מעשׂיות און פֿאַנטאַזיעס: אײנער פֿון טױזנט

שלום עליכם (אַלע װערק)

איך װאָלט געמעגט שװערן, אַז דאָס איז ער…

אינגאַנצן ער מיט די בײנער! אַ ביסל אַן אױסגעבױגענע נאָז, קאַרע, גוטע, תּמיד לאַכנדיקע אױגן, אײן צאָן באַ אים אַ ביסל אַ קרומער, אַן איבערגעװאַקסענער; אַז ער הײבט אָן לאַכן, באַװײַזט זיך אַרױס דער קרומער צאָן.

נאָר די האָר ― אַמאָל זײַנען זײ געװען געלבלעכע, גילדענע האָר; הײַנט זײַנען זײ פֿאַרזילבערט געװאָרן און גלאַנצן אַקעגן דער זון און גיסן זיך אױס אין צװײ פֿאַרבן: גאָלד און זילבער.

שױן ניט קײן יונגערמאַן, אַפּנים, כאָטש ער דאַרף זײַן אין מײַנע יאָרן.

נאָר די משמעות, אַז איך בין שױן אױך ניט קײן יונגערמאַן, אַריבער פֿערציק…

זאָל איך צוגײן צו אים? עפּעס איז ער מיר זײער עלעגאַנט געקלײדט. אַ װײַסע קאַמזױל אַפֿן בײַכל מיט אַ מאַסיװע גאָלדענע קײט, אַ שניפּס אַ גרױסאַרטיקער, און װעדליק איך האָב געהערט פֿון אים, איז ער הײַנט גאָר „בגילופֿין“, אין די פֿעדערן, זאָגט מען, קנאַקט און טראַסקעט, פֿאָרט אין קאַרעטעס, קערט װעלטן!

האָב איך מורא, טאָמער מײנט ער, אַז איך מײן עפּעס.

און איך בין, דאַרפֿט איר װיסן, באַ זיך פֿון תּמיד אָן גדולדיק, אַ ביסל אַ גדלן.

נישט קײן בעל־גאװה, הײסט דאָס, נאָר אַ גדלן.

אַ גדלן האָט אָבער פֿײַנט די װעלט, דאָס הײסט, ניט ער האָט פֿײַנט די װעלט, נאָר די װעלט ― אים, ובפֿרט, אַז ער איז דערצו נאָך אַן אָרעמאַן…

און איך בין זיך מודה ― אָרעם, זאָגט מען, איז ניט קײן שאַנדע ― איך בין, לא־עליכם, נישט קײן גבֿיר, װײַט, גאַנץ װײַט פֿון אַ נגיד! איך בין, פֿאַרשטײט איר מיך, פֿון יענע רײַכע פֿאַרשטעלטע באַפּוצטע אָרעמע לײַט, װאָס פֿאַרשטעלן דעם דלות אין שטוב מיט אַ שפּיגל און אַ פֿאָרטעפּיאַן, און אין גאַס ― מיט אַן אױסגעפּוצטן ראָק און מיט אַ נײַעם קאַפּעלוש; נאָר אַז מע קוקט זיך גוט צו, זעט מען, װי דער דלות פֿײַפֿט אין אַלע װינקעלעך און אין קעשענע איז ערבֿ־פּסחדיק…

מיט אײנעם װאָרט, ס'איז מיר נישט אין בעסטן; פֿון אַ צײַט, אַז עס האָט מיר אױפֿגעהערט צו פֿידלען. איך האָב שױן איבערגעטאָן כּל עבֿודת־פּרך, איבערגעדינט אַלע עבֿודה־זרהס ― עס גײט מיר נישט, כאָטש צערײַס זיך. עס גײט מיר נישט אַזױ שטאַרק, אַז איך בין זיך שױן אַלײן נמאס געװאָרן; יענעם ― שמועסט מען ניט!

עס קאָן זײַן, אַז יענער קלערט גאָר ניט װעגן מיר, האָט מיך אין זינען אין דער לינקער פּאה, נאָר מיר דאַכט זיך, אַז איטלעכער, װער עס דערזעט מיך, טראַכט זיך: „אָט אַ שלים־מזל! ער קער אַװדאי װעלן בעטן אַ גמילות־חסד? איך װעל אים ניט געבן“!

און איך װעל שױן באַ אים נישט בעטן, איך זאָל װיסן, רער טױט זאָל מיר זײַן. און טאָמער האָב איך אַפֿילו יאָ אין זינען געהאַט רײדן מיט אים מכּוח אַ גמילות־חסד, װעל איך אים שױן מכּות זאָגן אַ װאָרט!

― װאָס מאַכט איר? ― פֿרעגט ער מיר און קוקט מיר גלײַך אין די אױגן אַרײַן.

― װאָס זאָל איך מאַכן? ― זאָג איך און קוק אים גלײַך אין די אױגן אַרײַן.

― אָבער װי גײטס? נישקשה?

― נישקשה.

― נו, דאַנקען גאָט, ― זאָגט ער און קװעטשט מיר די האַנט.

― אַף אײַך געזאָגט געװאָרן! ― טראַכט איך מיר און קװעטש אים די האַנט.

און אַזױ צעגײען מיר זיך.

נישט אַזױ האָט געקוקט אַף מיר ער, דער, װאָס איך דערצײל אײַך פֿון אים, בשעת מיר האָבן זיך באַגעגנט אין אַדעס אַפֿן בולװאַר. זײַן קוקן איז געװען גאָר אַן אַנדער מין קוקן, איך האָב אים געלײענט אין זײַנע גוטע, קאַרע, שמײכלענדיקע אױגן.

