געװען איז דאָס אין אַדעס. זײַנען מיר געזעסן אין אַ מסיבה אַ גאַנצע חבֿרה ליטעראַטן, שרײַבערס הײסט דאָס, װאָס שרײַבן, און לעזער װאָס לײענען, און גלאַט יונגעלײַט, און סטודענטן אַ פּאָר, און אַ מײדל איז געװען, װאָס איז געקומען שטודירן, אַ גאַנץ היפּשע מײדל, אַ געזונטע, מיט רױטע באַקן, און גלאַט ייִדן מן־הצד, דאָס הײסט, אַזעלכע, װאָס זײַנען צו אונדזער חבֿרה ניט שײך, נאָר זײ זעען ייִדן רײדן, הערט מען זיך אײַן, רוקט מען זיך צו אַלע מאָל נענטער, אַזױ לאַנג, ביז עס װערט אײן קאָמפּאַניע און מע פֿאַרבײַט זיך מיט די גלעזער אױפֿן טיש און מיט די פֿיס אונטערן טיש ― חבֿרים כּל ישׂראל… געװען איז, אײגנטלעך, ניט שבת, נאָר אַ װאָכעדיקער טאָג, און גערעדט האָבן מיר, אײגנטלעך, ניט פֿון שבת, נאָר פֿון גאָר אַנדערע זאַכן; אױב איך האָב קײן טעות נישט, האָבן מיר גערעדט און געשפּאַרט זיך איבער ציוניזם, טעריטאָריאַליזם, אַחד־העמיזםAsher Zvi Hirsch Ginsberg 1856-1927; אחד העם, קלױזנעריזםJoseph Gedaliah Klausner 1874-1958, און גאָר ניט אין זינען געהאַט בשעת־מעשׂה ניט קײן געלט, ניט קײן שבת, ניט קײן שטעטל, װאָס הײסט כאַבנעХабно, אַפֿילו נישט מזכּיר געװען און אַפֿילו אױף דער מחשבֿה נישט געקומען. פּלוצעם, איך װײס נישט, װי אַזױ און װי אַרום, עס הײבט זיך אױף אַ יונגערמאַן אַ געלער מיט װײַסע ברעמען, אײנער פֿון די יונגעלײַט װאָס „מן־הצד“, און טוט אַ מאַך מיט דער האַנט און הײבט אָן בזה־הלשון:
― שאַ, װאָס טױג אײַך דאָס? אלא־מאַי, אָט װעל איך אײַך דערצײלן אַ שענערע מעשׂה, װאָס מיט מיר האָט זיך געטראָפֿן אין כאַבנע! כאַבנע איז אַ שטעטל, אַ שטעטל אַזעלכעס פֿאַראַן, װאָס הײסט כאַבנע. האָט דאָס שטעטל כאַבנע אַלצדינג, װאָס אַ שטעטל באַדאַרף צו האָבן: אַ פּאָסט, מיט אַ ראַבינער, מיט אַ טײַך, מיט אַ רבֿ, מיט אַ טעלעגראַף, מיט אַ בית־עולם, מיט אַ פּריסטאַװ, מיט אַ תּלמוד־תּורה, מיט חסידים, מיט בתּי־מדרשים צװײ, מיט קבצנים זײער אַ סך און מיט נגידים זײער װינציק, װי געװײנטלעך אונדזערע קלײנע שטעטלעך. האָט מיך דער גוטער יאָר פֿאַרטראָגן אין דעם שטעטל אײנמאָל אױף אַ שבת. איר מעגט דאָס האָרכן, עס איז אַ שײנע מעשׂה, נאָר אַ קורצע, זי קאָן אײַך צו ניץ קומען. דאָס װײסט איר דאָך מן־הסתּם גאַנץ גוט, אַז אין אַ קלײן שטעטל, אַז איר קומט צו פֿאָרן אױף שבת, מוזט איר װערן קלײנשטעטלדיק, עס װעט אײַך גאָרניט העלפֿן. פֿון פֿאָרן װײַטער ― דאָס פֿאַרגעסט. כאַבנע איז ניט אַדעס. זינט כאַבנע איז כאַבנע, האָט דאָרט נאָך קײנמאָל קײן ייִד ניט מחלל־שבת געװען. און אַז איר בלײַבט אױף שבת אַ כאַבנער, מוזט איר קודם־כּל גײן אין מרחץ אַרײַן. װאָס דען װעט איר טאָן? איר װעט זיך אַװעקזעצן שרײַבן ספֿרים? און, להבֿדיל, אין שול אַרײַן ― שמועסט מען דאָך ניט. איך האָב געװאָלט זען, אַדרבא, איר זאָלט קומען צו פֿאָרן קײן כאַבנע אױף שבת און ניט גײן אין שול אַרײַן. איר מײנט, מע װעט אײַך, חלילה, עפּעס טאָן שלעכטס? הס־מלהזכּר! מע װעט אײַך גאָרנישט טאָן; מע װעט אײַך נאָר אָנקוקן; גאַנץ כאַבנע װעט זיך קומען צונױף אָנקוקן דעם ייִדן, װאָס איז געקומען קײן כאַבנע אױף שבת און װיל ניט גײן אין שול אַרײַן. און װאָס פֿאַר אַ פּנים װעט איר האָבן בײַם בעל־הבית? װאָס פֿאַר אַ טעם װעט האָבן דאָס עסן, װאָס מע װעט אײַך געבן באַזונדער? און װער װײס, צי מע װעט אײַך גאָר געבן עסן באַזונדער? װאָס זײַט איר, אַ פּריץ, װאָס איר זאָלט עסן באַזונדער, ניט מיטן בעל־הבית בײַ אײן טיש, ניט מאַכן הױך קײן קידוש, ניט זינגען מיט אַלעמען קײן זמירות? זעט איר, װען איר זאָלט זײַן, להבֿדיל, אַ פּריץ, דעמאָלט איז עפּעס אַנדערש. דעמאָלט קריגט איר אַלצדינג צו זיך אין חדר אַרײַן: עסן, און טרינקען, און אַ פּאַפּיראָס, און אַפֿילו אַ סאַמאָװאַר, ניט אױסגערעדט זאָל זײַן, אום שבת. פֿון װאַנען נעמט זיך עס, װילט איר װיסן? ע, דאָס זאָלט איר ניט פֿרעגן. װאָרעם אַז איר װעט אָנהײבן פֿרעגן קשיות למאַי ― למאַי דאָס, למאַי יענץ, װעט זײַן אַ מעשׂה אָן אַן עק. בקיצור, זײַט איר געקומען קײן כאַבנע, מוזט איר זײַן אַ כאַבנער.
