז אײן אַלקער!… אַ בעט קעגן אַ בעט!…

דאָ האָט זיך שׂשׂון־ושׂמחה אױסגעװישט אַ טרער און פּלוצעם האָט זיך באַ אים איבערגעביטן דאָס קול מיטן פּנים, מיטן טאָן, און ער רופֿט זיך אָן צו ראַפֿאַלעסקאָן מיט אַ צוקערדיק גנבֿיש לשון:

― געדענקסט, נשמהניו, װי מיר פֿלעגן שלאָפֿן אינאײנעם, אין אײן אַלקער, אַ בעט קעגן אַ בעט?… מײַנע הױזן מיט די שליסעלעך פֿלעג איך תּמיד האַלטן באַ מיר צוקאָפּנס… מײנסטו, אַז איך האָב נישט געהערט, װי עמעצער שטײט באַ מײַן בעט, טאַפּט די הױזן און פּאָרעט זיך באַם טיש־קעסטל?… געהערט, איך זאָל אַזױ הערן אַלדאָס גוטס. נאָר איך האָב נישט געקאָנט, דו הערסט צי נײן, אױפֿרײַסן די אױגן… װוּ איז אַהינגעקומען דאָס געלט, װאָס… דעמאָלט… פֿון טישקעסטל?… איך מײן, באַ װעמען זײַנען זײ געבליבן? באַ אָט אַ יענעם װאָס מיטן מגושמדיקן געקנײטשטן פּנים? צי גאָר באַ אָט דעם געשטופּלטן אַקטיאָר מיט די ממזרישע אױגן? צי גאָר באַ אָט אָ דער געשטופּלטער כאָליערע, װאָס אַמאָל האָט ער געהײסן האָצמאַך, און הײַנט רופֿט מען אים שױן האָלצמאַן?…

קאַפּיטל דרײַ און אַכציק

אַ מחק פֿון ראַפֿאַלאָװיטשעס שטוב

עס האָט שױן אָנגעהױבן שאַריִען אױף טאָג. דער טשערנאָװיצער מאַרק, װאָס שטעלט זיך אױס אַלע פֿרימאָרגן אַקעגן דעם „שװאַרצן האָן“, האָט שױן אָנגעהױבן אױסשטעלן זיך, באַװײַזן סמנים פֿון לעבן, און אונדזערע צװײ אַלטע באַקאַנטע, ראַפֿאַלעסקאָ און שׂשׂון־ושׂמחה, האָבן נאָך אַלץ גערעדט. דאָס הײסט, רײדן האָט גערעדט שׂשׂון־ושׂמחה, און ראַפֿאַלעסקאָ האָט אים געהערט מיט דער גרעסטער שפּאַנונג, איבערגעריסן: „טאַקעבאמי?“ אָדער: „װאָס רעדסטו?“ אָדער: „עס קאָן נישט זײַן?“ שׂשׂון־ושׂמחה האָט אים פֿאַרזיכערט, אַז אַלץ, װאָס ער דערצײלט אים, איז תּורת ימת, געשװױרן באַ זײַן ייִדישקײט ― ער זאָל אַזױ דערלעבן קומען אַהײם צו זײַן װײַב און קינדערלעך, און נאָך אַזעלכע שבֿועות, גלײַך װי ראַפֿאַלעסקאָ װאָלט אים נישט געגלײבט אָן אַ שבֿועה. דאָס איז געװען אַזױ קאָמיש, אַז האָלצמאַן, װעלכער איז נאָך אַלץ געזעסן הינטער דער טיר אין צװײטן חדר, אַרײַנגעקוקט דורכן לעכל פֿונעם שליסל צו ראַפֿאַלעסקאָן אין חדר אַרײַן און צוגעהערט זיך שטאַרק צום גאַנצן שמועס, האָט זיך נישט געקאָנט אײַנהאַלטן פֿאַר געלעכטער און שטילערהײט געשטיקט זיך. און אַז ס'איז געקומען צו דעם מאָמענט, װען שׂשׂון־ושׂמהה האָט אַ פֿרעג געגעבן פּלוצעם באַ ראַפֿאַ־לעסקאָן מכּוח געלט, װאָס איז פֿאַרפֿאַלן געװאָרן דעמאָלט פֿונעם טישקעסטל אין האָלענעשטי, האָט אונדזער האָלצמאַן שטאַרק צוגעלײגט דאָס אױער צו דער טיר, גײַציק געװען צו הערן, װאָס װעט אים דער „יאַט“ ענטפֿערן דערױף; האָט אָבער בעת־מעשׂה געגעבן אַ טרישטשע דאָס בענקל, װאָס האָלצמאַן איז אױף דעם געזעסן, אַזױ אַז אַלע דרײַ האָבן זיך איבערגעשראָקן: ראַפֿאַלעסקאָ און שׂשׂון־ושׂמחה האָבן זיך גלאַט דערשראָקן פֿאַרן טרישטש װאָס האָט אױסגעװיזן אין דער שטילקײט פֿון דער נאַכט אַ סך שטאַרקער, װי ס'איז געװען אין דער אמתן. און האָלצמאַן האָט זיך דערשראָקן, טאָמער דערװיסט מען זיך, אַז ער איז די גאַנצע צײַט געזעסן פֿון יענער זײַט און צוגעהערט אַ פֿרעמדן שמועס. דער איבערשרעק איז אָבער נאָך אַ פּאָר מינוט שטילשװײַגן איבערגעגאַנגען מיט גאָרנישט, און האָלצמאַן האָט געקאָנט בלײַבן גאַנץ אומגעשטערט אױף זײַן פּאָזיציע, װי פֿריִער. לײַדער אָבער האָט ער סאַמע דאָס אינטערעסאַנטסטע נישט געהערט. נישט דערפֿאַר, װײַל ער האָט שלעכט געהערט; אַדרבא, ער האָט דורך דער טיר געהערט איטלעכס װאָרט. נאָר דאָ איז געװען אַן אַנדער סיבה: ראַפֿאַלעסקאָ האָט אױף דער פֿראַגע פֿון געלט פּשוט נישט געװאָלט ענטפֿערן. ער איז אױפֿגעשטאַנען, אַרומגעשפּאַצירט אַ פּאָר מאָל הין און צוריק איבערן חדר; דערנאָך האָט ער זיך אָפּגעשטעלט און, שטאָט דעם ער זאָל ענטפֿערן זײַן נײַגעבױרענעם שװאָגער אױף דעם, װאָס יענער האָט אים געפֿרעגט, האָט ער בעסער באַ אים אַ פֿרעג געגעבן:

― נו, און װאָס מאַכט עפּעס מײַן אַמאָליקער רבי, דער חזן?

„דער „יאַט“ איז גאָר קײן נאַר נישט, ― טראַכט זיך האָלצמאַן: ― ער פֿרעגט אים דאָס, ענטפֿערט ער אים בױבעריק, פֿאַרשלאָגט אים האַקע־באַקע, מכּוח אַ רבין און מכּוח אַ חזן. װיבאַלד אַזױ, מעג איך גײן שלאָפֿן. שױן באַלד גרױסער טאָג. כאַפּט אים דער װאַטע־מאַכער, אָט דעם מרה־שחורהדיקן פּאַרשױן. אַ כאָליערע זאָל זיך אַרײַנכאַפּן צו אים אין דער לינקער זײַט פֿון בױך!“…

מיט די דאָזיקע װערטער טראָגט זיך אָפּ אונדזער האָלצמאַן שטילערהײט צו זיך אױפֿן בעט, טוט זיך אױס און דעקט זיך אײַן מיט דער קאָלדרע איבערן קאָפּ און װערט גיך אַנטשלאָפֿן. און אונדזערע שװאָגערס, שׂשׂון־ושׂמחה און ראַפֿאַלעסקאָ, ציִען װײַטער זײער געשפּרעך:

שׂ שׂ ו ן ־ ו שׂ מ ח ה: אױף ישׂראלי דעם חזן פֿרעגסטו? עהע־ע! גליקלעך! גליקלעך װי די װעלט!

ר אַ פֿ אַ ל ע ס ק אָ: דהײַנו?

שׂ שׂ ו ן ־ ו שׂ מ ח ה: דהײַנו, יענער איז אַ גבֿיר.

ר אַ פֿ אַ ל ע ס ק אָ: אַ גבֿיר? ישׂראלי דער חזן אַ גבֿיר?

שׂ שׂ ו ן ־ ו שׂ מ ח ה: אַן אַדיר! ער איז שױן אױס מלמד, אױס חזן. טע־טע־טע! גאָרנישט דער ישׂראלי, װאָס אַמאָל. און לאה די חזנטע. געדענקסט לאה די חזנטע? טראָגט זי פּערל אין דער װאָכן, און גײט אָנגעטאָן, דו הערסט צי נײן, װי אַ גבֿירטע, און באַרימט זיך פֿאַר איטלעכן מיט איר טאָכטער. װוּ זי שטײט און װוּ זי גײט ― איז „מײַן רײזל“ און „מײַן רײזל“. זי האָט שױן מיט איר „רײזל“ אַלעמען דעם קאָפּ פֿאַררײזלט. אַ קלײניקײט ― איר רײזל? הײַנט הײסט זי שױן נישט רײזל, הײַנט הײסט זי שױן ראָזאַ און איז אַ באַרימטע זינגערין. אין לאָנדאָן איז זי איצט. דו געדענקסט זי נאָך, צי נײן? אָט דאָ נישט לאַנג איז זי געװען צו גאַסט באַ אונדז אין האָלענעשטי מיט אַ גאַנצע כאַליאַסטרע זינגערס און שפּילערס פֿון לאָנדאָן געקומען צו פֿאָרן, אַרומגעלאָפֿן מיט קאַרעטעס און װעלאָסיפּעדן, דו הערסט צי נײן, פֿי־פֿו־פֿאַ ― סכּנת נפֿשות! װאָס זײ האָט אָפּגעקאָסט די נסיעה, מעגן מיר זיך דאָס בײדע װינטשן פֿאַרדינען. אַ װערטעלע? מע זאָגט גאָר, אַז זי האָט אַ חתן, פֿאַרמאָגט ער אַ מיליאָן, דו הערסט צי נײן, אַ גאַנצן מיליאָן! האָ־לענעשטי איז מיט איר געגאַנגען כאָדאָראָם. אױף די גאַסן איז מען איר נאָכגעלאָפֿן. אַ װערטעלע אױסצורײדן! ערשטנס, איז זי טאַקע געװאָרן שײן, אַז ס'איז איר אין פּנים נישט אַרײַנצוקוקן. הױך און שײן און געזונט, און זינגט, זאָגט מען, אַז ס'לאָזט זיך אױס די װעלט. הײַנט איז זי פּשוט רײַך, רײַך אין געלט. קאָנסט פֿאַרשטײן, אַ חזנס אַ מײדל פֿאַרגינט זיך, װיל אַװעקקױפֿן, דו הערסט צי נײן, אונדזער דירה, דאָס הײסט, דעם שװערס דירה, פֿון װעמענס װעגן מײנסטו? פֿאַר אירעטװעגן? עס הײבט זיך גאָרנישט אָן! פֿון דעם חזנס װעגן. דער חזן אַלײן האָט דװקא נישט געװאָלט הערן נישט זען. די חזנטע אױך נישט. זײ האָבן געטענהט, װאָס טױג זײ אַזאַ גרױסע יאַרמעלקע? זײ האָבן בעסער געװאָלט אַװעקקױפֿן נעכע דער אַלמנהס דירה. האָט זיך די טאָכטער, רײזל הײסט עס, אײַנגעשפּאַרט, דו הערסט צי נײן, דװקא ראַפֿאַלאָװיטשעס דירה! און נישט נאָר די דירה אַלײן ― דעם גאַנצן הױף מיט דער סטאָדאָלע מיטן באַלעבאַטישקײט װיל זי אַװעקקױפֿן. װאָס דאַרפֿסטו מער? אַפֿילו דעם הונט „טערקוש“ ― געדענקסט אים? ― האָט זי צו אים אױך חשק געהאַט. אַז אַװעקקױפֿן, זאָגט זי, איז מיט האַק און פּאַק. אַן השׂגה פֿון אַ חזנס אַ מײדל, כע־כע!