ער האָט מיך צוגעצױגן צו זיך מיט זײַנע גוטע, קאַרע, שמײכלענדיקע אױגן, און איך האָב מיך אױפֿגעהױבן און לאָז מיך גלײַך צו אים.

ער ציט מיר אױס די האַנט פֿון װײַטן, עפֿנט אױף דאָס מױל אַף צו לאַכן ― און עס זעט זיך אַרױס זײַן קרומער איבערגעװאַקסענער צאָן.

― אַ!?…

― אַ!?…

מיר שטײען אײנס אַקעגן אַנדערן און האַלטן זיך באַ די הענט ― און איך בין זיך מודה: פֿון זינט עס גײט מיר נישט גוט, האָב איך פֿײַנט אַ נגיד; איך האָב פֿײַנט פֿעטע, געזונטע, פֿרײלעכע פּיסקעס; איך קאָן נישט אָנקוקן אַ פּנים, װאָס איז צופֿרידן מיט זיך אַלײן און מיט דער גאַנצער װעלט! נאָר דער דאָזיקער חבֿרה־מאַן בײגט זיך צו צו מיר עפּעס זײער פֿרײַנטלעך, און מיר צעקושן זיך.

איך װײס ניט, װי אַזױ זאָל איך מיך צו אים װענדן? זאָגן אים „דו“? ― װאַרפֿט זיך דורך זילבער אין זײַנע גילדענע האָר; זאָגן אים „איר“? ― האָבן מיר געלערנט אין אײן חדר אַזױ פֿיל יאָר אינאײנעם!

דאָס אײגענע, אַפּנים, איז פֿאָרגעקומען באַ אים אױך, װאָרעם אַז מיר האָבן זיך צערעדט, האָבן מיר גענומען רײדן „בלשון נסתּר“, דאָס הײסט, אין דער גאַנצער צײַט האָבן מיר זיך אַזױ געקליגט, אַז מיר האָבן זיך באַגאַנגען אָן „דו“ און אָן „איר“.

װי אַזױ איז דאָס מעגלעך? אָט װעט איר הערן.

ע ר : איך שטײ און קוק און קוק, דאַכט זיך יאָ, און דאַכט זיך נײן? װאָס־זשע מאַכט מען?

א י ך : און איך שטײ און טראַכט די גאַנצע צײַט: אָט דאָס זאָל זײַן טאַקע ער? דאַכט זיך ער, און דאַכט זיך ניט ער. װאָס־זשע הערט זיך? פֿון װאַנען קומט מען אָן?

ע ר: פֿון װאַנען? איך בין דאָך אַ היגער טאַקע, אַן אַדעסער שױן פֿון װיפֿל יאָר!

א י ך : און איך בין ערשט ניט לאַנג אַ היגער. געקומען אַהער צו פֿאָרן זוכן אַ געשעפֿט.

ע ר : אַ געשעפֿט? אַ געשעפֿט דאַרף מען זוכן? באַ מיר איז פֿאַרקערט: באַ מיר איז שױן צו פֿיל געשעפֿטן; הלװאַי װאָלט איך געהאַט אַזױ פֿיל מענטשן. שלעכט אָן מענטשן, שלעכט! װאָס מיך קאָסט אָפּ אַ יאָר מענטשן! (אַ באַרימער! ― טראַכט איך מיר.) איך האָב נישט קײן גליק צו מענטשן! װיפֿל מאָל איך טראַכט מיר: װען איך האָב כאָטש אײן געטרײַען מענטשן, װאָס מע קאָן זיך אַף אים פֿאַרלאָזן, װאָלט איך געלעבט, דאַכט מיר, מער מיט צען יאָר. װאָס זאָג איך מיט צען? מיט צװאַנציק יאָר! איך האָב שױן געפּרוּװט האַלטן אַלערלײ מענטשן ― אי ביליקע, אי טײַערע, אי גאָר טײַערע ― אַלץ אײנס, נישטאָ קײן געטרײַע מענטשן! (אָט דאָ, טראַכט איך מיר, װעט ער זיך מסתּמא צעלאָזן, װי אַזױ ער מאַכט גליקלעך מענטשן און װי אַזױ זײ עקספּלואַטירן אים ― איך קען זײ שױן, די דאָזיקע פֿילאַנטראָפּן! נאָר איך שלאָג אים נישט איבער און לאָז אים רײדן װײַטער). איך האָב געהאַט אַמאָל אַזױ פֿיל חבֿרים, װען אײנער קומט צו מיר צו גײן און װיל מיר זײַן צו הילף, װאָלט איך אים דאָך אָפּגילטן פֿון קאָפּ ביז פֿיס (אַ רעכטער ליגנער! ― טראַכט איך מיר ― און װי אַף צו להכעיס, באַגעגן איך ניט קײנעם פֿון מײַנע לײַט. איך קאָן זאָגן, אַז דאָס איז מײַן ערשט באַגעגעניש פֿון זינט איך בין אַ היגער. דאַכט זיך, מיר זײַנען געװען אַמאָל גאַנץ נאָענטע חבֿרים, האַ?

א י ך : חבֿרים? אַלץ הײסט חבֿרים! אינאײנעם געלערנט, אינאײנעם קעסט געגעסן באַ אײן רבין, באַם רבין זרח, אַפֿן אױװן. װינטער אין די גרױסע פֿרעסט.