האָט זיך אָבער געטראָפֿן מיט מיר אַ מעשׂה: איך בין געפֿאָרן צו אַ פּריץ ניט װײַט פֿון כאַבנע און האָב געפֿירט מיט זיך געלט, שײנע עטלעכע טױזנטער; עס האָט מיר צעשפּאַרט די בוזעם־קעשענעס. דער, װאָס האָט ניט געװוּסט, האָט, דאַכט מיר, אױך באַדאַרפֿט זען, אַז איך פֿיר מיט זיך געלט, װאָרעם אַ מענטש, אַז ער פֿירט געלט, האָט ער גאָר אַן אַנדער פּנים: ער גײט גאָר אַנדערש, ער שטײט אַנדערש, ער רעדט אַנדערש. געלט, פֿאַרשטײט איר מיך, האָט אין זיך אַ כּוח ― עס איז געלט!… הכּלל, װאָס טוט מען מיטן געלט? ערשטנס ― שבת. כאַבנע איז ניט אַדעס. װי אַזױ װעל איך מיך אַרומטראָגן שבת מיט געלט? והשנית, מוז איך אײַך דעם אמת זאָגן, אַז איך האָב טאַקע אַביסל מורא געהאַט צו נעכטיקן אױף דער אַכסניא מיט, קײן עין־הרע, אַזאַ מטבע. ניט, חלילה, איך האָב מורא געהאַט פֿאַרן בעל־אַכסניא. דער בעל־אַכסניא איז געװען אַ ייִד אַ פֿרומער דװקא, און אַ כּשרער, מיט זײער אַ שײנער קאַפּאָטע, מיט אַ גאַרטל. אױך ניט פֿאַר קײן גזלנים האָב איך מורא געהאַט: כאַבנע האָט ניט, חלילה, קײן שם פֿון אַ שטאָט פֿון גזלנים אָדער כאַפּערס. מע האָט ניט געהערט נאָך אױף דער װעלט, אַז אין כאַבנע זאָלן פֿאָרקומען רציחות אָדער גזלות. אַי, טאָמער איז דאָרט געװען אַמאָל אַ שטיקל פּאָגראָם, איז דאָך עס נאָר בשעת פּאָגראָם, און װוּ איז הײַנט ניט פֿאַראַן קײן פּאָגראָמען?… איך זאָג אײַך בהן־שלי, איר קאָנט גײן אין כאַבנע אין מיטן האַלבע נאַכט אײנער אַלײן ― אױף מײַן אַחריות, עס װעט אײַך גאָרניט געשען. אם־כּן, װאָס זשע האָב איך געהאַט מורא צו האָבן? איך האָב מורא געהאַט, פֿאַרשטײט איר מיך, נאָר פֿאַר אײַן זאַך: קײן עין־הרע, אַזאַ סומע געלט, פֿרעמד געלט, ניט מײַנס… טאָמער, חלילה, אַ קשיא װאָס עס מאַכט זיך?… איך דרײ מיך אַהער, איך דרײ מיך אַהין ― עס איז שלעכט. װאָס טוט מען? איך מאַך אַ שמועס מיט מײַן בעל־אַכסניא: װער זײַנען דאָ אין כאַבנע פֿון די פֿאָרנעמסטע לײַט, פֿון די נגידים? ענטפֿערט ער דאָך מיר מסתּמא: „צוליב װעלכן צװעק? אפֿשר מכּוח אַ געשעפֿט?“ זאָל איך אים גײן דערצײלן, װאָס מיך קװעטשט! אמת, ער איז טאַקע אַ שײנער ייִד מיט אַ שײנער קאַפּאָטע און מיט אַ גאַרטל, און כאַבנע איז טאַקע נישט קײן שטאָט פֿון גזלנים אָדער כאַפּערס; עס איז דאָך אָבער געלט, קײן עין־הרע, אַזאַ סומע געלט, פֿרעמד געלט, ניט מײַנס… בקיצור, איך פֿרעג אים דאָס, פֿרעגט ער מיך יענץ, איך זאָג אים „נגיד“, זאָגט ער מיר „געשעפֿט“; אַהין־אַהער, איך האָב בײַ אים אַרױסגעצױגן דאָס, װאָס איך באַדאַרף צו האָבן: אַז כאַבנע איז אַ שטעטל פֿון לױטער קבצנים, דאָס הײסט, עס איז פֿאַראַן אין כאַבנע נגידים אױך, נאָר זײער װינציק. פֿאַראַן סך־הכּל אײנער אַזעלכער, װאָס מע קאָן אױף אים זאָגן, אַז ער איז אַ שטיקל נגיד, און אפֿשר טאַקע אַ גאַנצער נגיד, און נישט נאָר אַ נגיד, נאָר אַ גבֿיר קאָן מען זאָגן, אַ גבֿיר־עצום. זײַן געלט, הײסט עס, האָט קײנער