דאָס איז שױן געװען באַ שׂשׂון־ושׂמחה דאָס צװײטע געלעכטער פֿאַר הײַנטיקער נאַכט. דערזען אָבער, אַז ראַפֿאַלעסקאָ לאַכט נישט מיט, אַדרבא, ער איז עפּעס גאָר מאָדנע פֿאַרטראַכט און װי פֿאַרזאָרגט געװאָרן, פֿאַרענטפֿערט זיך שׂשׂון־ושׂמחה אױף זײַן לשון:

― איך װאָלט די דירה בשום אופֿן ניט פֿאַרקױפֿט. נאָר אַז גאָט שיקט צו אַזאַ קונה! האָב איך מיך מײשבֿ געװען, דו הערסט צי נײן, לאָז זי כאָטש גוט באַצאָלן. זאָג אפֿשר, אַז נײן?… װאָס איז דיר, לײבע־לע? װאָס ביסטו פּלוצעם געװאָרן אַזױ?… עס טוט דיר אפֿשר באַנג, װאָס מיר האָבן פֿאַרקױפֿט די דירה? גלײב מיר, לײבל סערצע, עס האָט מיר אױך װײ געטאָן דאָס האַרץ, נישט װינציקער װי דיר, אפֿשר נאָך מער. נאָר װאָס האָט מען געקאָנט טאָן? אַז דאָס געשעפֿט גײט צו גרונט. דער באַלעבאָס, מײן איך, דער שװער, זאָלן לעבן, ליגט באַם רבין. די קינדער זײַנען זיך צעפֿאָרן, אײנער אין ליסי, דער אַנדערער אין סטריסי, צעזײט און צעשפּרײט, דו הערסט צי נײן, אױף אַלע זיבן ימים. װער איז געבליבן אין דער הײם? נאָר אײן אַלטע באָבע, װאָס איז שױן עובֿר־בטל, און מײַן בת־שבֿע מיט די קינדער. זיך רעכן איך נישט… װאָס דאַרף איך? איך, װי דו קוקסט מיך אָן, דאַרף איך גאָרנישט. איך לעב, דו הערסט ― עהעהע!…

דעם „עהע־הע“ האָט שׂשׂון־ושׂמחה אױסגעצױגן מיט אַ ניגון און מיט אַ מאַך מיט דער האַנט. װאָס איז געװען דער פּשט פֿונעם „עהע־הע“? און װאָס האָט באַדײַט דער מאַך מיט דער האַנט? ― איז שװער צו טרעפֿן.

קאַפּיטל פֿינף און אַכציק

זײ פּאַקן זיך אין װעג אַרײַן

אומזיסט האָט זיך אָט דער נפֿש שׂשׂון־ושׂמחה אַזױ פֿאַרענטפֿערט פֿאַר זײַן ייִנגערן שװאָגער: ראַפֿאַלעסקאָס פֿאַרטשאַדעטער קאָפּ, זײַן פֿאַרװײטיקט האַרץ און ער אינגאַנצן זײַנען געװען װײַט פֿון דאַנען. אַ מישמאַש פֿון געפֿילן האָט זיך צונױפֿגעקליבן באַ אים אין האַרצן: גע־װיסנסביסן, בענקעניש, חרטה, נײַגעריקײט, ליבע ― אַזױפֿיל האָט אונדזער העלד נאָך קײנמאָל נישט איבערגעלעבט, װי אין דער דאָזיקער נאַכט. ער האָט אין אײן נאַכט, קאָן מען זאָגן, פֿאַרלױרן פֿאָטער און מוטער, שװעסטער און ברודער דאָס גאַנצע הױזגעזינד מיט דער גאַנצער שטוב, װוּ ער איז געבױרן, מיט דער שטאָט, װוּ ער איז אױסגעװאַקסן, ― אַלץ, אַלץ, װאָס אים איז אַמאָל געװען ליב און טײַער, האָט ער אין דער דאָזיקער נאַכט פֿאַרלױרן, פֿאַרלױרן אױף אײביק! און עס האָט זיך אים אױסגעדאַכט, אַז אַלץ, װאָס אים איז אַמאָל געװען נאָענט, איז איצט װײַט פֿון אים, גאַנץ װײַט, גלײַך װי אים װאָלט אָפּגעטײלט פֿון זײ אַ גאַנצע װעלט, אַן אײביקײט. און עס שטעלט זיך אים פֿאָר אַלץ װי אַ חלום, אַלץ טונקל, װי אײַנגעהילט אין אַ געדיכטן שלײער, און איבערגעדעקט מיט אַ נאַכט־הימל, װאָס איז פֿול־פֿול מיט סודות. און גאָר אײן שטערנדל שײַנט צו אים אַרױס פֿונעם דאָזיקן טונקעלן הימל, שײַנט און לײַכט און װינקט צו אים, רופֿט אים צו זיך, דאָס איז רײזל…

און ראַפֿאַלעסקאָ פֿאַרטראַכט זיך אױף דעם אַלעם, װאָס ער האָט דאָ געהערט, און װאָלט װעלן װיסן אײן זאַך: װאָס איז דער שׂכל פֿונעם אַװעקקױפֿן זײער שטוב פֿאַר אירע עלטערן? פֿאַרװאָס עפּעס גראָד זײער שטוב און נישט קײן אַנדערע?… װאָס פֿאַר אַ מײן האָט דאָ געקאָנט זײַן באַ איר?… נישט שױן זשע האָט ער קײן טעות? נישט שױן זשע איז דאָס צוליב אים? נישט שױן זשע איז איר אַזױ טײַער דאָס הױז, װוּ ער איז דערצױגן געװאָרן? נישט שױן זשע האָט זי אים געשװױרן דעמאָלט, אין האָלענעשטי, אין דער נאַכט פֿון דער שׂרפֿה אױף „גאָטס גאַס“, און געשטעלט דעם רױטן, מיט פֿײַער באַדעקטן הימל פֿאַר עדות ― אַז אײביק און אײביק זאָלן זײ זײַן אינאײנעם. אַז װאָס ס'זאָל זיך מיט זײ נישט טרעפֿן און װי זײ זאָלן נישט מגולגל װערן, זאָלן זײערע נשמות זײַן אינאײנעם. תּמיד און אומעטום אינאײנעם!

און ער דערמאָנט זיך אין יענער נאַכט פֿון דער שׂרפֿה, אין יענער כּישופֿדיקער נאַכט, און יענער אױסטערליש־שײנער, גליקלעכער, אומפֿאַרגעסלעך־כּישופֿדיקער נאַכט, װען רײזל איז געשטאַנען פֿאַר זײַנע אױגן, אין אַ רױטן װאָלקן אײַנגעהילט, און האָט אױסגעזען, װי אַ שײנע פֿאַרכּישופֿטע נאַכט־פּרינצעסין…

― סטוק־סטוק־סטוק! ― דערהערט זיך אַ קלאַפּ אין טיר.

― װער איז? ― פֿרעגט ראַפֿאַלעסקאָ אױפֿגעװאַכט, װי פֿון שלאָף.

― ס'איז איך, בערנאַרד.

עס עפֿנט זיך אױף די טיר און עס קומט אַרײַן האָלצמאַן, און אינאײנעם מיט אים רײַסט זיך אַרײַן אַ שטראָם פֿרישע לופֿט פֿונעם נאָר װאָס אַרײַנגעטראָטענעם פֿרימאָרגן.

אַרײַנגעקומען, װאַרפֿט האָלצמאַן אַ קוק מיט זײַנע שאַרפֿע שפּיציקע אױגן פֿריִער אױפֿן „יאַט“, װאָס ליגט אױסגעצױגן אינעם גאַנצן אָנטאָן אױף דער סאָפֿע עפּעס מאָדנע צעקאָשמעט און פֿאַרטראַכט, דערנאָך ― אױפֿן מרה־שחורהדיקן גאַסט, װאָס זעט אױס, װי אַ שלעפֿעריקער שמשׂ סליחות־צײַט, ― און האָלצמאַן באַקומט אַ שטאַרקן יצר־הרע אין דער מינוט אָנצונעמען אָט דעם בעסאַראַבער פּעמפּיק פֿאַרן רױטן קאַרק, דערלאַנגען אים אַ רעכטן „טערעבענץ“ פֿון פֿאָרנט און אַ פּאָר פֿײַנע סטוסאַקעס פֿון הינטן און אַראָפּלאָזן אים פֿון אַלע טרעפּ „לע־זאזל“. האָלצמאַן װײסט אָבער, װוּ אײַן און װוּ אױס. נישט אַלע מאָל טאָר מען „אַרױסבאַװײַזן דעם כּהן“… האַלט ער זיך אײַן, כאַפּט אַ קוק פֿאַרבײַגײענדיק אױף די נישט אָנגערירטע בעטן און רופֿט זיך אָן כּלומרשט מיט אַ שמײכעלע:

― זע נאָר ― גאָרנישט געשלאָפֿן?

― נישט געשלאָפֿן, ― ענטפֿערן זײ אים בײדע.

האָלצמאַן פֿילט, אַז נישט דאָס האָט ער געװאָלט זאָגן, און ער רופֿט זיך אָן צו זײ אַלץ מיט דעם זעלבן געמאַכטן שמײכעלע:

― גאָרנישט געלײגט זיך אַפֿילו?

― נישט געלײגט זיך אַפֿילו.

― אַ גאַנצע נאַכט געזעסן און געפּלױדערט?

― אַ גאַנצע נאַכט.

― הם… צײַט גרײטן זיך אין װעג אַרײַן, ― זאָגט האָלצמאַן צו ראַ־פֿאַלעסקאָן און פֿאַרקוקט אים אין די אױגן אַרײַן.

― איך בין גרײט, ― ענטפֿערט אים ראַפֿאַלעסקאָ, כאַפּט זיך אױף פֿון דער סאָפֿע, און דאָס פּנים שײַנט אים קעגן דער אױפֿגעגאַנגענער זון, װאָס קוקט אַרײַן פֿרײַנטלעך אין פֿענצטער אַרײַן.

„יאַט בלײַבט יאַט“, ― טראַכט זיך האָלצמאַן. ― דאַנקען גאָט, װאָס ס'איז אים כאָטש נישט אײַנגעפֿאַלן אין קאָפּ אַ מחשבֿה זיך אַװעקצוזעצן שבֿעה נאָך דער געשטאָרבענער מאַמען פּלוצעם אין מיטן מיטװאָך שבת־צו־נאַכטס. אָדער װאָס װאָלט ער געטאָן, למשל, װען ראַפֿאַ־לעסקאָ זאָגט, אַז ער װיל אַ פֿאָר טאָן קײן באָיאַן צום רבין זיך זען מיטן טאַטן דעם בעל־תּשובֿה? אָדער װאָס װאָלט זײַן, װען עס קומט אים אַרײַן חלילה אַ „מאַנקאָליע“ אין קאָפּ ― זיך דורכפֿאָרן גאָר קײן האָלענעש־טי? אַ קשיא אױפֿן „יאַט“?…

אַ גאַנצן פֿרימאָרגן האָט האָלצמאַן נישט אָפּגעלאָזט פֿונעם אױג אױף קײן רגע נישט ראַפֿאַלעסקאָן, נישט זײַן גאַסט. ער האָט דאָס אָפּגעאַרבעט אַזױ קונציק, אַז װוּ די צװײ זײַנען געװען, איז ער געװען אַ דריטער. ער האָט אַלעמאָל געהאַט אַן אַנדערן אױסרײד. האָלצמאַנס טרחה איז אָבער געװען אומזיסט. ראַפֿאַלעסקאָ אַלײן האָט זיך געפֿילט גרינגער אױף דער נשמה, אַז זײַן נײַ־געבױרענער שװאָגער שׂשׂון־ושׂמחה איז געזעסן אױף דער פֿור, נאָכדעם װי ער האָט זיך מיט אים צעקושט און געלאָזט גריסן „גאָר פֿרײַנטלעך“.