א י ך: און זומער אין דרױסן, אַף דער הױלער ערד.

ע ר : װי די חזירים אין בלאָטע, מיט אַלע זשאַבעס.

א י ך : און צום שכן טבֿיה אין די פֿענצטער װער האָט געװאָרפֿן שטײנדלעך און איבערגעשראָקן די גאַנצע שטוב מענטשן אַף טױט?

ע ר : און באַ דער פּיראָנדיטשקע די עפּל פֿונעם קאָשיק װער האָט געלקחנט מיט אַ שטעקל, אונטן אַ צװיאָק צוגעשלאָגן?

א י ך : און די קאַװענע הושענה־רבה פֿונעם װאָגן באַ גדליה דעם אַלטן

און אַזױ װײַטער.

צערעדט זיך פֿון אַמאָליקע גליקלעכע, נאַרישע, נאָר גליקלעכע קינדער־יאָרן, קאָנען מיר שױן אַזױ גיך ניט אױפֿהערן; עס שיט זיך באַ אונדז װי פֿון אַ זאַק; עס גיסט זיך באַ אונדז װי פֿון אַ פֿאַס; עס לאָזט זיך גאָרנישט אױס קײן שטאָף ― ביז מיר קומען אַרױף צו ביסלעך אַף אונדזער איצטיקן מעמד, און מיר װערן געװאָר אײנס פֿונעם אַנדערן אַ סך גוטס און אַ סך שלעכטס, אַ סך פֿרײלעכס און אַ סך טרױעריקס. אײנעם פֿון אונדז גײט דאָס גוט, מיט הצלחה, דעם אַנדערן גײט עס שלעכט, שלים־שלים־מזל; אײנער פֿון אונדז איז אַ גבֿיר, אַן אַדיר, דער אַנדערער אַ רעכטער כּתריאל. אײנער האַלט קינדער אין בעסטער דערציִונג, די עלטערע טאָכטער אױסגעגעבן גליקלעך, די זין אַלע אין גימנאַזיע; דער אַנדערער מוטשעט זיך מיט זײַנע קינדער, װי אַפֿן טױט, די עלטערע טאָכטער זוכט שטונדן און קאָן ניט געפֿינען, און דעם זון אין גימנאַזיע קאָן ער נישט אײַנגעבן, מע דאַרף האָבן פּראָטעקציעס, עס דאַרף קאָסטן געלט… אײנער האָט זיך זײַן אײגן הױז אין אַדעס, און נאָך װאָס פֿאַר אַ הױז ― מיט אַ גאָרטן אַן אײגענעם, מיט אַלע אַנטיקן, אַ גן־עדן! דער אַנדערער איז שױן פֿון היפּשע עטלעכע יאָר נע־ונד, פֿון אײן דירה אין דער אַנדערער. ערשט ניט לאַנג האָט מען אים „אָפּגעשריבן“ פֿון קאָפּ ביז פֿיס, פֿאַרקױפֿט די בעבעכעס און אַרױסגעװאָרפֿן מיט בזיונות אַף דער גאַס. און ס'איז באַ אים געבליבן, װאָס ס'װעט זײַן, װעט זײַן ― אַרױסװאַרפֿן, אַריבערפֿאָרן אין אַן אַנדער שטאָט. מע זאָגט, ס'איז אַ סגולה: משנה מקום משנה מזל.

איך האָב נאָך פֿאַר קײנעם אַזױ אָפֿנטלעך נישט אַרױסגערעדט זיך דאָס האַרץ, װי אַצינד פֿאַר מײַן חבֿר, און קײנער האָט מיך נאָך קײנמאָל אַזױ נישט אױסגעהערט געשמאַק ביזן סוף מיט אַזאַ גוט־פֿרײַנדשאַפֿט. איך האָב דערפֿילט, װי אַ שטײן פֿון האַרצן, צען פּוד משׂא איז פֿון מיר אַראָפּ. און איך האָב דערזען, װי זײַנע גוטע, קאַרע, שמײכלענדיקע אױגן זײַנען װי באַנעצט, דאָס פּנים ערנסט. ער לײגט אַרױף אַף מיר די האַנט און מאַכט צו מיר:

― נו, אַן עק! פֿון הײַנט אָן און װײַטער װעט דאָס בעסער גײן. אמת, אמת. משנה מקום משנה מזל. איך װײס עס פֿון זיך זעלבער;

ס'איז מיך אַמאָל, ניט הײַנט געדאַכט, אױך געװען נישט גוט! אַצינד װעלן מיר שױן זיצן אינאײנעם.

― װאָס הײסט, זאָג איך, אינאײנעם?

― אינאײנעם װאָס הײסט? ― זאָגט ער צו מיר מיט אַ ניגון, און זײַנע גוטע, קאַרע אױגן לאַכן ― אינאײנעם הײסט, אַז אײנער האָט געשעפֿטן, און דאַרף האָבן אַ הילף װי אין לעבן אַרײַן, און זוכט אַ מענטשן אַן אָרנטלעכן, אַ געטרײַען, װאָס װיפֿל ער זאָל נישט קאָסטן, איז ער װערט צװײ מאָל אַזױפֿיל, און גאָט העלפֿט אים ― ער באַגעגנט זיך מיט זײַנעם אַ חבֿר, װאָס האָט זיך מיט אים אַזאַ צײַט נישט געזען, און װערט געװאָר, אַז דעם חבֿר איז נעבעך נישט גוט די צײַט און ער זוכט אַ געשעפֿט, הײסט דאָך עס, אַז זײ דאַרפֿן האָבן אײנס דאָס אַנדערע, ― הײַנט װאָס קאָן נאָך זײַן גלײַכער דערפֿון?

