מעשׂיות און פֿאַנטאַזיעס

שלום עליכם (אַלע װערק)

אַ צײַט מיט יאָרן האָבן די רױטע ייִדלעך געמײנט, אַז מיט זײ לאָזט זיך אױס די װעלט. פֿון אײן זײַט דער טײַך סמבטיון, פֿון דער אַנדערער זײַט די הרי־חושך און אין מיטן די רױטע ייִדלעך ― און אַן עק, װאָס באַדאַרף מען נאָך? גערעדט האָט מען, אַז אױף יענער זײַט סמבטיון איז אַ סבֿרא, אַז סע איז יאָ פֿאַראַן עפּעס אַ לאַנד, נאָר אַפֿילו אַז יאָ, איז נאָך אַ ספֿק, צי עס געפֿינען זיך דאָרטן ייִדן; כאָטש אַפֿילו, אַז מע זאָל װעלן שמועסן דאָס אײגענע װידער צוריק, מוז מען רעכענען, אַז סע איז געװיס דאָרטן פֿאַראַן ייִדן, װאָרעם, ערשטנס, װי געשיקט זיך דאָס אַ לאַנד אָן ייִדן? און, צװײטנס, װוּ זײַנען אַהינגעקומען די „עשׂרת־השבֿטים“?… נאָר פּלוצעם עפּעס איז אַרױס אַ קלאַנג, אַז אײנער אַ דורכפֿאָרער, מע װײסט ניט װער און פֿון װאַנען, האָט דערצײלט, אַז ער איז דאָרט אַלײן געװען אין יענעם לאַנד. אײַ, װי אַזױ האָט ער געקאָנט אַריבער דעם סמבטיון, װאָס אַלע װײסן, אַז אַ גאַנצע װאָך װאַרפֿט ער מיט שטײנער, אַחוץ שבת? בלײַבט אַ קשיא… דער דורכפֿאָרער האָט דערצײלט, אַז ער איז דאָרטן געװען, אַז ער האָט אַלײן געזען מיט זײַנע אױגן די דאָרטיקע ייִדן און האָט מיט זײ גערעדט; ער זאָגט, אַז זײ זײַנען גאָר נישט פּאָכאָזשע אױף אונדזערע ייִדן; ערשטנס, זײַנען זײ אַלע מיט שװאַרצע האָר, און, צװײטנס, זײַנען זײ גאָר אַנדערע מינים ייִדן; זײ פֿײַנען זיך אױס מיט זײערע גוטע מידות און זײ לעבן אַלע דאָרטן גליקלעך, װאָס גליקלעכער קאָן שױן נישט זײַן, דהײַנו: זײ האָבן פּרנסה מיטן פֿולן מױל, נישטאָ דאָרטן קײן אָרעמע לײַט, אַלצדינג איז דאָרטן װאָלװל, בזיל־הזול, עס װאַלגערט זיך בײַ זײ ממש גאָלד אין די גאַסן…

― דו הערסט װאָס ער זאָגט? ― רופֿט זיך אָן אײנער צום אַנדערן און דערלאַנגט אים אַ שטורך מיטן עלנבױגן.

― עט, מאַלע װאָס ער זאָגט, עס רעדט זיך אַזױ ― מליצה.

― אַ משל! מע שמועסט, אַז סע װאַלגערט זיך גאָלד אין די גאַסן, זאָגט ער גאָר מליצה!

― אַז סע װאַלגערט זיך גאָלד, פֿאַר װאָס זשע הײבט דאָס קײנער נישט אױף?

― ביסט אַ בהמה, פֿאַרשטײסט ניט פֿון דאַנען אַהין: אַז מע זאָל דאָס װידער אױפֿהײבן, װאָלט זיך עס ניט געװאַלגערט אין גאַס…

די רױטע ייִדלעך, װאָס זײַנען בטבֿע שטאַרקע בעלי־גוזמא, װי מיר װײסן שױן פֿון אונדזער פֿריִעריקער מעשׂהדי „רױטע ייִדעלעך“, האָבן מער נישט באַדאַרפֿט; זײ האָבן נאָר דערהערט „גאָלד“, האָבן זײ שױן װײַטער נישט געװאָלט הערן. באַלד איז אױסגעװאַקסן בײַ זײ אינעם כּוח־הדמיון גאַנצע בערג מיט גאָלד און זילבער, מיט דימענטן, מיט בריליאַנטן, מיט אַל דאָס גוטס: „אָט אַ לאַנד, װוּ מע קאָן זיך גוט אָפּלעבן, אָפּשטורכען דאָס ביסל יאָרן! ― אַזױ האָבן זײ געזאָגט אײנס דאָס אַנדערע מיט אַ זיפֿץ. ― מע פֿאַרשפּאָרט האָרעװען, װערן אױסגעריסן, זיך ברעכן דעם מוח. נישטאָ אױף שבת, גײסטו אַרױס אין מאַרק און קלײַבסט זיך אױס װאָס דײַן האַרץ גלוסט. װילסט גאָלד ― נעם גאָלד; װילסט זילבער ― נעם זילבער. הכּלל, דו האָסט הענט ― נעם און גענוג!…“ עס האָבן זיך אַפֿילו געפֿונען אַזעלכע אַפּיקורסים, װאָס האָבן געװאָלט אָפּלײקענען אינגאַנצן די מעשׂה, זיך געפּרוּװט איבערשפּאַרן:

― װײס איך װאָס? בהמות, נאַראָנים! מע דערצײלט זײ פּיזמונות, נעכטיקע טעג, אַ קו איז געפֿלױגן איבערן דאַך און געלײגט אַן אײ!

― סטײַטש, מיר האָבן אָבער אַלײן געהאָרכט, אַז ס'איז דאָ געװען אַ דורכפֿאָרער, װאָס האָט אַלײן גערעדט מיט די דאָרטיקע ייִדן; אַ סימן, זײ זײַנען אַלע מיט שװאַרצע האָר…

― אַ סימן, די מומע אין מיט אַ נאָז. שפּײַט אים אָן אַ פֿולן פּנים, דעם דורכפֿאָרער! פֿרעגט אים, װי אַזױ איז ער אַריבער דעם סמבטיון, אַז אַ גאַנצע װאָר װאַרפֿט ער מיט שטײנער?

― אָט זעט איר דאָך!…

בקיצור, דאָס גאָלד מיטן זילבער, װאָס אױף יענער זײַט סמבטיון, האָבן אָנגעמאַכט צװישן די רױטע ייִדלעך אַ גערודער נישט אױף קאַטאָװעס. אַ סך פֿון זײ האָבן דאָס גוט אַרױפֿגענומען אױף דער מחשבֿה, געטרױמט װעגן דעם בײַטאָג און בײַנאַכט, נישט געקאָנט אײַנליגן, זיך געקאַטשעט פֿון אײן זײַט אױף דער אַנדערער, געזיפֿצט, געקרעכצט און אַלץ געטראַכט: „אױ, רבונו־של־עולם, װאָס איז בײַ דיר פֿאַר אַ קונץ נעמען מיך און אַריבערטראָגן אַהין כאָטש אױף אײן טאָג!“ די בעלי־בטחון, די פֿרומע, האָבן דאָס געהאַט אין זינען בשעת דאַװנען: „אָבֿינו מלכּנו ― טאַטע זיסער, האַרציקער, געטרײַער! צוליב דײַן גרױסן נאָמען און צוליב אונדזערע עלטערן, װאָס האָבן זיך אָן דיר פֿאַרזיכערט, באַװײַז דײַן גענאָד, טו עפּעס אַ נס מיט אונדז, אַזױ װי דו קאָנסט!…“ װאָס פֿאַר אַ נס האָבן זײ געװאָלט: צי גאָט זאָל זײ ברענגען אַהין, אין יענעם לאַנד, צי ער זאָל זײ ברענגען דאָס לאַנד אַהער ― דאָס האָבן זײ אַלײן נישט געװוּסט אַקוראַט; זײ האָבן נאָר חשק געהאַט צום גאָלד מיטן זילבער, װאָס דאָרטן. דאַכט זיך, מער יושר, כלעבן, עס זאָל ליגן בײַ זײ אין קעשענע, אײדער עס זאָל זיך װאַלגערן אין גאַס!… נאָר נעמען אױפֿהײבן זיך און אַװעקפֿאָרן אַהין האָט קײנער קײן חשק נישט געהאַט; ערשטנס, װוּהין פֿאָרט מען? גלאַט נעמען און פֿליִען הענדום־פּענדום אין דער װעלט אַרײַן? און צװײטנס, װאָס טוט מען מיטן סמבטיון? װי אַזױ שװימט מען אַריבער דעם טײַך, װאָס װאַרפֿט מיט שטײנער? אמת, קײנער האָט נישט געזען, נישט דעם סמבטיון, נישט די שטײנער, װאָס ער װאַרפֿט פֿון זיך; נאָר אַ װעלט איז דאָך ניט משוגע. מסתּמא אַז מע זאָגט שטײנער ― איז שטײנער…

נאָר פֿאַר צװײ יאָרן, אין דער צײַט, האָט זיך געטראָפֿן אַ מעשׂה. עפּעס אײנער פֿון די רױטע ייִדלעך, אַ גײַציק ייִדל, נישט קײן פּראָמאַך, מיטן נאָמען משה (כּמעט דער אײנציקער מענטש, װאָס הײסט מיט זײַן אײגענעם נאָמען, אָן אַ שום צונעמעניש), איז פּלוצעם אין אַ שײנעם פֿרימאָרגן אַרױסגעגאַנגען מיטן שטעקעלע אין מאַרק אַרײַן און איז שױן מער צוריק נישט געקומען; און אָט אַזױ איז ער נעלם געװאָרן, מע האָט ניט געװוּסט װוּהין. מע האָט אים אױסגעזוכט אין אַלע מײַזנלעכער, װוּ ערגעץ אַ בױדעם, װוּ ערגעץ אַ קעלער; מע האָט אים געזוכט העט־װײַט הינטער דער שטאָט, אױף יענער זײַט מילן, מע האָט אים געזוכט נעבן דער באָד, בײַם ברעג טײַך ― נישטאָ; פֿאַרפֿאַלן, װי אין װאַסער אַרײַן! אין דער הײם האָט ער איבערגעלאָזט נעבעך אַ װײַב אַ יונגס, אַן אײביקע עגונה מיט קינדער, לעבעדיקע יתומים, אָן אַ שטיקל ברױט. דער עולם האָט שטאַרק רחמנות געהאַט. מע האָט געאַרבעט, מע האָט נישט אױפֿגעהערט צו ברעכן זיך דעם קאָפּ: װוּ האָט ער געקאָנט אַהינקומען? אַ מענטש איז דאָך נישט קײן שפּילקעלע. רבנים האָבן צעשיקט בריװלעך אין אַלע שטעט מיט אַלע זײַנע סימנים: אַז ער הײסט משה און איז אַ רױטער, פֿון מיטלמעסיקער װוּקס. דאָס הײסט, ער איז נישט קײן שטאַרק הױכער, נישט גאָר קײן נידעריקער. און נאָך צװײ װיכטיקע סימנים האָט ער: ער רעדט פֿונעם שלאָף און עסט נישט קײן קעז… די דאָזיקע סימנים האָט מען אַװעקגעשיקט אױך אין אַלע ייִדישע בלעטער, מע האָט אָפּגעדרוקט גרױסע ברײטע מודעות און מע האָט צוגעזאָגט, אַז דער, װאָס װעט אָנװײַזן אױף דעם פֿאַרפֿאַלענעם, װעט דערפֿאַר, אם ירצה השם, געװיס האָבן עולם־הבא… דאָס האָט אָבער אױך ניט געהאָלפֿן. ביז די צײַט איז געקומען און דער שאָדן האָט זיך אָפּגעזוכט, דאָס הײסט, דער פֿאַרפֿאַלענער איז אין אַ יאָר אַרום אַלײן געקומען צוריק מיטן שטעקעלע אַהײם. מע קאָן זיך פֿאָרשטעלן די שׂימחה פֿון זײַן װײַב און קינדער, אַז אײן מאָל אין אַ שײנעם פֿרימאָרגן שטײט מען אױף, מע טוט אַ קוק ― ער איז דאָ!…

דעם ערשטן ברוך־הבא האָט ער געהאַט, געװײנטלעך, פֿון זײַן װײַבל „די עגונה“. זי האָט אים אָפּגעשפּילט אַ װיװאַט, װי ער איז װערט געװען; נאָכדעם האָט ער אָנגעהױבן באַקומען שלום־עליכמס פֿון קרובֿים, פֿון שכנים און פֿון גלאַט באַקאַנטע.

― ויבֿוא הפּליט ― געקומען דער אַנטרונענער! שלום־עליכם, פֿון װאַנען קומט דאָס אַ ייִד? דערצײלט, װאָס האָרכט זיך עפּעס אױף דער װעלט? װי טײַער איז קאָרן?…

― לאַכט, לאַכט! ― מאַכט ער צו זײ ― װען איר זאָלט װיסן, װוּ איך בין אױסגעװען און פֿון װאַנען איך קום אָן און װאָס איך האָב געזען, װאָלט איר מיט מיר אַנדערש גערעדט.

― דהײַנו, לאָמיר האָרכן? אפֿשר פֿון יענער זײַט סמבטיון?

― גלײַך װי איר זײַט געװען דערבײַ. אױ, איז דאָס אַ לאַנד!

― טאַקע באמת, צי דו טרײַבסט קאַטאָװעס?

― איך זאָל אַזױ לעבן מיט אײַך אינאײנעם, װי איך זאָג אײַך אמת.

― הערסט, הײַנט װאָס זשע שװײַגסטו?

― װאָס זשע זאָל איך שרײַען?

עס האָט נישט געדױערט קײן האַלבע שעה, איז די גאַנצע שטאָט געװאָר געװאָרן, אַז „משה דער פֿאַרפֿאַלענער“ האָט זיך געפֿונען; ער קומט אָן פֿון יענעם גליקלעכן לאַנד, װוּ עס װאַלגערט זיך גאָלד און זילבער, און דערצײלט זיך אָן אַזעלכע דרושים, אַז מע קאָן משוגע װערן. מע האָט דערהערט אַזאַ מעשׂה, האָט מען אַװעקגעװאָרפֿן האַק און פּאַק, שער און אײַזן און מע האָט זיך געלאָזט צו אים, װי צו אַ גוטן ייִדן; מע האָט אים געשטעקט שלום־עליכמס פֿון אַלע זײַטן, שױן נישט אױף קאַטאָװעס, און דװקא מיט גרױס רעספּעקט, מע האָט אים שטאַרק מקנא געװען אױף זײַן נאַטור, געלױבט און געחידושט זיך אױף אים, װי אַזױ ער האָט קײן מורא נישט געהאַט מאַכן אַזאַ װײַטע נסיעה אײנער אַלײן. און מע האָט אים געבעטן, ער זאָל כאָטש דערצײלן אַלצדינג, װי אַזױ און װאָס און װען, און טאַקע באַלד אָט־אָ־דאָ, און צי ס'איז טאַקע אמת, װאָס מע זאָגט גאָלד? דער עולם איז געװאָרן אַלע מינוט גרעסער און גרעסער, עס זײַנען צוגעקומען אַלע מאָל נײַע פּאַרשױנען, װאָס האָבן באַגערט און געפֿאָדערט, ער זאָל זײ דערצײלן די גאַנצע מעשׂה, כאָטש נאָך אַ מאָל פֿונעם אָנהײב ביזן סוף ― אַלצדינג, װי אַזױ און װאָס און װען. ער האָט אַפֿילו פֿאַרטיק געװען זײ דערצײלן אַלצדינג, נאָר דאָ האָט זיך אַרײַנגעמישט זײַן װײַבל.

― טאָמער װײסטו, װאָס איז מען זיך דאָ צונױפֿגעקומען, אױף װעמענס בײז װוּנדער? מע װיל האָרכן נײַס? איז מען נישט קראַנק צו דאַרן אַ ביסל, איך האָב מער געװאַרט!…

דאָס איז געװען אַן אײדל אָנצוהערעניש, אַז דער עולם זאָל זיך צעגײן. די רױטע ייִדלעך זײַנען טאַקע גרױסע גדלנים, האָנאָריסטע לײַט, נאָר דאָרטן, װוּ מע באַדאַרף, זײַנען זײ בײַ זיך נישט אַזױ גדולדיק, קלײנע מענטשעלעך, מאַכן זיך תּמעװאַטע, גלײַך װי ניט זײ מײנט מען. זײ זײַנען נישט אָפּגעטראָטן פֿון אים, געשלעפּט אים פֿאַר דער צונג, ער זאָל זײ נאָר דערצײלן און דערצײלן.

אונדזער פּאַרשױן האָט פֿאַרשטאַנען, אַז הײַנט איז זײַנע זיבן יאָר, אַז הײַנט איז ער דער מיוחס אין שטעטל, האָט ער פֿון זײ געצױגן די עצמות, געשלעפּט אָדערן.

― װאָס זאָל איך אײַך זאָגן, ברידער, איז דאָס אַן ערטל! איז דאָס ייִדן! זינט גאָט האַנדלט מיט ייִדן האָט ער נאָך אַזױנע ייִדן ניט באַשאַפֿן. ס'איז, זאָג איך אײַך, הערט איר, מאָדנע מינים באַשעפֿענישן, װאָס מע זעט זײ גאָר נישט! ס'איז, זאָג איך אײַך, הערט איר…

― אָבער אַן עק זאָל דאָס האָבן! דערצײל אונדז עפּעס, דערצײל װי אַ מענטש. מיר װילן װיסן דעם שפּיץ.

― איך װײס נישט, כלעבן, פֿון װאָס איך זאָל אײַך אָנהײבן פֿריִער? איך זאָל װעלן דערצײלן אײַך אַלצדינג, װאָלטן מיר באַדאַרפֿט אַװעקזיצן אָט־אָ־דאָ כאָטש דרײַ טעג, ― װאָס זאָג איך דרײַ טעג? דרײַסיק טעג מיט דרײַסיק נעכט! מע זאָל דאָס װעלן באַשרײַבן, װאָלט מען געקאָנט אָנשרײַבן אָט אַזאַ בוך! (ער באַװײַזט װאָס פֿאַר אַ מין בוך, פֿון דער ערד ביז כּמעט דער סטעליע). שאַט, קינדער! װײסט איר װאָס איך װעל אײַך זאָגן? איך בין געפֿאַלן אױף אַ גלײַכע זאַך. אױ בין איך אַ חכם!

― דאָס װײסן מיר! אַװדאי ביסטו אַ חכם! נאָר לאָמיר שױן האָרכן װאָס, אַבי גיכער!

― איך בין געפֿאַלן אױף אַזאַ אַן עצה: באַדאַרף איך אײַך דערצײלן איטלעכן באַזונדער, אָנהײבן אַלע מאָל פֿון „מה־טובֿו“? אַמער, נעם איך און גיב דאָס אַרױס אַלצדינג אױף פּאַפּיר, דאָס הײסט, איר פֿאַרשטײט? איך באַשרײַב דאָס אין אַ ביכל, דעמאָלט קאָן זיך דאָס יעדער אײנציקער איבערלײענען פֿון אָנהײב ביזן סוף! װאָרעם דאָס, װאָס מע קאָן אַרױסשרײַבן מיט דער פּען, װעט איר קײן מאָל נישט אַרױסרײדן מיט דער צונג. אָבער אַיאָ, ס'איז אַ גלײַכער אײַנפֿאַל? דער עיקר ― איר זאָלט מיך נישט קװעטשן, איך זאָל קאָנען זיצן און שרײַבן.

― ס'אַ משל! אױף װען װעט דאָס אַרױסקומען ― אם ירצה השם, אױף חול־המועד פּורים?

― חס־וחלילה! װיפֿל, מײנט איר, באַדאַרף דאָס בײַ מיר געדױערן, דאָס אָנשרײַבן מיטן אָפּדרוקן? ― נישט מער װי אַ חדשים צװײ אָדער דרײַ.