נישט געצײלט, נאָר געלט האָט ער, און אפֿשר טאַקע אַ סך געלט. הײַנט האָט ער הײַזער אײגענע, מיט קלײטן אַ גאַנצן מאַרק, מיט אַ שטיקל װעלדל, טאַקע אַ װאַלד קאָן מען זאָגן, צװײ װעלדער. און דערצו איז ער נאָך נישקשה פֿון אַ מענטשל אױך, דאָס הײסט, ניט קײן שלעכטער בטבֿע, מע קאָן זאָגן אַ גוטער, מיט אַ גוט האַרץ און מיט אַ ברײטער האַנט; האָט ליב זיך אױסשטעלן, פֿאַרשטײט איר מיך, מיט אַ נדבֿה, מיט אַ גמילות־חסד, מיט אַ טובֿעלע; ער זאָגט ניט אָפּ קײנעם ― װער עס זאָל ניט קומען צו אים; געװײנטלעך, צוליב כּבֿוד, האָט ליב כּבֿוד, אַ נגיד האָט ליב כּבֿוד; כאָטש אַזױ בײַ זיך איז ער כּלומרשט אַן ענװ, אַ פּראָסטער בײַ זיך, האָט פֿײַנט כּבֿוד; און מע קאָן זאָגן אױף אים, אַז ער איז אַ גאַנץ ערלעכער, דאָס הײסט, ניט קײן גרױסער צדיק, נאָר ער װעט ניט טאָן װאָס מע טאָר נישט בפֿרהסיא, אַזױ אַז אַלע זאָלן זען; אפֿשר בײַ זיך דאָרט, הײסט עס, אַז קײנער זעט ניט, װײס מען ניט; װער איז דאָס מחויבֿ ערבֿ זײַן פֿאַר יענעם? נאָר אין לשון אָרנטלעכקײט איז דאָך נישט שײך, קײן דאַנק קומט אים נישט, װאָרעם אױב אַזאַ מענטש זאָל שױן ניט זײַן אָרנטלעך, טאָ װער זשע דען?…
הכּלל, איך האָב פֿון די רײד געקאָנט אַרױסזען, אַז דעם דאָזיקן פּאַרשױן מעג איך מײַן פּותּיקא געטרױען. און איך האָב מיך אַװעקגעלאָזט צו אים באַצײַטנס, ערבֿ־שבת פֿאַרן מרחץ, געטראָפֿן אים אין דער הײם איבער אַ ספֿר. זײער אַ פֿײַנער מענטש, זיצט שײן, נגידיש, גרױסאַרטיק, און רויִק, װי געװײנטלעך אַ גבֿיר אין אַ קלײן שטעטל. אַרײַנגעקומען, גיב איך אים אָפּ שלום, דערצײל אים די גאַנצע מעשׂה, אַזױ און אַזױ: איך פֿאָר דאָ צו אַזאַ און אַזאַ פּריץ, פֿיר מיט זיך געלט, מוז דאָ בלײַבן שבת האַלטן, האָב איך מורא, אַ קשיא אױף אַ מעשׂה, כאַבנע איז טאַקע אַ שטאָט ניט פֿון קײן גזלנים און ניט פֿון קײן כאַפּערס, און מײַן בעל־אַכסניא איז טאַקע אַ שײנער ייִד מיט אַ שײנער קאַפּאָטע און מיט אַ גאַרטל, נאָר װאָס דען? קײן עין־הרע, אַזאַ סומע געלט, פֿרעמד געלט, נישט מײַנס!… ענטפֿערט ער מיר מיט אַ שמײכל: „װאָס זשע װילט איר, יונגערמאַן?“ זאָג איך אים, אַז איך האָב אים געװאָלט בעטן, אפֿשר איז מעגלעך, ער זאָל בײַ מיר דאָס ביסל געלט צונעמען און באַהאַלטן דאָס ביז איבער שבת בײַ זיך אין שאַפֿע; ער האָט אַן אײַזערנע שאַפֿע, װעל איך קאָנען זײַן רויִק. דאָס הײסט, איך בין חלילה קײנעם ניט חושד, כאַבנע איז אַ שטאָט, זאָג איך, ניט פֿון קײן גזלנים און ניט פֿון קײן כאַפּערס; קײן עין־הרע, אַזאַ סומע געלט, פֿרעמדס, ניט מײַנס… הערט ער מיך אױס און מאַכט צו מיר מיט אַ שמײכל: „יונגערמאַן, איר קענט מיך ניט, און װײסט מיך ניט, װי אַזױ פֿאַרטרױט איר מיר דאָס אַזאַ סומע געלט?