און בכדי עס זאָל מיך, אַפּנים, ניט זײַן קשה, װאָס ער לײגט מיר פֿאָר אַזאַ גליק, כאַפּט ער אַרױס דעם טײַסטער, עפֿנט אים אױף און װיל מיר װײַזן אַ דעפּעש, װאָס מע רופֿט אים אַרױס אַף עטלעכע טעג און ער קאָן ניט פֿאָרן בשום אופֿן ניט! נאָר מײַנע אױגן קוקן נישט אַף דער דעפּעש, מײַנע אױגן פֿאַלן אַפֿן פּעקל אַסיגנאַציעס װאָס אין מײַסטער. אַ היפּש פּעקל אַסיגנאַציעס ― גרױע הונדערטערס און פֿילפֿאַרביקע פֿינפֿהונדערטערס; און מײַנע אױגן, אַפּנים, ברענען, און זײַנע אױגן באַגעגענען זיך מיט מײַנע אױגן, און ער שטױסט זיך, אַפּנים, װאָס איך קוק, און ער רופֿט זיך אָן אַלץ מיט דעם זעלבן ניגון:

― דאָס געשעפֿט, דאַנקען גאָט, קאָן טראָגן אַף אַלץ און אַ נײַער מענטש, אַז ער קומט אָן אין געשעפֿט אַרײַן, באַדאַרף ער מסתּמא האָבן אַ ביסל געלט, און געלט איז דאָך, ברוך השם, פֿאַראַן גענוג, פֿאַרװאָס־זשע זאָל ער ניט נעמען, װיפֿל ער דאַרף? װאָס איז דאָ פֿאַראַן צו שעמען זיך? מע פֿאַרשטײט גאַנץ גוט, װאָס הײסט אַריבערטראָגן זיך אין אַ נײַ אָרט מיט קײן עין־הרע קינדער… איך װײס עס פֿון זיך זעלבער. איך בין אַלײן אױך געװען אַמאָל ניט אין קײן בעסערער לאַגע; איך האָב אַמאָל אַלײן אױך געשמײכלט צון אַ דרײַערל, אױך גענוג אױסגעריסן געװאָרן, פֿאַרשװאַרצט געװאָרן ― אױ, פֿאַרשװאַרצט געװאָרן!

און מײַן חבֿר זעצט זיך אַנידער מיט מיר באַזונדער אַף אַ באַנק און דערצײלט מיר אױס אינגאַנצן די ביאָגראַפֿיע זײַנע אין קורצן. אַ מערקװירדיקע ביאָגראַפֿיע, עפּעס טאַקע גאָר חידושים ונפֿלאָות, מעשׂיות פֿון טױזנט אײן נאַכט! איך מיט מײַן לעבנס־גע־שיכטע, מיט מײַן איצטערדיקער ביטערער לאַגע בין גאָר אַ גראַף, אַ מאַגנאַט אַקעגן אים! איך זיץ נאָר און קוק אַף אים און טראַכט מיר: „װאָס אַ מענטש קאָן איבערטראָגן אַף זיך!… און אַז גאָט האָט אים געקאָנט העלפֿן נאָך אַזעלכע גרױסע צרות מיט אומגליקן, װאָס דער האָט אַף זיך איבערגעטראָגן, איז פֿאַראַן אַ שטיקל האָפֿענונג, אַז מיר זאָל נאָך אױך אַמאָל זײַן גוט“…

און מײַן חבֿר נעמט װידער אַרױס דעם טײַסטער און טראָגט מיר אים אונטער גלײַך אין פּנים אַרײַן.

― װאָס דאַרף מען זיך דאָ שעמען? ― מאַכט ער צו מיר ― מע נעמט דערװײַל, װיפֿל מע באַדאַרף…

איך פֿרעג מיך אַלײן, צי ס'איז ניט קײן חלום, און קוק אין טײַסטער אַרײַן, און דער טײַסטער איז אָפֿן, און די גרױע הונדערטערס מיט די פֿילפֿאַרביקע פֿינפֿהונדערטערס שמײכלען צו מיר גלײַך מיט מײַן חבֿרס שײנע, גוטע, קאַרע אױגן, און איך צי אױס די האַנט און זאָג:

― גענוג װעט זײַן דערװײַלע צװײ.

איך װײס נישט, װאָס איך זאָל זאָגן: צװײ הונדערטערס, צי צװײ פֿינפֿהונדערטערס? און בכדי מיר זאָל, אַפּנים, זײַן גרינגער, רופֿט ער זיך אָן פֿאַר מיר:

― צװײ טױזנט, מײן איך, װעט זײַן װינציקלעך.

און ער צײלט מיר אָפּ זעקס פֿילפֿאַרביקע פֿינפֿהונדערטערס און מאַכט צו מיר:

― גענוג דרײַ טױזנט אַף דער ערשטער צײַט?