― פֿון מײַנעטװעגן לאָזט אױך גריסן! ― שרײַט אים נאָך האָלצמאַן.

― גאָר פֿרײַנטלעך! ― זאָגט אים שׂשׂון־ושׂמחה, אױסגעדרײט זיך צו אים מיטן באַװאַקסענעם פֿאַרשלאָפֿענעם פּנים אױף דער פֿור, װאָס איז אָנגעפּאַקט מיט פּאַסאַזשירן קאָפּ אױף קאָפּ. דאָס פֿאָרן אונדזערע „ליבהאָבער פֿון קונסט“ אַלע אינאײנעם צוריק, פֿון װאַנען זײ זײַנען געקומען, מיט פֿאַרביטערטע הערצער. גאָט װײס, װען זײ קאָנען האָבן נאָכאַמאָל אין זײער לעבן אַ זכיה צו זען און צו הערן אַזאַ אַן אמתן קינסטלער, װי אָט דער ראַפֿאַלעסקאָ!…

― בשם אלקי ישׂראל ― מיטן קאָפּ אין דער ערד! ― בענטשט זײ האָלצמאַן און רופֿט זיך אָן צו דער חבֿרה אַקטיאָרן: ― קינדער, צו דער אַרבעט!

די חבֿרה אַקטיאָרן נעמען זיך פּאַקן אין װעג אַרײַן, און איבער זײ שטײט דער דירעקטאָר האָלצמאַן, פֿאַררוקט דעם צילינדערהוט אַהינטער, װישט זיך דעם שװײס פֿונעם געשטופּלטן פּנים און קאָמאַנדעװעט מיט זײ, פּונקט װי מע האָט אַמאָל, בימי שטשופּאַק, נישט הײַנט געדאַכט, געקאָמאַנדעװעט מיט אים:

― נישט אַזױ… אָט אַזױ… פֿריִער דעם גרױסן קאַסטן, דערנאָך דעם קלײנעם קאַסטן… אָט אַזױ… לײמענער גולם, װאָס ביסטו געבליבן שטײן? נעם דו רעכטס, װעט ער נעמען לינקס ― מײן איך פֿאַרקערט: נעם דו לינקס, װעט ער נעמען רעכטס… אָט אַזױ… הער נאָר דו, קאָפּ און צונג, װאָס קוקסטו אױף מיר, װי אַ זינדיקער מענטש? אַמער, קוק בעסער, װי דו טראָגסט שלמה המלכס שטול ― אַרױסטראָגן זאָל מען דיך!… פּאַװאָליע, די קרױן פֿון נאַפּאָלעאָן באָנאַפּאַרט! ממזר, צעברעכסטו מיר נאַ־פּאָלעאָנס קרױן ― צעברעך איך דיר דעם קאָפּ!…

אָט אַזױ קאָמאַנדעװעט האָלצמאַן, טרײַבט און שעלט זיך מיט טױטע קללות. אױף איטלעכס װאָרט, װאָס עמעצער רעדט אַרױס, געפֿינט זיך באַ אים אַ קללה. למשל, אײנער קומט און זאָגט אים אָן אַ בשׂורה אַז ס'איז אױסגעגאַנגען שטריקלעך, ענטפֿערט ער אים: „שטריקלעך אױסגעגאַנגען? אַרױסגײן זאָל פֿון אײַך די פּאַרע!“ ― „װוּ זאָל איך דאָס לײגן?“ ― „ליג אין דער ערד!“ ― „אפֿשר שטעלן אָט דאָ?“ ― „שטײ פּראַװצעס!“ ― „איך רעכן נעמען נאָך אַ פֿור“. ― „נעם אײַן אַ מיתה־משונה!“ ― „ער הײסט זיך געבן נאָך געלט“. ― „געבן זאָל דיר גאָט אַ נײַע נשמה!“…

אײנעם האָט האָלצמאַן מכבד געװען מיט אַ שפּאָגל־נײַע קללה, אַפֿילו אַ ביסל אַ לאַנגע. נאָר אַ שאַרפֿע: „װיפֿל לעכערלעך ס'איז אױסגעשטו־פּלט געװאָרן אין אַלע מצות פֿון דער װעלט, זינט די ייִדן זײַנען אַרױסגעגאַנגען פֿון מצרים ביזן הײַנטיקן פּסח, ― אַזױפֿיל פּרישטשיקלעך זאָלן זיך דיר זעצן, ממזר, אױף דער צונג!“…

װי אױף צו להכעיס, טראָגט אָן דער גוטער יאָר די אַלטע מאַמע שׂרה־ברכה מיט איר בעטגעװאַנט.

― שױן? ביסט שױן דאָ מיט דײַנע אַלטע שמאַטעס? דו װעסט מיך ברענגען דערצו, אַז איך װעל דיר אױפֿטרענען אַן איבערבעט און אַרױסלאָזן דיר אַלע פֿעדערן.

― אַנו, לאָז דיר גאָט געבן אַזאַ זין! ― ענטפֿערט אים די אַלטע מוטער, דאָס אײנציקע באַשעפֿעניש, װאָס האָט פֿאַר אונדזער בײזן דירעקטאָר קײן טראָפּן דרך־ארץ.

האָלצמאַן טוט אַ שפּײַ, און די אַלטע גײט אַװעק און קומט אָבער באַלד צוריק. װאָס װײַטער? גאָרנישט. זי װיל, אַז איר זון זאָל גײן עפּעס עסן, עפּעס נעמען אין מױל אַרײַן: „ער זעט, זאָגט זי, אַזױ אױך אױסעט װי אַ שװאַרץ־יאָר… װי די שדים עסן, זאָגט זי, אַזאַ פּנים האָבן זײ… מע זעט נאָך די באַקן, װי די צײנער קנאַקן… כּוח, זאָגט זי, זאָל מען זוכן אין שיסל… קײַען, זאָגט זי, איז נישט הבֿל“…

עס װײַזט אױס, אַז די אַלטע שׂרה־ברכה האָט זיך אונטערגענומען אױסשיטן דאָס גאַנצע ביסל פֿאָלקסװערטלעך, װאָס זײַנען שײך צו דער אַכילה. איז אָבער האָלצמאַן הײַנט נישט גוט געלױנט, שלאָגט ער איר איבער אינמיטן:

― זע נאָר! די „פּעטשענע־װערענע“ האָט זיך אין איר אַ ביסל צערעדט! עס װעט אַמאָל נעמען אַ סוף, צי נײן?

האָלצמאַן פֿאַרהוסט זיך אַזש פֿון כּעס, און חבֿרה אַקטיאָרן װערן שיר נישט דערשטיקט פֿאַר געלעכטער. לאַכן הױך האָט מען מורא. האָלצמאַן קאָן געבן אַ לאַכן, מע זאָל בלױ באַשטײן.

נײן, האָלצמאַן איז הײַנט נישט אױפֿגעלײגט. שטאַרק נישט אױפֿגעלײגט. אים איז די נסיעה קײן לאָנדאָן װי אַ בײן אין האַלדז: „נישט אײַנצושלינגען און נישט אױסצושפּײַען“… ער װײס אַלײן נישט פֿאַרװאָס, נאָר ס'איז אים עפּעס מאָדנע שװער דאָס האַרץ. עס האָבן זיך אים געחלומט בײַנאַכט אַלטע װײַבער ― „אױף זײער קאָפּ זאָל עס פֿאַלן!“…

צ װ ײ ט ע ר ט ײ ל

נ ע ־ ו נ ד

מיסטער קלאַמער

דער לאָנדאָנער װײַטשעפּל ― דאָס איז אַ מין בערדיטשעװ, אָדער װילנע, אָדער בראָד, אָדער אַלע דרײַ צוזאַמען, און אפֿשר גאָר ירושלים. אין ערגעץ שלאָגט נישט אַזױ דער ייִדישער דופֿק, װי דאָרט, אין ערגעץ פֿילט זיך נישט אַ ייִד אַזױ הײמיש, װי דאָרט. דאָס אױסזען איז אונדזער אױסזען, דאָס לשון איז אונדזער לשון. דאָס לױפֿן, דאָס יאָגן, דאָס שרײַבן, דאָס מאַכן מיט די הענט, ― אַלצדינג װי באַ אונדז. אַפֿילו דער האַנדל, די פּרנסות ― די זעלבע. דאָס הײסט, איך װיל זאָגן, אַז די ייִדן האָבן דאָרט קײן שום נײַעס נישט אױפֿגעטאָן. זײ לעבן דאָרט אײנער פֿונעם אַנדערן, רײַסן אײנער באַם אַנדערן פֿון די הענט, ― װאָס זאָג איך, פֿון די הענט? ― טאַקע דעם ביסן פֿונעם מױל. מיט אײן װאָרט, זענט איר געקומען אַהין, הײסט עס, אַז איר זענט געקומען אַהײם איר האָט קײן דאַגה נישט מיט קײן ייִדיש נאַכטלעגער, מיט קײן ייִדישער שול, מיט קײן ייִדישן מאָלצײַט.

רײדנדיק פֿון מאָלצײַט, דאַרף מען אײַך רעקאָמענדירן אַ ייִדישן רעסטאָראַן סאַמע אין רעכטן מיטן װײַטשעפּל מיטן נאָמען „קאַפֿע נאַציאָנאַל“. דאָס איז נישט נאָר אַ ייִדישער רעסטאָראַן, דאָס איז אַ ייִדישער קלוב, װאָרעם צו יעדער צײַט, װען איר זאָלט נישט אַרײַנקומען אַהין, טרעפֿט איר אַן ערבֿ־רבֿ פֿון אַלערלײ ייִדן, פֿון כּל המינים טיפּן, װעלכע נאָר אײַער האַרץ גלוסט: בערזע־מעקלערס, דאָקטױרים פֿון פֿילאָזאָפֿיע, קאָמי־װאָיאַזשאָרן, מיסיאָנערן, הױזירערס, אַרטיסטן פֿון ייִדישן טעאַטער, דימענט־הענדלער, קאַנטאָריסטן, צײַטונגס־שרײַבער, שאַך־שפּילער, פּריקאַזטשיקעס, ציוניסטן, טעריטאָריאַליסטן און גלאַט יונגעלײַט, װאָס מע װײס נישט, װער זײ זײַנען און װאָס זײ טוען, נאָר זײ שרײַען און פּילדערן, לאַכן און רײכערן, און ס'איז פֿול מיט זײ דער קלוב. נאָר מער פֿון אַלעמען רײכערט און שרײַט און פּילדערט דער באַלעבאָס אַלײן, מיסטער קלאַמער, װעלכן מיר האָבן די ערע אײַך פֿאָרצושטעלן.