“ זאָג איך צו אים: „אַ גוטער נאָמען לאָזט זיך הערן, און מסתּמא װעט איר מיר דאָך, זאָג איך, אַרױסגעבן עפּעס אַ קװיטל; עס איז דאָך געלט, אַזאַ סומע געלט, זאָג איך, פֿרעמדס, ניט מײַנס“… טוט ער אַ שמײכל און רופֿט זיך אָן צו מיר, אַז קײן קװיטל האָט ער אױף זײַן לעבן ניט געגעבן קײנעם… זאָג איך אים: „לאָז זײַן אָן אַ קװיטל“. זאָגט ער: ער װיל ניט. זאָג איך: „װאָס זשע טוט מען?“ זאָגט ער: „װי איר פֿאַרשטײט“. זאָג איך: „אפֿשר עדות?“ זאָגט ער: „מהיכא־תּיתי“. זאָג איך: „װעמען זאָל איך ברענגען?“ זאָגט ער: „װעמען איר װילט“. זאָג איך: „געפֿינט זיך ניט בײַ אײַך אין שטאָט עפּעס אַ פּאָר פֿײַנע מענטשן?“ זאָגט ער: „בײַ אונדז זײַנען אַלע פֿײַנע מענטשן“. זאָג איך „װיבאַלד אַזױ, טו איך אַ שפּרונג און ברענג מיט זיך אַ פּאָר בעלי־בתּים“. זאָגט ער: „שפּרינגט און ברענגט װעמען איר װילט“… און איך זע, אַז עס פֿאַרדריסט אים די מעשׂה. פֿאַרענטפֿער איך מיך פֿאַר אים, אַז איך װאָלט עס געװיס ניט געטאָן; לאָמיך עס, זאָג איך, פֿאַרמאָגן, װאָס איך װאָלט אים געטרױט; נאָר אַזױ װי, זאָג איך, דאָס געלט איז ניט מײַן געלט, עס איז פֿריִער גאָטס און נאָכדעם פֿרעמדס, מוז איך דאָך זײַן פֿאָרזיכטיק. האַ? װי זאָגט איר? דאַרף איך זײַן פֿאָרזיכטיק?… הערט ער מיך אױס מיט אַ שמײכעלע און שװײַגט. פֿאַרשטײ איך, אַז שטאַרק צופֿרידן איז ער ניט. נאָר איך האָב דאָך שױן געזאָגט, אַז איך לױף אַװעק ברענגען אַ פּאָר באַלעבאַטים, מוז מען לױפֿן ברענגען אַ פּאָר באַלעבאַטים. און איך לאָז מיך אַװעק צוריק אױף דער אַכסניא און איך נעם זיך װידער צו מײַן בעל־הבית, בײַ אים אױסטאַפּן, װער זײַנען דאָ אין כאַבנע פֿון די שענסטע באַלעבאַטים? איז אָבער אוממעגלעך בײַ אים אַרױסצוציִען אַ װאָרט; ער װיל נאָר װיסן אײן זאַך: צוליב װאָס באַדאַרף איך דאָס װיסן? אױב, זאָגט ער, צוליב אַ שידוך, איז אַן אַנדער זאַך, און אױב צוליב קרעדיט, איז שױן װידער עפּעס אַנדערש, און אױב אַפֿילו, זאָגט ער, גלאַט אַזױ, באַדאַרף ער, זאָגט ער, אױך װיסן, װאָס ליגט דאָ פֿאַר אַ טעם… אַהין־אַהער, ער האָט זיך מיר אױסגעקװעטשט, אַז פֿײַן זײַנען, אײגנטלעך, אַלע כאַבנער באַלעבאַטים. דאָס הײסט, אַז מע װיל, זאָגט ער, צוריק, מעג זײ דאָס צוקומען, װאָס זײ גײט אָפּ צו פֿײַנקײט, װאָרעם װאָס איז שײך פֿײַן? פֿײַן קאָן מען, זאָגט ער, אָנרופֿן איטלעכן באַזונדער, און אַז מע װיל, זאָגט ער, איז קײן פֿײַן גאָר נישט פֿאַראַן אין ערגעץ. עס װענדט זיך, זאָגט ער, אין דעם, װאָס פֿאַר אַ פֿײַנקײט מע זוכט בײַ יענעם: צי געלט, צי ייִחוס, צי תּורה, צי דרך־ארץ, צי אפֿשר אַלע זאַכן אין אײנעם? נאָר אַזױ װי אַלץ אין אײנעם, זאָגט ער, איז ניטאָ בײַ קײנעם, לכן זײַנען, זאָגט ער, אין כאַבנע אַלע פֿײַן; נאָר אױב איך װיל, זאָגט ער, עס זאָל זײַן פֿײַן־שבפֿײַן, זײַנען פֿאַראַן, זאָגט ער, נאָר צװײ פֿײַנע מענטשן אין כאַבנע: רב לײזער און רב יאָסיע. אױף זײ קאָן מען, זאָגט ער, זאָגן: פֿײַן, װאָס פֿײַן הײסט!… „װער, זאָג איך, איז, למשל, דער רב לײזער און װער איז דער רב יאָסיע?“ זאָגט ער מיר: „װאָס איז די נפֿקא־מינה? און אַז איך װעל אײַך שױן זאָגן, װעט איר דען װיסן?“ זאָג איך: „װאָס איז שײך? יעדער מענטש האָט דאָך זײַן כאַראַקטער“. זאָגט ער: „איר זײַט אַ מאָדנער ייִד ― אַלצדינג דאַרפֿט איר װיסן! רב לײזער איז אַ ייִד, װאָס מע רופֿט אים לײזער, און רב יאָסיע איז אַ ייִד, װאָס מע רופֿט אים יאָסיע, נו, אַצינד איז אײַך שױן גרינגער?“…