― אָ!… ― מער קאָן איך נישט זאָגן גאָרנישט, און לײג צונױף די האַרטע אַסיגנאַציעס און שטופּ זײ אין בוזעם־קעשענע און פֿיל אַ מאָדנע װאַרעמקײט פֿון זײ, אַ גלאַטקײט…

און בכדי ס'זאָל מיר, אַפּנים, ניט זײַן שװער די טובֿה, רופֿט ער זיך אָן צו מיר װײַטער:

― און איך װאָלט נאָך אַ בעלן געװען אָנקוקן, קײן עין־הרע, די דאָזיקע קאָמאַנדע, מײַן חבֿרס קינדער.

און איך ענטפֿער אים ניט באַלד. מײַנע געדאַנקען זײַנען דאָרט, אין בוזעם־קעשענע, באַ די פֿילפֿאַרביקע פֿינפֿהונדערטערס, װאָס װאַרעמען מיך און גלעטן מיך און קריכן נישט אַרױס פֿון קאָפּ; און מײַנע מחשבֿות כאַפּן מיך און טראָגן מיך אַװעק אַהײם, צו װײַב און קינדער, און איך שטעל מיר פֿאָר די שׂימחה, װאָס װעט זײַן, אַז מע װעט דערזען פּלוצעם אַזױ פֿיל געלט און דערהערן פּלוצעם אַזאַ גליק!.. און ער זאָגט צו מיר נאָך אַ מאָל, אַז ער װאָלט װעלן זען מײַן װײַב און קינדער.

― אָך! ― זאָג איך ― קאָנען מיר דאָך גײן גלײַך צו מיר. איך זיץ נישט װײַט אָט דאָ. די קינדער זײַנען סאַמע אין דער הײם. גײען מיר?

― פֿאַר װאָס נישט? ― מאַכט ער צו מיר, און איך דערקען אין זײַנע אױגן, אַז ער װײס, אַז מײַנע געדאַנקען זײַנען דאָרט, באַם געלט, װאָס ליגט אין בוזעם־קעשענע, װאָרעם איך טו מיך אַלע מאָל נישט װילנדיק אַ טאַפּ צו דעם און לאָז אַרױס אַ טיפֿן זיפֿץ, און ער, דער הונט, פֿאַרשטײט דאָס גוט, און טראָגט אַריבער באַלד דעם שמועס װידער צוריק אַהין, אין יענע אַמאָליקע, נאַרישע, נאָר גליקלעכע קינדער־יאָרן, דערמאָנט מיך בילדער שױן לאַנג־געשטאָרבענע, און אַזױ קומען מיר צו מיר אַהײם.

און דאָ דערמאָן איך מיך אָן מײַן שטוב, מײַן מעבל… און עס װערט מיר אַ ביסל אַ בזיון פֿאַר מײַן רײַכן חבֿר, און איך הײב מיך אָן פֿאַרענטפֿערן פֿאַר אים.

― אַ נײַע דירה… נישט לאַנג אַריבערגעקליבן זיך… זומער… אַ שטיקל מישמאַש…

ער פֿאַרשטײט, אַפּנים, װאָס איך מײן, פֿאַרכאַפּט ער פֿריִער און זאָגט צו מיר:

― אָ־װאַ! אַ גרױסער אומגליק!… אומעטום אַזױ! באַ מיר אױך ניט בעסער… קומט דער זומער, הײבט זיך אָן רעמאָנט.. אַ חתונה!

און בשעת־מעשׂה דערמאָן איך מיך, אַז אין בוזעם ליגט באַ מיר דאָס געלט, און עס טוט מיך אַ ברי, אַ ברען, אַ סמאַליע, און עס פֿליט מיך דורך אַ מחשבֿה, װאָס זאָל איך פֿריִער טאָן, און גיך־גיך לױפֿט דורך אַ חשבון באַ מיר אין קאָפּ: דירה־געלט… דעם קצבֿ… דאָס קינד אין גימנאַזיע… דעם װײַב שיך אַ פּאָר… די טעכטער היטעלעך… זיך אַ סורדוט… אַ ביסל מעבל… הײַנט חובֿות… די אַלטע חובֿות! חובֿות! חובֿות! חובֿות!

און עס לױפֿן דורך באַ מיר אין דער מחשבֿה אַלע האַרבסטע חובֿות. מע מוז, מע מוז זײ צאָלן באַלד! און איך זע גאָר ניט, אַז ס'איז שױן אָפֿן די טיר, און אײנס פֿון מײַנע קינדער גײט מיר אַקעגן מיט אַ בלאַס פֿינצטער פּנים. די קינדער נעבעך װײסן אַלע צרות אונדזערע; װײסן שױן פֿון דחקות, װײסן שױן, װאָס הײסט פֿאַר מילך, פֿאַר פֿלײש, אין מאַרק אַרײַן, דער דװאָרניק דירה־געלט קומט מאָנען, די ייִדענע פֿאַר טײ, דער ייִד פֿון האָלץ, אַ בײזער יונגערמאַן מיט אַ געל בערדל: „פֿון װינטער נאָך, טענהט ער, פֿאַר האָלץ האָט איר געקאָנט ביז אַהער דרײַ מאָל שױן באַצאָלן!“…

― װוּ איז די מאַמע? ― פֿרעג איך.

― אין קיך. ― ענטפֿערט מיר דאָס קינד.

― קײן דינסט אַצינד נישטאָ, ערשט נעכטן אַװעקגעגאַנגען די דינסט! ― פֿאַרענטפֿער איך זיך פֿאַר מײַן רײַכן חבֿר און װער שיִער פֿאַרברענט פֿאַר חרפּה, און דערמאָן זיך, װי אַזױ מײַן װײַב װעט אַרײַנקומען חלילה מיט פֿאַרשמירטע הענט און גאָט װײס מיט װאָס פֿאַר אַ קלײדל…

― באַ מיר ― זאָגט ער ― אױך דאָס אײגענע; אַלע װאָך, אַלע װאָך אַ נײַע דינסט. אַן אומגליק מיט די היגע דינסטן!