― אַ חכם פֿון דער מה־נשתּנה אַרױס! ביסט משוגע, צי חסר־דעה! װאָס רעדסטו? דו װײסט װאָס דו רעדסט? ― האָבן זיך די רױטע ייִדלעך צעשריִען אױף אים, גלײַך װי ער װאָלט געװען בײַ זײ אַ געדונגענער פֿון קהל. ― חדשים? װער איז דאָס אימשטאַנד צו װאַרטן חדשים? מען איז דאָך נישט מער װי לעבעדיקע מענטשן! אַ קשיא, טאָמער שטאַרבסטו גאָר ביז דעמאָלט אַװעק?

― בקיצור, װי איר װילט אײַך! ― האָט זיך שױן זײַן װײַבל אַרױסגעשטעלט פֿאַר אים. ― מײַן מאַן איז אײַך נישט משה־מחויבֿ; ער האָט זיך ניט אונטערגענומען בײַ אײַך פֿאַר קײן דערצײלער. עלעהײ, לאָז זיך אײַך דאַכטן, עס האָט אים אָפּגענומען דאָס לשון און ער קאָן ניט רײדן!… גײט אײַך געזונטערהײט!

דער עולם האָט אַרױסגעזען, אַז מע װעט דאָ גאָר נישט מאַכן, איז מען זיך צעגאַנגען, און אונדזער חבֿרה־מאַן האָט געהאַלטן װאָרט: ער האָט אײַנגעקױפֿט פּאַפּיר און טינט און פּענעס אַ גוזמא, און האָט זיך אַװעקגעזעצט באַשרײַבן די גאַנצע נסיעה זײַנע אין אַ באַזונדער מעשׂה־ביכל, װעלכעס ער האָט אַ נאָמען געגעבן: „דאָס גליקלעכע לאַנד, אָדער אַן אָרט פֿון משוגעים“. דאָס ביכל איז פֿאַרטיק געװאָרן, האָט ער דאָס אַװעקגעגעבן אין דרוק אַרײַן, מע זאָל דאָס אָפּדרוקן אױף זײַנע אײגענע הוצאָות אין אַ גרױסער צאָל עקזעמפּלאַרן (איך האָב מורא, אױב נישט עטלעכע טױזנט שטיק!). ער האָט זיך געהאַט אַזאַ רעכענונג: דאָ, אין זײַן שטאָט אַלײן, געפֿינען זיך, קײן־עין־הרע, אַ צװאַנציק טױזנט רױטע ייִדלעך; לאָמיר שמועסן, אַ שטײגער, אַז נאָר אײנער פֿון צען װעט קױפֿן אַ ביכל, האָט איר שױן אַ קײַמא־לן פֿון צװײ טױזנט ביכלעך; הײַנט װוּ זײַנען די איבעריקע שטעט? די רױטע ייִדלעך זײַנען דאָך פֿאַראַן עטלעכע מיליאָן, קײן־עין־הרע! אַדרבא, עטלעכע טױזנט װעט גאָר קלעקן אױף אײן צאָן; מע װעט דאָס מוזן נאָכדעם אָפּדרוקן נאָכאַמאָל און נאָכאַמאָל, מע װעט דאָס פֿאַרצוקערן, און ער װעט זיך מיט גאָטס הילף צעפֿירן די הענט, ― מאַכן דערפֿון אַ מאַיאָנטיק…

כּך־הװה. דאָס אַרױסגײן פֿונעם בוך האָט זיך אַ ביסל פֿאַרצױגן; עס האָט געדױערט אַ ביסל מער פֿון צװײ חדשים, און מער פֿון דרײַ, און מער פֿון פֿיר, און מער פֿון זעקס. עס האָט זיך געטראָפֿן אַ סיבה: ס'איז אױסגעגאַנגען פֿאָדעם, נישט געסטײַעט קײן אותיות אין דער דרוק! מע האָט געמוזט צוּװאַרטן עטלעכע חדשים, ביז מע װעט אױסגיסן נײַע אותיות… אונדזער מחבר האָט זיך דאָס אַ ביסל דעמאָלט אָנגעגעסן מיט צרות ― אױפֿן פּוד! פֿון אײן זײַט דאָס װײַב פּיקט אין קאָפּ: „װאָס איז דאָס פֿאַר אַן עובֿדה ― ביכלעך גאָר אינמיטן דרינען? פֿריש און געזונט און משוגע!“ פֿון דער אַנדערער זײַט די רױטע ייִדלעך רײַסן בײַ די פּאָלעס: „גװאַלד, דאָס ביכל! דאָס ביכל!“ און דער דרוקער, װאָס איז צום אָנהײב געװען זיס װי צוקערלעך, האָט מיט אַ מאָל אָנגעהױבן דולן אַ ספּאָדיק: „געלטעניו! געלט! געלט! געלט!“ ער האָט זיך נעבעך פֿאַרזעצט און פֿאַרמשכּונט פֿון קאָפּ ביז די פֿיס, געװאָרן אַ בעל־חובֿ ביז איבער די אױערן, און גאָט האָט אַ נס געטאָן ― „די משוגעים“ זײַנען אַרױס פֿון דרוק!

„די משוגעים“ זײַנען אַרױס פֿון דרוק, און דער עולם האָט זיך אַ לאָז געטאָן װי נאָך מצה־װאַסער. מע האָט אים באַלאַגערט די שטוב, איטלעכער האָט געװאָלט װאָס פֿריִער. זײַן װײַבל האָט דערזען אַזאַ מחיה, האָט זי זיך נישט געקאָנט אײַנהאַלטן און האָט זיך אַרײַנגעמישט.

― דו האָסט דען שׂכל אױף אָט אַזױ פֿיל, דו לעקיש אײנער? אַז גאָט האָט אונדז יאָ צוגעשיקט אַזאַ גליק, װאָס טרעפֿט זיך אײן מאָל אין הונדערט יאָר, פֿאַר װאָס־זשע זאָלן מיר נישט אָפּלעקן אַ בײנדל, װי עס געהער צו זײַן? מכּות װאָלט איך זײ פֿאַרקױפֿט אַזױ װאָלװל די סחורה! אַ קניה ערד װאָלטן זײ בײַ מיר אױסגעשלאָגן אָט־אַ־דאָ־אָ, אױסציִען װאָלטן זײ זיך פֿאַר מײַנע אױגן!…

עס האָט נישט געדױערט קײן צװײ שעה צײַט און דער עולם האָט אָנגעהױבן װערן װאָס װײַטער אַלץ שיטערער און װינציקער, ביז ס'איז נישט געבליבן קײן לעבעדיקער מענטש, ― די רױטע ייִדלעך זײַנען מיט אַ מאָל אָפּגעקילט געװאָרן. װאָס איז די מעשׂה? די מעשׂה איז גאָר אַ פּשוטע מעשׂה: די שטאָט איז געװאָר געװאָרן דעם אינהאַלט פֿונעם ביכל איש־מפּי־איש, און דװקא אָן אַ טעלעפֿאָן; אײנער האָט איבערגעגעבן דעם אַנדערן די גאַנצע מעשׂה אין קורצן, ― הײַנט צו װאָס באַדאַרף מען נאָך גײן אױסגעבן געלט, קױפֿן ביכלעך?… דאָס איז נומער אײנס. והשנית, האָט מען אַ טעות געהאַט אין חשבון:

― װײס איך! אַ נעכטיקער טאָג! ― האָבן זײ געטענהט. ― װער מיר גאָלד? װאָס מיר זילבער? עפּעס משונה מאָדנע ייִדן, משוגעים באַשרײַבט ער דאָרטן! אַװדאי איז כּדאַי געװען אַזױ פֿיל צו װאַרטן אױף אַזאַ מעשׂה!

― ס'איז גאָר אינגאַנצן די מעשׂה אַ ליגן; דאָס האָט ער אױסגעטראַכט פֿונעם קאָפּ!

― עס האָט זיך אים, אַ פּנים, געחלומט, אַז ער איז אַריבער דעם סמבטיון?

― טפֿו אױף זײַן קאָפּ און אױף זײַנע הענט און פֿיס!…

בקיצור, מע האָט דאָס ביכל מער אין די הענט אַרײַן נישט געװאָלט נעמען. די עטלעכע, װאָס האָבן יאָ געקױפֿט, האָבן זײ דאָס געבראַכט צוריק צום מחבר און האָבן געפֿאָדערט פֿון אים, ער זאָל זיך נעמען זײַן סחורה צוריק, און פֿונעם געלט, װאָס זײ האָבן באַצאָלט, שענקען זײ אים אַװעק די העלפֿט; דאַכט זיך, ערלעך? מיט יושר?… אײנער האָט זיך מישבֿ געװען און האָט אים אַרײַנגעװאָרפֿן דורכן פֿענצטער צוריק דאָס ביכל אינאײנעם מיט אַ געפּגרטער קאַץ, און די גאַנצע שטאָט האָט פֿון דער חכמה אַזױ אָנגעקװעלט, אַזױ געלאַכט, אַז מען איז שיִער ניט צעזעצט געװאָרן פֿאַר געלעכטער.

מע קאָן זיך דען פֿאָרשטעלן די ביטערע פֿינצטערע לאַגע פֿון אונדזער מחבר? די צרות, װאָס ער האָט נעבעך איבערגעטראָגן פֿון זײַן װײַב, װאָס האָט אים שיִער נישט אױפֿגעגעסן לעבעדיקערהײט? די אַנגסטן מיט די יסורים פֿונעם דרוקער, װאָס איז נעבעך דורך אים ניזוק־ונהרג געװאָרן? און זײַן האַרצװײטיק מיט די בזיונות, װאָס ער האָט געהאַט פֿון די רױטע ייִדלעך? ער איז געװאָרן בײַ זײ אױס „משה דער פֿאַרפֿאַלענער“; זײ האָבן אים געקרױנט מיט אַ נײַעם נאָמען: „דער משוגענער ביכל־מאַכער“ ― ס'איז געװען בוזי־בזיונות!

אײנס פֿון די דאָזיקע ביכלעך איז על־פּי נס אַרײַנגעפֿאַלן צו אונדז אין די הענט אַרײַן, און מיר האָבן דאָס דורכגעלײענט פֿון אַלף ביז תּװ און האָבן געפֿונען, אַז ס'איז גאָר נישט אַזױ שלעכט, װי די רױטע ייִדלעך מײנען. מהאַי־טעמא דרוקן מיר דאָס איבער דאָ װאָרט בײַ װאָרט, און מיר בעטן דעם עולם, אַז טאָמער װעט דאָ עמעצער געפֿינען עפּעס אַ זאַך, װאָס װעט זײ אױסװײַזן פּריקרע, ערטערװײַז אַ ביסל צו פֿיל גוזמאדיק, איבערגעכאַפּט די מאָס, אָדער אַזױ מחילה נאַריש, טיפּשעװאַטע, זאָלן זײ צו אונדז קײן טענות ניט האָבן, נאָר צום מחבר אַלײן. אױף אים, אױפֿן מחבר הײסט דאָס, מעגן זײ זאָגן װאָס זײ װילן: אַזױ װי ער הערט נישט, אַזױ װעט אים נישט שאַטן…

אָנגעקומען אינעם לאַנד פֿון די משוגעים ― אַזױ הײבט ער אָן די באַשרײַבונג פֿון זײַן נסיעה ― בין איך פּונקט אום פֿרײַטיק פֿאַרנאַכט, שױן אַרום ליכט־בענטשן, און מחמת איך האָב מיך זײער געאײַלט אױף שבת, האָב איך גאָר קײן צײַט נישט געהאַט זיך צוקוקן צו דער שטאָט און צו אירע שײנע, רײנע, ציכטיקע, אױסגעפֿלאַסטערטע גאַסן און צו די שײנע, הױכע, ליכטיקע מױערן. איך בין געפֿלױגן פֿײַל אױסן בױגן; עס האָט מיר כּסדר געבאָמבלט אין קאָפּ: „װוּ װעל איך דאָ מקבל־שבת זײַן? װוּהין װעל איך מיך דאָ צושלאָגן, אין אַ פֿרעמדער מדינה, און צו װעמען װעל איך מיך דאָ קערן און װענדן אָן אַ שום רעקאָמענדאַציע?“… די ערשטע מחשבֿה מײַנע איז געװען: אַ שול. „לאָמיך נאָר צושלאָגן זיך צו אַ שול, ― אַזױ האָב איך מיר געטראַכט ― װעט שױן אַלץ זײַן רעכט: צװישן ייִדן, נישקשה, װערט מען נישט פֿאַרפֿאַלן“…

דעם ערשטן ייִדן, װאָס איך האָב באַגעגנט, האָב איך אָפּגעשטעלט און אַ פֿרעג געטאָן:

― װײסט איר נישט, פֿעטער, װוּ איז דאָ ערגעץ אַ שול?

דער ייִד…

נאָר איך מוז דאָ פֿריִער אָפּמאָלן װאָס פֿאַר אַ מין ייִד דאָס איז געװען. אַ הױכער, מיט שװאַרצע האָר, אַ שװאַרצע באָרד, דעם קאָפּ פֿאַרריסן אַרױף מיט גדלות, אָנגעטאָן אין שװאַרצן, מיט אַ הױכן שװאַרצן גלאַנצנדיקן ספּאָדיק אױפֿן קאָפּ, כּמו אַ לאָקשנטאָפּ.

― האָט קײן פֿאַראיבל נישט, פֿעטער, ― זאָג איך צו אים ― אױב איר זײַט, איך בעט איבער אײַער כּבֿוד, אַ ייִד, נאַט אײַך אָפּ שלום־עליכם.

― עליכם־שלום! ― מאַכט ער צו מיר און קװעטשט מיך בײַ דער האַנט זײער פֿרײַנטלעך. ― עליכם־שלום! מיט װאָס קאָן איך אײַך דינען?

― צי װײסט איר ניט, ― זאָג איך ― װוּ איז דאָ ערגעץ אַ שול, אָדער אַ בית־המדרש?

― קומט, ― מאַכט ער צו מיר ― איך גײ מיט אײַך. פֿון װאַנען איז אַ ייִד?

― פֿון װאַנען? פֿון װײַטן, ― זאָג איך. ― אַזש פֿון יענער זײַט סמבטיון, הינטער די הרי־חושך.

― אַך, אפֿשר פֿון די רױטע ייִדלעך? ― מאַכט ער צו מיר און נעמט מיך װידער אַ מאָל אָן בײַ דער האַנט. ― עס טוט מיר זײער, זײער הנאה, װאָס איך זע מיך מיט אײַך. זאָגט־זשע מיר, איך בעט אײַך, איר זײַט דאָך דאָ, הײסט דאָס, אַ פֿרעמדער, אַן אורח, קאָן איך אײַך אפֿשר פֿאַרבעטן אױף שבת?

― מהיכא־תּיתי, ― זאָג איך ― פֿאַר װאָס ניט? איך האָב גערעכנט זיך צושלאָגן צו אַ שול און דורכן שמשׂ שױן אײַנבעטן זיך ערגעץ אױף שבת.

― אײַנבעטן? ― מאַכט ער מיט אַ געלעכטער. ― בײַ אונדז פֿאַרשפּאָרט מען זיך אײַנבעטן; בײַ אונדז איז מען צופֿרידן, אַז גאָט שיקט צו אַן אורח.

― און בײַ אונדז ― זאָג איך ― איז אַן אַנדער מינהג: בײַ אונדז לאָזט דער שמשׂ ניט אַרױס דעם עולם פֿון שול, ביז מע צענעמט נישט די אָרעמע לײַט אױף שבת.

― אַזױ? ― מאַכט ער צו מיר מיט אַזאַ פּנים, גלײַך װי איך װאָלט אים דערצײלט, אַז בײַ אונדז גײט מען מיטן קאָפּ אַראָפּ, מיט די פֿיס אַרױף.

― האָט קײן פֿאַראיבל ניט, ― רוף איך מיך אָן צו אים ― נאָך װעמען האָט איר דאָס יאָרצײַט: נאָך אַ טאַטן, צי נאָך אַ מאַמען?

― װאָס איז דען? ― מאַכט ער צו מיר. ― װאָס איז אײַך עפּעס אײַנגעפֿאַלן, אַז איך באַדאַרף הײַנט האָבן יאָרצײַט?

― גלאַט, ― זאָג איך ― איך שמועס אַקעגן דרינען, װאָס איר גײט דאַװנען.

― װאָס הײסט? ― מאַכט ער צו מיר. ― ס'איז דאָך הײַנט פֿרײַטיק־צו־נאַכטס!

― דערפֿאַר פֿרעג איך טאַקע, װאָרעם בײַ אונדז אַזעלכע, איך בעט איבער אײַער כּבֿוד, פֿראַנטן, װי איר, גײען זעלטן פֿרײַטיק־צו־נאַכטס אין שול אַרײַן.

― אַזױ? ― מאַכט ער צו מיר. ― װאָס־זשע דען טוען זײ שבת?

― איך װײס ― זאָג איך ― װאָס זײ טוען? זײ געפֿינען זיך שױן מסתּמא אַן אַרבעט: מע כאַפּט אַ קערטל, אַז קײנער זאָל ניט זען…

― װאָס כאַפּט מען? ― מאַכט ער צו מיר.

― אַ קערטל ― זאָג איך ― כאַפּט מען: אַן „אָקעלע“, אַ „סטוקלקע“, אַ „באַנטשאָק“, אָדער גאָר אַ „טערטל־מערטל“?

― װאָס הײסט דאָס ― זאָגט ער ― „טערטל־מערטל“?

― כּלומרשט! ― זאָג איך. ― װאָס מאַכט איר זיך געפּגרט? מע שפּילט דען נישט בײַ אײַך אין קאָרטן?

― אַך, קאָרטן? ― מאַכט ער צו מיר. ― בײַ אונדז שפּילט מען שױן ניט אין קײן קאָרטן; בײַ אונדז איז פֿאַראַן אַ סך בעסערע פֿאַרגעניגנס דערפֿון… אָט איז אונדזער שול.

― װוּ ― מאַך איך צו אים.

― אָט דאָס איז זי! ― זאָגט ער צו מיר און פֿירט מיך צו צו אַ הױכן מױער, אַ שײנעם, מיט װײַסע מירמלשטײנערנע זײַלן, מיט אַ מחיהדיקן גאָרטן אַרום און אַרום, און באַלײַכט, באַגאָסן פֿון אױבן ביז אַראָפּ מיט אַ מין משונה־מאָדנע ליכטיקײט, אַז מע קאָן בלינד װערן.

„אָט דאָס הײסט בײַ זײ אַ שול?“ ― טראַכט איך מיר און איך דערמאָן מיך אָן אונדזער גרױסן בית־המדרש, װאָס שטײט אָנגעבױגן „כּורעים“ שױן פֿון היפּשע עטלעכע יאָר, אונטערגעשפּאַרט מיט סטױפּעס, װאָס ייִנגלעך קונדסים קלעטערן דורך זײ אױפֿן דאַך; די װענט זײַנען הױל, נאַקעט, אַרומגעגריזשעט פֿון די ציגן, און דער ריח לאָזט זיך הערן פֿון דער װײַטן…

בײַ דער טיר באַגעגנט אונדז אײנער אַ הױכער מיט גאָלדענע קנעפּ, עפֿנט אונדז אױף די טיר און טוט זיך אַ בײג בשעת־מעשׂה, װי אײנער רעדט: „ברוך הבא, אַ ייִד, סקאָצל קומט!“

אַרײַנגעקומען אינעװײניק, בלײַב איך שטײן פֿאַרגאַפֿט. די שול איז פֿון אױבן ביז אַראָפּ אײַנגעטונקען אין גינגאָלד, און פֿון דער ליכטיקײט, װאָס גיסט זיך פֿון אַלע זײַטן, פֿינקלט, שעמערירט אין די אױגן. אײנער מיט אַ שװאַרצן לאָקשנטאָפּ אױפֿן קאָפּ, מיט אַ לאַנגער זשופּיצע מיט קנעפּ און מיט אַ מגן־דוד צוגעשפּיליעט צו דער זײַט, גײט צו צו מיר שטילערהײט און טוט מיר אַ װוּנק, איך זאָל גײן מיט אים.