בקיצור, איך בין אַריבערגעגאַנגען צו דעם רב לײזערן, װאָס מע רופֿט אים לײזער, און צו דעם רב יאָסיִען, װאָס מע רופֿט אים יאָסיע, און האָב מיך באַקענט מיט זײ, גאַנץ שײנע ייִדן מיט שײנע בערד, זיך צערעדט מיט זײ פֿון דעם און פֿון יענעם, גלאַט אַזױ זיך אין דער װעלט אַרײַן; אַזױ לאַנג, אַזױ ברײט, ביז מען איז אַרױף אױף דעם, װאָס איך באַדאַרף, און האָב זײ גאַנץ פּשוט דערצײלט די גאַנצע מעשׂה, אַזױ און אַזױ, אַז פֿאָרן פֿאָר איך צו אַ פּריץ, פֿיר מיט זיך געלט, האָב איך מורא, טאָמער אַ קשיא, כאַבנע איז טאַקע אַ שטאָט ניט חלילה פֿון גזלנים אָדער כאַפּערס, נאָר עס איז דאָך עפּעס געלט, קײן עין־הרע, אַזאַ סומע, פֿרעמדס, ניט מײַנס… לכן בעט איך זײ, אױב זײ װילן פֿאַרדינען אַ מיצװה, זאָלן זײ זיך מטריח זײַן מיט מיר אױף אײן מינוט צום גבֿיר פֿון כאַבנע, נישט מער װי זײַן דערבײַ, בשעת איך גיב אים איבער דאָס געלט, ער זאָל דאָס באַהאַלטן בײַ זיך איבער שבת. אױסגעהערט האָבן זײ מיך, אָט דער רב לײזער, װאָס מע רופֿט אים לײזער, און דער רב יאָסיע, װאָס מע רופֿט אים יאָסיע, מיט קאָפּ, זיך געגלעט בשעת־מעשׂה די בערד, איבערגעפֿרעגט בײַ מיר נאָך אַ מאָל און נאָך אַ מאָל: פֿון װאַנען און װוּהין און װאָס און װען, און האָבן זיך נישט געלאָזט לאַנג בעטן, און מיר זײַנען אַלע דרײַ זיך דורכגעגאַנגען צום גבֿיר פֿון כאַבנע, געבעטן, ער זאָל קײן פֿאַראיבל נישט האָבן, כאַבנע איז טאַקע אַ שטאָט ניט חלילה פֿון גזלנים אָדער כאַפּערס… און איך האָב גאַנץ פֿײַן אױפֿגעבונדן די קעשענעס, אַרױסגענומען און איבערגעצײלט דאָס ביסל אָרעמקײט, רעכט אײַנגעװיקלט אין אַ פּאַפּיר און איבערגעגעבן דאָס דעם גבֿיר פֿון כאַבנע גלײַך אין די הענט אַרײַן, ער זאָל דאָס באַהאַלטן בײַ זיך אין דער אײַזערנער שאַפֿע ביז איבער שבת, געבעטן נאָך אַ מאָל, ער זאָל קײן פֿאַראיבל נישט האָבן, װאָס איך בין אים מטריח, כאַבנע איז טאַקע אַ שטאָט ניט חלילה פֿון גזלנים אָדער כאַפּערס, עס איז דאָך אָבער געלט, קײן עין־הרע, אַזאַ סומע געלט, פֿרעמדס, ניט מײַנס… און דער גבֿיר פֿון כאַבנע האָט גאַנץ פֿײַן איבערגענומען בײַ מיר דאָס פּעקל פֿון האַנט צו האַנט, װי מע נעמט איבער, למשל, אַ קינד אױף אַ ברית־מילה פֿון דער קװאַטערין צום קװאַטער, און מײַנע צװײ ייִדן בשעת־מעשׂה האָבן געהאָלפֿן קוקן, זיך געגלעט די בערד און באַלעקט זיך, װי אַ קאַץ, בשעת זי קוקט אױף פּוטער… און איך האָב מיך אָפּגעזעגנט, נאָכאַמאָל געבעטן, מע זאָל קײן פֿאַראיבל ניט האָבן פֿאַר דער טירחה, כאַבנע איז טאַקע אַ שטאָט ניט חלילה פֿון גזלנים אָדער כאַפּערס, און אַ גוטן שבת, און אַ סוף.