איך װײס נישט, װאָס צו טאָן: צי זאָל איך לאָזן דאָ מײַן חבֿר זיצן און אַלײן גײן אין קיך אַרײַן אָנזאָגן מײַן װײַב די גוטע בשׂורה, װי אַזױ נאָט האָט דאָ מיט מיר געפֿירט? צי זאָל איך בעסער בלײַבן זיצן מיט מײַן חבֿר דאָ אין זאַל?

איך זאָג: „אין זאַל“, עס רעדט זיך אַזױ אַ זאַל! אַ גרױס חדר טאַקע, נאָר לײדיק; נישט לײדיק ― אַ פּאָר טישלעך שטײען, טעפּ פֿון קװײטן, אַ פֿאָרטעפּיאַן אַן אַלטער און אַ שפּיגל, אַ לאַנגער עדות פֿון אַמאָליקע גוטע יאָרן און פֿון איצטיקן דלות. אַ לאָמפּ, אױ אַ לאָמפּ אַ מאָדנע, און אַ בעטל פּונקט אינמיטן זאַל. אַזױ שפּעט זאָל שטײן אַ בעט אין זאַל און ניט פֿאַרבעט נאָך! אַ הונדערטער װאָלט איך באַצאָלט אין דער מינוט, עמעצער זאָל צונעמען פֿון דאַנען דאָס בעטל. עס ברענט מיר דאָס פּנים פֿאַר בזיון!

מײַן חבֿר, אַפּנים, שטױסט זיך אָן, װאָס איך בין אַזױ צעמישט, און רופֿט זיך אָן צו מיר:

― אַ װױלע דירה, אַ פֿרײַע, אַ „פּראָסטאָרנע“! און דװקא קלוג, װאָס מע שלאָפֿט אין זאַל. באַ מיר שלאָפֿן אױך די קינדער זומער אין זאַל. ס'איז הײס אין אַלע אַלקערס!

― אָט דאָס איז מײַן בן־יחיד, ― שטעל איך אים פֿאָר מײַן זון, װאָס גראָד אַצינד איז אים געפֿעלן אַראָפּװאַרפֿן די שטיװל און אַרומגײן באָרװעס. מײַן חבֿר זעט, אַז די מעשׂה קרענקט מיך, טראַכט ער אױס אַ ליגן:

― זומער גײען באַ מיר אַלע קינדער באָרװעס…

און דאָ קומט אַרײַן אַ טאָכטער מײַנע, דו צװײטע פֿון דער עלטערער. איך שטעל זי פֿאָר פֿאַר מײַן אַלטן חבֿר. זי װערט רױט װי פֿײַער, ניט מחמת זי איז אַזאַ שעמעװדיקע, נאָר מחמת זי גײט זײער אָרדינער, פּראָסט געקלײדט, און דער עיקר זײַנען די שיך ― געמײנע שיך מיט לאַטעס, אָן אָפּצאַסן, און אױסגעדרײט, צעריסן…

און װי אַף צו־להכעיס, זעצט זי זיך אַװעק אַזױ, אַז ער דערזעט די שיך, און זי דערזעט, װוּהין ער קוקט, און איך דערזע, װי זײ קוקן בײדע אַף אירע שיך, און איך װער צעמישט. ס'זאָל זײַן אַ גרוב, װאָלט איך אַרײַן אַ לעבעדיקער אין גרוב.

― אַ שײן קינד, ― מאַכט ער צו מיר אין אױער אַרײַן, ― שײן װי גאָלד!

איך װיל אים עפּעס ענטפֿערן, קומט אַרײַן די עלטערע טאָכטער מײַנע, שױן אַ היפּשע. גײן גײט זי אַפֿילו אין גאַנצע שיך, נאָר אַ קאָפֿטל האָט זי אָנגעטאָן פֿון קיסײ, אַ דינס, אָן אַן עלנבױגן. זי װײס ניט, אַפּנים, אַז סע פֿעלט באַ איר אַן עלנבױגן, און זעצט זיך פּונקט אַזױ אַנידער, אַז זי קומט אױס מיטן עלנבױגן גלײַך צו אים. ער קוקט אַפֿן עלנבױגן, איך אַף אים, און בין אױסער זיך פֿאַר צרות! איך װינק צו איר, זי פֿאַרשטײט ניט װאָס, װערט זי רױט װי פֿײַער, הײבט זיך אױף און דרײט זיך אױס צוריק ― אױ־װײ, אַ צרה, אַ שלאַק! דאָס גאַנצע קאָפֿטל איז צעפּיצלט!

― אײנע שענער פֿון דער אַנדערער ― מאַכט צו מיר מײַן חבֿר אַפֿן אױער ― צו אַזעלכע שײנע קינדער פֿאַרשפּאָרט מען שױן אַפֿילו נדן!