― מע האָט מיר געזאָגט װעגן אײַך, ― מאַכט ער צו מיר ― זײַט זיך מטריח מיט מיר אױף אײן מינוט.

― װער, זאָג איך, זײַט איר? קודם־כּל נאַט אײַך אָפּ שלום־עליכם.

― עליכם־שלום!.. מאַכט ער צו מיר ― איך בין דער שמשׂ פֿון דער שול.

„דער שמשׂ! אַ שײנער שמשׂ! ― טראַכט איך מיר ― אַן אױסגעפּוצטער מיט אַ מגן־דוד, פּונקט װי, להבֿדיל, בײַ אונדז, פֿעלט ניט אַ האָר: אָן אַ צעפּיצלטער קאַפּאָטע, אָן אױסגעדרײטע שטיװל, אָן אַ פּליסענעם קאַרטוז, אָן אַ נאָז מיט טאַביקע“…

― װוּהין פֿירט איר מיך? ― זאָג איך צו אים ― װײַזט מיר בעסער אַן אָרט, װוּ איך קאָן אָפּלײגן אָט דאָס פּעקל מײַנס.

― קומט, קומט, ― מאַכט ער צו מיר און נעמט צו בײַ מיר דאָס פּעקל און פֿירט מיך אַרײַן אין אַ באַזונדער ליכטיק חדרל, צו אַ װײַסן מירמלשטײנערנעם װאַשקאַסטן, דערלאַנגט מיר אַ שטיקל זײף מיט אַ קלאָר־װײַס האַנטיכל און לײגט מיר פֿאָר, איך זאָל מיך מטריח זײַן אַ ביסל אײַנװאַשן זיך.

„װאָס איז דאָס פֿאַר אַ משוגעת? ― קלער איך מיר ― װאַשן די הענט ― דאָס פֿאַרשטײ איך; דערױף איז פֿאַראַן בײַ אונדז אױך אַ האַנטפֿאַס אין שול מיט אַ גרױסער פּאָמעניצע בײַ דער טיר. נאָר אין אַ שול זאָל מען זיך באַדאַרפֿן װאַשן גאָר און זײפֿן ― דאָס פֿאַרשטײ איך שױן ניט!“

― װער האָט אײַך געזאָגט װעגן מיר? ― רוף איך מיך אָן צום שמשׂ.

― דער הער שנײַדער.

― װאָסער שנײַדער?

― אָט דער, װאָס איר זײַט מיט אים געגאַנגען.

― אַזױ? ― זאָג איך ― איז ער סך־הכּל אַ שנײַדער? אַ „בעל־מלאָכה“, הײסט דאָס? הײַנט װאָס איז מיט אים אַזױ דער ייִחוס, װאָס ער גײט אַזױ אױסגעפּוצט און דעם קאָפּ פֿאַרריסן אַרױף, גלײַך װי, איך בעט איבער אײַער כּבֿוד, עפּעס רעכטס?

― ער איז גבאי בײַ אונדז אין שול ― מאַכט צו מיר דער שמשׂ מיט גדלות.

― אַזױ? ― זאָג איך ― איז דאָס, אַ פּנים, אַ שנײַדערשע שול בײַ אײַך?

― נײן, ― מאַכט ער ― ס'איז נישט קײן שנײַדערשע, ס'איז אַ ייִדישע שול.

― איך װײס, ― זאָג איך ― אַז ס'איז אַ ייִדישע, ניט קײן גױיִשע. נאָר זאָגט מיר, איך בעט אײַך, װי קומט צו אײַך אַ שנײַדער אַ גבאי? מע האָט, אַ פּנים, נישט געקאָנט געפֿינען קײן אַנדערן אױף אױסצוקלײַבן? װי זאָגט מען: במקום שאין איש איז הערינג פֿיש…

― אַ שנײַדער איז דען קײן ייִד נישט? ― מאַכט ער צו מיר און עפֿנט אַ שאַפֿקעלע און נעמט אַרױס פֿון דאָרטן אַ הױכן שװאַרצן ספּאָדיק און בעט מיך, איך זאָל אױסטאָן מחילה מײַן װעג־מיצל און זאָל אָנטאָן אָט דעם „צילענדער“.

― משוגע, ― זאָג איך ― צי חסר־דעה בין איך? װאָס הײסט, פּלוצעם אין מיטן דערינען װעל איך מיך אָנטאָן, װי אַ מאַרשעליק? אַ קאָמעדיאַנטשיק?

― איר מוזט אָבער אָנטאָן אַ „צילענדער“ ― מאַכט ער צו מיר מיט אַ פֿרײַנטלעך שמײכעלע ― בײַ אונדז גײען אַלע אין צילענדערס; אַנדערש קאָן מען ניט אַרײַנטרעטן צו אונדז אין שול אַרײַן.

― איטלעכע שטאָט האָט זיך איר משוגענעם, ― זאָג איך ― און בײַ אײַך זײַנען, אַ פּנים, אַלע משוגעים? ס'איז דאָך בײַ אײַך סדום, איר זײַט דאָך עפּעס דאָ, װי איך בין אַ ייִד, װילדע מענטשן, פּראָים!

― איר מוזט אָבער אָנטאָן דעם „צילענדער“, ― מאַכט ער צו מיר נאָך אַמאָל, שױן מיט אַזאַ ניגון, װי אײנער רעדט: „װילט איר אַזױ ― איז גוט, אלא ניט ― גײט אײַך געזונטערהײט“. און דאָ װערט שפּעט, שױן שבת, װאָס טוט מען? גײן זוכן ערגעץ אַן אַנדער שול? „טאָ, אױך די אײגענע מעשׂה, ― טראַכט איך מיר, ― אַז איך האָב מיך שױן אַרײַנגעכאַפּט צװישן משוגעים, העלפֿט עפּעס חכמות?“ איך טו אָן דעם „צילענדער“ און גײענדיק פֿאַרבײַ דער גלעזערנער טיר, כאַפּ איך אַ קוק אױף מײַן געשטאַלט און קױם װאָס איך האַלט מיך אײַן פֿאַר געלעכטער.

― װי געפֿעלט אײַך ― רוף איך מיך אָן צום שמשׂ, גײענדיק ― װי געפֿעלט אײַך אָט דער שמײגער מיטן קױמען?

דער שמשׂ אָבער ענטפֿערט מיר נישט דאָס אַנדערע װאָרט; ער באַזעצט מיך גאַנץ אױבן־אָן און איז מיך מכבד מיט אַ סידורל. איך הײב מיך אָן אַרומצוקוקן, װוּ בין איך אין דער װעלט? שײנע געפּאָלירטע בענק שטײען אַלע מיטן פּנים אַהין. אױף דער ערד ליגן אױסגעבעט שײנע װײכע קאַװיאָרן, נישטאָ װוּ אױסצושפּײַען. דער עולם ― אױסגעזעצט, װי די מחותּנים, אָנגעטאָן שבתדיק, אַלע מיט שװאַרצע הױכע „צילענדערס“ אױף די קעפּ, מע זעצט זיך און מע שװײַגט ― װאָס איז דאָס פֿאַר אַ פֿאָלק? איך טו אַ װוּנק צום שמשׂ, ער גײט־צו צו מיר אױף די שפּיץ־פֿינגער.

― זאָגט מיר, איך בעט אײַך, װוּ איז דאָ ערגעץ בײַ אײַך מיזרח?

― מיזרח? ― מאַכט ער צו מיר און טוט מיר אַ װײַז מיטן האַנט אַרױף, אַז אַהין איז מיזרח.

― איך װײס אַלײן, ― זאָג איך צו אים ― אַז מיזרח איז אַהין, קײן מיזרח־זײַט, נישט קײן צפֿון־זײַט; איך פֿרעג אײַך, װוּ איז דאָ בײַ אײַך דער אױבנאָן?

― װאָסער אױבנאָן?

― בראָש פֿאַרשטײען זײ נישט װאָס מע רעדט צו זײ! װוּ זיצן דאָ בײַ אײַך די נגידים, דער תּפֿארת פֿון דער שטאָט?

― אַלץ אײנס! ― מאַכט ער צו מיר.

― װאָס הײסט, זאָג איך, אַלץ אײנס? בײַ אײַך איז, אַ פּנים, הפֿקר ציבעלעס? װוּ װער סע װיל, דאָרט זעצט ער זיך?

― װוּ װער סע װיל, דאָרט זעצט ער זיך, ― מאַכט ער צו מיר מיט מײַנע װערטער.

„משוגעים! ― זאָג איך צו זיך אַלײן, און צעלאַך מיך. ― מע זאָל בײַ אונדז זאָגן אַ נגיד, ער זאָל זיך זעצן אין שפּיגלבאַנק, נישט גאַנץ אױבן־אָן, ― איך װײס? די װעלט װאָלט געהאַט צו טאָן! אָדער, אַ שטײגער, אַ קבצן זאָל האָבן די העזה אַרױפֿקריכן אין מיזרח, װאָלט געװען הימל עפֿן זיך. פֿאַר־אַ־יאָרן האָט זיך געטראָפֿן בײַ אונדז אַ מעשׂה, עס האָט זיך פֿאַרקױפֿט אַ מיזרח־שטאָט אין אַלטן בית־המדרש, האָט זי ישׂראלי דער קצבֿ געדונגען, איז געװאָרן אַ רעש צװישן די נגידים: „סטײַטש, מיר װעלן דערלאָזן אַ קצבֿ זאָל זיך רוקן אין מיזרח? אָבער גאָר לא!“ די נגידים האָבן זיך צונױפֿגעלײגט און האָבן די שטאָט אַװעקגעקױפֿט, באָדײַ זי זאָל שטײן לײדיק, אַבי דער קצבֿ זאָל האָבן אַ מכּה, נישט קײן מיזרח!“…

פּלוצעם דערהער איך, עס טוט אַ זעץ פֿון אױבן עפּעס אַ מין געזאַנג, אַ מישמאַש פֿון פֿאַרשײדענע קולות, װאָס איך האָב אױף מײַן לעבנסטאָג אַזעלכעס נישט געהערט. עס גיסן זיך אַלערלײ זיסע שטימען, נידעריקע און נאָך נידעריקערע, הױכע און נאָך העכערע, און אַלע אינאײנעם גיסן זיך צונױף אין אײן געזאַנג און רינען, אַזױ װי אַ מין בױמל, ממש עס צעגײט זיך אין יעדן אבֿר. איך װאָלט געמעגט שװערן, אַז איך הער אַ קול פֿון אַ פֿידל, פֿון אַ פֿלײט, פֿון אַ טרומײט און פֿון אַ באַס ― אַ גאַנצע קאַפּעליע כּלי־זמר… און עס װאַקסט אױס, װי פֿון אונטער דער ערד, עפּעס אַ מין שלאַק אין אַ טליתל, מיט אַ װײַסן ספּאָדיק אױפֿן קאָפּ. אַ פּנים, דאָס איז זײער חזן? ― ער מאַכט עפּעס מאָדנע אָנשטעלן, בײגט זיך און בוקט זיך און הײבט אָן צו זינגען „מה־טובֿו“.

„ס'אַ משל! ― זאָג איך צו זיך אַלײן. ― פֿרײַטיק־צו־נאַכטס גאָר פֿון מה־טובֿו! װוּ איז דער ערבֿ שבתדיקער „הודו לה′ כּי טובֿ?” װוּ איז דער „ידיד נפֿש אָבֿ הרחמים?” װוּ איז עפּעס מינחה? ― װילדע מענטשן!

תּיכּף נאָכן חזן באַװײַזן זיך אױף דער סצענע נאָך אַ צװײ־דרײַ נפֿשות מיט שװאַרצע קױמענס אױף די קעפּ; צװישן זײ דערקען איך מײַן הױכן שנײַדער ― אַ פּנים, דאָס זײַנען די גבאָים פֿון דער שול? ― און אײנער מיט אַ שװאַרצן פֿירעקעכיקן ספּאָדיק און מיט אַ װײַסן קאָלנער; זײ זעצן זיך אױס אַלע פֿיר אױבן־אָן, װי די טאָקן, אײנס אַקעגן דאָס אַנדערע, און דער חזן עפֿנט אױף אַ געמבע, פֿליט איבער פֿון „מה־טובֿו“ גלײַך צו „לכו־נרננה“ (װי געפֿעלט אײַך אַזאַ שפּרונג?). איך דערהער, אַז עס האַלט בײַ „קבלת־שבת“, טו איך דאָך מסתּמא אַ זאָג דעם „לכו־נרננה“ אױף אַ קול מיט אַ ניגון, װי איך בין געװױנט געװאָרן. איך מײן, אַז דאָ װעט שױן דער גאַנצער עולם אָנהײבן צו דאַװנען ― װער? װאָס? װעמען? אַ װאָרט װיל קײנער נישט זאָגן! דער חזן הײבט אָן און די זינגערלעך לאָזן אױס, און דער גאַנצער עולם קוקט אין די סידורימלעך, װי אַ האָן אין בני־אָדם, שעפּטשעט שטילערהײט. מע האָט מורא, טאָמער װעט מען חלילה דערהערן פֿון זײ אַ װאָרט עבֿרי…

אַז ס'איז געקומען צו די „לכה־דודיס“, האָט דער חזן אַלײן שױן, אָן משוררים, אַנידערגעלײגט אַ „מיזמור־שיר־ליום־השבתל“, און דװקא אױפֿן ייִדישן שטײגער, מיט אונדזער פּראָסטן ייִדישן נוסח ― סע זאָל אַ רוח אין זײַן טאַטן אַרײַן! ער האָט זיך דאָס אַ ביסל צעלאָזט ― אַ כּפּרה דוד־משה, אַ כּפּרה משה־יוסע אַ כּפּרה אַפֿילו דער גרױסער הערש־בער… שפּעטער, אַז ער איז אױסגעשטאַנען שמונה־עשׂרה, האָט ער זיך אױסגעדרײט מיטן פּנים צום עולם (שטעלט אײַך פֿאָר אַ מין חזן: איר זאָלט זאָגן אַ סימן פֿון אַ באָרד, אױסגעפּוצט װי אַ מױד, אָן אַ שום קנאָפּ אין גאָרגל, אָן אַ שום פֿאַטשײלע אָפֿן האַלדז און אָן אַ טראָפּן שװײס!), דער שמשׂ מיטן מגן־דוד האָט אים אונטערגעטראָגן אַ גאָלדענעם בעכער מיט װײַן, און דער שײנער חזן האָט געמאַכט קידוש, און דװקא הױך אױפֿן קול. דאָס ערשטע מאָל אױף מײַן לעבן הער איך, אַז אין אַ שול זאָל מען מאַכן קידוש ― איך האָב געמײנט, איך װעל פּלאַצן פֿאַר געלעבטער! נאָכן קידוש האָט מען נאָך עפּעס געזונגען, און דער עולם האָט זיך אָנגעהױבן צעגײן שטיל, אָן אַ „גוט שבת“, געקװעטשט זיך אײנס דאָס אַנדערע די הענט, געזאָגט אײנער דעם אַנדערן: „לשנה הבאה בירושלים“ (אַ משל!) און איבערגעװוּנקען זיך מיט די אױגן גאָר פֿרײַנטלעך. געגאַנגען איז מען אײנציקװײַז, נישט געכאַפּט זיך, נישט געשטופּט זיך ― מאָדנע ייִדן! נאָכן דאַװנען איז דער שמשׂ צוגעגאַנגען צו יענעם, װאָס מיטן פֿירעקעכיקן ספּאָדיק און מיטן װײַסן קאָלנער, און האָט אים אײַנגערױמט אַ סוד אױפֿן אױער. נאָכדעם איז ער צוגעגאַנגען צו מיר און נאָך אים די דרײַ גבאָים מיט מײַן הױכן שנײַדער בתוכם.

― דאָס איז אונדזער הער ראַבינער, ― מאַכט צו מיר דער שמשׂ שטילערהײט ― אונדזער רבֿ.

„נישקשה פֿון אַ רבֿל! ― טראַכט איך מיר ― אָט דאָס פּסקנט שאלות?“

― שלום עליכם! ― מאַכט צו מיר דער רבֿ און קװעטשט מיך בײַ דער האַנט, און נאָך אים געבן מיר אָפּ שלום די איבעריקע צװײ גבאָים.

― עליכם שלום אײַך, ― זאָג איך ― װאָס מאַכט איר גוטס?

― מה שמכם? ― מאַכט צו מיר דער רבֿ.

― װאָס עפּעס אױף לשון־קודש? ― זאָג איך ― איר רעדט אפֿשר נישט קײן דבֿרי־חול אים שבת? מײַן נאָמען איז משה. פֿאַראַן בײַ אונדז דרײַ משהס: אײנער אַ הױכער, רופֿט מען אים „משה דער קלײנער“; אײנער אַ קורצער, רופֿט מען אים „משה דער גרױסער“; און מיך רופֿט מען גלאַט משה.

אַלע דרײַ גבאָים מיטן שמשׂ קוקן זיך איבער און שמײכלען אײנס צום אַנדערן.

― איך האָב געהערט, ― מאַכט צו מיר דער רבֿ ― אַז איר קומט אָן פֿון אַ װײַטער מדינה, פֿון יענעם לאַנד, װוּ עס געפֿינען זיך די רױטע ייִדלעך. װאָס מאַכן עפּעס דאָרטן אונדזערע ברידער נעבעך?

― װאָס זאָלן זײ מאַכן? ― זאָג איך. ― װער סע האָט די קלינגערס, דעם איז גוט, װי זאָגט מען: המבֿדיל בין קודש לחול; װער עס האָט געלט, דעם איז װױל, און װער עס האָט ניט קײן געלט, דער ליגט נײַן אײלן אין דער ערד, איך בעט איבער אײַער כּבֿוד, און באַקט בײגל. און װער שמועסט די לעצטע צײַט, זינט עס האָבן זיך אָנגעהױבן בײַ אונדז די „בהלות“, איז נאָך ערגער: מע לױפֿט װוּהין די אױגן טראָגן, אײנער װײס ניט פֿונעם אַנדערן. אָט בין איך פֿאַרפֿאָרן אַהער, פֿרעגט מיך, װי אַזױ ― װײס איך אַלײן ניט. די ערשטע צײַט איז אַפֿילו געװען בײַ אונדז דאָרטן „קאָמיטעטן“, װאָס האָבן באַדאַרפֿט זאָרגן פֿון אונדזערט װעגן, נאָר עס האָט זיך אױסגעלאָזט פֿון זײ, איך בעט איבער אײַער כּבֿוד, אַ בױדעם…

איך האָב גערעדט און גערעדט, זײ דערצײלט אַלצדינג, װאָס בײַ אונדז טוט זיך, און די גבאָים מיטן רבֿ מיטן שמשׂ זײַנען געשטאַנען און האָבן מיך באַטראַכט, װי עפּעס אַ זעלטענעם פּאַרשױן, װאָס מע זעט דאָס גאָר ניט; בײַ איטלעכס מאָל, װאָס איך האָב דערמאָנט די רױטע ייִדלעך, װי אַזױ זײ װערן נעבעך פֿאַרשװאַרצט, האָבן זײ געזיפֿצט, רחמנות געהאַט; איך האָב געזען, אַז עס עקט זיך זײ דאָס חיות…

― איך מײן, ― מאַכט צו מיר דער רבֿ מיט אַ פֿרײַנטלעך שמײכעלע ― אַז איר באַדאַרפֿט זײַן רעכט מיד פֿונעם װעג און הונגעריק?

― גלײַך װי איר זײַט געװען דערבײַ, ― זאָג איך.

― מיר װעלן נאָך צײַט האָבן, מאַכט ער, צו שמועסן; אַצינד קומט, זײַט מוחל, צו מיר, איך פֿאַרבעט אײַך צו מיר אױף שבת.

― האָט קײן פֿאַראיבל נישט, הער דאָקטאָר, ― רופֿט זיך אָן צו אים דער הױכער שנײַדער ― דער ייִד איז מײַנער, איך האָב אים שױן פֿאַרבעטן צו זיך נאָך גײענדיק מיט אים אַהער אין שול אַרײַן.