מיסטער קלאַמער איז ייִד אַ גאַליציאַנער, אַ מענטש אַ בר־דעת, מיט אַ הדרת־פּנים און מיט אַ הערצל־באָרד, האַלט זיך דעריבער פֿאַר אַ שײנעם מענטשן און פֿאַר אַ ציוניסט. אַלײן איז מיסטער קלאַמער געשטימט מער טעריטאָריאַליסטיש, דאָס הײסט, ער איז קײן טעריטאָריאַליסט אױך נישט. און בכלל האַלט ער נישט פֿון קײן חבֿרות און פֿון פּאַרטײען, מחמת דעם, פֿאַרשטײט איר מיך, װאָס מיסטער קלאַמער איז בטבֿע אַן אַפּיקורס. ער גלײבט נישט קײנעם, אױסער זיך. נאָר אַז מע קומט צו גײן און מע זאָגט אים אין די אױגן, אַז ער האָט פּונקט אַזאַ באָרד, װי דער דאָקטאָר הערצל, ס'זאָל דאָס פֿעלן אַ האָר, האָט ער זיך שױן אײַנגעשריבן צװישן ציוניסטן, נאָר מיט אַ תּנאַי, אַז באַם טאָמער מאַכט זיך, עס געראָט מיסטער זאַנגװילן, ער קריגט אַ פּאַסנדיקע טעריטאָריע פֿאַר ייִדן, האָט ער, מיסטער קלאַמער, קעגן דעם גאָרנישט װאָס אױסצוזעצן. דאָקטאָר הערצל איז אַװדאי אַ גרױסער מענטש, אַ דזשענטלמאַן. מיסטער זאַנגװיל איז אָבער אױך נישט קײן ייִנגעלע. „לעבן און לעבן לאַססען“ ― דאָס איז מיסטער קלאַמערס פּרינציפּ. מיסטער קלאַמער איז איבערהױפּט אַ מענטש פֿון פּרינציפּן, און רעדט ענגליש, און מײנט, אַז ער רעדט, װי אַן עכטער ענגלענדער. און דערצו האַלט ער זיך פֿאַר אַ שטיקל למדן, אַ יודע־ספֿר, און ס'איז נאָר נישטאָ אַ זאַך אַף דער װעלט, װאָס ער זאָל דערפֿון נישט װיסן. דאָס געשעפֿט, דעם רעסטאָראַן, הײסט עס, האָט ער פֿײַנט, װי אַ כּשרער ייִד האָט פֿײַנט חזיר, קוקט נישט אַפֿילו אין װינקל אַרײַן, נאָר אַז עס קומט צום חשבון, טוט ער אַ טובֿה און נעמט געלט ― אַבי מע גיט אים. װאָרעם אַז מע גיט אים נישט, איז אױך פֿאַרפֿאַלן. באַ אים איז אַ פּרינציפּ: כּל דכפֿין ײתי ױיכול ― ייִדן קומען, עסן זיך אָן, טרינקען זיך אָן און פֿאָרן אַװעק קײן אַמעריקע ― גײ זוך זײ. דער חסרון איז נאָר, װאָס ער אַלײן, מיסטער קלאַמער, הײסט עס, טײַטשט אױס אַזױ דעם פּסוק. צופֿיל רעדט מיסטער קלאַמער פֿון זיך און פֿון זײַן קענען די װעלט און פֿון זײַן גוטהאַרציקײט. בכלל רעדט מיסטער קלאַמער אַ ביסל צו־פֿיל. נאָר פֿאַרװאָס זאָל ער נישט רײדן, אַז קײן אַנדער אַרבעט האָט ער נישט? אַרבעטן אין געשעפֿט ― אַרבעט זײַן װײַב, די מיסעס קלאַמער, אַ ייִדענע אַן אױסגעהאָרעװעטע באַם אױװן, אַ פֿאַרװיסטע און פֿאַרפֿינצטערטע, קוקט נישט אָן דעם פֿאַררױכערטן פֿאַרװײנטן לאָנדאָנער הימל, אַחוץ שבת. קומט שבת, טוט זי אָן די „העט“ מיט אַ שײנעם „דרעסס“ און װערט אַ „לײדי“. דערפֿאַר אָבער זעט זי, אַז איר מאַן, מיסטער קלאַמער, זאָל האָבן זײַן „ברעקפֿעסט“ מיט זײַן „דינער“ צו דער צײַט. נאָכן עסן מוז ער זיך צושפּאַרן, כאַפּן אַ דרימל, און נאָכדעם שױן קאָנט איר אים זען אָדער אַרומשפּאַצירן איבער זײַן קלוב און גלעטן זיך זײַן הערצל־באָרד, אָדער ― זיצנדיק מיט עמעצן באַ אַ טישל, װי אַ גאַסט, באַ אַ גלעזל ביר, מיט אַ ציגאַר, און באַקלאָגן זיך אױף זײַן פֿינצטער מזל: „אָך און װײ די יאָרן, אַז ער, מיסטער קלאַמער, באַדאַרף פֿאַרקױפֿן לאָקשן! נאָר װאָס זאָל מען טאָן, אַז מע דאַרף לעבן? אָדער װי זאָגט דער ענגלענדער: „יו מאָסט װאָרק פֿאָר יור לי־װינג“…

נײן. מיסטער קלאַמער האָט פֿײַנט דעם רעסטאָראַן, קאָן נישט אָנקוקן די דאָזיקע פּרנסה. ער האָט בעסער ליב קהלשע געשעפֿטן, מישן זיך אין די לאָנדאָנער צדקה־חבֿרות, זאָגן דעות אַף רוסישע עמיגראַנטן, װאָס הײסן באַ אים נישט קײן אַנדער נאָמען, אױסער: „די קאַצאַפּעס“ אָדער „די שנאָרערס“. נאָך זײַן מײנונג, האָט מען אַלע רוסישע ייִדן באַדאַרפֿט נעמען און אױפֿהענגען אַף אײן שטריקל. אפֿשר מײנט איר, אַז מיסטער קלאַמער איז, חלילה, אַזאַ שלעכטער מענטש? אָדער אפֿשר מײנט איר, אַז די ענגלישע ייִדן האָבן באַ אים מער חן? האָט איר אַ טעות. מיסטער קלאַמער, אַז עס קומט אים אָן, קאָן ער אײַך אָפּזידלען (געװײנלעך הינטער די אױגן) אַלע לאָנדאָנער גבֿירים, די ייִדישע לאָרדן, מאַכן זײ מיט דער בלאָטע. מיסטער קלאַמער איז אַ מענטש מיט אַמביציע: פּרוּװט אים זאַטשעפּען מיט אַ װאָרט, װעט איר זיך נישט אױסבאָדן װיפֿל איר װעט לעבן. די, װאָס קענען אים, היטן זיך. אַנישט, זאָל ער אײַך אַלײן אַרײַנמישן זיך צװישן די געסט, אַרײַנשפּרינגען פּלוצעם, בעת יענע האַלטן אין מיטן אַ שמועס, מעלדן זיך צום װאָרט: „ייִדן לאָזט מעך! עך װעל אײַך זאָגן אױפֿריכטיק, אַז איר אַלע װײסט נישט מה דקאמרי רביצין. רײדן קאָסט קײן געלט נישט, אָדער װי זאָגט דער ענגלענדער: „טוק איז טשיפּ“… ― אַזױ לאָזט אױס מיסטער קלאַמער און נעמט זיך אָן באַ זײַן הערצל־באָרד: „װעגן װאָס, אײגנטלעך, האַנדלט זיך דאָ באַ אײַך, למשל?“…

אײנמאָל האָט זיך געטראָפֿן אַ מעשׂה. צום מיסטער קלאַמער האָט זיך צוגעלאָנטשעט אַ מאָדנע פּאַרשױן און האָט פֿאַרגעסן באַ אים אַ פּעקל מיט כּתבֿים, אַ גאַנצן אוצר… נאָר מיר גיבן איבער מיט די װערטער פֿון מיסטער קלאַמער, װי ער אַלײן דערצײלט פֿונעם דאָזיקן פּאַרשױן, װי ער האָט זיך מיט אים באַגעגנט און װאָס פֿאַר אַן אוצר עס איז אַרײַנגעפֿאַלן צו אים אין די הענט גאָר אומגעריכט.

― אָט דאָס פּעקל, װאָס איר זעט, איז פֿאַרבליבן באַ מיר אַ ירושה פֿון אײנעם עפּעס אַ שנאָרער, אַן אַרטיסט פֿון די ייִדישע אַרטיסטן, אַ קלײניטשקער, אַ הײזעריקער, מיט ממזרישע אױגן, ער זאָל אַזױ װיסן פֿון אים, װי ער װײס, װער ער איז און װאָס ער איז און פֿון װאַנען ער איז! באַ מיר איז אַ פּרינציפּ, אַז יענער זאָגט מיר נישט, דאַרף מען נישט ― איטלעכער האָט זיך זײַן פּעקל, אָדער װי זאָגט דער ענגלענדער: „סטוק טו יורגינס“… הקיצור, צװײ װאָכן דורכאַנאַנד האָט ער באַ מיר געפֿרעסן און געזױפֿן, געזאָגט, אַז ער האָט דאָ אַ באַקאַנטע שפּילערין, װאָס פֿאַרדינט מיליאָנען. איז ער מיט איר, זאָגט ער, אַ נאָענטער שמעלקע. עס איז שװער, זאָגט ער, אײדער מע דערשלאָגט זיך צו איר. נאָר קױם, זאָגט ער, װעט ער זיך נאָר דערשלאָגן, אַזױ װערט ער אָפּגעשאָטן מיט געלט, װי אַ חתן מיט גערשטן. אָלל־רײַט! באַ מיר איז אַ פּרינציפּ: אַ מענטש זאָגט ― מסתּמא איז ער באַגלײבט, אָדער װי זאָגט דער ענגלענדער: „זיהינג איז בעליװינג“… אײנמאָל קומט ער צו מיר צו גײן, אָט דער שלימזל, עך זאָל אים אױסלײַען אַ פּאָר שילינג. ער דאַרף, זאָגט ער, געבן אַ פֿאָר אַראָפּ אַף אײן טאָג אָט דאָ נישט װײַט קײן ברײטען ― אַן ערטל אַזעלכעס, נישט װײַט פֿון לאָנדאָן, װוּ עס פֿאָרן אַרױס אַלע לאָרדן און רײַכסטע מאַגנאַטן. דאָרט, זאָגט ער, געפֿינט זיך איצט די באַרימטע זינגערן, אָדער די שפּילערן. און בעת־מעשׂה נעמט ער און גיט מיר איבער עפּעס אַ פּעקל, אָדער, װי מע רופֿט דאָס אין ענגליש, אַ „האַנד־בעג“ ― עך זאָל עס אים באַהאַלטן, פֿאַרשליסן, זאָגט ער, אונטערן שלאָס, װאָרעם דאָרט ליגן, זאָגט ער, נײטיקע פּאַפּירן, װאָס האָבן די װערט, זאָגט ער, מי יודע װיפֿל. אָלל־רײַט! באַ מיר איז אַ פּרינציפּ: אַ מענטש זאָגט ― מסתּמא איז ער באַגלײבט, װי זאָגט דער ענגלענדער: „זיהינג איז בעליװינג“… גײ עך און גיב אים עטלעכע שילינג און נעם באַ אים צו אָט דאָס פּעקל, דעם „האַנד־בעג“, און פֿאַרשליס עס אױבן באַ מיר אין שרײַבטיש. און עך װאַרט אַף דעם שנאָרער אַ טאָג און צװײ און דרײַ און אַ װאָך און אַ חודש און אַ יאָר ― אַזױ װי איר האָט אים געזען, אַזױ האָב עך אים געזען, ביז הײַנטיקן טאָג, גײ זוך מעך, אָדער װי זאָגט דער ענגלענדער: „קעטש מי איף יו קען“… אײנמאָל דערמאָן איך מעך אינעם סעטשעל, ס'איז כּדאַי צו װיסן, װאָס פֿאַר אַ דאָברע־מזל דאָרט קאָן ליגן. עך טו אַ קוק ― כּתבֿים אַף ייִדיש געשריבן! אָלל־רײַט, ― טראַכט עך מיר, ― אַלע בײזע חלומות אַף זײַן קאָפּ! אַף װאָס דאַרף עך זײ? װאָס װעל עך מיט זײ מאַכן?… װאָס פֿאַר אַ װערט האָבן זײ? װי זאָגט דער ענגלענדער: „טראַש מיט אָלט“!…

אָט אַזױ דערצײלט מיסטער קלאַמער פֿונעם אוצר, װאָס גאָט האָט אים צוגעשיקט און װאָס באַשטײט פֿון אַ פּעקל כּתבֿים, אין ייִדיש געשריבן. און װײַל די דאָזיקע כּתבֿים האָבן אַ נאָענטן שײַכות צו אונדזער ראָמאַן, גיבן מיר דאָ אַ ריכטיקע קאָפּיע פֿון זײ, אין דער האָפֿענונג, אַז דער לײענער װעט שױן אַלײן טרעפֿן פֿון װעמען און צו װעמען זײ זײַנען געשריבן. קאַפּיטל צװײ