און איך דערמאָן זיך אינעם שידוך פֿון מײַן טאָכטער, װאָס ס'איז שיִער געװאָרן, נאָך פֿון פֿאַראַיאָרן, אַ גלײַכער שידוך, אַ װױלער יונג, אַ דאָקטער, און איבער נדן איז זיך עס צעגאַנגען, ― און עס טוט מיר װײ דאָס האַרץ אַף איר, און איך טראַכט מיר:

― אױ, מיט אײן יאָר פֿריִער װען איך באַגעגן זיך מיט מײַן גוטן־גוטן חבֿר!…

― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―

― לאָז גײן אין דער ערד אַרײַן דער בעל־הבית מיט דער פּליטע, מיט דער שטוב, מיטן הױף, מיט אַלע הױפֿן, און לאָזן זײ זיך אָנצינדן און ברענען אַפֿן פֿײַער מיט גאַנץ אַדעס אינאײנעם!

איר דאַרפֿט זיך שױן שטױסן, װער דאָס רעדט; דאָס רעדט אַ װײַב, בשעת זי קומט אַרײַן פֿון קיך אַ פֿאַרשװיצטע, אַ פֿאַרחושכטע, אַ פֿאַריאָמערטע און אַ צעבראָכענע, נעבעך אָן אַ דינסט, דאַרף אַלײן קאָכן, װאָס זי איז בפֿירוש נישט געװױנט געװאָרן; די פּליטע רױכערט, דער קצבֿ װיל שױן נישט געבן אָן געלט, די גױע פֿאַר מילך מאָנט, טרעט נישט אָפּ פֿון קיך, אין מאַרק איז אַף אַלץ אַ יקרות, און די קינדער דערקוטשען שטאַרק, װילן אָנבײַסן, דװקא יונגע קאַרטאָפֿעלעך, און דװקא מיט פּוטער!

איך װיל זיך אױפֿהײבן, לױפֿן איר אַקעגן, זי אַװעקרופֿן, אָנזאָגן איר, ערשטנס, די גליקלעכע בשׂורה און, צװײטנס, בעטן, זי זאָל זיך איבערטאָן ― לאָזט ער מיך ניט, דער חבֿר מײַנער; ער נעמט מיך אָן באַ דער האַנט און מאַכט אַזױ:

― איך װעל מיך בעסער אַלײן פֿאָרשטעלן פֿאַר איר.

און ער גײט־צו צו איר און ער שטעלט זיך פֿאָר פֿאַר איר, און צװישן זײ פֿאַרבינדט זיך אַזאַ מין שמועס:

ע ר : איך געדענק אײַער מאַן, מאַדאַם, אַ סך פֿריִער פֿון אײַך!

ז י : אַ גליק האָט אײַך געטראָפֿן!

ע ר : מיר זײַנען חבֿרים פֿון קינדװײַז אױף.

ז י : זאָג מיר, װער זײַנען דײַנע חבֿרים, װעל איך דיר זאָגן, װער ד ו ביסט…

ע ר : אינאײנעם געלערנט, אינאײנעם געגעסן, אינאײנעם געשלאָפֿן, אינאײנעם אַפֿילו געגנבֿעט עפּל פֿון אײן קאָשיק.

ז י : אַ שײנע רעקאָמענדאַציע פֿאַר אײַך בײדן…

ע ר : ניט נאָר עפּל אַלײן, קאַװענעס אױך.

ז י : גענוג, איך פֿאַרשטײ שױן װער איר זײַט.

די לעצטע װערטער רעדט אַרױס מײַן װײַב מיט אַזױ פֿיל סם־המװת, אַן מײַן חבֿר בלײַבט אָן לשון. איך װינק צו איר, מאַך איר מיט די אױגן, זי זאָל אױפֿהערן רײדן אַזעלכע שאַרפֿע שטעכעדיקע װערטער, און טראַכט מיר: װען זי װײס, למשל, װ ע ר דאָס איז און װ אָ ס ער איז פֿאַר אונדז? פֿױלט זי זיך ניט און ענטפֿערט מיר:

― װאָס װינקסטו צו מיר? איך פֿאַרשטײ שױן, װאָס דאָס איז פֿאַר אַ מין פֿראַנט, אַז ער איז דײַנער אַ חבֿר.

― מאַדאַם! ― רופֿט זיך אָן צו איר מײַן חבֿר שױן מיט אַ טאָן פֿון אַ מענטשן, װאָס געפֿינט זיך אַ ביסל באַלײדיקט: ― מאַדאַם, װעדליק איך זע, זײַט איר נישט זײער קײן געהױבענע מײנונג װעגן אײַער מאַן, דאַרף איך אײַך זאָגן, אַז איך קען אים בעסער פֿון אײַך.

― דאַרף איך אײַך זאָגן, ― ענטפֿערט זי מיטן אײגענעם נוסח װאָס ער, ― דאַרף איך אײַך זאָגן, אַז קײנער בעט אײַך נישט, איר זאָלט זײַן פֿאַר אים אַ מליץ יושר. ער קאָן זיך זײַן שטעטל, נישקשה, אַלײן באַשטײן.