― שאַדעschade: אַ שאָד! מאַכט דער רבֿ דער דאָקטאָר.

― װען ― זאָג איך ― זאָרגט זיך אַן אָרעמאַן? אַז ער האָט צװײ חתונות אין אײן טאָג.

דער רבֿ דער דאָקטאָר, יענע צװײ גבאָים און דער שמשׂ לאַכן. נאָר איך זע, אַז זײ זײַנען שטאַרק מקנא דעם שנײַדער, װאָס ער האָט מיך פֿאַרבעטן פֿריִער, אױסגעכאַפּט די מציאה ― אַ גליק האָט אים געטראָפֿן!…

„משונה־מאָדנע ייִדן! ― אַזױ טראַכט איך מיר, גײענדיק מיט מײַן שנײַדער צו אים אױף שבת. ― קײן מיזרח איז בײַ זײ ניט פֿאַראַן… דעם אױבן־אָן טרעטן זײ אָפּ יענעם… נגידים און קבצנים איז בײַ זײ גלײַך… אַ דאָקטאָר איז בײַ זײ אַ רבֿ, אַ שנײַדער איז אַ גבאי און אַ שמשׂ טראָגט אַ הױכן ספּאָדיק… אַן אורח אַן אָרעמאַן איז בײַ זײ גאָר אַן אבֿן־טובֿ, אַ ייִד איז בײַ זײ אַ גאַנצער אַנטיק. מע שלאָגט זיך פֿאַר אַ ייִדן ― רײנע משוגעים!“…

(בײַם שנײַדער אין שטוב ― דאָס װײַב גיט אים אָפּ שלום ― די טעכטער רײדן לשון־קודש ― ער װערט געװאָר פֿון משונה־מאָדנע זאַכן ― ער רעדט װעגן ארץ־ישׂראל)

אַרײַנגעקומען צום שנײַדער אין שטוב אַרײַן, האָט מיר מיט אַ מאָל אַ זעץ געטאָן אין פּנים אַרײַן אַ מאָדנע מין ליכטיקײט, אַ פֿרײלעכקײט און אַ הײמלעכקײט, װאָס לאָזט זיך גאָר ניט באַשרײַבן. באַגעגנט האָט אונדז טאַקע זײַן װײַב, די שנײַדערין, אָנגעטאָן װי אַ „מאַדאַם“, נישט מיט קײן פּערל, װי בײַ אונדז אַ נגידית, נאָר גלאַט אַזױ אױסגעפּוצט, שײן און ציכטיק. נעבן דער „מאַדאַם“ זײַנען געשטאַנען צװײ מײדלעך, דעם שנײַדערס טעכטער, שײנע, אַזױ װי גינגאָלד, מיט שװאַרצע האָר און מיט שװאַרצע פֿײַעריקע אױגן.

― גאָט האָט אונדז צוגעשיקט אַן אורח ― רופֿט זיך אָן צו זײ דער שנײַדער מיט אַ גדולה ― איך האָב אײַך געבראַכט אַ ייִדן, אײנעם פֿון אונדזערע װײַטע־װײַטע ברידער, װאָס מע רופֿט זײ מיטן נאָמען „די רױטע ייִדלעך“.

― שלום עליכם! ― רופֿן זיך אָן צו מיר אַלע דרײַ װײַבער און גיבן מיר די האַנט, פּונקט אױף דעם שטײגער, װי בײַ אונדז מאַנצבילן.

― עליכם שלום, ― זאָג איך צו זײ ― דאָס ערשטע מאָל אױף מײַן לעבן טרעפֿט זיך מיר, אַז, איך בעט איבער אײַער כּבֿוד, נקבֿות זאָלן גאָר אָפּגעבן שלום!

דעם שנײַדערס צװײ טעכטער האָבן צװישן זיך עפּעס אָנגעהױבן צו שמועסן אױף אַ מין מאָדנער שפּראַך, װאָס איך װאָלט געמעגט שװערן, אַז ס'איז אונדזער לשון־קודש; נאָר זײ האָבן גערעדט אַזױ גיך, אַז איך האָב נישט פֿאַרשטאַנען אײן װאָרט אַפֿילו. דער שנײַדער האָט אַ װוּנק געטאָן צו דער שנײַדערין, און די „מאַדאַם“ האָט מיך אַרײַנגעבעטן אינעם אַנדערן חדר, װוּ ס'איז שױן געשטאַנען אָנגעגרײט אַ טיש מיט כּל־טובֿ, און געבעטן מיך, איך זאָל „פֿאַרנעמען אַ פּלאַץ“.

― האָט קײן פֿאַראיבל נישט, ― זאָג איך ― מײַן פּלאַץ װעט מסתּמא נישט אַנטלױפֿן; איך בין אַ ייִד, װאָס קאַטאָרי בין געװױנט געװאָרן מאַכן קידוש, איך קאָן נישט יוצא זײַן מיט אײַער שײנעם חזן מיטן ספּאָדיק, װאָס האָט אָפּגעמאַכט אין שול קידוש פֿאַר אַלע ייִדן.

― אָך! ― מאַכן זײ צו מיר און טראָגן מיר אונטער אַ שײנעם זילבערנעם בעכער מיט אַ פֿלאַש װײַן און שטעלן זיך אַװעק הערן, װי איך מאַך קידוש.

אָפּגעמאַכט קידוש, רוף איך מיך אָן צום בעל־הבית:

― װײסט איר, װאָס איך װעל אײַך זאָגן? ס'איז אַ רעכט ביסל משקה אָט דאָס אָ! איך האָב שױן לאַנג אַזאַ גלעזל װײַן ניט געטרונקען. עס צעגײט זיך אין אַלע אבֿרים!

― דאָס איז טאַקע אונדזער װײַן, ― רופֿט זיך אָן צו מיר דער שנײַדער מיט גדלות.

― װאָס הײסט, ― זאָג איך ― איר האַלט אַ װײַנשענק אױך? אױב אַזױ, איז שױן רעכט: אַ פּנים, אַז פֿון שנײַדערײַ אַלײן קאָן מען אַזױ ניט לעבן?

― נײן, ― מאַכן זײ צו מיר מיט אַ פֿרײַנטלעך שמײכעלע ― איר האָט אונדז ניט פֿאַרשטאַנען, װאָס מיר האָבן אײַך געזאָגט; אונדזער װײַן ― מײנען מיר ייִדישן װײַן.

― ס'אַ משל! ― זאָג איך ― װאָס דען, נסך װעט איר מיר געבן?

― אַך, נײן! ס'איז אונדזער אײגענער ייִדישער װײַן פֿון אונדזערע אײגענע ייִדישע װײַנגערטנער, װאָס בײַ אונדז אין ארץ־ישׂראל.

― בײַ אײַך ― זאָג איך ― אין ארץ־ישׂראל? ארץ־ישׂראל איז דאָך דערװײַל דעם טערקס!

― ארץ־ישׂראל ― רופֿט זיך אָן צו מיר דער שנײַדער מיט ברענענדיקע אױגן ― ארץ־ישׂראל איז אונדזערס; ארץ־ישׂראל איז געװען אונדזערס און עס װעט זײַן אונדזערס!

― אָמן הלװאַי! ― מאַך איך צו אים. ― בײַ אונדז זאָגן מיר אױך אַלע מאָל לשנה הבאה בירושלים. נאָר לאָז פֿריִער קומען משיח, װעלן מיר אַלע, אם־ירצה־השם, גײן קײן ארץ־ישׂראל. דערװײַל האָט נאָך דאָרטן דער טערק צו שאַפֿן, און מיר זײַנען נאָך אַלץ די אײגענע שלעפּערס, דרײען זיך אַרום פֿון שמונין צו בונין און זוכן דעם נעכטיקן טאָג…

איך האָב געזען, אַז דער שנײַדער װיל מיר עפּעס אָפּענטפֿערן; נאָר די שנײַדערין האָט אים אָפּגעהאַלטן און האָט אַ זאָג געטאָן צו אים מיט אַ שמײכעלע:

― דעם שמועס לאָז איבער אױף נאָך װעטשערע; לאָז דער אורח זיך גײן װאַשן, ער קער אַװדאי װעלן עסן.

„נישט קײן נאַרישע ייִדענע, ― קלער איך מיר ― כאָטש אַ שנײַדערס אַ װײַב!“

― לאָמיך האָבן אַזאַ יאָר, װי איר זײַט גערעכט! ― זאָג איך צו איר. ― קײן טאַנץ, זאָגט מען, גײט ניט פֿאַרן עסן…

גאַנץ פֿײַן געװאַשן זיך, זעצן מיר זיך צום טיש. מיך באַזעצן איז אים אױסגעקומען פּונקט נעבן זײַן װײַב. שנײַדער בלײַבט שנײַדער… ס'איז מיר אױסגעקומען אַ ביסל פּריקרע, איבער דער טבֿע, נאָר דאָס פֿרײַנדשאַפֿט פֿון די באַלעבאַטים צו מיר איז געװען אַזױ גרױס, אַז איך האָב מיך אָנגעהױבן צו פֿילן דאָ גאַנץ הײמיש. אײן זאַך האָט מיר נאָר אױסגעװיזן אַ ביסל װילד ― דאָס, װאָס דעם שנײַדערס טעכטער רײדן צװישן זיך אױף זײער שפּראַך, װאָס איז שטאַרק פּאַכאָזשע אױף אונדזער לשון־קודש.

― האָט קײן פֿאַראיבל נישט, ― רוף איך מיך אָן צו מײַנע בעלי־בתּים ― װאָס איך װעל אײַך פֿרעגן; װער עס פֿרעגט, דער בלאָנדזשעט ניט: אױף װאָס פֿאַר אַ שפּראַך רײדן דאָס אײַערע מײדלעך?

― אױף אונדזער שפּראַך, אױף העברעיִש, ― זאָגן זײ צו מיר ― איר פֿאַרשטײט דען נישט קײן לשון־קודש?

― צי איך פֿאַרשטײ, ― זאָג איך ― איז קײן חידוש ניט; איך פֿאַרשטײ אײניקע װערטער; אַ חידוש איז נאָר, װאָס זײ פֿאַרשטײען! װי קומט דאָס, װאָס מײדלעך רײדן בײַ אײַך אױף לשון־קודש?

― װאָס הײסט, װאָס איז דאָס חידוש? ― רופֿן זיך אָן די מײדלעך. ― העברעיִש איז דאָך אונדזער שפּראַך! מע האָט אונדז געלערנט אין חדר אַלע אַנדערע שפּראַכן און העברעיִש פֿריִער פֿון אַלצדינג.

― װאָס איז שײך, ― זאָג איך ― מײדלעך לערנען בײַ אײַך אין חדר? עפּעס הער איך פֿון אײַך אַלע מאָל, איך בעט איבער אײַער כּבֿוד, װילדע זאַכן. און װאָס איז דאָס בײַ אײַך פֿאַר חדרים אַזעלכע, װאָס מע לערנט דאָרט שפּראַכן גאָר, לשונות?

― סע רעדט זיך אַזױ חדרים! ― מאַכט דער שנײַדער. ― דאָס זײַנען, אײגנטלעך, אונדזערע ייִדישע שקאָלעס, ייִדישע גימנאַזיעס, סעמינאַרן.

― ייִדישע גימנאַזיעס? סעמינאַרן? ― זאָג איך. ― איר מאַכט פֿון מיר חוזק. גלאַט ס'איז אַ קונץ, איר האָט דערטאַפּט אַ ייִדן און פֿירט אים אין באָד אַרײַן.

― חס־ושלום! ― מאַכן זײ צו מיר. ― װאָס הײסט, מיר װעלן לאַכן פֿון אַ פֿרעמדן מענטשן? אָט װעט איר זען, ייִדישע גימנאַזיעס מיט אונדזערע ייִדישע גערטנער, מיט אונדזערע ייִדישע גמילות־חסדים־הײַזער, מיט אונדזער ייִדישער באַנק, מיט אונדזער…

― אַ ייִדישע באַנק? ― זאָג איך און שפּרינג אונטער אױפֿן בענקל. ― טאַקע אַ באַנק, װאָס מע נעמט דאָרטן געלט? איז דאָך עס טאַקע, אַ פּנים, אַן אמת, װאָס מע זאָגט, אַז עס װאַלגערט זיך דאָ בײַ אײַך גאָלד אין די גאַסן?

― אין די גאַסן? ― זאָגן זײ צו מיר. ― נײן! קײן גאָלד װאַלגערט זיך נישט בײַ אונדז אין די גאַסן; נאָר געלױבט איז גאָט, מיר האָבן אַלצדינג, װאָס מיר באַדאַרפֿן…

― האָט קײן פֿאַראיבל נישט, ― זאָג איך ― װאָס איך שלאָג אײַך איבער אין מיטן די רײד. דער שמשׂ פֿון דער שול האָט מיר געזאָגט, אַז איר זײַט אַ… אַ…. בעל־מלאָכה.

― אַ שנײַדער, ― מאַכט ער צו מיר און גלעט זיך בײַ דער באָרד מיט גרױס גדלות ― איך בין אַ שנײַדער, מײַן פֿאָטער איז געװען אַ שנײַדער און אַלע מײַנע ברידער זײַנען געװען שנײַדערס. אונדזער אַרבעט האָט אַ שם.

― און פּרנסה ― זאָג איך ― האָט איר, װי איך פֿאַרשטײ, דװקא נישקשהדיק?

― גאָט צו דאַנקען, ― זאָגט ער ― חוץ דאָס הױז, האָב איך נאָך צװײ הײַזער.

― אײגענע?

― װאָס דען, פֿרעמדע?

― רײנע? נישט קײן פֿאַרזעצטע?

― אַװדאי. װי דען אַנדערש?

― נו, און איר אַרבעט נאָך הײַנט אױך מיט דער נאָדל?

― אַװדאי. איך האָב געאַרבעט, איך אַרבעט און װעל אַרבעטן.

― אױב אַזױ, ― זאָג איך ― פֿאַרשטײ איך אײַך ניט, װאָס איר זײַט פֿאַר מענטשן; האָבן הײַזער אײגענע, נישט קײן פֿאַרזעצטע, און זיצן שטשאָבען מיט דער נאָדל, ― דאָס קומט שױן אױס בײַ מיר, האָט קײן פֿאַראיבל נישט, פֿריש און געזונט און משוגע! נאָך אײן זאַך האָב איך אײַך געװאָלט פֿרעגן: װי קומט דאָס, װאָס איך זע נישט בײַ אײַך קײן דינסט? אין אײַער גראַד, קײן־עין־הרע, זאָל מען נישט האַלטן כאָטש אײן דינסט אין שטוב?

― אונדזערע דינסטן ― רופֿט זיך אָן צו מיר די שנײַדערין ― זײַנען שבת און יום־טובֿ פֿרײַ, אַזױ װי בײַ אונדז אין דער תּורה שטײט געשריבן…

― אין דער תּורה? ― זאָג איך. ― ס'איז מיר אַ חידוש, װאָס איר װײסט די תּורה בעסער װי איך; איך בין, דאַכט זיך, מעבֿיר די סדרה אַלע פֿרײַטיק, און איך געדענק עפּעס נישט אין דער תּורה, אַז דינסטן זאָל מען גאָר לאָזן אױף שבת פֿרײַ?

― װאָס רעדט איר? ― מאַכט צו מיר אײנע פֿון אירע טעכטער און טראָגט מיר צו אַ תּנ″כּל און װײַזט מיר אָן אױף אַ פּסוק אין דער סדרה „ואתחנן“, װוּ עס רעדט זיך װעגן שבת: „…למען ינוח ― בכדי עס זאָל רוען, עבֿדך ― דײַן קנעכט, ואַמתך ― און דײַן דינסט, כּמוך ― אַזױ װי דו“…

― ס'אַ משל! ― זאָג איך. ― מע זאָל װעלן מקײם זײַן אַלצדינג, װאָס אין דער תּורה שטײט! איך פֿאַרשטײ ניט אײן זאַך: װיבאַלד אַז איר לאָזט די דינסטן פֿרײַ, װער זשע דערלאַנגט אײַך צום טיש?

― די קינדער, ― מאַכט צו מיר די שנײַדערין ― מײַנע קינדער זײַנען אַזױ דערצױגן, אַז זײ טוען אַלצדינג; זײ קאָנען קאָכן און באַקן און װאַשן און פּרעסן. איר זעט אָט די קױלעטשן? דאָס איז מײַן עלטערער טאָכטערס אַרבעט.

― אַז אײַער טאָכטער ― זאָג איך ― איז יאָ אַזאַ געראָטענע, קומט דאָך איר אַ חתן אַ רעכטן; אפֿשר װאָלט איך איר גערעדט אַ שידוך פֿון אונדזערע מקומות?

― אָ? ― רופֿט זיך אָן צו מיר דאָס עלטערע מײדל מיט אַ געלעכטער ― איך דאַנק אײַך זײער, איך בין שױן אַ כּלה.

― האָסטו עפּעס אַ פֿײַנעם חתן? ― מאַך איך צו איר.

― אָ! ― רופֿט זי זיך אָן, װערט רױט װי פֿײַער און טראָגט מיר צו אַ „מעדאַליאָן“ מיט אַ „פּאַטרעט“ פֿון עפּעס אַ פּאַרשױן מיט „פּאַליעטןעפּאָלעטן“.

― װאָס איז דאָס ― זאָג איך ― פֿאַר אַ „ידנעראַל“?

― דאָס איז אַן אינזשענער פֿון ארץ־ישׂראל, ― מאַכט צו מיר דער שנײַדער מיט גרױס גדלות, ― ער דינט דאָרט בײַ דער באַן, װאָס מיר בױען בײַ אונדז אין ארץ־ישׂראל.

― װאָס פֿאַר אַ מחותּן ― זאָג איך ― זײַט איר מיט ארץ־ישׂראל? און װי קומט איר אַהין?

― מיר פֿאָרן אַהין ― זאָגט ער ― אַלע זומער. דאָרט איז פֿאַראַן…

― איך װײס ― זאָג איך ― װאָס דאָרט איז פֿאַראַן. איך װײס! דאָרטן איז פֿאַראַן די פֿאַרװײנטע װאַנט („כּותל־מערבֿי“), דער „מוטער רחלס קבֿר“, די „מערת־המכפּלה“; ציגן, זאָגט מען, עסן דאָרטן באָקסערן און אַלטע ייִדן פֿאָרן אַהינצו שטאַרבן…

― עהע־הע! ― רופֿט זיך אָן דער שנײַדער מיט אַ געלעכטער, און אַלע קוקן אױף מיר און לאַכן. ― עס זעט אױס, אַז איר קומט טאַקע צו פֿאָרן פֿון הינטער די הרי־חושך; איר װײס גאָר ניט, װאָס אין ארץ־ישׂראל טוט זיך. דאָס איז אַלץ געװען אַמאָל, אַמאָל!…

― װאָס הײסט אַמאָל? ― זאָג איך. ― נו, און הײַנט?

― הײַנט ― זאָגט ער ― האָבן מיר שױן דאָרטן, ברוך־השם, אונדזערע עטלעכע הונדערט קאָלאָניעס, גאַנצע דערפֿער אײגענע, װײַנגערטנער און װײַנקעלערס, אַלערלײ געשעפֿטן, פֿאַבריקעס, שיפֿן און באַנען אײגענע…

― טע־טע־טע! ― רוף איך מיך אָן צו אים. ― איר הײבט שױן אָן, מײַן ליבער שנײַדער, דאַכט מיר, פֿאַרקריכן אין „אלף־השישי“ אַרײַן; איך האָב מורא, אַז אָט נאָך אַ ביסל, װאַקסט אױס בײַ אײַך אַ פּאַפּירענע בריק… לאָז מען בעסער געבן אַ ביסל „מים־אַחרונים־װאַסער“, װעלן מיר בענטשן. איך װעל אײַך זאָגן דעם אמת, עס דרײט זיך מיר אַזױ דער קאָפּ פֿון אײַערע מעשׂיות, אַז איך מוז מיך גײן צולײגן…

נאָכן בענטשן האָט מען מיך אַרײַנגעפֿירט אין אַ באַזונדער ציכטיק חדר, װוּ ס'איז שױן געװען צוגעגרײט פֿון מײַנעט װעגן אַ נאַכטלעגער מיט אַלע שאַלעמױזן.