אױסגעלײדיקט די בוזעם־קעשענע, איז מיר אַראָפּ צען פּוד משׂא, און איך בין מיר מיט אַ פֿרײַען קאָפּ געגאַנגען אין שול אַרײַן, געהערט זײער אַ שײנעם חזן, װאָס ציקלט זיך אַפֿילו אַ ביסל צו פֿיל און מאַכט משונה־מאָדנע קונצן מיטן האַלדז, טערעלײַקעט דעם „לכה־דודי“, װי אַ סאָלאָװײ, לאָזט אױס דעם „מיזמור שיר ליום השבת“, װי אַ זינגער, להבֿדיל, אין טעאַטער, און זאָגט דעם „כּגװנא“ עכט ייִדיש, מיט אַזױ פֿיל „מאָראַל“, מיט אַזאַ מין מתיקות, אַז עס גלוסט זיך הערן נאָכאַמאָל און נאָכאַמאָל ― איך האָב שױן לאַנג ניט געהערט אַזאַ חזן, װי אין כאַבנע, איך האָב שױן לאַנג ניט געהערט אַזאַ קידוש מיט אַזעלכע זמירות, װי אין כאַבנע, איך האָב שױן לאַנג ניט געגעסן אַזעלכע געפֿעפֿערטע פֿיש מיט אַזעלכע געשמאַקע לאָקשן מיט אַזאַ צימעס־פֿלײש, װי אין כאַבנע, איך בין שױן לאַנג ניט אַזױ געשלאָפֿן געשמאַק, װי איך בין געשלאָפֿן יענע נאַכט שבת, און אױך דעם גאַנצן טאָג שבת בין איך געשלאָפֿן, װי אַ קיסר! אױסגעשלאָפֿן זיך אױף אַלע זײַטן, בין איך מיר גאַנץ פֿײַן אױפֿגעשטאַנען, אַרױסגעגאַנגען אַביסל אױפֿן שפּאַציר, אָנקוקן כאַבנע, כאַבנער ייִדן מיט כאַבנער װײַבער, כאַבנער בחורים מיט כאַבנער מײדלעך, װאָס גײען אָנגעטאָן און אױסגעפּוצט נאָך „דער לעצטער מאָדע“; נאָכדעם האָב איך מיר גאַנץ פֿײַן אָפּגעגעסן דעם קאַלטן שלש־סעודות און גאַנץ פֿײַן אָפּגעזונגען די שײנע זמירות, אַװעק אין שול אַרײַן דאַװנען מעריבֿ, געקומען, אָפּגעמאַכט גאַנץ פֿײַן הבֿדלה, זיך צערעכנט גאַנץ פֿײַן מיט דער בעל־הביתטע אױף דער אַכסניא, אָפּגעריסן, געװײנטלעך, פֿונעם חשבון אַ פּאָר גילדן, און זיך געלאָזט גאַנץ פֿײַן צום גבֿיר פֿון כאַבנע נאָך די עטלעכע גראָשנס.
געקומען צום גבֿיר פֿון כאַבנע, האָב איך אים געטראָפֿן אין זײער אַ שײנעם זײַדענעם כאַלאַט מיט זײַדענע קאָטעסן, גײט אַרום גאַנץ פֿײַן איבערן זאַל, דרײט מיט די קאָטעסן פֿון אײן פֿינגער אױפֿן אַנדערן, באָמקעט און זינגט מיט זײער אַ שײנער שטימע:
„מילא, יענער זינגט, טראַכט איך מיר, לאָז ער זינגען; ער װעט אױפֿהערן צו זינגען, װעל איך אים דעמאָלט זאָגן“. מײַן גבֿיר אָבער הערט ניט אױף צו זינגען, צו באָמקען און צו דרײען מיט די קאָטעסן פֿון אײן פֿינגער אױפֿן אַנדערן. איך הײב אָן צו זיצן אױף הײסע קױלן, כאַפּ זיך אױף אַלע מאָל און װיל צוגײן צו אים און זאָגן מכּוח יענער מעשׂה, איז אָבער אוממעגלעך: ער זינגט און באָמקעט און דרײט מיט די קאָטעסן פֿון אײן פֿינגער אױפֿן אַנדערן, און דאָס קול גײט אַלע מאָל העכער און העכער:
„װאָס ס'האָט זיך מיר געחלומט יענע נאַכט און הײַנטיקע נאַכט און אַ גאַנצע װאָך! ― אַזױ טראַכט איך מיר ― דער מענטש האָט זיך אַביסל פֿאַרליבט אין אליהון, ס'איז אים גאָר ניט אָפּצורײַסן!“… בקיצור, ער האָט געזונגען און געבאָמקעט אַזױ לאַנג, ביז ער האָט אױפֿגעהערט צו זינגען און צו באָמקען. „אַ גוטע װאָך ― מאַכט ער צו מיר ― אַ גוטע װאָך, זיצט“. און מיר זעצן זיך אַװעק גאַנץ פֿײַן בײדע בײַם טיש, און ער איז מיך מכבד מיט אַ גאַנץ פֿײַנעם פּאַפּיראָס, שאַפֿט, מע זאָל אַרײַנטראָגן צװײ גלאָז טײ, מיר אַ גלאָז און אים אַ גלאָז, און טוט מיך אַ פֿרעג: „יונגערמאַן, װאָס װעט איר עפּעס זאָגן גוטס?“ ― „װאָס זאָל איך, זאָג איך, זאָגן? איך פֿאָר הײַנט אַװעק, זאָג איך, טאַקע באַלד, הײסט עס, האָב איך אײַך געװאָלט, זאָג איך, בעטן די עטלעכע גראָשנס“. ― „װאָס פֿאַר גראָשנס“? ― „די עטלעכע קערבלעך“, זאָג איך. ― „װאָסערע קערבלעך?“ ― „דאָס געלט, זאָג איך, דאָס געלט מײַנס“. „װאָסער געלט?“ ― „װאָס הײסט, זאָג איך, װאָסער געלט? איר װײסט ניט, װאָס איך מײן? איך מײן, זאָג איך, דאָס געלט, װאָס כ'האָב אײַך געגעבן באַהאַלטן ביז איבער שבת“. ― „איר, זאָגט ער, האָט מיר געגעבן געלט?“… און בשעת־מעשׂה מאַכט ער אַזאַ פּנים, גלײַך װי איך װאָלט אים געזאָגט, למשל, אַז זײַן נאָז איז ניט זײַנע, נאָר מײַנע…