איך זע, מײַן חבֿר האָט שױן גאָר אַן אַנדער פּנים: די באַקן ברענען אים שױן גאָר מיט אַ מאָדנע פֿײַער; די גוטע, קאַרע, תּמיד שמײכלענדיקע אױגן האָבן אױפֿגעהערט צו לאַכן, און ער שװיצט, שװיצט מיט סכּנת־נפֿשות!… װאָס זאָל איך דאָ טאָן? איך בין אױס מענטש! איך עק זיך! עס האָט מיר פֿאַרשטערט, פֿאַרסמט די גאַנצע שׂימחה מײַנע! איך האָב פֿאַרגעסן אָנעם געלט, װאָס ליגט באַ מיר אינעם בוזעם־קע־שענע; איך האָב פֿאַרגעסן אָן אַלצדינג; אײן געדאַנק ליגט מיר איצט אין מוח, אײן מחשבֿה: „װי אַזױ נאַרט מען אַרױס מײַן װײַב פֿון דאַנען? װי אַזױ גיט מען איר צו װיסן, װ ע ר מײַן חבֿר איז און װ אָ ס ער האָט פֿאַר אונדז געטאָן?“ און איך קוק אַף איר מיט געבעט, װי אײנער רעדט: „האָב רחמנות, מאַך צו דאָס מױל, הער אױף צו רײדן!“ נאָר, װי אַף צו־להכעיס, האָט זי זיך צערעדט:

― איך װײס, זאָגט זי, די גוטע ברידער זײַנע מיט די שײנע חבֿרים פֿונעם חדר! עפּעס רעכטס װעט צו אים נישט אָנשלאָגן… אָדער אַ שלים־מזל אַ קבצן, אָדער אַ באַרימער, װאָס קומט דערצײלן גליקן… אָט איז ערשט יענע װאָך געקומען צו אים זײַנער אַ בן־עיר, מיט אים אַ גאַנצער רב שמעלקע, פֿון װײַט איז ער געקומען, אַזש פֿון אַלדי שװאַרצע יאָר, אים אָנדערצײלט אַזעלכע גוזמאָות פֿון זיך, אַז דער קאָפּ האָט זיך געדרײט: אַ גאַנצער מיליאָנער, און אַ נדבֿן, אַ גוטער מענטש, אַ בעל־טובֿה אין דער װעלט! און אַז ס'איז געקומען צו דעם, אַז מײַן מאַן… ― װאָס שעמסטו זיך? עס איז דאָך דײַנער אַ חבֿר, זאָגסטו, װאָס איר האָט אינאײנעם אַמאָל געגנבֿעט עפּל פֿון אײן מולטערל… און אַז ס'איז געקומען דערצו, אַז מײַן מאַן האָט אים געזאָגט, אַז…

איך קאָן מיך מער שױן נישט אײַנהאַלטן. איך גײ אַרױס פֿון די כּלים. קױם, װאָס איך שטײ אַף די פֿיס. איך פֿיל, אַז אָט־אָט פּלאַצט אין מיר דאָס האַרץ. איך מוז, איך מוז מאַכן אַ סוף צום דאָזיקן שמועס! און איך טו אַ געשרײ צו מײַן פּלונית נישט מיט מײַן קול:

― אָבער גע־נוג!!! ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―

― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―

― װאָס איז? װאָס שרײַסטו? גאָט איז מיט דיר! שטײ אױף! ― מאַכט צו מיר מײַן װײַב, אַן איבערגעשראָקענע אַף טױט, און װעקט מיך אױף פֿונעם שלאָף.

* * *

איך זעץ מיך אױף, װיש־אױס די אױגן, קוק מיך אַרום אַף אַלע זײַטן.

― װוּ איז ער ערגעץ?

― װער? װעמען זוכסטו?

― דער קרובֿ מײַנער… דער חבֿר, מײן איך…

― װאָסער קרובֿ? װאָסער חבֿר? עס האָט זיך דיך געחלומט אַ חלום… שפּײַ אױס דרײַ מאָל… האָסט זיך שפּעט געלײגט שלאָפֿן… איך האָב דיר װיפֿל מאָל געזאָגט, שפּעט באַנאַכט זאָלסטו נישט שרײַבן…

און איך טאַפּ מיך אין דער זײַט באַם בוזעם. איך זוך די בוזעם־קעשענע. איך פֿיל, אַז געװאַלד! אָט־אָ־דאָ־אָ, אַף דעם אָרט, איז געלעגן נאָר־װאָס אַ פּעקל מיט האַרטע פֿילפֿאַרביקע פֿינפֿהונדערטער! איך הער נאָך דאָס קנאַקן זײערס, איך פֿיל נאָך די גלאַטקײט פֿון זײ אין די הענט מיט דער װאַרעמקײט אַף דער נשמה!…

און איך דערמאָן מיך, אַז מאָרגן צען אַזײגער אינדערפֿרי קומט צו מיר דער סודעבני פּריסטאַװ איבערשרײַבן און אױספֿאַרקױפֿן די בענקלעך מײַנע, און דער בעל־הבית װאַרפֿט מיך אַרױס פֿון דער דירה, און דער קצבֿ מאָנט פֿאַר פֿלײש, און די גױע פֿאַר מילך, און די ייִדענע פֿונעם קלײטל האָט מיר צוגעזאָגט מאָרגן, אם ירצה השם, גאַנץ פֿרי זײַן באַ מיר נאָך אַ מאָל, און דער ייִד פֿון האָלץ װעט אױך נישט שװײַגן; ער קומט אַלע מאָל צו גײן און פֿרעגט מיך נאָר: „היתּכן?“… און דאָס ייִנגל מײַנס זאָגט מיר אָן אַ בשׂורה, אַז ער איז שױן פֿאַרטיק צום עקזאַמען! מאָרגן איז דער עקזאַמען ― מזל־טובֿ דיך, מײַן קינד, זאָלסט דערלעבן אָנזאָגן בעסערע בשׂורות!… עס באַשלאָגט מיך אַ שװײס און עס װערט מיר קאַלט אין אַלע אבֿרים.

געשריבן אין יאָר 1903