אַזױ װי איך האָב מיך אַרײַנגעלײגט אין בעטל אַרײַן, אַזױ בין איך אַנטשלאָפֿן געװאָרן, און עס האָט זיך מיר געפּלאָנטעט אַ גאַנצע נאַכט משוגעים, ארץ־ישׂראל־ייִדן מיט טערקישע שאַלן, מיט מײדלעך, װאָס גײען אין „צילענדערס“ און רײדן לשון־קודש, און איך אַלײן בין גאָר אַ מין „ידנעראַל“ מיט „פּאַליעטן“, און איך פֿיר די רױטע ייִדלעך אױף אַ פּאַפּירענע בריק… איך לױף, און די רױטע ייִדלעך לױפֿן מיר נאָך… פּלוצעם פֿיל איך, װי די בריק ברעכט זיך… אָט־אָט פֿאַלן מיר, חס־ושלום, אַלע אַרײַן אין ים אַרײַן… איך שרײַ „שמע ישׂראל“ און… כאַפּ מיך אױף ― אָהאָ, גרױסער טאָג, ס'איז שױן צײַט אין שול אַרײַן…

― װוּ בין איך?

דאָס איז געװען דאָס ערשטע, װאָס עס איז מיר געקומען אױף דער מחשבֿה. איך האָב מיך אױפֿגעכאַפּט פֿונעם שלאָף און האָב מיך אָנגעהױבן אַרומקוקן, װוּ בין איך אין דער װעלט? דאָס ליכטיקײט, דאָס רײנקײט, דאָס ציכטיקײט, װאָס בײַ זײ איז! איר זאָלט געבן אַ רענדל פֿאַר אַ װאַנץ… װוּ גיסט מען דאָ אָפּ נעגל־װאַסער?

איך טו אַ קוק נעבן מײַן בעטל ― שטײט אַ װאַש־קאַסטן אַ װײַסער, אַ שפּיגלדיקער, מיט אַ קראַן; איך טו אַ ריר דעם קראַן ― ברענען זאָלן זײ אױפֿן פֿײַער! ― סע שפּריצט מיט װאַסער פֿון אַלע זײַטן! אַ גאַנצע באָד!… פּלוצעם הער איך, עמעצער קלאַפּט מיר פֿון יענער זײַט טיר.

― װער איז דאָרטן? װער קלאַפּט?

― טראַך־טאַרעראַך!

― מיטן קאָפּ אין װאַנט! ― זאָג איך און עפֿן אױף די טיר ― עס שטײט עפּעס אַ גרױסער שװאַרצער בחורעץ, אָנגעטאָן שבתדיק, און גיט מיר אָפּ שלום־עליכם און פֿרעגט מיך:

― װי אַזױ זײַט איר געשלאָפֿן?

― װעמענס עסק איז דאָס? ― זאָג איך. ― װער זײַט איר?

― איך בין דאָ ― זאָגט ער ― אַן אַרבעטער בײַם הער שנײַדער. ער האָט מיך געבעטן, איך זאָל אײַך אױפֿװאַרטן דאָ ביז איר װעט אױפֿשטײן פֿונעם שלאָף און גײן מיט אײַך אין שול אַרײַן, אױב איר האָט חשק גײן דאַװנען.

― אַזױ? ― זאָג איך. ― ביסטו, הײסט דאָס, אַן אַרבעטער־יונג בײַם שנײַדער? זאָג־זשע מיר, איך בעט דיך, װאָס איז מיט דיר אַזױ די גדולה, װאָס דו האָסט זיך אַזױ אױסגעסטראָצלט, אױסגעפּוצט?

― פֿאַר װאָס נישט? װאָס האָב איך, זאָגט ער, צו זאָרגן? הענט, ברוך־השם, האָב איך, מײַן באַדערפֿעניש פֿאַרדין איך מיר, קײן װײַב און קינדער האָב איך נישט, נאָר אַן אַלטן בלינדן טאַטן, װאָס זיצט בײַ מיר…

― סע פֿאַרשטײט זיך, ― זאָג איך ― ביסט גערעכט, הוליע קבצן! װיפֿל נעמסטו אַ װאָך בײַם שנײַדער, ניט אום שבת דערמאָנענדיק?

― אַ פֿופֿציקער, ― מאַכט ער ― און אַ חוץ האָב איך אַ קלײנעם חלק אין געשעפֿט.

― װאָס? װאָס באַלעבעטשעסטו? ― מאַך איך צו אים. ― איך פֿרעג דיך, װיפֿל נעמסטו אַ װאָך?

― איך זאָג דאָך אײַך אַ פֿופֿציקער, אַ חוץ פּראָצענט אין געשעפֿט.

װער עס האָט נישט געזען אין יענער מינוט אונדז בײדן שטײן אײנס אַקעגן אַנדערן, דער האָט קײן שײנס ניט געזען.

― פֿופֿציק קאַרבן אַ װאָך? ― זאָג איך. ― װײ איז מיר! בײַ אונדז אַזאַ בחורל װי דו, אַז גאָט העלפֿט אים, ער פֿאַרדינט דרײַ קאַרבן אַ װאָך, הײבט מען אים שױן אָן צו רײדן כּלות. איך װעל דיר זאָגן דעם אמת, עס הײבט מיר שױן אָן באַנג טאָן, װאָס מײַן טאַטע האָט מיך נישט געלערנט שנײַדערײַ.

― װאָס דען איז אײַער מלאָכה? ― מאַכט ער צו מיר.

― מײַן מלאָכה? ― זאָג איך. ― מײַן טאַטע איז נישט געװען קײן בעל־מלאָכה, איך בין נישט קײן בעל־מלאָכה, און מײַנע קינדער װעלן נישט זײַן קײן בעלי־מלאָכות, אם־ירצה־השם, מיט גאָטס הילף.

― װאָס־זשע דען זײַט איר?

― װאָס־זשע דען בין איך? אַ ייִד בין איך.

― איך מײן ― זאָגט ער ― װאָס איז אײַער טועכץ? מיט װאָס באַשעפֿטיקט איר זיך? פֿון װאָס לעבט איר?

― פֿון װאָס איך לעב? ― זאָג איך. ― פֿון װאָס גאָט גיט, פֿונעם װינט לעבט מען.

― װאָס הײסט ― זאָגט ער ― פֿונעם װינט?

― אָט דאָס הײסט! ― זאָג איך. ― מע דרײט זיך אַרום מיטן שטעקל אין מאַרק, טאָמער װעט גאָט צושיקן דאָס, יענץ, לאָקש, בױדעם, ציבעלעס ― גאָט פֿירט אױס…

― און טאָן, הײסט דאָס, טוט איר גאָר נישט?

― װאָס הײסט ― זאָג איך ― גאָר נישט? מע טוט אַלצדינג, װאָס מע קאָן.

― װאָס־זשע קאָנט איר?

― אָט װעל איך דיר באַלד ― זאָג איך ― גײן דערצײלן װאָס איך קאָן… זאָג מיר בעסער, נשמה מײַנע, װאָס טוסטו, ניט אום שבת דערמאָנענדיק, מיט אַזױ פֿיל געלט, װאָס דו פֿאַרדינסט, און פֿאַרװאָס האָסטו נישט חתונה?

― איך האָב דאָך אײַך געזאָגט, ― מאַכט ער ― אַז איך האַלט בײַ זיך אַן אַלטן טאַטן אַ בלינדן…

― מילא איז װאָס? ― זאָג איך. ― איז שױן עק־װעלט? בכן, טאָר מע ניט חתונה האָבן?

― „כּיבוד־אָבֿ“! ― מאַכט ער צו מיר און שטשירעט די צײן. ― „כּיבוד־אָבֿ“ איז נישט קײן קלײניקײט. מײַן אַלטער, זאָל מאַריך־ימים זײַן, לעבט זיך אָפּ בײַ מיר אױף דער עלטער, װי אַ גראַף; גאַנצע טעג ליגט ער בײַ מיר אין גאָרטן און אַרבעט בעסער פֿון אַ זעענדיקן.

― װי קומט צו דיר ― זאָג איך ― אַ גאָרטן? ― איך האָב ― זאָגט ער ― אַ שטוב מיט אַ גאָרטן. דאָס האָב איך בירושה טאַקע פֿון מײַן אַלטן.

― אױב אַזױ, ― זאָג איך ― מעגסטו אים טאַקע אָפּגעבן כּבֿוד; ער האָט דאָס בײַ דיר ערלעך פֿאַרדינט. איך װאָלט אַ בעלן געװען בײַ דיר מאָרגן, אם־ירצה־השם, אָנקוקן דײַן שטוב און זען, װי דײַן טאַטע באַאַרבעט בלינדערהײט דײַן גאָרטן.

― איך בעט אײַך טאַקע, ― מאַכט ער צו מיר ― עס װעט זײַן בײַ מיר דער גרעסטער כּבֿוד, און מײַן אַלטער װעט זיך מחיה זײַן.

― װאָס איז ער געװען, דער טאַטע דײַנער? ― זאָג איך צו אים ― אױך אַ שנײַדער?

― נײן, ― מאַכט ער ― מײַן אַלטער איז געװען כּל־ימיו אַ גערטנער.

― אַ גערטנער?

― אַ גערטנער.

― װאָס איז דאָס ― זאָג איך ― פֿאַר אַ פּרנסה?

― דאָס איז אַ מלאָכה, ― זאָגט ער ― װי אַלע מלאָכות. מײַן אַלטער איז דערױף אַ גרױסער ספּעציאַליסט: זײען, זעצן, פֿלאַנצן בײמער ― דערױף איז ער אַ בריה. ער האָט אָפּגעהאָרעװעט אַלע זײַנע יאָרן, צונױפֿגעשלאָגן אַ שטיקל קאַפּיטאַל, און אױף דער עלטער האָט ער געקױפֿט אַ שטוב מיט אַ שטיקל ערד און האָט באַאַרבעט און פֿאַרפֿלאַנצט אַ גאָרטן. ער האָט אַזױ ליב די דאָזיקע אַרבעט, אַז אַפֿילו איצט, בלינדערהײט, טרעט ער נישט אַרױס פֿונעם גאָרטן. ער איז קלאָר אין יעדן בײמעלע, ער װײס איטלעכס צװײַגעלע, אים איז באַקאַנט יעדעס גרעזעלע ― אַ קלײניקײט, אַ מענטש האָט פֿאַרבראַכט דאָס גאַנצע לעבן אַרום גרינװאַרג, צװישן בײמער און צװישן בלומען! ער האָט שטאַרק חשק געהאַט אױף דער עלטער אַװעקפֿאָרן אַהין, קײן ארץ־ישׂראל, איז ער, ניט פֿאַר אײַך געדאַכט, געפֿאַלן אױף די אױגן…

„נאַ דיר אַזאַ מין השׂגה! ― טראַכט איך מיר. ― אַ ייִד זאָל נאָר ליב האָבן גרינװאַרג, בײמער און בלומען!… און אַ פּראָסטער ייִד אַ גערטנער האָט חשק אױף דער עלטער פֿאָרן קײן ארץ־ישׂראל!“…

― װאָס װילט איר טרינקען, ― מאַכט ער צו מיר ― פֿרישע טײ, קאַװע אָדער אַ שאָל שאָקאָלאַד?

― אַ דאַנק, ― זאָג איך ― איך בין דיר מוחל די פֿרישע טײ מיט דער קאַװע און מיטן שאָקאָלאַד; שבת טרינק איך טײ פֿונעם אױפֿן אױװן, און בײַ אײַך איז דאָך מסתּמא אַ זודיקער סאַמאָװאַר לכּבֿוד שבת?

― חס־וחלילה! ― זאָגט ער. ― בײַ אונדז איז אינדערװאָכן אױך נישטאָ קײן סאַמאָװאַר.

― װוּ־זשע נעמט איר זודיק װאַסער?

― פֿונעם קראַן.

― פֿון װאָסער קראַן?

פֿון דער װאַנט.

― פֿון װאָסער װאַנט?

― קומט, ― זאָגט ער ― װעל איך אײַך װײַזן.

און ער פֿירט מיך אַרײַן אין קיך אַרײַן (רײן, ציכטיק, זױבער, כאָטש שפּיגל זיך!) און מאַכט צו מיר:

― זעט איר אָט דעם קראַן? דאָס איז אַ קראַן פֿון קאַלט װאַסער, און דער אַנדערער קראַן גיט אונדז הײס װאַסער, אַלע מאָל װיפֿל איר װילט.

― און דער דריטער קראַן ― זאָג איך ― װאָס איז פֿאַר אַ קראַן?

― דער דריטער קראַן ― זאָגט ער ― איז אַ קראַן פֿון עלעקטריע.

― װאָס איז דאָס ― זאָג איך ― פֿאַר אַ שלאַק?

― דאָס גיט פֿײַער, ליכטיקײט ― מאַכט ער צו מיר און װיל אַ דרײ טאָן עפּעס אַ שרײַפֿל.

― אום שבת? ― זאָג איך. ― אום שבת װילסטו זיך שפּילן מיט פֿײַער? קום שױן בעסער אין שול אַרײַן! עס קען שױן זײַן גוט שפּעט.

― אָט װעל איך אײַך באַלד זאָגן, װוּ מע האַלט. ― מאַכט ער צו מיר און גײט צו צו דער װאַנט און טוט אַ דרײ אַ רעדל: טרררר! ― און טראָגט צו צום אױער עפּעס אַ טרײַבל און רעדט צו דער װאַנט: „נומער צװײ און צװאַנציק טױזנט אַכטהונדערט זעקס און זעכציק!… די שול?… איך בעט דעם שמשׂ אױף אַ מינוט!… דער שמשׂ?… זײַט אַזױ גוט, װוּ האַלט מען בײַ אײַך?… האַ? אַ דאַנק“…

איך שטײ און קוק אים אָן, װי אַ משוגענעם.

― שױן באַלד אױסנעמעניש, ― מאַכט ער צו מיר ― קומט!

― פֿון װאַנען װײסטו? ― זאָג איך. ― האָסט געהאַט אַ ידיעה פֿון דער װאַנט?

― איך האָב געפֿרעגט דעם שמשׂ.

― װוּ האָסטו דאָ אַ שמשׂ?

― איך האָב גערעדט מיטן שמשׂ דורכן טעלעפֿאָן.

― טעלעפֿאָן? ― זאָג איך. ― װאָס איז דאָס פֿאַר אַ שװאַרץ יאָר?

― טעלעפֿאָן ― מאַכט ער צו מיר ― װײסט איר נישט? טעלעפֿאָן ― דאָס איז דאָך דער טעלעפֿאָן, װאָס מע רעדט אױף אים!

― װאָס הײסט ― זאָג איך ― מע רעדט אױף אים? װי אַזױ רעדט מען דאָס אױף אים?

― װי אַזױ רעדט מען? ― זאָגט ער. ― אָט װעל איך אײַך געבן צו פֿאַרשטײן. איך טו אַ דרײ אָט־דאָ מיטן רעדעלע, דערהערט מען דאָרט, גײט יענער און דרײט דאָרטן, דערהער איך דאָ, הײבט מען אָן רײדן; און אַז מיר רײדן אָפּ, טו איך אַ דרײ, נאָכדעם טוט ער אַ דרײ ― און אַן עק.

― טפֿו זאָלסטו װערן! ― מאַך איך צו אים. ― האָסטו געזען אַ שנײַדערוק גיט צו פֿאַרשטײן! דרײ איך, דרײסטו, דרײט יענער… איך װיל װיסן דעם שׂכל, װאָס דאָ שטעקט!

― דעם שׂכל ― מאַכט ער צו מיר ― פֿונעם טעלעגראַף װײסט איר?

― ס'אַ משל! ― זאָג איך. ― דער טעלעגראַף איז עפּעס אַנדערש! דעם טעלעגראַף פֿאַרשטײט אַ מינדסט קינד! טעלעגראַף איז פֿאַראַן אומעטום! אַ טײַערע מציאה!

― פּונקט דאָס אײגענע ― מאַכט ער ― איז דער טעלעפֿאָן: דאָרט איז מיט אַ דראָט און דאָ איז מיט אַ דראָט. דער חילוק איז נאָר, װאָס דאָרטן קלאַפּט מען און דאָ רעדט מען.

― אָט דאָס איז גאָר? ― זאָג איך. ― און איך האָב געמײנט מי־יודע װאָס! קום, לאָמיר גײן אין שול אַרײַן.

גײענדיק מיט מײַן בחורעץ אין שול אַרײַן, האָב איך ערשט דערזען די שטאָט, װי שײן זי איז, די געפֿלאַסטערטע גאַסן, װי רײן זײ זײַנען, און די הױכע װײַסע ליכטיקע מױערן מיט די גרינע בײמער, װאָס אַרום זײ. איך האָב מיר קײן מאָל גאָר נישט געקאָנט פֿאָרשטעלן אַזאַ מין רײנקײט, אַזאַ ציכטיקײט. „הלװאַי װאָלט געװען בײַ אונדז אינעװײניק כאָטש האַלב, װי בײַ זײ אינדרױסן!“ ― אַזױ האָב איך מיר געקלערט. ― „נאָר װוּ איז דאָ זײער גאָלד און זילבער, װאָס מע זאָגט, אַז עס װאַלגערט זיך דאָ אין די גאַסן?“

― װאָס זוכט איר? ― מאַכט צו מיר דער בחור.

― דעם נעכטיקן טאָג, ― זאָג איך.

פֿאַרפֿאַלן, ― מאַכט ער צו מיר ― איר װעט אים שױן אײביק נישט געפֿינען!

― אַ דאַנק דיר ― זאָג איך ― פֿאָר דער עצה; איך האָב גאָר ניט געװוּסט, אַז דו ביסט נאָך אַ חקרן אױך צו די צרות.

― פֿון אַ חקרן בין איך ― זאָגט ער ― נאָך װײַט, נאָר עפּעס אין די קלײנע אותיות פֿאַרשטײ איך אַ ביסל.

― האָסט געלערנט ― זאָג איך ― אין חדר אַמאָל?

― איך לערן הײַנט אױך.

― װאָס הײסט, דו לערנסט הײַנט אױך? ביסט דאָך ― זאָג איך ― אַן אַרבעטער, װען האָסטו צײַט לערנען?

― פֿאַרנאַכט, ― מאַכט ער צו מיר ― אַלע פֿאַרנאַכט קלײַבן מיר זיך צונױף, בעלי־מלאָכות, בעלי־עגלות, גערטנער, אַלע ייִדישע אַרבעטער אין שול אַרײַן און דאָרטן לערנט מען מיט אונדז לײענען און שרײַבן און רעכענען און גימנאַסטיק.

― גימנאַסטיק? ― זאָג איך. ― װאָס איז דאָס פֿאַר אַ שלאַק?

― גימנאַסטיק ― זאָגט ער ― הײסט לױפֿן, שפּרינגען, טאַנצן, ברעכן זיך, קלעטערן. דאָס לערנט מען בײַ אונדז פֿון קינדװײַז אױף אין אַלע ייִדישע חדרים.

― פֿאָרמאַלנע משוגעים! ― זאָג איך. ― טאַנצן, שפּרינגען, דראַפּען זיך אױף די גלײַכע װענט? איר װײסט װאָס אײַך פֿעלט נאָך? ― מאַך איך צו אים.

― װאָס? ― פֿרעגט ער מיך.