אַ פּעקל בריװ

ע ר ש ט ע ר ב ר י װ

איך שרײַב צו דיר אַ בריװ, מײַן טײַערער, און פֿרעג מיך, צו װאָס טו איך עס? װײס איך דען, װוּ דו ביסט און װאָס דו ביסט און װאָס מיט דיר טוט זיך? איך האָב אָבער אַ האָפֿענונג, אַז נישט, איז מאָרגן ― אַלע טאָג, אַלע שעה, אַלע מינוט האָף איך, טאָמער װער איך פֿאָרט אַ מאָל געװױר, װוּ דו ביסט, לאָמיך דיר כאָטש אַרױסשרײַבן אַלצדינג, װאָס מיט מיר האָט זיך אָפּגעטאָן פֿון דער ערשטער מינוט, װאָס איך בין אַװעק פֿון האָלענעשטי, ביז צו הײַנטיקן טאָג. בעת איך שרײַב צו דיר, מאָלט זיך מיר אױס, אַז דו זיצסט נעבן מיר און איך דערצײל דיר און דערצײל דיר. געװײנטלעך, װעל איך נישט קאָנען אַלצדינג אַזױ גוט און אַזױ דײַטלעך אַרױסשרײַבן, װי איך װאָלט דאָס דיר געקאָנט איבערגעבן פּערזענלעך, װאָרעם װי קומט צו מיר קענען שרײַבן? דאָס ביסל ייִדיש, װאָס איך קען, האָב איך אױך צו פֿאַרדאַנקען מײַן טאַטן דעם חזן. ער פֿלעגט מיר אָבער שטענדיק זאָגן: „אַלע ייִנגלעך זיצן און שרײַבן ― שרײַב אױך. װאָס װעט דיך אַרן, אַז דו װעסט קענען? געדענק, טאָכטער, עס װעט דיר אַמאָל צו ניץ קומען!“… הײַנט זע איך, װי װײַט ער איז געװען גערעכט…

פֿון װאַנען װילסטו, טײַערער, זאָל איך דיר אָנהײבן דערצײלן? פֿון יענעם שבת־צונאַכטס ― געדענקסטו? אױ, יענעם שבת־צונאַכטס, אַז איך בין נישט געשטאָרבן פֿאַר שרעק אַלײן, איז אַ סימן, אַז איך װעל לאַנג לעבן. אײדער איך האָב דערלעבט הערן דעם זײגער אױסשלאָגן צװעלף, איז מיר שיר דאָס האַרץ אַרױסגעשפּרונגען. איטלעכע מינוט איז מיר געװען אַ שעה. װאָס זאָג איך ― אַ שעה? אַ טאָג, אַ יאָר. און אַז דער זײגער האָט אױסגעשלאָגן צװעלף, האָב איך מיך פּאַװאָלינקע אױפֿגעהױבן, פּאַװאָלינקע אױפֿגעעפֿנט דאָס פֿענצטער און געגעבן אַ קוק אַרױס אין דרױסן ― אַ נעכטיקער טאָג, פֿינצטער־חושך. נישטאָ קײנער!… װאָס האָב איך אין דער מינוט נישט איבערגעטראַכט? ― װוּ נאָר ערגעץ אַ שלעכטע מחשבֿה, איז זי מיר געקראָכן אין קאָפּ אַרײַן. מער פֿון אַלץ האָב איך מורא געהאַט פֿאַר דיר, מײַן טײַערער. טאָמער האָט זיך מיט דיר חלילה עפּעס געטראָפֿן… נאָר אָט הער איך אַ פֿײַף, און נאָך אַ פֿײַף ― אַזױ װי מיר האָבן אָפּגערעדט מיט דעם הײזעריקן פּאַרשױן (אָט דער, װאָס מע רופֿט אים שלום־מאיר מוראַװטשיק)… דאָס האַרץ ― װי אַ זײגערל: טיק־טיק־טיק. הענט און פֿיס ציטערן. אַ מאָדנע קעלט אַף מיר. „רײזל, מאַך צו דאָס פֿענצטער! רײזל, דעק דיך איבער מיט דער קאָלדרע איבערן קאָפּ און ― אַ גוטע נאַכט!“ ― אַזױ טראַכט איך מיר אַ מינוט און דערמאָן מיך אָבער באַלד אין דעם, װאָס מיר האָבן אָפּגערעדט… און דערמאָן מיך אין דער שבֿועה, װאָס מיר האָבן געשװױרן, און אינעם תּקיעת־כּף, װאָס מיר האָבן זיך געגעבן אין דער נאַכט פֿון דער שׂרפֿה ― געדענקסט נאָך יענע נאַכט פֿון דער שׂרפֿה?… און איך גיב מיך אַ כאַפּ אױף: „זײַט געזונט, טאַטע־מאַמע! זײַ געזונט, האָלענעשטי! עס לאָזט אײַך גרוסן דעם לעצטן מאָל דעם חזנס מײדל… אױס רײזל!… אַרױסגעפֿלױגן דאָס פֿײגעלע פֿונעם שטײַגעלע“… אַזױ געזעגן איך מיך מיט די פֿיר װענט און צעקוש מיך מיטן קאָפּנקישעלע. און עס טוט מיר װײ דאָס האַרץ און האָב רחמנות אױפֿן טאַטן נעבעך: װאָס װעט ער זאָגן מאָרגן אינדערפֿרי?… דאָס געדױערט אָבער נישט מער װי אַ מינוט, אפֿשר נאָך װינציקער װי אַ מינוט ― און איך בין שױן אַף יענער זײַט פֿענצטער, אַף דער גאַס. „גאָטס גאַס“ איז טױט. װי צװײ שאָטנס גײען מיר בײדע, איך און דער הײזעריקער. איך לױף, ער לױפֿט מיר נאָך. קױם װאָס ער כאַפּט דעם אָטעם. ערשט אין עק, באַ אַשר דעם בעקערס אָפּגעברענטער שטוב, שטעלן מיר זיך אָפּ בײדע, איך און דער הײזעריקער. ער קוקט אַף מיר, איך ― אַף אים. דערנאָך צעלאַכט ער זיך שטיל מיט זײַן הײזעריקן געלעכטער: „מײדעלע, זאָגט ער, דו לױפֿסט אַזױ, אַז איך האָב דיך קױם געכאַפּט“. און ער בינדט אױף עפּעס אַ פּעקל. דאָרט ליגט אַ צעריסענער קעצענער בור־נוס מיט אַן אַלטע שאַל. „װאָס איז דאָס?“ ― „דאָס איז, זאָגט ער, פֿון דײַנעטװעגן, קעצעלע, זאָלסט זיך איבערטאָן, מע זאָל דיך, זאָגט ער, חלילה נישט פּאַקן. זײ מעגן שױן זײַן, זאָגט ער, מיט אַכצן קעפּ, װעלן זײ דיך אַ מכּה דערקענען. היל דיך נאָר גוט אײַן, פֿײגעלע, אין די שאַל. אָט אַזױ. און שטומען זאָלסטו מיר, זאָגט ער, װי אַ פֿיש. ביז מיר װעלן נישט קומען צו דער באַן, טאָרסטו נישט אױסרײדן, זאָגט ער, קײן װאָרט. דו הערסט ליובעניו? קײן פּיפּס!“…

אין דעם פֿאָרט אַ בױד מיט דרײַ פֿערד. דער הײזעריקער שטעלט אָפּ די פֿור. אַף דער קעלניע זיצט שמעון־דוד בעל־עגלה ― איך האָב אים דערקענט אין דער פֿינצטער ― און פֿון בױד שפּרינגט אַרױס דער דירעקטאָר (שטשופּאַק) עפּעס זײער צעטראָגן. ער רופֿט אָפּ דעם הײזעריקן אַף אַ זײַט און מע סודעט זיך. װאָס ― װײס איך נישט. איך הער נאָר, װי דער הײזעריקער צעשרײַט זיך, אַפֿן דירעקטאָר אַפּנים: „אי־די־אָט!“… איך שטײ אין געהאַקטע װוּנדן, אײַנגעהילט אין בורנוס און אין שאַל, און די צװײ הערן נישט אױף צו סודען זיך. נאָכדעם גײען זײ צו צום בעל־עגלה, נעמען אים אַראָפּ פֿון דער קעלניע, פֿירן אים אַװעק אױך אַף אַ סוד ― און איצט סודען זיך שױן אַלע דרײ, „רבונו־של־עולם! װאָס איז דאָס פֿאַר אַ סודות?…“ דער בעל־עגלה, שמעון־דוד, הער איך, טענהט צו זײ אַף זײַן מאָלדאַװער לשון. איך כאַפּ װערטער: „אַ ביסל אַ סמיכות הפּרשה!… אַ פֿאָלג מיך אַ גאַנג!… װוּ איז פֿאַטשעש־טי, און װוּ איז נאָװעסעליץ!“… זאָל איך נישט אַראָפּװאַרפֿן פֿון זיך דעם קעצענעם בורנוס, טראַכט איך מיר, און נישט מאַכן אַ ױבֿרח צוריק אַהײם, כּל־זמן ס'איז נאָך צײַט?… דערװײַל הער איך אַ הײזעריק קול: „מאַדאַם קאַץ! מאַדאַם קאַץ!“… װעמען רופֿט מען עס? דאָס מײנט מען מיך, אַפּנים? ער האָט מיך געקרױנט מיט אַ נײַעם נאָמען: „מאַדאַם קאַץ“. ― „װאָס זענט איר שטײן געבליבן ― מאַכט ער צו מיר װײַטער. ― קריכט, זײַט מוחל, מאַדאַם קאַץ, אין בױד אַרײַן“…

און מיר זעצן זיך אַלע דרײַ אַרײַן אין װאָגן אַרײַן, איך מיטן דירעקטאָר אױבנאָן אין בױד, און דער הײזעריקער ― פּאָריטש, אַקעגן. דער דירעקטאָר איז מאָדנע מרה־שחורהדיק. ער זיפֿצט, און עס לאָזט זיך הערן פֿון אים װײַן. דער הײזעריקער טוט אַ קאָמאַנדעװע צום בעל־עגלה: „יאַזדע!“ שמעון־דוד טוט אַ שמײַס די פֿערד, און מיר פֿאָרן.