איר קאָנט פֿאַרשטײן, װי אַזױ מיר איז געװאָרן בשעת־מעשׂה אױף דער נשמה: אַ קשיא אױף אַ מעשׂה? כאַבנע איז טאַקע אַ שטאָט, חלילה, ניט פֿון קײן גזלנים, ניט פֿון קײן כאַפּערס… נאָר צוריק האָב איך מיך מישבֿ געװען: אפֿשר טרײַבט ער קאַטאָװעס? הײב איך אָן צו לאַכן: „כאַ־כאַ, איר זײַט אַ רעכטער לץ, זאָג איך, איר קאָנט גוט די מלאָכה!“ מאַכט ער צו מיר אָבער ערנסט: „װאָסער מלאָכה?“ ― „איר טרײַבט, זאָג איך, מיט מיר קאַטאָװעס“. מאַכט ער צו מיר שױן צו ערנסט: „יונגערמאַן, איך בין ניט אײַער גלײַכן און טרײַב מיט אײַך קײן קאַטאָװעס! זאָגט, װאָס װילט איר?“…
דאָ האָב איך שױן דערפֿילט, אַז דאָס פּנים ציטערט מיר, די אױגן פּינטלען, די קנעכלעך הײבן זיך אָן צו טרײסלען, אָט פֿאַל איך אום. נאָר איך גיב מיך ניט אַרױס. איך נעם עס אָן אַלץ פֿאַר אַ שפּאַס און טו אים אַ זאָג: „נו, גענוג. אײַך שױן צו לצעװען, כלעבן, גיט מיר אָפּ מײַן געלט, לאָמיך פֿאָרן“. מײַן גבֿיר פֿון כאַבנע זיצט אַקעגן מיר, קוקט מיר גלײַך אין די אױגן אַרײַן, און איר זאָלט זאָגן, ער זאָל דאָס אַפֿילו אַ ריר טאָן מיט אַ ברעם, אַ פּינטל טאָן מיט אַן אױג. גאָרניט, גלײַך װי איך װאָלט עפּעס גערעדט פֿונעם װעג, חלילה, פֿונעם זינען. „יונגערמאַן, מאַכט ער צו מיר גאַנץ געלאַסן, איר זײַט זיך טועה, איר האָט געטראָפֿן ניט אַהין, װוּ איר דאַרפֿט“. טוט עס מיך שױן מסתּמא אַ טראָג־אױף און איך רוף מיך אָן צו אים: „אױב איר טרײַבט ניט קײן קאַטאָװעס, זאָג איך, פֿאַרשטײ איך אײַך ניט, װאָס דאָס איז פֿאַר אַ שפּיל? איך האָב אײַך געגעבן, זאָג איך, באַהאַלטן געלט, קײן עין־הרע, אַזאַ סומע געלט, דאָס געלט איז ניט מײַנס, ס'איז פֿרעמד געלט“… און איך פֿיל, אַז די צונג פּלאָנטעט זיך, אין האַלדז שטיקט, אינעם לינקן אױער פֿײַפֿט, עס גײט מיר אָפּ, װי מע זאָגט, אַ מינוט צום חלשן. „איך װײס ניט, מאַכט ער צו מיר, װאָס איר רעדט“. ― „האָט איר, זאָג איך, בײַ מיר קײן געלט ניט גענומען?“ ― „ איך, זאָגט ער, בײַ אײַך? װײַזט, זאָגט ער, איר האָט עפּעס אױף פּאַפּיר?“… דאָ איז מיר געװאָרן שלעכט; אַצינד פֿאַרשטײ איך שױן, פֿאַר װאָס ער האָט געזאָגט, אַז ער חתמעט ניט קײן קװיטלעך!… „סטײַטש, זאָג איך, נו, און די עדות, װאָס זײַנען דערבײַ געװען?“ מאַכט ער צו מיר: „עדות? װאָסערע עדות?“ ― „ניט געװען, זאָג איך, דערבײַ רב לײזער און רב יאָסיע?“ ― „װאָסער לײזער, װאָסער יאָסיע?“ ― „סטײַטש, זאָג איך, גאָט איז מיט אײַך, אָט, זאָג איך, טו איך אַ שפּרונג און ברענג זײ צו פֿירן!“ ― „שפּרינגט, מאַכט ער צו מיר, װוּהין איר װילט, אַבי לאָזט מיך צו רו; איר זײַט מיר, זאָגט ער, ניט בײַ אַלע געדאַנקען, יונגערמאַן!“…
און לױפֿנדיק אַזױ צו מײַנע עדות, פֿליט מיר דורך בשעת־מעשׂה אַ מחשבֿה: אפֿשר בין איך טאַקע ניט בײַ אַלע געדאַנקען? אפֿשר איז דאָס גאָר אַ דמיון? אַ חלום? אפֿשר בין איך גאָר ניט אין כאַבנע? איך לױף, און די געדאַנקען לױפֿן, דער קאָפּ װערט מיר שיִער נישט צעשפּאָלטן אױף שטיקלעך. דער רוח האָט מיך געטראָגן קײן כאַבנע אױף שבת! װײ און װינד, װאָס װעל איך טאָן, אַ קלאָג, פֿאַרפֿינצטערט בין איך געװאָרן?!…