― גײן ― זאָג איך ― מיטן קאָפּ אַראָפּ, מיט די פֿיס אַרױף!…

געקומען אין שול אַרײַן זײַנען מיר שױן נאָך קריאת־התּורה. אױבן, אױף דער בימה, איז געשטאַנען דער שײנער רבֿ זײערער מיטן װײַסן קאָלנער און מיטן פֿירעקעכיקן ספּאָדיקל און האָט געהאַלטן אַ דרשה. דער עולם איז געזעסן אױף די ערטער, אַלע מיט הױכע שװאַרצע „צילענדערס“ אױף די קעפּ און מיט װײַסע שאַרפֿעלעך אױפֿן האַלדז. פּונקט אַזאַ מין טראָגט מיר אונטער דער שמשׂ מיטן מגן־דוד.

― װאָס איז דאָס פֿאַר אַ פֿאַטשײלע? ― פֿרעג איך אים.

― ס'איז אַ טלית, ― מאַכט ער צו מיר גאַנץ ערנסט.

― אַ שײנער טלית! ― זאָג איך ― עפּעס אױף געלעכטער, אַ פּנים, אַ מין קינדערשפּיל!…

„װאָס קאָן ער זײ דאָ דרשענען? ―. טראַכט איך מיר. ― און װאָס פֿאַר אַ מוסר קאָן ער זײ דאָ זאָגן? מע זאָל נישט טראָגן אום שבת?… צי מע זאָל ניט קוקן אַרױף, אױף די װײַבער?“…

איך כאַפּ אַ קוק אַרױף אױף דער װײַבערשער שול ― טאַטעניו! אָנגעשטױסן מיט װײַבער! און װאָסערע װײַבער? פּריצות! היטעלעך און פֿעדערן, דימענטן און בריליאַנטן!… איך הער מיך אײַן אין דעם „רבינס“ דרשה, טאָמער װעל איך קאָנען כאַפּן עפּעס אַ גוט װאָרט, הערן װי ער טײַטשט אַ פּסוק, װי ער זאָגט אַ פּשטל אַ שײנס, אָדער אַ משל אַ גוטן, אָדער אַזױ אַ גלײַך װאָרט ― װער? װאָס? װעמען? ער שטײט און פּלאַפּלט גלאַט אַזױ, אין דער װעלט אַרײַן, און אָן אַ שום ניגון! ער רעדט פֿון זײַטיקע ענינים גאָר, װעגן בילדונג, װעגן ייִדישע אַקאַדעמיעס אין ארץ־ישׂראל. „ס'איז װינציק, זאָגט ער, אײן אַקאַדעמיע; מע באַדאַרף האָבן, זאָגט ער, לכל־הפּחות, דרײַ אַקאַדעמיעס אין ארץ־ישׂראל!“…

„אַקאַדעמיעס גאָר אין ארץ־ישׂראל! ― טראַכט איך מיר. ― זײ װײסן שױן גאָרניט װאָס אױסצוטראַכטן! אַ „מושבֿ־זקנים“ אין ארץ־ישׂראל, אַ „הקדש“ ― דאָס האָב איך געהערט; אָבער אַקאַדעמיעס? ― משוגעים!“…

― „אַקאַדעמיעס ― דרשענט װײַטער דער רבֿ ― זײַנען פֿאַר אונדז טײַערער פֿון ברױט (סע פֿאַרשטײט זיך!). מחמת ברױט, זאָגט ער, איז נאָר אַ מיטל צום לעבן; און די תּורה, זאָגט ער, איז דאָס לעבן אַלײן“. און ער פֿאַרפּראַװעט דאָס מיט אַ פּסוק: „כּי עץ חײם היא ― װאָרעם זי איז אַן אָנהאַלט פֿוןלעבן, למחזיקים בה ― צו די װאָס האַלטן זיך אָן איר… תּורה! ― שרײַט ער. ― ליכטיקײט! בילדונג! װיסנשאַפֿט!“… און לאָזן לאָזט ער אױס אַזױ: „און לאָז מקוים װערן די װערטער: כּי מציון תּצא תּורה“…

איך מײן, אַז דאָס איז אַן עק פֿון זײַן דרשה, טו איך דאָך אַ געשרײ: „יקום פּורקן מן שמיא“! ― אױף אַ קול, װי איך בין געװױנט געװאָרן בײַ אונדז; איך זע, דער גאַנצער עולם דרײט אױס די קעפּ אין מײַן זײַט און מע קוקט אױף מיר, װי אױף אַ בער… און דער רבֿ, דער מגיד, דרשענט װײַטער, אַלץ פֿון זײַטיקע זאַכן: װעגן דער לאַגע פֿון ייִדן בכלל און װעגן אונדזערע רױטע ייִדלעך בפֿרט… און ער הײבט אָן דערצײלן אַ מעשׂה פֿון „טױזנט אײן נאַכט“, אַז ס'איז פֿאַראַן אױף יענער זײַט סמבטיון (דאָס הײסט בײַ אונדז) אַ גוזמא ייִדן, װאָס מע רופֿט זײ „די רױטע ייִדלעך“ (אַניט װײסט מען ניט!). „זײער צאָל, זאָגט ער, קאָן מען אַקוראַט ניט װיסן; נאָך מע רעכנט פֿון פֿינף ביז זיבן מיליאָן, און אפֿשר טאַקע אַלע אַכט (זאַלץ אים אין די אױגן! שטײנער אים אין האַרצן! ער זאָל כאָטש זאָגן: „קײן־עין־הרע“…) מחמת זײ פֿרוכפּערן זיך און מערן זיך זײער געשמאַק (כּן־ירבו וכּן־יפֿרצו!)… נאָר זײער לעבן, זאָגט ער, איז נעבעך קײן לעבן ניט, ס'איז אַ גאָטס רחמנות אױף זײ, זײ גײען אױס פֿון הונגער, זײ װערן דערװאָרגן אין ענגשאַפֿט, זײ גײען צו גרונט!“… ער צעלײגט דאָס אױף טעלער, מאָלט אױס נאָך צען מאָל אַזױ, װי דאָס איז, און דער גאַנצער עולם קוקט אים גלײַך אין די צײן אַרײַן; אַלע מאָל לאָזט זיך הערן אַ זיפֿץ און אַ קרעכץ; און פֿון אױבן, בײַ די װײַבער, זע איך, מע טראָגט װײַסע טיכלעך צו די אױגן, מע זאָל מײנען, אַז זײ װײנען…

„װאָס פֿאַר גוטע מענטשן איר זײַט! ― קלער איך מיר. ― איר זיפֿצט און קרעכצט אױף אונדזערע צרות? װאָס טױג מיר אײַער זיפֿצן מיט אײַער קרעכצן? טרערן? װאָס דאַרפֿן מיר אײַערע טרערן? אַז איר גײט שױן יאָ אַרײַן אין אונדזער לאַגע, העלפֿט־זשע אונדז מיט עפּעס אַנדערש! איר נעמט, לײגט זיך צונױף און שיקט אונדז אַרײַן עטלעכע קער…“

דאָ דערמאָן איך מיך, אַז ס'איז שבת, און שבת טאָר מען נישט קלערן פֿון קײן געלט־זאַכן… איך הער מיך צו, װאָס װעט ער דאָ אױספֿירן און מיט װאָס פֿאַר אַ פּסוק װעט ער אױסלאָזן די שײנע דרשה זײַנע?

― „אױף אונדז ליגט אַ חובֿ, זאָגט ער, אַרױסרײַסן אונדזערע אָרעמע אומגליקלעכע ברידער פֿון יענע אומגליקלעכע לענדער, און באַזעצן זײ אױף דער ערד פֿון אונדזער הײליק לאַנד… (אָ? װער בעט זײ? װאָס האָבן זײ זיך צוגעטשעפּעט צום הײליקן לאַנד? העלפֿט אונדז בעסער דאָ בײַ אונדז, אױפֿן אָרט! אַ װײַטע הילף, זאָגט מען, איז אַ נאָענטער טױט… װאַרט אױף פֿרײַטיק, װעסטו עסן אַ קױלעטשל…) שױן צװײ טױזנט יאָר, זאָגט ער, אַז זײ װאַרטן אױף אונדז און בעטן זיך בײַ אונדז (עס הײבט זיך גאָרניט אָן!), אַז מיר זאָלן זײ אױסלײזן פֿונעם לאַנגן, פֿינצטערן ביטערן גלות“. (ובזכות זה, זאָג איך, ובֿא לציון גואל.) „אָמן“! ― לאָזט אױס דער רבֿ די שײנע דרשה זײַנע, און פֿון אױבן טוט אַ זעץ אַראָפּ אַ געזאַנג פֿון אַ גאַנצער קאַפּעליע זינגערלעך: „אָ־אָ־אָמן!“

איך װאָלט געמעגט שװערן, אַז איך הער אַ קול פֿון אַ פֿידל, פֿון אַ פֿלײט און פֿון אַ טרומײט און פֿון אַ קאָנטערבאַס.

― עס שפּילן בײַ אײַך כּלי־זמר אום שבת? ― טו איך אַ פֿרעג שטילערהײט דעם שמשׂ.

― ס'איז נישט קײן כּלי־זמר, ― זאָגט דער שמשׂ ― ס'איז אונדזער אָרגאַן.

― אַן אָרגאַן! ― זאָג איך. ― װאָס איז דאָס פֿאַר אַן אינסטרומענט?

― אַן אָרגאַן ― זאָגט ער צו מיר ― װײסט איר נישט? אָט דאָס, װאָס די לװײם האָבן געשפּילט דערױף אין בית־המיקדש.

― הערסטו, אַן „אָרגל“ ― זאָג איך ― אַזױ־זשע רעדט!

„עס האָט געקערט זײַן אַמאָל שײן בײַ אונדז! ― טראַכט איך. ― דער בית־המיקדש מיטן כּהן־גדול… דער אָרגל האָט געשפּילט… די לװײם האָבן געזונגען… און אױפֿן מזבח האָט געברענט אִשֶה ― אַ פֿײַער־אָפּפֿער… און פֿון די קרבנות האָט זיך געלאָזט הערן ריח־ניחוח ― אַ געשמאַקער ריח“…

פּלוצעם װערן מײַנע געדאַנקען איבערגעריסן אין מיטן: דער שײנער חזן מיט דער געגאָלטער מאָרדע טרעט אַרױס און צעלאָזט זיך מיט אַ „מי־שברך“, און דװקא אױפֿן ייִדישן שטײגער, װי בײַ אונדז רב הערש־בער, און אַז עס קומט צו די װערטער: „ופֿת לאורחים וצדקה לענײם“, צעפּעסטעט ער זיך און צעיאַכמערט זיך, ער נעמט אײַן אַ מיתה־משונה! דעם „ײן לקדוש ולהבֿדלה“ שלינגט ער אײַן, מאַכט אַװעק מיט דער האַנט, און פֿונעם „ופֿת לאורחים וצדקה לענײם“ מאַכט ער אַ גאַנצן צימעס. ער פֿאַרקאַטשעט זיך מיט אַ װאָלעכל, חזרט איבער אַ מאָל דרײַסיק דעם „ופֿת לאורחים“: „לאורחים, לאורחים, לאורחים!“ און טאַקע װידער אַמאָל: „ופֿת לאורחים וצדקה לענײם! וצדקה! וצדקה! וצדקה לענײם! לענײם! לענײם!“… און אָט בײַ דעם „לענײם“ לאָזט ער זיך אַראָפּ מיט דער שטימע גאָר־גאָר נידעריק, און שטיל, שטיל, אױף אַ בײַ־קולכל, קױם־קױם װאָס מע הערט: „ל־ע־נ־י־י־ם“… און מיט אַ מאָל עפֿנט ער גאָר אױף אַ געמבע און טוט אַ געשרײ: „וכל מי שעוסקים בצרכי ציבור באמונה!“ און קװעטשט דעם „באמונה“ און מאַכט בשעת־מעשׂה אַ פֿרום פּנים, גלײַך װי דער רוח כאַפּט אים אַװעק.

„מיר װײסן! ― טראַכט איך מיר. ― מיר װײסן גאַנץ גוט װאָס הײסט „עוסקים בצרכי ציבור“, און נאָך „באמונה“ דערצו! בײַ אונדז האָט זיך אײנער אַ יאַנקל, ער הײסט שױן הײַנט רב יאַנקל, אױסגעבױט אַ שטוב פֿון „צרכי־ציבור“ און חתונה געמאַכט קינדער דערפֿון… אַ װױלע פּרנסה אָט דאָס „צרכי־ציבור“, װי איך בין אַ ייִד! דערצו אַז גאָט גיט נאָך אַ שטיקעלע הצלחה!“…

„וישלח ברכה והצלחה!“, ― לאָזט אױס דער חזן און פֿאַלט אַרײַן שױן אין זײער אַ משוגענעם נוסח אַרײַן, און די משוררים אױבן זינגען, און דער אָרגל שפּילט ― שײן געדאַװנט מוסף!

„גװאַלד, װוּ נעמט מען אַהער אַ פּאָר רױטע ייִדלעך? ― קלער איך מיר. ― נעכײַ־בי װאָלטן זײ זען אַלצדינג, װאָס איך זע! איך װײס, איך װײס, אַז מע װעט מיר אין דער הײם נישט װעלן גלײבן“…

נאָכדעם האָט מען זיך געשטעלט שמונה־עשׂרה. שײן שטײט מען דאָ שמונה־עשׂרה, אַזאַ יאָר אױף מײַנע שׂונאים! מילא פֿון דאַװנען שמועסט מען נישט; קײנער דאַװנט דאָ ניט אַ װאָרט; מען איז יוצא מיטן חזנס זינגען און מיטן שפּילן פֿונעם אָרגל. זײ שטײען אַלע װי די טאָקן. עמעצער זאָל זיך דאָס געבן אַפֿילו אַ שאָקל. גאָר נישט! אָבער טאַקע גאָלע גאָר נישט ― שאַ!… איך האָב מיר געטאָן מײַנס און געשטאַנען שמונה־עשׂרה, װי מע שטײט בײַ אונדז… אױסגעשטאַנען שמונה־עשׂרה, האָב איך אומגערן אָנגעטראָטן אײנעם אַן אױסגעפּוצטן דײַטש, װאָס איז געשטאַנען הינטער מיר, אױף די פֿיס; האָט ער זיך געגעבן אַ װאָרף און האָט אָנגעטראָטן נאָך אַ דײַטש, װאָס הינטער זײַנע פּלײצעס, און האָט אים אַראָפּגעװאָרפֿן דעם צילענדער, און יענער דײַטש ― נאָך אַ דײַטש, אַזױ אַז ס'איז געװאָרן אַ שטיקל בהלה אין שול, און דער גאַנצער עולם האָט געקוקט אױף מיר, גלײַך װי זײ װאָלטן קײן מאָל קײן מענטשן ניט געזען…

― גוט שבת! ― רופֿט זיך אָן צו מיר, אַרױסגײענדיק פֿון שול, מײַן בעל־הבית, דער לאַנגער שנײַדער. ― עס טוט מיר זײער באַנג, נאָר איך האָב אײַך געמוזט אָפּטרעטן מײַנעם אַ גוטן ברודער אױף הײַנטיקס מאָל.

און מיט די דאָזיקע װערטער גיט ער מיך איבער צו אַ געפּאַקט ייִדל מיט אַ שײן בײַכל און מיט פּוכקע הענט, װי פּאַמפּעטשקעס.

― שלום־עליכם! ― מאַכט צו מיר דאָס געפּאַקטע ייִדל און שטופּט מיר אַרײַן אַ פּאַמפּעטשקע אין דער האַנט אַרײַן.

― עליכם־שלום! ― זאָג איך אים. ― מה שמכם?

― יצחק. ― מאַכט ער צו מיר און קוקט מיר אין די אױגן אַרײַן מיט אַזאַ מינע, גלײַך װי איך װאָלט אים נעמען פֿאַר אַן אורח אױף שבת, ניט ער מיך.

― יצחק? ― זאָג איך. ― יצחק אַלײן איז װינציק; איך װאָלט װעלן װיסן װער זײַט איר, װאָס זײַט איר און װאָס איז אײַער טועכץ?

― איך בין ― זאָגט ער ― אַ היגער בעל־הבית. אַ סטאָליער בין איך.

― אַ סטאָליער? ― זאָג איך. ― אַ בעל־מלאָכה, הײסט דאָס?

― אַ בעל־מלאָכה! ― מאַכט ער מיט אַזאַ מין גרױסקײט, גלײַך װי ער װאָלט זאָגן, אַז ער איז אַ רבֿ, אַ שוחט, אַ בעל־טאַקסע, אָדער אַ פֿאַרשריבענער שטאָט־שתּדלן.

בײַ אײַך ― זאָג איך ― איז קײן עין־הרע אַ גערעטעניש אױף בעלי־מלאָכות, װי איך זע אַרױס.

― און װאָס ― זאָגט ער ― איז אײַער מלאָכה?

― מײַן מלאָכה? ― זאָג איך ― איך בין נישט קײן סטאָליער.

― װאָס־זשע דען ― זאָגט ער ― זײַט איר?

― אַ ייִד ― זאָג איך ― בין איך.

― איך װײס! ― זאָגט ער. ― איך מײן, װאָס איז אײַער טועכץ? מיט װאָס פֿאַרנעמט איר זיך?

― מיט װאָס איך פֿאַרנעם זיך? ― זאָג איך צו אים אױף קאַטאָװעס. ― איך שרײַב ספֿרים.

― אַזױ? ― זאָגט ער און מאַכט מיר אַ „בואי בשלום“ און טוט זיך אַ נײג. ― זײַט איר, הײסט דאָס, אַ שרײַבער? זײער אַ פֿײַנע מלאָכה! זײער אַן אײדעלע אַרבעט! איך האָב אַ באַקאַנטן, טאַקע אַ שטיקל קרובֿ מײַנער, איז ער אױך אַ שרײַבער.

― װאָסער אַ שרײַבער ― זאָג איך ― איז ער? אַ מײדלשער שרײַבער, צי אַ שרײַבער, װאָס שרײַבט „פּראָשעניעס“, יאַבעדעםя тебе дам: איך גיב דיר און מסירות?

מײַן סטאָליער בלאָזט אָן די באַקן און צעלאַכט זיך אַזױ, אַז ער װערט שיִער נישט צעשפּרונגען פֿאַר געלעכטער.

ע! ― מאַכט ער צו מיר נאָכדעם, אַז ער האָט זיך גוט אױסגעלאַכט. ― איר זײַט דאָך טאַקע אַ רעכטער לץ!

― איר זײַט אַלײן ― זאָג איך ― אַ גוטער לץ, אַ פֿאַרשלעפּטע קרענק, אַ מאַרשעליק, אַ פּיקהאָלץ, אַ פּיפּערנאָטער!

דערהערט פֿון מיר די דאָזיקע װערטער, האָט זיך מײַן סטאָליער אָנגעכאַפּט מיט בײדע הענט בײַ די זײַטן. ער האָט אָנגעבלאָזן דאָס פּנים, װי אַ פּאַכיר, איז געװאָרן רױט, און האָט זיך אָנגעהױבן קאַטשען פֿאַר געלעכטער ― איך האָב נאָר געמײנט, אַז ער איז אַראָפּ פֿונעם זינען.

דערזען, אַז איך האָב זיך אָפּגעשטעלט און קוק אױף אים, װי אױף אַ משוגענעם, האָט ער מיטאַמאָל אױפֿגעהערט לאַכן, אױסגעװישט די אױגן און רופֿט זיך אָן צו מיר:

― האָט קײן פֿאַראיבל נישט, איך האָב מיך נישט געקאָנט אײַנהאַלטן… בײַ מיר איז אַ טבֿע פֿון לאַכן… אַז איך הער, מע לײענט מיר אַמאָל אַ לעבעדיקס, װאָס אױף צו לאַכן, לאַך איך אָן אַ שיעור… מײַן פֿרױ לײענט מיר אָפֿט אַזעלכע ביכלעך, װאָס צום לאַכן… מײַן פֿרױ איז אַ געבילדעטע פֿרױ… זי װעט זיך מחיה זײַן, אַז זי װעט דערהערן, אַז איר זײַט אַ שרײַבער, אַ מחבר הײסט דאָס… מײַן פֿרױ האַלט זײער־זײער פֿון מחברים… ס'איז טאַקע זײער שײן, אַז גאָט גיט אַ טאַלאַנט און מע קאָן זײַן אַ מחבר!…

„װאָס מחברט ער מיר?! ― קלער איך מיר. ― איך האָב מיך גוט אַרײַנגעכאַפּט אָט־דאָ, ניטאָ װאָס צו רײדן!… מילא יענער, דער שנײַדער איז אַפֿילו אַ מאָדנער נפֿש, נאָר פֿאָרט עפּעס אַ שטיקל מענטש; און ער, אָט דער דאָזיקער סטאָליער, איז עפּעס גאָר אַ חושים; נײן, ער איז טאַקע פּשוט אַ משוגענער, װי איך בין אַ ייִד, אַ משוגענער!“…

― דאָס איז מײַן פֿרױ, און דאָס איז דער אורח פֿון יענער זײַט סמבטיון; איך האָב זײ קױם אױסגעבעטן בײַ ישׂראל דעם שנײַדער.