װיפֿל מיר זײַנען אַזױ אָפּגעפֿאָרן, װײס איך נישט. נאָר פּלוצעם, הער איך, טוט דער בעל־עגלה אַ שטעל אָפּ די פֿערד מיט אַ ברײטן „טפּרררו“ ― און מיר בלײַבן שטײן אַקוראַט באַ נעכע דער אַלמנהס שטוב. פֿאַרפֿינצטערט בין איך געװאָרן! עס גײט מיר מער נישט אָפּ צו מײנע זײַדענע קלײדער, ― טראַכט איך מיר, אַז נעכע די אַלמנה זאָל מיך דאָ דערזען!“… און כּך הוה. אײדער איך קוק מיך אַרום שטײט שױן נעכע די אַלמנה באַ דער טיר מיט אירע צװײ שװעסטערלעך, האַלב אױסגעטאָן, און שמעון־דוד לאָזט זיך אַרײַן מיט נעכע דער אַלמנה אין אַ שמועס װעגן די „ים־קאָטערס“ (דאָס מײנט ער, אַפּנים, די אַקטיאָרן), צי זײַנען זײ שױן אַװעקגעפֿאָרן אַלע קײן פֿאַטשעטשי, און װען זײַנען זײ אַװעקגעפֿאָרן? אַגבֿ, האָט ער זי פֿירגעהאַלטן פֿאַר אַ פּאָר פּאַרשױנדלעך, װאָס ער האָט איר אַנומלטן געבראַכט צו פֿירן פֿון דער באַן. זי האָט אים, זאָגט ער, אַפֿילו אין האַנט נישט אָנגעשפּיגן… דערױף ענטפֿערט אים נעכע די אַלמנה, אַז אַזעלכע צװײ פּאַרשױנדלעך, װי ער האָט געבראַכט צו פֿירן אַנומלט פֿון דער באַן, מעג מען געריכט זײען און שיטער אױפֿגײן. און בעת מעשׂה קוקט נעכע אין בױד אַרײַן גלײַך אַף מיר… איך װאָלט געמעגט שװערן, אַז זי האָט מיר דערקענט… אָט־אָט פֿליט מיר אַרױס די נשמה… איך היל מיך אײַן אין דעם בורנוס מיט דער שאַל שטאַרקער און שטאַרקער. נאָך אַ מינוט ― און איך װער דערשטיקט. לאַנג לעבן זאָל דער הײזעריקער. ער האָט זיך צעשריגן אַפֿן בעל־עגלה, גענומען אים טרײַבן האַלדז און נאַקן; „יאַזדע! יאַזדע!“ און אָפּגעזעגנט זיך מיט נעכען: „זײַט געזונט ― פֿאָרט געזונט“. שמעון־דוד האָט געגעבן אַ קנאַק מיט דער בײַטש: „הײַדאַ“ ― און ער צעלאָזט די פֿערד אַזױ שטאַרק, אַז עס מאָלט זיך מיר אױס, אַז אָט־אָט װערן מיר צעשאָטן. „װאָס פֿליט איר אַזױ? װעלכעס שװאַרצע יאָר יאָגט אונדז נאָך?“ ― פֿרעגט אים דער דירעקטאָר, און מע הערט, װי די צײן טרײסלען זיך אים אין מױל. שמעון־דוד אָבער ענטפֿערט נישט. ער שמײַסט די פֿערד שטאַרקער און שטאַרקער. און מיר הײבט אָן איבערגײן אַ געדאַנק: אפֿשר טאַקע יאָגט מען זיך נאָך אונדז?… אפֿשר איז דאָס געװען דער סוד, װאָס די דרײַ האָבן זיך געסודעט?… און אַזױ װי איך טראַכט, דערזע איך פֿאַר אונדזער װאָגן לױפֿן גלײַך מיט די פֿערד אײַער הונט „טערקוש“ ― איך האָב אים באַלד דערקענט. אַ שלעכטער סימן ― װי קומט אַהער „טערקוש“?… מסתּמא יאָגט מען זיך פֿון אײַער הױז נאָך דיר, און כאַפּן װעט מען מיך… פֿאַרפֿאַלן! מיר זײַנען בײדע פֿאַרפֿאַלן… עס שטעלט זיך מיר שױן פֿאָר אַפֿילו װי אַזױ מע האָט אונדז געפּאַקט, װי אַזױ מע פֿירט אונדז צוריק מיט כּבֿוד אין שטאָט אַרײַן, און דװקא געבונדענע, און דװקא בײדע אינאײנעם… אפֿשר איז גאָר אַ פּלאַן, ― טראַכט איך מיר, ― איך זאָל מיך געבן אַ װאָרף אַראָפּ פֿונעם װאָגן און געהרגט װערן? װאָרעם אײדער אַזאַ בזיון… „סטאָפּ! האַלט זיך אײַן!“ ― דערהערט זיך אַ געשרײ פֿון שמעון־דוד, װאָס שטעלט זיך װידער אַמאָל אָפּ, שױן אין מיטן פֿעלד, און שמועסט זיך אױס מיט אַ צװײטן בעל־עגלה אַף זײַן מאָלדאַװער לשון. איך קוק מיך אײַן אין דער צװײטער פֿור ― אַ װאָגן אָנגעפּאַקט מיט קאַסטנס, און אױבן אַף די קאַסטנס, זיצן צװײ פּאַרשױנען. אײנער איז, דאַכט מיר, האָצמאַך, דער אַנדערער ― דו!… דיך האָב איך באַלד דערקענט, כאָטש דו ביסט געזעסן אײַנגעװיקלט, װי איך, עפּעס אין אַן אַלטן מלבוש. אַ מינוט האָט זיך מיר אױסגעדאַכט, אַז דו קוקסט אַף מיר. אָט האָסטו דיך געגעבן אַ הײב אױף, אַ מאַך צו מיר מיט דער האַנט און אָנגערופֿן מיך באַם נאָמען. שיר־שיר בין איך נישט אַראָפּגעשפּרונגען פֿון װאָגן. דאָס האָט אָבער, אַפּנים, מער נישט װי אױסגעדאַכט זיך מיר. און געדױערט האָט ער, איך װײס נישט, אױב אַ האַלבע מינוט. װאָרעם שמעון־דוד האָט באַלד געגעבן אַ קערעװע אױס דעם װאָגן אַף צוריק, אַ קנאַק מיט דער בײַטש ― און מיר פֿאָרן װײַטער.

זײַנען מיר, דאַנקען גאָט, איבערגעקומען דעם דאָזיקן שרעק אױך. איצט פֿרעגט זיך װוּהין פֿאָרן מיר? װוּהין פֿאָרן די איבעריקע? װאָס איז דער דירעקטאָר עפּעס אַזױ מורה־שחורהדיק? װאָס איז געװען דער סוד? און פֿאַרװאָס האָט דער הײזעריקער אָנגערופֿן דעם דירעקטאָר „אידיאָט“? ― דאָס אַלץ װעל איך דיר אַרױסשרײַבן אין מײַן צװײטן בריװ. איצט איז שפּעט. צײַט שלאָפֿן. אַ גוטע נאַכט.

צ װ ײ ט ע ר ב ר י װ

מײַן אײנציקער פֿרײַנט;

די צרות, װאָס איך האָב דיר באַשריבן אין מײַן ערשטן בריװ, און די אַלע שרעק און פּחדים װאָס איך בין אױסגעשטאַנען אין יענער נאַכט זײַנען גאָלד אַקעגן דעם, װאָס איך האָב איבערגעלעבט דערנאָך. דאָס איז געװען צרות און אומגליק און חיבוט־הקבֿר און גיהנום און װאָס דו װילסט. שטעל דיר פֿאָר, טײַערער, אַז ערשט דעמאָלט, װען מיר זײַנען שױן אַריבערגעפֿאָרן די גרענעץ, װער איך געװױר, אַז עס הײבט זיך גאָרנישט אָן ― מיר זײַנען גאָרנישט אין רומעניע, װי מיר האָבן געהאַט אָפּגערעדט פֿריִער. װי אַזױ איך האָב מיך געפֿילט און װאָס איך האָב מיר געטראַכט ― דאַרף איך דען דיר באַשרײַבן? איך זאָל געװען זען פֿאַר זיך אַ װאַסער, װאָלט איך מיך זיכער אַרײַנגעװאָרפֿן. איך האָב גענומען זיך שלאָגן מיט די הענט אין קאָפּ, רײַסן אַף זיך די האָר און װײנען אַזױ, װי איך האָב נאָך אַף מײַן לעבנסטאָג קײנמאָל נישט געװײנט. אַפּנים, אַז זײ בײדע, דער הײזעריקער מיטן דירעקטאָר, האָבן זיך פֿאַר מיר גוט דערשראָקן. אײנס איבער דאָס אַנדערע האָבן זײ גענומען מיך אײַנשטילן מיט גוטע רײד. נאָר װאָס מער זײ האָבן איבער מיר גערעדט, מער האָב איך געליאַרעמט. איך האָב צעריסן אַף זיך די קלײדער, דאָס העמד, געװאָלט אױסשלאָגן די פֿענצטער. דער דירעקטאָר האָט זיך רעכט דערשראָקן פֿאַר מיר און איז אַנטלאָפֿן געװאָרן. און אפֿשר האָט אים דער הײזעריקער שטילערהײט משלח געװען… ער האָט פֿאַרשטאַנען, אַפּנים, אַז איך האָב מורא פֿאַר דעם דירעקטאָרס מגושמדיק געקנײטשט פּנים מיט זײַנע פּאַסקודנע רױטע אױגן, װאָס אָן ברעמען…

איבערגעבליבן אינצװײען מיטן הײזעריקן, מיט דעם װאָס מע רופֿט אים שלום־מאיר מוראַװטשיק, האָב איך ערשט דעמאָלט אָנגעהױבן װײנען. האָט ער מיך גענומען טרײסטן און שװערן באַ זײַן לעבן און באַם הימל און באַ גאָט אַלײן, אַז עס װעט מיר קײן זאַך נישט געשען. בין איך צוגעפֿאַלן צו אים, גענומען אים קושן די הענט ― ער זאָל מיר זאָגן דעם אמת, דעם רײנעם אמת… האָט ער מיר װידער אַמאָל גענומען שװערן, אַז ער װעט מיר דערצײלן אַלצדינג, איטלעכס ברעקעלע, אַנישט ― זאָל ער אַזױ און אַזױ. און אָט װאָס ער האָט מיר דערצײלט. איך גיב עס דיר דאָ איבער אין דרײַ װערטער:

געזאָלט האָבן מיר טאַקע פֿאָרן קײן רומעניע, נאָר סאַמע אין דער לעצטער מינוט איז דער פּלאַן געענדערט געװאָרן איבערן דירעקטאָר טאַקע. אָט דער דירעקטאָר, לאָזט זיך אױס אַ מעשׂה, האָט זײַן אײגנס צװײ װײַבער. ער זאָגט אַפֿילו, אַז אײנע פֿון זײ האָט ער שױן לאַנג אָפּגעגט. ער קאָן, זאָגט ער, שטעלן עדות. נאָר זי, די געגטע הײסט עס, טענהט אַז ס'איז שקר וכּזבֿ. װיל די אַנדערע, די נישט געגטע, הײסט עס, ער זאָל זי גטן, װיל ער איר קײן גט נישט געבן. פֿאַרװאָס? ער פֿאַרלאַנגט פֿון איר, זי זאָל אים אומקערן דאָס גאַנצע געלט מיטן צירונג מיט דער גאַרדעראָבע מיט די הוצאָות, װאָס ער האָט אַף איר אױסגעבראַכט ― אַ גאַנצן מאַיאָנטעק. טענהט זי פֿאַרקערט: ס'זאָל זיך אים זעצן די מכּות, װאָס זי האָט אַף אים אַ סך מער אױסגעבראַכט. װער פֿון זײ איז גערעכט ― איז שװער צו װיסן. דער הײזעריקער זאָגט, אַז זײ זײַנען אַלע דרײַ גערעכט, און מחמת זײ זײַנען אַלע דרײַ גערעכט, טאָר מען זײ נישט, זאָגט ער, צולאָזן אײנס צו דאָס אַנדערע, װאָרעם עס קאָן, זאָגט ער, אַרױס דערפֿון אַן אומגליק ― זײ װעלן אַלע, זאָגט ער, בלײַבן אָן נעזער.