אַהין־אַהער, איך קום צו רב לײזערן, איך קום צו רב יאָסיע, דערצײל זײ דעם אומגליק, װאָס מיר האָט געשען: „קומט, זאָג איך, ייִדן בני־רחמנים, קומט גיכער, האָט רחמנות, ס'איז אַ סומע געלט, זאָג איך, פֿרעמדס, ניט מײַנס, ראַטעװעט מיך!“… און מיר קומען צו לױפֿן אַלע דרײַ צום גבֿיר פֿון כאַבנע, גײט ער אונדז אַקעגן מיט אַ מאָדנע שמײכל און מאַכט צו מײַנע צװײ שײנע ייִדן בזה־הלשון: „װאָס זאָגט איר אױף דעם שלאַק? דער יונגערמאַן האָט זיך אײַנגערעדט אַ לונג־און־לעבער אױף דער נאָז; ער זאָגט, אַז ער האָט מיר כּמו װי געגעבן געלט אַ גרױסע סומע אױף צו באַהאַלטן, און װײַזט אָן אױף אײַך, אַז איר זײַט דערבײַ געװעזן. װאָס זאָגט איר אױף אַזאַ מין אָנשיקעניש?“… מײַנע בײדע עדות, די שײנע ייִדן מיט די שײנע בערד, שטײען און קוקן אױפֿן גבֿיר, אױף מיר און אײנס אױפֿס אַנדערע. „װאָס שװײַגט איר? ― מאַכט צו זײ דער גבֿיר. ― האָט איר געהערט אַזאַ מין בילבול?“ ― „גאָט ברוך־הוא זאָל שומר־ומציל זײַן!“ ― מאַכן מײַנע צװײ עדות, די שײנע ייִדן מיט די שײנע בערד, און קוקן זיך איבער אײנס מיט דאָס אַנדערע. „ער זאָגט, מאַכט װײַטער צו זײ דער גבֿיר, אַז ס'איז געװען מי־יודע װאָס פֿאַר אַ סומע געלט, תּרפּ″ט689 אַלפֿים, און אַז איך האָט אַלײן געזען, װי ער האָט דאָס מיר איבערגעגעבן, איך זאָל דאָס באַהאַלטן בײַ זיך ביז איבער שבת. װי געפֿעלט דאָס אײַך? איך האָב מורא, צי דער יונגערמאַן איז, חלילה, ניט גערירט?“… ― „ניט אַנדערש, אַז… ער איז, חלילה, גערירט“… רופֿן זיך אָפּ מײַנע בײדע עדות, קוקן אױפֿן גבֿיר און אײנס אױפֿס אַנדערע און גלעטן זיך די שײנע בערד. איך װיל עפּעס זאָגן, שרײַען ― קאָן איך ניט! עס האָט זיך מיר צוגעקלעפּט די צונג צום גומען, געשטעלט זיך עפּעס פּאָפּעריק אין האַלדז, װי אַ בײן, פֿינצטער געװאָרן אין די אױגן… שטיל האָבן זיך מײַנע צװײ שײנע ייִדן, רב לײזער און רב יאָסיע, אַרױסגערוקט פֿון שטוב, עפּעס מאָדנע געקוקט אױפֿן גבֿיר און אײנס אױפֿס אַנדערע. זײערע פּנימער זײַנען געװען בלאַס, װי די לבֿנה, נאָר זײ האָבן געשײַנט, און די אױגן האָבן בײַ זײ געלױכטן, װי בײַ מענטשן, װאָס גאָט ברוך־הוא האָט זײ צוגעשיקט אױף אַ פֿולער װאָך ניט קײן שלעכט געשעפֿטל…
הערט איר? גאָט װײס, װאָס מיט מיר װאָלט געװען, װען דער כאַבנער גבֿיר זאָל ניט געװען צוגײן צו מיר, אַרױפֿלײגן מיר די האַנט אױף די פּלײצעס, עפֿענען די שאַפֿע און אַ זאָג טאָן צו מיר: „יונגערמאַן, עסט אײַך ניט אָפּ דאָס האַרץ. דאָ האָט איר אײַער געלט. איך האָב אײַך ניט מער נאָך געװאָלט װײַזן, װאָס איז כאַבנע און װער זײַנען אירע שײנע ייִדן“…
פֿון דעמאָלט אָן פֿאָר איך ניט קײן כאַבנע, און אַז איך פֿאָר קײן כאַבנע, פֿיר איך ניט מיט קײן געלט, און אַז איך פֿיר געלט, האַלט איך ניט שבת, און אַז איך האַלט שבת… װײס איך שױן, װאָס איך האָב צו טאָן…
און דער געלער יונגערמאַן מיט די װײַסע ברעמען, אַז ער האָט געענדיקט צו דערצײלן די מעשׂה, האָט ער זיך אָפּגערוקט מיטן בענקל אַ ביסל אױף אַ זײַט און האָט גענומען אַרײַנקוקן אונדז איטלעכן באַזונדער אין די אױגן אַרײַן, צו זען, װאָס פֿאַר אַ רושם זײַן מעשׂה האָט אױף אונדז געמאַכט. מיר אַלע זײַנען געבליבן װי פֿאַרשטומט. עס איז איבערגעריסן געװאָרן אונדזער שמועס, אָפּגעהאַקט געװאָרן, װי מיט אַ האַקמעסער. נאָר אײנער פֿון אונדז (איך געדענק ניט װער; דאַכט מיר, אַז איך) האָט זיך אײַנגעשטעלט און האָט אַ פֿרעג געטאָן בײַם געלן יונגנמאַן מיט די װײַסע ברעמען:
― אַקעגן װאָס, הײסט דאָס, האָט איר אונדז דערצײלט די דאָזיקע מעשׂה?
― אַקעגן װאָס? ― מאַכט ער װי פֿאַרװוּנדערט, ― װאָס הײסט, אַקעגן װאָס? אַקעגן גאָרניט. ס'איז גלאַט אַזױ זיך אַ מעשׂה, אין דער װעלט אַרײַן. איך האָב מיך גראָד איצט דערמאָנט, האָב איך אײַך דערצײלט.