אַזױ האָט מיך פֿאָרגעשטעלט דער משוגענער סטאָליער פֿאַר זײַן װײַב, אַ „מאַדאַם“ מיט זײער שײנע אױגן און מיט קײַלעכיקע ברעמען. דערהערט די דאָזיקע װערטער, איז די סטאָליערקע געװאָרן אַזױ פֿרײלעך, גלײַך װי מע װאָלט איר אָנגעזאָגט אַ בשׂורה, אַז זי האָט אױסגענומען דאָס גרױסע געװינס. זי האָט גאָרניט געװוּסט, װוּ זי זאָל מיך אַנידערזעצן. זי האָט מיך אָפּגעשאָטן מיט װערטער. זי האָט געװאָלט געװאָר װערן בײַ מיר אַלצדינג אין אײן כּהרף־עין, איך זאָל איר אױסדערצײלן, װאָס בײַ אונדז טוט זיך: צי ס'איז אמת, װאָס מע שרײַבט בײַ זײ אױף אונדזערע רױטע ייִדלעך, אַז זײ זײַנען נאָך גאָר װילד?

― װילד? ― זאָג איך. ― זײ זײַנען נאָך אַזױ קלוג, װי אײַערע ייִדן, און אפֿשר נאָך אַ ביסל קליגער. אײן חסרון נאָר, װאָס קײן משוגעים זײַנען בײַ אונדז נישטאָ.

― װאָס הײסט דאָס? ― זאָגט זי. ― װאָס מײנט איר דערמיט?… איך האָב געלײענט עטלעכע באַשרײַבונגען װעגן אײַערע ברידער, אַז ס'איז בײַ אײַך נאָך גאָר פֿינצטער…

― אַז מע פֿאַרלעשט דאָס ליכט, ― זאָג איך ― איז אומעטום פֿינצטער…

― נשמה מײַנע! ― רופֿט זיך אָן דער סטאָליער צו זײַן פֿרױ. ― דו װילסט זיך מיט זײ אױסטענהן? האָסט נישט געטראָפֿן דעם אָרט. דער ייִד איז אַ שרײַבער, אַ פֿאַרפֿאַסער בײַ די רױטע ייִדלעך…

דערהערט די דאָזיקע װערטער, האָב איך געמײנט, אַז די סטאָליערקע װעט אײַננעמען אַ מיתה־משונה. זי האָט אױפֿגעהױבן אירע ברעמען נאָך העכער, װי זײ זײַנען, און האָט מיך אָפּגעשאָטן מיט נײַע שאלות: װער איך בין, און װי אַזױ איז מײַן אמתער נאָמען, און װאָס פֿאַר ביכער האָב איך געמאַכט…

„װאָס עס האָט זיך מיר געחלומט יענע נאַכט און אַ גאַנץ יאָר ― זאָל אױסגײן צום סטאָליערס קאָפּ! ―. אַזױ האָב איך מיר געטראַכט. ― נאַ דיר גאָר אַזאַ מין קאָמעדיע! װאָס טוט מען? גײ דערצײל איר װאָס פֿאַר ביכער איך האָב געמאַכט, אַז איך האָב אױף מײַן לעבן ניט געזען אַפֿילו, װי אַזױ מע מאַכט אַ בוך?“… אַ גליק, װאָס דער סטאָליער האָט זיך אַרײַנגעמישט סאַמע אין מיטן שמועס.

― נשמה מײַנע! אונדזער אורח װיל עסן. די ביכער לאָז איבער אױף נאָכדעם, װעסט נאָך צײַט האָבן זיך אָנרײדן מיט זײ פֿון די דאָזיקע זאַכן…

און מיר זײַנען געגאַנגען צום טיש.

איך האָב שױן אױף מײַן לעבן געזען שׂימחות, איך בין שױן אױף מײַן לעבן געװען אױף סעודות, אױף חתונות און אױף בריתן ― אַזאַ סעודה, װי בײַם סטאָליער איז געװען שבת בײַ־טאָג, האָב איך נאָך קײנמאָל נישט געזען. פֿון מאכלים און פֿון װײַנען שמועס איך שױן ניט; ס'איז געװען פֿון כּל־טובֿ, טאַקע כּיד־המלך, עס װאָלט גענוג געװען פֿאַר נאָך עטלעכע אורחים. איך שמועס גלאַט פֿון דער שׂימחה אַלײן, פֿון דער פֿרײלעכקײט, װאָס בײַ זײ איז. אַ חוץ דעם סטאָליער מיט דער סטאָליערקע און עטלעכע קלײנע קינדער, זײַנען געזעסן אַרום טיש אַ שטיק צען ייִנגלעך, שײנע, לױטערע, געזונטע „כלאָפּצעסхлопцы: יונגװאַרג“, אײנס און אײנס, און האָבן מקײם געװען דעם פּסוק „ויאכלו“, דאָס הײסט, זײ האָבן געלײגט אין בײדע באַקן…

― װער זײַנען די דאָזיקע קנאַקערס? ― רוף איך מיך אָן צום בעל־הבית תּיכּף נאָכן קידוש מאַכן (זײער ארץ־ישׂראל־װײַן האָט אין זיך עפּעס אַ מין כּוח, אַז לאָז מען אױסטרינקען דאָס ערשטע גלעזל, אַזױ װערט מען באַלד באַרעדעװדיק און מע פֿילט זיך עפּעס „בגילופֿין“…).

― דאָס זײַנען מײַנע העלפֿערס, לערן־ייִנגלעך ― מאַכט צו מיר דער סטאָליער מיט גדלות.

― גוטע פּיקערס! ― זאָג איך. ― עס װאָלט פֿון זײ געקאָנט זײַן רעכטע סאָלדאַטן.

― זײ װעלן נאָך, אם־ירצה־השם, זײַן סאָלדאַטן! ― רופֿט זיך אָן דער סטאָליער.

― אַ גדולה אױף דער באָבע! ― זאָג איך. ― אַ גליק װעט זײ טרעפֿן!

― איך האָב אָבער מורא, ― מאַכט דער סטאָליער גאַנץ ערנסט, ― אַז נישט אַלע װעלן קאָנען דינען.

― איר האָט מורא? ― זאָג איך. ― לײענט אָפּ קריאת־שמע.

― מחמת נישט אַלע ― גיט מיר דער סטאָליער צו פֿאַרשטײן ― װעלן האַלטן די מאָס, װאָס מע דאַרף, און אַ צװײ איז פֿאַראַן צװישן זײ קורצזיכטיקע, זײ האָבן אַ נידעריקע ראיה, האָב איך מורא, מע װעט זײ ניט נעמען…

― האָט איר ― זאָג איך ― מורא? אַדרבא, מיר דאַכט, אַז איר דאַרפֿט גיכער מורא האָבן פֿאַר יענע, װאָס טױגן יאָ!

― פֿאַר װאָס? ― זאָגט דער סטאָליער.

― פֿאַר װאָס, פֿרעגט איר? פֿאַר שבת! איר װילט מיך ― זאָג איך ― פּריצעװען? צי איר רעדט דאָס טאַקע ערנסט? װאָס פֿאַר אַ שׂימחה קאָן זײַן, אַז מע טױג פֿאַר אַ סאָלדאַט?

― װאָס פֿאַר אַ שׂימחה קאָן זײַן, אַז איר טױגט פֿאַר אַ מענטשן? ― רופֿט זיך אָן צו מיר אײנער פֿון די ייִנגלעך.

― דו שװײַג! ― זאָג איך צו אים. ― ביסט נאָך צו אַ יונגער צוציק, זאָלסט זיך אַרײַנמישן, בשעת עלטערע מענטשן רײדן צװישן זיך!

חבֿרה קוקן אײנס אױף דאָס אַנדערע און שמײכלען. דער סטאָליער װינקט צו זײ און פֿאַרבײַסט אַ ליפּ, װי אײנער רעדט: „איר װילט, אַ פּנים, כאַפּן אַ פּסק?“…

― מאַכט מיר קלאָר, ― זאָג איך ― װאָס איז די גדולה, אַז גאָט העלפֿט, מע גײט אַװעק פֿאַר אַ סאָלדאַט? בײַ מיר איז צו אַ קלײן קעפּעלע!

― איך װעל אײַך געבן צו פֿאַרשטײן ― רופֿט זיך אָן די סטאָליערקע ― ערשטנס, איז די דינסט אַלײן אַן אײַנגענעמע זאַך; ס'איז אַ סימן, אַז מען איז געזונט און שטאַרק אױף אַלע אבֿרים. צװײטנס, איז שײן, אַז מען איז אַ סאָלדאַט: מען קאָן זיך דערדינען אַ כּבֿוד. און, דריטנס, באַדאַרפֿן מיר דאָך האָבן אונדזערע אײגענע סאָלדאַטן, אונדזער אײגן חײל אין ארץ־ישׂראל. װאָס פֿאַר אַ פּנים האָט אַ פֿאָלק, װאָס װיל האָבן אַ לאַנד און האָט נישט קײן חײל?

― װאָס באַדאַרפֿט איר ― זאָג איך ― חײל? איר װילט דען זיך גײן שלאָגן? מלחמה האַלטן מיט עמעצן?

― שלאָגן זיך, ― זאָגט זי ― מלחמה האַלטן װעלן מיר נישט באַדאַרפֿן מיט קײנעם; נאָר די מענטשן זײַנען נאָך נישט געקומען צו דער מדרגה אַז אַ מלוכה זאָל זיך קאָנען באַגײן אָן מיליטער, אָן סאָלדאַטן…

― װוּ האָט איר ― זאָג איך ― אַ מלוכה?

― װאָס הײסט? ― זאָגט זי. ― נו, און ארץ־ישׂראל?

― איר רעכנט, אַ פּנים, ― זאָג איך ― טאַקע גאַנץ ערנסט, אַז משיח קומט שױן?

― משיח ― זאָגן זײ אַלע מיט אַמאָל ― איז שױן געקומען.

― מזל־טובֿ אײַך! ― זאָג איך. ― װען איז ער דאָס געקומען צו אײַך?

― פֿון יענער מינוט אָן, ― זאָגן זײ ― זינט מיר האָבן אַלע ביז אײנעם אָנגענומען דעם רעיון פֿון ייִשובֿ ארץ־ישׂראל, איז געקומען משיח.

― װי אַזױ איז ער אָנגעקומען צו אײַך? ― זאָג איך. ― רײַטנדיק אױף אַ װײַס פֿערדל? און װוּ איז אליהו הנבֿיא? און װוּ איז די מלחמה פֿון גוג־ומגוג? און װוּ איז דער בלאָז פֿונעם שופֿר? און װוּ איז דאָס ערד־ציטערניש? און װוּ זײַנען די אַלע איבעריקע סימנים, װאָס באַװײַזן אױף משיחן? זעט נאָר, צי פֿירט מען אײַך ניט אין באָד אַרײַן? קוקט זיך נאָר צו צו אײַער משיחן, צי איז ער נישט קײן אַפֿעריסט? לאָז ער אײַך באַװײַזן אַ געשריפֿטס, שװאַרץ אױף װײַס…

איך האָב זיך צערעדט פֿון פֿײַער און פֿון װאַסער. איך װײס גאָר ניט, פֿון װאַנען עס האָט זיך צו מיר גענומען אַזױ פֿיל רײד? דער גאַנצער עולם איז געזעסן און געשװיגן, געקוקט אײנס אױף דאָס אַנדערע און געחידושט זיך, װי קומט צו אַ רױט ייִדל אַזױ פֿיל מאַטעריאַל? זײ האָבן, אַ פּנים, אַ טעות געהאַט אין חשבון. זײ האָבן געמײנט אױף מיר, אַז ס'איז זיך גלאַט אַזױ אַ ייִדל; צום סוף האָבן זײ אַרױסגעזען, אַז דאָס איז „אַ ייִד אַזעלכער, װאָס קאַטאָרי װעלכער“… האָבן זײ געקוקט אײנס אױף דאָס אַנדערע, נאָכדעם רופֿן זײ זיך אָן צו מיר:

― אפֿשר װילט איר אַ ביסל צולײגן זיך אָפּרוען נאָכן עסן? זאָגט, שעמט זיך נישט.

― װאָס איז דאָ פֿאַראַן ― זאָג איך ― צו שעמען זיך? און איר שלאָפֿט דען נישט שבת בײַטאָג?

― נײן ― זאָגן זײ.

― װאָס דען ― זאָג איך ― טוט איר?

― מיר ― זאָגן זײ ― װעלן זיך דורכגײן אין אונדזער פֿאָלקס־ביבליאָטעק.

― װוּהין?

― אין אונדזער פֿאָלקס־ביבליאָטעק.

― װאָס װעט איר דאָרטן טאָן? ― פֿרעג איך זײ. ― לערנען מישניות, צי זאָגן תּהילים?

― מיר װעלן געװאָר װערן ― זאָגן זײ ― װאָס טוט זיך נײַס אין דער ייִדישער װעלט.

― נײַס ― זאָג איך ― װעט איר דאָך קאָנען הערן אין שול, בין־מינחה־למעריבֿ.

― אין שול ― זאָגן זײ ― נײַס? װער גײט דען אין שול אַרײַן הערן נײַס? אַ שול איז דען אַ קלוב?

― אַ קלײניקײט ― אַזעלכע צדיקים, װי איר זײַט! גאָט אין ציצית!… זאָגט זשע מיר, איך בעט אײַך, װאָס איך װעל אײַך פֿרעגן: הײסט דאָס, קלײַבט איר זיך צונױף אַלע שבת נאָכן טיש אַהינצו־צו, װי אַזױ רופֿט מען דאָס בײַ אײַך?

― אין אונדזער פֿאָלקס־ביבליאָטעק.

― װאָס זשע טוט איר דאָרטן ― זאָג איך ― אין יענער ביבליאָטעק? איר קומט זיך צונױף, װי להבֿדיל די גױים אין שענק, הײסט דאָס, און רעדט מסתּמא דבֿרים־בטלים?

― מיר רײדן נישט דאָרטן ― זאָגן זײ ― קײן דבֿרים בטלים; מיר לײענען ייִדישע צײַטונגען, ביכער, זשורנאַלן, גאַזעטן.

― ייִדישע גאַזעטן? ― זאָג איך. ― אַ סך גאַזעטן? מסתּמא אײנעם אַ גאַזעט?

― פֿאַר װאָס נישט עטלעכע הונדערט?

― װאָס? עטלעכע הונדערט?!

― עטלעכע הונדערט.

― װער ― זאָג איך ― באַדאַרף אַזױ פֿיל גאַזעטן? װער לײענט דאָס אַזױ פֿיל?

― מיר אַלע ― זאָגן זײ ― לײענען. װי קאָן מען דען לעבן אָן גאַזעטן און זשורנאַלן?

― סע פֿאַרשטײט זיך! ― זאָג איך. ― װי קאָן זיך באַגײן אַ סטאָליער אָן אַ גאַזעט? נו, און די װײַבער? װאָס לײענען די װײַבער? מסתּמא טײַטש־חומש, צאינה־וראינה?

― דאָס אײגענע, ― זאָגן זײ ― װאָס מיר. װאָס איז דען די נפֿקא־מינה? מאַנצבילן, װײַבער?

― ס'איז שױן גאָר ניטאָ בײַ אײַך ― זאָג איך ― קײן שום נפֿקא־מינה צװישן זכרים און נקבֿות? זײַט איר דאָך, אַ פּנים, טאַקע דאָס, װאָס מע טאָר נישט אױסזאָגן?… װעל איך מיך צולײגן כאַפּן אַ דרעמל לכּבֿוד שבת, און איר גײט אײַך געזונטערהײט אין אײַער װי אַזױ רופֿט מען דאָס, צו אײַערע ייִדישע גאַזעטן…

„נאַ דיר גאָר אַזאַ מין פֿאַרגעניגן! ― טראַכט איך מיר. ― די גאַנצע װעלט איז זיך נוהג שבת נאָכן טיש זיך לײגן אַ ביסל שלאָפֿן; דאַכט זיך, קײן גרעסערער תּענוג דערפֿון קאָן שױן גאָר ניט זײַן! און זײ נעמען זיך צונױף אַלע אינאײנעם, גאַנץ ק″קעלע־קהל, און מע לײענט גאַזעטן! אַ שײנע עובֿדה! אַזאַ מין עונג־שבת! איבערגעקערטע מוחות! בײַ זײ איז רעכט גײן אָן אַ היטל און גלײבן אין משיחן… ניט זינגען זמירות און האַלטן פֿון ארץ־ישׂראל… זיצן װי די שׂררות, פֿרעסן און זױפֿן, און ליב האָבן די מלאָכה… אַ זכר מיט אַ נקבֿה איז בײַ זײ אַלץ אײן מטבע… אַ לאַנד פֿון משוגעים!“…

איך פֿאַל אַנידער אױף זײער אַ װײך געלעגער, אַ סאַמעטענע סאָפֿע מיט „ספּרענזשינעס“, און איך כאַפּ אַ דרעמל גאָר אױף אַן אַנדער מין אופֿן!

שבת־צו־נאַכטס, אָפּגעמאַכט הבֿדלה און אָפּגעזאָגט די אליהו הנבֿיאס, רוף איך מיך אָן צו דער סטאָליערקע (נישט קײן נאַרישע ייִדענע, כלעבן!):

― װוּהין איז דאָס אַװעקגעפֿלױגן אַזױ פֿרי אײַער מאַן? אױף אַ מלװה־מלכּהלע מסתּמא?

― אױף אַן אַסיפֿה, ― מאַכט זי צו מיר, ― איך גײ אױך אַהין; אױב איר זײַט אַ בעלן, קומט מיט מיר.

― נקבֿות גײען בײַ אײַך ― זאָג איך ― אױך אױף אַסיפֿות?

― פֿאַר װאָס ניט? ― זאָגט זי. ― װײַבער זײַנען דען קײן מענטשן נישט?

אַװדאי איז דאָס אַ קלאָץ־קשיא ― גײ געפֿין איר דערױף אַ תּירוץ!…

― מכּוח װאָס ― זאָג איך ― איז בײַ אײַך אַן אַסיפֿה? מכּוח דער טאַקסע? צי מכּוח שׂכירות דעם רבֿ? צי מכּוח דעקן דאָס אַלטע בית־המדרש? איך בין קלאָר אין ייִדישע אַסיפֿות!…

― נײן, ― זאָגט זי ― דאָס איז אַן אַסיפֿה מכּוח ארץ־ישׂראל.

― װײַטער ― זאָג איך ― ארץ־ישׂראל? װאָס האָט איר זיך צוגעטשעפּעט צו ארץ־ישׂראל? אַ פּנים, עס גײט אײַך מער ניט אָפּ?