דערװײַל טרעפֿט זיך אַ מעשׂה, אַז אין די לעצטע טעג פֿאַרן אַװעקפֿאָרן פֿון האָלענעשטי באַקומט דער דירעקטאָר אַ בריװ פֿון אַ באַקאַנטן, אַז זײַן ערשטע װײַב, די געגטע, איז געװױר געװאָרן, װוּ ער איז, קלײַבט זי זיך צו אים צו גאַסט קײן האָלענעשטי. איז אים געװאָרן קאַלעמוטנע אַפֿן האַרצן, װאָרעם זי מאַכט אים אומעטום אַזעלכע סקאַנדאַלן, אַז ער מוז פֿון איר לױפֿן אין דער װעלט אַרײַן. ער האָט זיך געהאַט שױן לאַנג געריסן קײן רומעניע, קײן בוקאַרעשט. נאָר אַז ער האָט באַקומען די דאָזיקע פֿרײלעכע ידיעה, האָט ער גענומען זיך גרײטן אין װעג אַרײַן מיט דער גאַנצער כאַליאַסטרע. נעם זשע קוני־לעמל, און פֿאָר אַװעק און מאַך אַ שװײַג! נײן. גײט ער, דער דירעקטאָר, הײסט עס, און שרײַבט אַװעק פֿריִער אַ בריװ צו זײַן צװײטער װײַב, די נישט געגטע: זאָלסט װיסן, אַזױ און אַזױ, איך האַלט באַ אָפּפֿאָרן קײן רומעניע. שױן צײַט מיר זאָלן מאַכן אַן עק, אַהין אָדער אַהער. װילסטו מיט מיר זײַן, קאָנסטו קומען צו פֿאָרן צו מיר גלײַך קײן בוקאַרעשט“. װאָס זשע טוט זי, די נישט געגטע, הײסט עס? גײט זי און שרײַבט אים אָפּ אַן ענטפֿער: „אַזױ און אַזױ, מײַן טײַערער מאַן! פֿריִער מאַך אַן עק מיט דײַן ערשטער װײַב. נאָכדעם װעסטו שמועסן מיט דער צװײטער“. און צו יענער, צו דער געגטער, נעמט זי, די נישט געגטע, און שרײַבט אַװעק אַחוץ אַ בריװ: „זאָלסט װיסן, אַזױ און אַזױ, אױב דו װילסט מאַכן אַן עק מיט שטשופּאַקן זאָלסטו זען קומען װאָס גיכער קײן בוקאַרעשט“… נעמט יענע, די געגטע, הײסט עס, און לאָזט זיך פֿאָרן גלײַך קײן בוקאַרעשט. װער געװױר פֿון דעם דער דירעקטאָר דורך עפּעס אײנעם אַן אַקטיאָר, װאָס האָט באַקומען אַ בריװל פֿון זײַנס אַ באַקאַנטן, אױך אַן אַקטיאָר. װען באַװײַזט אים דער אַקטיאָר דאָס בריװל? פּונקט אַ האַלבע שעה פֿאַרן אַװעקפֿאָר, באַ הענעך װײַנשענקער אין קעלער. אָט דאָס איז די גאַנצע מעשׂה. און אָט דאָס איז געװען דער סוד דעמאָלט, שבת־צונאַכטס אין דרױסן, און אָט דערפֿאַר האָט דאָס דער הײזעריקער אָנגערופֿן דעם דירעקטאָרן מיטן נאָמען „אידיאָט“.

„די דאָזיקע מעשׂה, װאָס איר האָט מיר דערצײלט, ― זאָג איך צום הײזעריקן, ― איז טאַקע אַפֿילו זײער אַ שײנע מעשׂה, נאַר אַ קורצע. װאָס זשע װעט אָבער זײַן װײַטער?“ ― „װײַטער, זאָגט ער, װעט זײַן גוט: די װײַבער װעלן זיך דאָרטן אין בוקאַרעשט, זאָגט ער, אם ירצה השם רײַסן באַ די שלײערס, און מיר װעלן דאָ אָפּדינגען אַ טעאַטער, זאָגט ער, און אַװעקשרײַבן אַ בריװ צו דער חבֿרה, זײ זײַנען, זאָגט ער, אין יאַס, אַז װער עס האָט מיט װאָס, זאָל קומען אַהער, און װער עס האָט נישט קײן פֿאָדעם, זאָל זיצן דאָרט, זאָגט ער, אָדער ער זאָל גײן אַהין, װוּ דער ליבער שבת־קודש גײט אַװעק“. ― נו, און האָצמאַך?“ ― זאָג איך. מאַכט ער צו מיר: „װאָס עפּעס האָצמאַך? האָסט זיך פֿאַרבענקט נאָך אים?“… ― „נײן, זאָג איך, גלאַט אַזױ. איך האָב מיך דערמאָנט, זאָג איך, װי אַזױ האָצמאַך טאַנצט אַ „חסידל“. ― „לאָז ער דיר טאַנצן, זאָגט ער, מיטן מלאך־המות, אָט דער האָצמאַך. װאָס דאַרפֿן מיר אָט דעם דראָנג מיט די לאַנגע פֿיס? מיר װעלן קריגן, זאָגט ער, אומעטום אַזאַ קאָמיקער, װי האָצמאַך“…

דו פֿאַרשטײסט דאָך שױן, טײַערער, אַז פֿון דער בשׂורה איז מיר פֿאַרקילט געװאָרן דער מאַמעס מילך… איך האָב מיך אָבער אײַנגעהאַלטן װי װײַט מעגלעך, געמאַכט אַ פֿרײַנטלעך פּנים. דאָס האַרץ האָט מיר געזאָגט, אַז מיט גוטן װעל איך בעסער מאַכן, און אַז מען דאַרף שלאָגן בלאַט מיט אָט דעם הײזעריקן פּאַרשױן. און איך האָב אים אָנגעהױבן בעטן און געגעבן צו פֿאַרשטײן, אַז כּל־זמן עס װעלן נישט קומען די גאַנצע חבֿרה, װעל איך מיך נישט באַרויִקן. און אױב ער װיל מיר טאָן אַ טובֿה, זאָל ער זען, אַז אַלע זאָלן קומען צו פֿאָרן, און דװקא אָט דער דראָנג האָצמאַך זאָל אױך קומען. „דעמאָלט, זאָג איך, װעל איך מיך פֿילן, גלײַך װי איך בין אין דער הײם, אין האָלענעשטי“… קוקט ער אַף מיר און לאַכט, און זאָגט צו מיר: גוט. זײ שרײַבן אַװעק באַלד אַ בריװ, אַז אַלע זאָלן קומען צו פֿאָרן, און אָט דער דראָנג האָצמאַך זאָל אױך קומען, כאַפּט אים דער רוח! אַזױ זאָגט צו מיר אָט דער הײזעריקער, מוראַװטשיק הײסט עס, און בעט מיך, אַז װאָס איך װעל דאַרפֿן און װען איך װעל עפּעס דאַרפֿן ― זאָל איך מיך װענדן צו אים, און נאָר צו אים, ― װעט ער מיר שטײט אין מײַנע נױטן… און ער לױפֿט אַװעק אין די קלײטן און ברענגט מיר צו טראָגן נײַע מלבושים אַ פּאַק, איך זאָל מיר אױסקלײַבן, װאָס איך װיל און װאָס מיר פּאַסט. און שוכװאַרג האָט ער מיר געבראַכט צו טראָגן דרײַ מאָל, ביז איך האָב מיר צוגעקליבן אַ פּאָר שיך צו מײַן מאָס. און איך האָב מיך אײַנגעװאַשן און אָנגעטאָן פֿון קאָפּ ביז די פֿיס. און אַז איך האָב אַ קוק געגעבן אַף זיך אין שפּיגל, האָב איך מיך אַלײן נישט דערקענט. װוּ זײַנען אַהינגעקומען די טרערן? עס האָט זיך מיר אָנגעהױבן װעלן עסן. און נישט נאָר עסן ― זינגען האָט זיך מיר גאָר פֿאַרגלוסט! און איך האָב מיך צעזונגען װי אַ סאָלאָװײ, גלײַך װי מיר װאָלט געװען גוט װי די גאַנצע װעלט.

ד ר י ט ע ר ב ר י װ

מיט דעם אַלעם, װאָס איך האָב דיר באַשריבן אין מײַנע ערשטע בריװ, קענסטו זיכער מײנען, אַז עס האָבן זיך שױן געענדיקט מײַנע גרױסע צרות? נײן, טײַערער, אָט דאָ הײבט זיך ערשט אָן פֿאַר מיר אַ סדרה פֿון נײַע טרערן, בענקעניש, בזיונות, פֿאַרדראָס און האַרצװײטיק אױפֿן פּוד! אַ יאָר האָט דרײַ הונדערט זעכציק טעג. אַ טאָג האָט פֿיר און צװאַנציק שעה. אַ שעה האָט זעכציק מינוט. און יעדע מינוט ברענגט נײַע יסורים מיט נײַע װײטיקן מיט נײַע אָפּקומענישן… אַז סך־הכּל האָב איך גאָר געלעבט אין טעות. איך האָב געמײנט, אַז װערן אַן אַקטריסע איז אַ שפּילעכל. מע טוט זיך איבער און מע גײט אַרױף אַף דער בינע ― און פֿאַרטיק. צום סוף לאָזט זיך אױס, אַז ס'איז נאָר װײַט צום געלעכטער. מען דאַרף דורכמאַכן פֿריִער אַ גאַנצע שקאָלע, דורכגײן שבֿעה מדורי גיהנום. אַרטיסטן, זאָגן זײ, װערן נישט געבױרן. פּאַטטי, די באַרימטע פּאַטטי, זאָגן זײ, איז מײדלװײַז אַרומגעגאַנגען מיט מיט אַ שאַרמאַנקע און געזונגען אונטער די פֿענצטער… אַזױ האָבן מיר אױפֿגעקלערט דער דירעקטאָר (שטשופּאַק) און מײַן באַשיצער (מוראַװ־טשיק). און כּדי מע זאָל מיך צוגעװױנען צו דער בינע, האָט מען מיר געגעבן קודם זינגען קופּלעטלעך און לידער און אױסגעלערנט טאַנצן.

דעם ערשטן אױפֿטריט מײַנעם אַף דער בינע װעל איך נישט פֿאַרגעסן װיפֿל איך װעל לעבן. און אױפֿגעטראָטן האָב איך אינגאַנצן מיט אײן לידל. דער דירעקטאָר (שטשופּאַק) באַרימט זיך, אַז ס'איז זײַן לידל. ער אַלײן, זאָגט ער, האָט עס פֿאַרפֿאַסט. דער הײזעריקער זאָגט, שפּײַ אים אין פּנים… װער דאָס האָט פֿאַרפֿאַסט ― װײס איך נישט. נאָר הײבן הײבט זיך עס אָן מיט די װערטער: „פֿראַטיק אַף דער נאַכט ― איז אַ יעדער ייִד אַ מלך… אין יעדן װינקעלע לאַכט, אַפֿן האַרצן איז לעבעדיק־פֿרײלעך…“

דער עיקר איז אָבער נישט דאָס לידל, װי דאָס זינגען. און נישט אַזױ דאָס זינגען, װי דער גרים, דאָס אָנטאָן. מע האָט מיך אָנגעטאָן פֿאַר אַ יונגן־מאַן אַ חסידל. מע האָט מיר אָנגעקלעפּט פּאהלעך. אַרײַנגעשטעלט אין אַ פּאָר מאַנצבילישע אַטלעסענע הױזן, אַ זײַדענע קאַפּאָטע, מיט אַ קאַפּעליושל אַפֿן קאָפּ. די מוזיק האָט געשפּילט, און איך האָב דורכגעזינגען דעם „פֿראַטיק אַף דער נאַכט“ און נאָך צוגעטאַנצט דערצו אַ „פֿרײלעכס“, ― איז געװאָרן, װאָס זאָל איך דיר זאָגן? ― אַן אײַנלײגעניש מיט אַ פּאַטשערײַ בראַװאָ, זאָל גאָט היטן! איך האָב געמײנט ― אָט־אָט פֿאַלט אײַן אַף מיר די סטעליע. ביזן הימל זײַנען געגאַנגען די געשרײען: „ספּיװאַק! ראָזע ספּיװאַק!“ (אַזױ האָב איך שױן געהײסן דעמאָלט אַף דעם אַפֿיש). עס האָט זיך געשפּאָלטן אונטער מיר די ערד. עס האָבן זיך מיר געװיגט די װענט מיט די לאָמפּן. איך האָב נישט געװוּסט, װאָס איך זאָל טאָן. האָט מיך דער דירעקטאָר, פֿון אײן זײַט, און דער הײזעריקער, פֿון דער אַנדערער זײַט גענומען שטױסן פֿון הינטער די קוליסן, אַז איך מוז אױפֿטרעטן פֿאַרן פּובליקום נאָכאַמאָל. האָב איך אױפֿגעטראָטן נאָכאַמאָל. איז דער געפּילדער געװאָרן נאָך גרעסער. האָב איך געמוזט אױפֿטרעטן נאָכאַמאָל און נאָכאַמאָל. איבעראַנײַס זינגען דעם „פֿראַטיק אַף דער נאַכט“ און װידער איבערטאַנצן דאָס „פֿרײלעכס“. איך האָב געטאַנצט, און אַלע האָבן מיט מיר מיטגעטאַנצט: די סטעליע, די װענט, די לאָמפּן, דאָס פּובליקום. און אַז איך האָב געענדיקט, בין איך באַ זיך הינטער די קוליסן אַנידערגעפֿאַלן װי אַ סנאָפּ און האָב מיך צעװײנט. „קעצעלע דו װײנסט? פֿרײען דאַרפֿסטו זיך! דו װײסט דען, פֿײגעלע, װאָס פֿאַר אַ דערפֿאָלג, װאָס פֿאַר אַ פֿוראָר, װאָס פֿאַראַ טריומף? פּאַטטי איז אַ הונט, גאָט זאָל מיר אַזױ געבן גליק און הצלחה!“… אַזױ האָט מיך געטרײסט מײַן באַשיצער, דער הײזעריקער. און דער דירעקטאָר איז געשטאַנען פֿון דער װײַטנס (אים האָב איך קײנמאָל נישט צוגעלאָזט נענטער װי אַ האַלבן קלאַפֿטער פֿון זיך). ער איז געשטאַנען און אָנגעקװאָלן, געװאָרן ברײטער װי לענגער. דאָס האָט מען געקאָנט אַרױסזען נאָך די באַנעצטע אײגעלעך זײַנע און נאָכן געלעכטער זײַנעם, װאָס זעט אױס מער געװײנט, װי געלאַכט. „אױ קופּלעטן, הערט זשע, צוקער־זיס, זאָל מײַן נאָמען נישט הײסן אַלברעט“… ― אַזױ האָט ער געבעלעבעטשעט מיט דער צונג און געבלישטשעט מיט זײַנע בריליאַנטן.

פֿון דעמאָלט אָן איז אַװעקגעגאַנגען אַ גאַנג „ראָזאַ ספּיװאַק“. נאַכט און נאַכט נאָכדעם טעאַטער־שפּיל, װי אַ מין קאָמפּאָט, האָט מען באַדאַרפֿט אונטערטראָגן דעם פּובליקום ראָזאַ ספּיװאַקס „פֿראַטיק אַף דער נאַכט“ און אױסלאָזן מיט אַ טענצל. ס'איז דאָ אַ סבֿרה, אַז דער קאָמפּאָט האָט דעם ייִדישן פּובליקום מער פּאָלובעט אַלע מאכלים מיט די פּאָטראַװעס פֿונעם גאַנצן טעאַטער. איך האָב אַלײן געהערט מיט מײַנע אױערן, װי צװײ ייִדן באַלעבאַטים שמועסן זיך דורך אין טעאַטער הױך איבערן גאַנצן זאַל: „װען װעט שױן האָבן אַן עק מיטן פּורים־שפּיל און װען װעט מען שױן אונדז דערלאַנגען אַ ביסל ראָזאַ ספּיװאַק?“… די ערשטע צײַט האָב איך געמײנט, איך װעל אין דער ערד אַרײַן פֿון אַזעלכע קאָמפּלימענטן. נײן, דאָס דאַרף מען פֿאַרשטײן. דאָס דאַרף מען פֿילן!… דאָס פֿאַרקוקן פֿון די מאַנצבילן צו מיר אונטער דער זשילעט… דאָס באַטראַכטן מיך פֿון אַלע זײַטן אין די מאַנצבילשע הױזן… זײערע אױגן בעת־מעשׂה מיט די װערטלעך, װאָס זײ װאַרפֿן אײנס דאָס אַנדערע… הײַנט די בײזע אױגן פֿון די װײַבער ― רבונו של עולם! װוּ ס'איז דאָ ערגעץ אַ קרענק אַף דער װעלט, האָב איך זײ געװינטשעװעט, און װוּ ס'איז דאָ ערגעץ אַ קללה ― האָב איך אין זײ אַלעמען אַרײַנגעװאָרפֿן. איך האָב פֿאַרשאָלטן ד י מאַנצבילן און די װײַבער און דאָס ייִדישע טעאַטער און זיך אַלײן און דעם טאָג, װאָס איך בין געבױרן געװאָרן אַף דער װעלט! איך האָב עס אָבער אַלצדינג, װי דו זעסט, איבערגעלעבט, און דאַנקען גאָט, װאָס איך קאָן עס איצט דערצײלן דיר אין פֿרײדן. און װײסטו, װעמען איך האָב צו פֿאַרדאַנקען? נאָר דיר, מײַן טײַערער, מײַן אײנציקער פֿרײַנט! װאָרעם איך האָב די גאַנצע צײַט אַף קײן מינוט נישט פֿאַרלױרן די האָפֿענונג, אַז אָט קומסטו צו פֿאָרן, אָט דערזע איך דײַן ליכטיק פּנים, און אָט נעמען מיר זיך בײדע פֿאַר די הענט און לאָזן זיך אַװעק אין דער װעלט אַרײַן, אַזױ װי מיר האָבן אָפּגערעדט, זיך תּקיעת־כּף געגעבן… מײַן באַשיצער (דער הײזעריקער) האָט מיך געפֿירט פֿון טאָג צו טאָג, אַז אָט קומען צו פֿאָרן די איבעריקע חבֿרה און מיט זײ װעט קומען „מײַן האָצמאַך“… (אַזױ פֿלעגט ער זיך מיט מיר רײצן). עס זײַנען אָבער אַװעקגעגאַנגען טעג און װאָכן ― װער? װאָס? מע הערט נישט און מע זעט נישט!

די אײנציקע, װאָס האָט זיך יאָ באַװיזן פֿון דעם פֿריִערדיקן חדר, איז געװען די מאַדאַם טשערניאַק, אַן אַקטריסע אַ פֿאַרזעעניש, אַ קאָמישע פֿיגור, װאָס מע רופֿט זי „ברײַנדעלע קאָזאַק“. דו דאַרפֿסט זי געדענקען פֿון האָלענעשטי. אַ קורצינקע, אָ גראָבינקע, מיט גרױסע װײַסע צײן. פֿון איר בין איך דאָס געװױר געװאָרן, אַז מײַן באַשיצער (מוראַװטשיק) האָט מיך גענאַרט, מיאוס אָפּגענאַרט. ער האָט קײן שום בריװ נישט געשריבן צו דער חבֿרה קײן יאַס, אַז זײ זאָלן צוריקקומען. ס'איז געװען ליגן פֿון אָנהײב ביזן סוף!… אָט די דאָזיקע ברײַנדעלע קאָזאַק האָט מיר אָנדערצײלט אַזעלכע זאַכן, אַז די האָר שטעלן זיך קאַפּױר. די דעקאָראַציעס, זאָגט זי, האָט מען אױסגעשריבן, נאָר די קאָמפּאַניע אַקטיאָרן און אַקטריסעס האָט מען איבערגעלאָזט װי אַפֿן װאַסער, אין אַ פֿרעמד לאַנד, זאָגט זי, אָן שפּראַך און אָן אַ גראָשן באַ דער נשמה. װען נישט זי, װאָלטן זײ דאָרטן אױסגעגאַנגען פֿון הונגער. װי װײַט נאָר מעגלעך, האָט זי זײ, זאָגט זי, אונטערגעהאַלטן. נאָכדעם האָבן זײ אױספֿאַרקױפֿט, זאָגט זי, פֿון זיך, װאָס זײ האָבן געהאַט און האָבן זיך צעקראָכן צעגאַנגען, זאָגט זי, אַזױ װי זאַלץ אַפֿן װאַסער. „נו, און האָצמאַך?“ ― פֿרעג איך זי. ― „האָצמאַך זאָגט זי, איז װי אין דער ערד אַרײַן“… און אַזױ אַלעמאָל פֿלעגט זי מיר דערצײלן שרעקלעכע מעשׂיות פֿון די אָרעמע אַקטיאָרן װי אַזױ מע האָט זײ נעבעך אָפּגעכומלט, און אַלעמאָל האָב איך אַרײַנגעװאָרפֿן: „נו, און האָצמאַך?“ און אַלעמאָל, איז געװען די אײגענע װערטער: „האָצמאַך איז אין דער ערד אַרײַן“.

נאָר אײנמאָל האָט זיך די ברײַנדעלע קאָזאַק אַרױסגעכאַפּט מיט אַ װאָרט, אַז זי האָט געהערט פֿון אײנעם אַ ייִדישן אַקטיאָר, אַז ער האָט געהערט פֿון נאָך אײנעם, אױך אַ ייִדישן אַקטיאָר, אַז יענער האָט געזען האָצמאַכן מיט עפּעס זײער אַ יונגיטשקן בחורל זײַנען אַרומגעפֿאָרן איבער בוקאַרעשט… דו קאָנסט פֿאַרשטײן, װי מיר האָט געקלאַפּט דאָס האַרץ, אַז איך האָב דערהערט אָט די דאָזיקע װערטער!… צוליב דעם אַלײן האָב איך זי געװאָלט אַרומכאַפּן קושן, און מיר זײַנען געװאָרן פֿון דעמאָלט אָן מיט אָט דער ברײַנדעלע קאָזאַק װי צװײ שװעסטער. און װער שמועסט, זי צו מיר ― איז געװען טאַקע װי אַן אײגענע שװעסטער.

אָט דער ברײַנדעלע קאָזאַק האָב איך צו פֿאַרדאַנקען מיט אַ סך ― אַ סך זאַכן. זי האָט מיר געעפֿנט די אױגן, װער דער דירעקטאָר (שטשו־פּאַק) איז, און װאָס דער הײזעריקער (מוראַװטשיק) איז, און האָט מיר קלאָר געמאַכט און אױסגעלערנט, װאָס איך האָב צו טאָן אַף דער װעלט. זי האָט מיך באַקאַנט געמאַכט מיט אַזעלכע זאַכן, װאָס װאָלט געװען אפֿשר אָן אַן אומגליק, איך זאָל עס װיסן אַ ביסל שפּעטער… איך האָב איר אָבער צו פֿאַרדאַנקען דערמיט, װאָס איך האָב מיך אַרױסגעראַטעװעט פֿון דער בלאָטע נאָך באַצײַטנס. זי איז געװען די ערשטע װאָס האָט מיר אָנגעװיזן, אַז מײַן אָרט איז נישט דאָ, צװישן די קאָמעדיאַנטן… װען נישט זי, װאָלט איך מיך נאָך אפֿשר עד־היום אַרומגעשלעפּט מיט שטשופּאַקס טרופּע װוּ ערגעץ אַ העק. װען נישט זי, װאָלט איך נאָך איצט אױך אפֿשר אױפֿגעטראָטן אין אַלע שענקלעך, אָנגעטאָן אין מאַנצבילשע הױזן, און געזונגען „פֿראַטיק אַף דער נאַכט“ און ,געטאַנצט אַ „פֿרײלעכס“ ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―

טײַערער! טײַערער! אַז איך דערמאָן מיך אין יענער צײַט, פֿלאַמט מיר מײַן פּנים פֿאַר חרפּה נאָך איצט אױך און עס ברענט אין מיר אַ פֿײַער. נישט אַזױ אַף מײַן דירעקטאָר און נישט אַזױ אַף מײַן באַשיצער, װאָס האָבן געװאָלט פֿון מיר אַרױסציִען װאָס מער געלט, ― דאָס טוט יעדער אונטערנעמער הײַנט אױך. נײן. מיך האָט געברענט אַף יענע זאַטע באַלעבאַטים מיט די פֿעטע בײַכלעך, װאָס פֿלעגן גײן מיך הערן זינגען מײַן „פֿראַטיק אַף דער נאַכט“, אָדער קוקן, װי איך טאַנץ אַ „פֿרײלעכס“, און פֿלעגן קװעלן, זיך באַלעקן, װי אַ קאַץ אַף סמעטענע, אײַנלײגן די װעלט, צעטראָגן דאָס טעאַטער: „ספּיװאַק! ראָזאַ ספּיװאַק!“… ליבהאָבער פֿון ייִדישן טעאַטער ― אַזױ האָבן זײ זיך גערופֿן, און געגאַנגען נאַכט און נאַכט צו שטשופּאַקן אין טעאַטער, פֿאַרקוקט הינטער די קוליסן: „װען װעט זיך שױן באַװײַזן אָט דאָס מײדל אין מאַנצבילשע הױזן“?… אױ, אָט די „ליבהאָבערס פֿון ייִדישן טעאַטער!“. מיט אײנעם אַ „ל