― זאָלט איר טאַקע װיסן, ― מאַכט זי צו מיר ― אונדז גײט טאַקע מער נישט אָפּ. מיר האָבן אַלצדינג: אי געלט, אי געזונט, אי מענטשן, אי װיסנשאַפֿט; נאָר אײן זאַך פֿעלט אונדז, אַז מיר זאָלן זיך קאָנען אױסגלײַכן מיט אַלע אַנדערע פֿעלקער ― אַ לאַנד. אַז מיר װעלן האָבן אַ לאַנד, װעלן מיר זײַן אַ פֿאָלק. ארץ־ישׂראל ― דאָס ייִדישע לאַנד, לעם־ישׂראל ― צום ייִדישן פֿאָלק…

„הערסטו, ― קלער איך מיר ― זי פֿאַרשטײט דאָך גאָר אױף לשון־קודש, װוּ איך בין אַ ייִד! עמעצער פֿון אונדזערע לײַט זאָל שטײן בײַ דער זײַט, זען, װי איך גײ שבת־צו־נאַכטס אײנער אַלײן מיט אַן אשת־איש איבער דער גאַס, און רײד מיט איר פֿון אַזעלכע מאָדנע ענינים, און נאָך אױף לשון־קודש דערצו, װאָלט ער געמײנט, אַז איך בין גאָר משוגע געװאָרן, אָדער ער װאָלט אַלײן משוגע געװאָרן“…

― װוּ װעט בײַ אײַך זײַן ― זאָג איך ― די אַסיפֿה?

― בײַם ראַבינער ― זאָגט זי ― אין שטוב.

און מיר גײען צו צו אַ גרױסן מױער און קומען אַרײַן אין אַ גרױסער, שײנער, ליכטיקער זאַל. עטלעכע לאַנגע, מיט געװאַנט געדעקטע טישן, אַ סך בענקלעך און מענטשן, ייִדן און װײַבער, בחורים און מײדלעך אָן אַ שיעור. גאַנץ אױבן־אָן זיצט אײנער, אַ גרײַז־גרױער מאַן מיט ברילן, און קלינגט מיט אַ גלעקל. אַן אַסיפֿה מיט אַ גלעקל זע איך דאָס ערשטע מאָל אױף מײַן לעבן! הײַנט די שטילקײט װאָס בײַ זײ איז. מע האָט מורא אױסרײדן אַ הױך װאָרט. רײדן רעדט מען בײַ זײ גאָר אײנציקװײַז. בשעת יענער האַלט אין מיטן רײדן, טאָר אים דער אַנדערער נישט מפֿסיק זײַן חלילה, װי, להבֿדיל, בײַ אונדז דעם חזן, בשעת דער הױכער שמונה־עשׂרה… האָט אײנער אָפּגערעדט, שטײט אױף דער אַנדערער און רעדט זיך זײַנס… אַלע אינאײנעם זאָלן רײדן, װי בײַ אונדז, אַ שטײגער, ― דאָס איז נישטאָ! און אַפֿילו דער ראַבינער אַלײן (שױן כּלומרשט אַ רבֿ!), אַז ער װיל עפּעס זאָגן, פֿרעגט ער זיך אױך אָן בײַם אַלטן מיט די ברילן, צי מעג ער זאָגן אַ פּאָר װערטער… װעט בײַ אונדז, אַ שטײגער, אַ רבֿ אָנפֿרעגן זיך בײַ עמעצן, צי ער זאָל רײדן? מע װיל רײדן ― רעדט מען; צו װאָס באַדאַרף מען די אָנשטעלן? אײַ, יענער פֿאַלט מיר אַרײַן אין די רײד? פֿאַל איך אַרײַן צו יענעם אין די רײד…

הײַנט די ענינים גופֿא, װאָס מע האָט דאָ גערעדט ― עפּעס װילדע ענינים! ס'איז שװער צו פֿאַרשטײן, װאָס זײ װילן…

אײנער שטײט אױף און פֿרעגט אַ קשיא: מה נשתּנה ― פֿאַר װאָס איז הײַנטיקס יאָר ערגער פֿון אַלע יאָר? אַלע יאָר, זאָגט ער, נעמט מען בײַ אים געלט אַזױ פֿיל און אַזױ פֿיל, און הײַנטיקס יאָר האָט מען בײַ אים אַפֿילו קײן האַלב ניט גענומען! איר הערט אַן אומגליק?

דער אַנדערער שטײט אױף מיט אַן אַנדער טענה: למאַי גיט מען אים ניט קײן אַרבעט, ער זאָל עפּעס קאָנען אַרבעטן לטובֿת־הכּלל? פֿאַר װאָס קומט דאָס אים, אַז דער און דער זאָל אַרבעטן דאָס און דאָס, און יענער זאָל טאָן יענץ און יענץ, און ער, נעבעך, דאַרף זיצן און װאַרטן, טאָמער װעט אים גאָט צושיקן עפּעס עמעצן אַ טובֿה טאָן?… איר פֿאַרשטײט, װי מע האָט אים דאָ געקױלעט די קאַפּאָטע?…

דער דריטער הײבט זיך אױף און לײגט אַנידער אַ צעטל פֿון דעם, װאָס מע האָט געטאָן ביז אַהער, און פֿון דעם, װאָס מע װאָלט געקאָנט טאָן, און פֿון דעם, װאָס ס'איז נאָך דאָ װאָס צו טאָן.

― געטאָן ― זאָגט דער דאָזיקער חכם ― האָבן מיר נאָך גאָרניט געטאָן. טאָמער האָבן מיר ביז אַהער געגרינדעט און אײַנגעלאָדן אַזעלכע הונדערט קאָלאָניעס אײגענע אין ארץ־ישׂראל, איז דאָס אַ קלײניקײט. מיר װאָלטן שױן געקאָנט האָבן ביז איבער העכער טױזנט… טאָמער ― זאָגט ער ― האָבן מיר אין אונדזער נאַציאָנאַל־באַנק אַזעלכע צװײ הונדערט מיליאָן פֿונט שטערלינג, װאָלטן מיר, אײגנטלעך, באַדאַרפֿט האָבן אַצינד, צום װינציקסטן, אַ פּאָר מיליאַרדן. נאָך די גרױסע נדבֿות מיט די גרױסע ירושות, װאָס אונדזערע גבֿירים האָבן אָפּגעזאָגט אױף אונדזער פֿאָנד, װאָלט אונדז אָנגעשטאַנען, מיר זאָלן שױן איצטער קאָנען אָפּקױפֿן גאַנץ ארץ־ישׂראל און צערעכענען זיך מיטן טערק ביז דער לעצטער פּרוטה… איך װײס, זאָגט ער, איר װעט מיר אָפּענטפֿערן, אַז מיר האָבן אַ סך געלט און אַ סך צײַט אױסגעגעבן אױף קולטור. באַדאַרף איך אײַך אָבער דערױף אָפּענטפֿערן צוריק, אַז מיר האָבן דאָ אױך אַ סך װינציקער, װי מיר װאָלטן געקאָנט האָבן ביז אַהער… אונדזער הער ראַבינער איז גאַנץ גערעכט געװען, װאָס ער האָט אונדז הײַנט אין שול אױסגעװאָרפֿן, אַז אײן ייִדישע אַקאַדעמיע אין גאַנץ ארץ־ישׂראל איז קאַרג. אונדז װאָלט אָנגעשטאַנען, מיר זאָלן האָבן דרײַ אַקאַדעמיעס, פֿיר אַקאַדעמיעס, פֿינף אַקאַדעמיעס!…

איך שטײ נאָר פֿון דער װײַטן און באַטראַכט די דאָזיקע מאָדנע מינים ייִדן. װידער אַקאַדעמיעס אין ארץ־ישׂראל? אײן אַקאַדעמיע אױף גאַנץ ארץ־ישׂראל איז זײ קאַרג; זײ באַדאַרפֿן האָבן צען אַקאַדעמיעס, הונדערט אַקאַדעמיעס, טױזנט אַקאַדעמיעס, מיליאָנען אַקאַדעמיעס!…

דער חכם זעצט זיך אַנידער, און עס שטײט אױף אַ נײַער תּנא און באַקלאָגט זיך אױף דער לאַגע פֿון די ייִדישע גערטנער אין ארץ־ישׂראל, װאָס זײ האָבן הײַנטיקס יאָר ניט געקאָנט אַרײַנטראָגן אין פֿאָנד אַרײַן מער פֿון אַ האַלבן מיליאָן פֿראַנק… נאָר אױב, זאָגט ער, די לאַגע פֿון די גערטנער איז נישט אַם בעסטן, איז די לאַגע פֿון די בעלי־מלאָכות אין ארץ־ישׂראל גאָר טרױעריק: די בעלי־מלאָכות אין ארץ־ישׂראל, זאָגט ער, האָבן תּמיד געהאַט זײער אײגענע ביבליאָטעק, און הײַנט זײַנען זײ נעבעך געבליבן אָן אַ ביבליאָטעק: זי איז אָפּגעברענט געװאָרן, און זײ מוזן גײן אין פֿרעמדע ביבליאָטעקן (אַ גאָטס רחמנות אױף זײ!…). הײַנט, זאָגט ער, די ייִדישע אַרבעטער פֿונעם אײַזנבאַן אין ארץ־ישׂראל ― די זײַנען גאָר אומגליקלעך: ביז אַהער האָבן זײ געהאַט זײער אײגן טעאַטער, און איצט איז דאָס טעאַטער צעפֿאַלן געװאָרן, װאָרעם די בעסטע שפּילער האָבן חתונה געהאַט און זײַנען זיך צעפֿאָרן, דער אַהער, דער אַהין. און דערװײַלע זײַנען נעבעך די ייִדישע באַן־אַרבעטער געבליבן אָן אַ טעאַטער (אַ שטײן קאָן אױך צעגאָסן װערן פֿון געװײן!… אַ קלײניקײט ― ייִדישע באַן־אַרבעטער זײַנען געבליבן אָן אַ זײדן!…).

נאָך דעם תּנא שטײט אױף נאָך אַ חבֿרה־מאַן פֿון די יונגע לײַט און רעדט מיט פֿײַער, פֿאַלט אָן אױף דער חבֿרה „כּרמל“ און זאָגט, אַז די חבֿרה „כּרמל“ איז די רײַכסטע צװישן אַלע ייִדישע חבֿרות; ס'איז אַ יושר, אַז די חבֿרה „כּרמל“ זאָל געבן װײַן אױף אַלע ייִדישע ביקור־חולימס אין ארץ־ישׂראל אומזיסט. נישקשה, זאָגט ער, טאָמער װעט די חבֿרה „כּרמל“ פֿאַרדינען װינציקער מיט עטלעכע הונדערט טױזנט קערבלעך אַ יאָר, איז אױך אָן אַן אומגליק! דער גוטער יאָר װעט זײ נישט נעמען!…

נאָך אים שטײט אױף אײנער, אַ יונגערמאַנטשיק, און לײענט פֿון אַ פּאַפּיר עפּעס אַ גאַנצע מגילה מכּוח מיליטער, מכּוח ייִדיש חײל, לײגט פֿאָר נײַע פּלאַנען, װי אַזױ און װאָס און װען, און אַלע הערן אים אױס מיט קאָפּ, פֿרעגן קשיות, און ער פֿאַרענטפֿערט זײ. און אַז ער לאָזט אױס, װערט אַ פּאַטשערײַ „בראַװאָ!“ און אַ געשרײ: „הידד!“ „הידד!“ ― מע קאָן טױב װערן!…

צום סוף שטײט אױף דער בעל־הבית אַלײן, דאָס הײסט, דער ראַבינער, און לײענט איבער אַ בריװ פֿון רױטשילדן. פֿונעם לײענען פֿאַרשטײ איך, אַז רױטשילד שמײכלט זיך צו צו דער חבֿרה, ער װיל װערן אַ חבֿרהמאַן גלײַך מיט אַלע, און זאָגט זײ צו „הרים־וגבֿעות“, שיט מיט מיליאָנען.

איך שטײ און באַטראַכט זײ און קלער מיר: בײַ אונדז, אַז ס'זאָל זיך טרעפֿן, אַ שטײגער, אַזאַ מעשׂה: אַ גבֿיר זאָל זיך װעלן אײַנקױפֿן אין חבֿרה, ― איך װײס װאָס עס װאָלט געװען? מע װאָלט געקראָכן אױף אַלע פֿיר, מע װאָלט פֿאַר פֿרײד געגאַנגען אַ טענצל! װאָרעם בײַ אונדז אַ גבֿיר אַז ער זאָגט נאָר אַ גוט װאָרט אַלײן, אָן געלט, איז מען שױן אױך צופֿרידן: „דער גבֿיר האָט גערעדט, דער גבֿיר האָט געזאָגט, דער גבֿיר האָט גענומען בײַם שמשׂ אַ שמעק טאַביקע און האָט אַ ניס געטאָן, צו געזונט זאָל אים זײַן! צו לאַנגע יאָר!…“ איך האָב געמײנט, אַז חבֿרה װעט דאָ צעגאַנגען װערן פֿאַר תּענוג; צום סוף ― װער? װאָס? ס'איז געװען אַ סך אַזעלכע, װאָס האָבן געפֿרעגט קשיות: „װוּ איז געװען רױטשילד פֿריִער, דעמאָלט, װען מע האָט אים באַדאַרפֿט? דעמאָלט, װען מען איז צו אים געקראָכן? דעמאָלט, װען עס האָבן זיך געגאָסן ייִדישע טרערן און ייִדיש בלוט? דעמאָלט האָט ער זיך פֿאַרשלאָסן בחדרי־חדרים? דעמאָלט האָט ער ניט פֿאַרשטאַנען קײן ייִדיש?… איצט, אַז גאָט האָט אונדז געהאָלפֿן, מיר האָבן זיך מיט אונדזער אײגענער הילף אַרױפֿגעשלאָגן אױף אַ דרך, איצט, אַז גאָט האָט אונדז מזכּה געװען, אונדזער פֿאָלק הײבט אָן װערן לײַטן גלײַך, קומען צו אונדז אונדזערע צאַפּעס ― (אַ שײגעץ קאָן!) און װילן זיך אײַנקױפֿן מיט זײערע מיליאָנען, בכדי זײ זאָלן קאָנען זאָגן אַ דעה? נײן, בײַ אונדז פֿאַרקױפֿט זיך נישט קײן כּבֿוד פֿאַר קײן געלט! כּבֿוד באַדאַרף מען בײַ אונדז פֿאַרדינען, פֿאַרהאָרעװען! מיר דאַרפֿן ניט רױטשילדן! מיר דאַרפֿן ניט זײַנע מיליאָנען!“

דאָ האָב איך זיך שױן מער ניט געקאָנט אײַנהאַלטן און בין אַרױסגעשפּרונגען.

― רבותים! ― האָב איך מיך אָנגערופֿן צו זײ אױף אַ קול. ― האָט קײן פֿאַראיבל נישט, װאָס איך, אַ װילד־פֿרעמדער גאָר, אַן אורח פֿון יענער זײַט סמבטיון, שפּרינג אַרױס און מיש מיך אַרײַן אין אײַערע ענינים. מע זאָגט בײַ אונדז אַ װערטל: „אַ גאַסט קומט אױף אַ װײַל ― און זעט אױף אַ מײַל“. איך בעט בײַ אײַך נאָך אַמאָל הונדערט מאָל מחילה, איר װײַזט מיר אױס אין מײַנע אױגן רײן משוגע! מילא, דעם אומגליק, װאָס די באַן־אַרבעטער אין ארץ־ישׂראל זײַנען געבליבן, ניט דאָ געדאַכט, ניט פֿאַר קײן ייִדן געדאַכט, אָן אַ טעאַטער, ― דאָס בין איך אײַך מוחל. נאָר דאָס, װאָס דער דאָזיקער עזות־מחוצף־פּנים האָט נאָר־װאָס גערעדט קעגן אַזאַ מענטשן, װי רױטשילד, ― אַ קלײניקײט רױטשילד! ― דאָס, זאָג איך, איז שױן אַזאַ עװלה, װאָס איך קאָן דאָס שױן ניט איבערטראָגן! בײַ אונדז װאָלט מען אַזאַ חבֿרה־מאַן אַנידערגעלײגט און מע װאָלט אים, איך בעט איבער אײַער כּבֿוד, אַרײַנגעפֿידלט אין װי־הײסט־מען־דאָס אַ שטיקלעך זעכציק, ער זאָל װיסן הלכות דרך־ארץ, װי אַזױ צו רײדן קעגן אַ גבֿיר! איך זאָל זײַן באַקאַנט מיט רױטשילדן, װאָלט איך אים דער ערשטער איבערגעגעבן װאָס דאָ האָט זיך אָפּגעטאָן! ס'איז אַ מיצװה, מע זאָל אַזעלכע שקצים, עזות־פּנימער צערײַסן, װי מע צערײַסט אַ הערינג אום ערבֿ יום־כּיפּור! אַדרבא, זאָגט אפֿשר, אַז נײן?…

דערהערט פֿון מיר אַזעלכע דיבורים, האָבן זײ זיך, אַ פּנים, שטאַרק פֿאַרשעמט, מחמת זײ האָבן מיר נישט געענטפֿערט דאָס אַנדערע װאָרט; זײ האָבן זיך נאָר איבערגעקוקט אײנס מיט דאָס אַנדערע, געשמײכלט און געשושקעט זיך שטילערהײט… עס װײַזט אױס, אַז זײ האָבן מורא געהאַט, טאָמער, אַ קשיא אױף אַ מעשׂה, נעם איך און איך שרײַב טאַקע אַװעק װעגן דעם צו רױטשילדן?…

― מיר װעלן אײַך ביסלעכװײַז קלאָר מאַכן, ― רופֿט זיך אָן צו מיר דער רבֿ ― מיר װעלן אײַך…

― איר האָט מיך ניט ― זאָג איך ― װאָס קלאָר צו מאַכן; איך בין נאָך, ברוך־השם, בײַ אַלע געדאַנקען…

דער אַלטער, װאָס מיט די ברילן, טוט אַ קלונג מיטן גלעקל און זאָגט, אַז די אַסיפֿה איז אױס אַסיפֿה, און דער עולם הײבט זיך אױף און מע זינגט אינאײנעם אַ ליד אױף לשון־קודש, װאָס הײבט זיך אָן און לאָזט זיך אױס מיט די װערטער: „עוד לא אָבֿדה תּקװתּנו!“, אַלע זינגען: אי די אַלטע לײַט, אי די יונגע, אי די זכרים, אי די נקבֿות ― ניטאָ װער ס'זאָל לאַכן!…

― איר האָט דאָס גוט געזאָגט! ― מאַכט צו מיר דער סטאָליער צוריקװעגס און בלאָזט זיך אָן װי אַ פּאַכיר און װערט צעפּלאַצט לאַכנדיק. ― איך האָב אָבער באַלד פֿאַרשטאַנען, אַז איר מאַכט פֿון זײ אַ שפּאַס.

― אַװדאי! ― זאָג איך. ― איר פֿאַרשטײט מער פֿון אַ טױטן! איר פֿאַרשטײט פּונקט אַזױ פֿיל, װיפֿל מײַן שטיװל!

דער סטאָליער כאַפּט זיך אָן מיט בײדע הענט בײַ די זײַטן און קאַטשעט זיך פֿאַר געלעכטער.

― ס'איז שױן אױף אײַך װידער ― זאָג איך ― אָנגעפֿאַלן דאָס לאַכעדיקע? שוטה בן פּיקהאָלץ! רב שעיה קאָטער! רב מענדל לאָקש! אַבֿרהמל חיריק! בערל באַס! חײם טראַסק! מאָטל װאַרעניק!…

ער לאַכט נאָך שטאַרקער, ער װערט שיִער נישט צעזעצט פֿאַר געלעכטער!

איך טו אַ שפּײַ אױף דעם משוגענעם סטאָליער און פֿאַרטיף מיך אין מחשבֿות: װאָס זײַנען זײ פֿאַר ברואים?… פֿון דעם שבת־צו־נאַכטס, מיט די אַלע רעדעס, מיט זײערע מיליאָנען דרײט זיך מיר אַזױ דער קאָפּ, אַז איך װײס שױן גאָר ניט אױף װאָס פֿאַר אַ װעלט איך בין. אײנס פֿון די בײדע: אָדער זײ זײַנען משוגעים, אָדער איך בין משוגע?…

נײן, זײ זײַנען די אמתע משוגעים!…