זומער־לעבן: מאַריענבאַד

שלום עליכם (אַלע װערק)

מאַריענבאַד

נישט קײן ראָמאַן, נאָר אַ פֿאַרפּלאָנטעניש צװישן צװײ שטעט: װאַרשע און מאַריענבאַד, דורך 36 בריװלעך, 14 ליבעצעטעלעך און 46 דעפּעשן.

1.

(בעלצע קורלענדער פֿון בערלין צו איר מאַן שלמה קורלענדער אַף די נאַלעװקיס אין װאַרשע )

לבעלי היקר מוהר"ר שלמה נ"י.

איך קום דיר צו מעלדן, אַז דערװײַל בין איך נאָך אין בערלין און װעל ערשט קאָנען אַרױספֿאָרן קײן מאַריענבאַד הלװאַי נאָך שבת. איך דאַרף מיך פֿאַר דיר נישט פֿאַרענטפֿערן, נאָר דו קאָנסט מיר גלײבן, אַז איך בין כּלל נישט שולדיק, װאָס ס'האָט זיך אַזױ געמאַכט, אַז איך זאָל מיך פֿאַרהאַלטן אין בערלין אַ גאַנצע װאָך צײַט. אַז דו װעסט אױסהערן ביזן סוף אַלצדינג, װאָס איך האָב דאָ איבערגעטראָגן, װעסטו אַלײן זאָגן, אַז מע קאָן נישט אױסרעכענען אַ זאַך אַף צופֿריִער. „אַ מענטש טראַכט און גאָט לאַכט“. אַזױ איז די מעשׂה:

איך האָב גערעכנט צו פֿאַרברענגען אין בערלין מער נישט, אַז אײן טאָג, העכסטנס ― צװײ. װאָרעם װאָס דאַרף געדױערן זײַן באַם פּראָפֿעסאָר? װאָלט געװען גוט, װען איך ברענג אַראָפּ דעם פּראָפֿעסאָר צו זיך. האָב איך מיר אָבער איבערגעלײגט: צו װאָס זאָל איך דיר אױסברענגען איבעריקע דרײַסיק מאַרק, װאָס קאָנען צונוץ קומען אַף עפּעס אַנדערש? איך הער אַזױ אױך אָפֿטמאָל פֿון דיר, אַז עס גײט אַװעק אַ סך געלט, און די צײַט, זאָגסטו, איז איצט אױך נישט אין בעסטן, און נאָך כּדומה אַזעלכע אָנצוהערענישן הער איך פֿון דיר… און מחמת דעריבער האָב איך שױן נישט געװאָלט פֿאַרפֿאָרן אין יענעם האָטעל אַף דער פֿרידריכשטראַ־סע, װאָס מײַן קרובֿה חװהלע האָט מיר געהאַט אױפֿגעשריבן. װי קאָן איך מיך גלײַכן צו חװהלע טשאַפּניק? חװהלע מעג אױסברענגען װיפֿל זי װיל, װעט איר קײנער נישט זאָגן, װאָרום חװהלע איז נישט דאָס צװײטע װײַב באַ איר מאַן, אַזױ װי איך, און איר מאַן האָט נישט קײן קינדער פֿונעם ערשטן װײַב, אַזױ װי מײַן מאַן, און בערל טשאַפּניק ציטערט נישט אַזױ איבערן גראָשן, װי דו, און האָט נישט מורא בלײַבן אַן אָרעמאַן אַף דער עלטער, װי דו האָסט מורא. איך מײן נישט, חלילה, קײן זאַך, איך זאָג עס גאַנץ ערנסט, אַז איך װיל דיר נישט אױסברענגען קײן איבעריקס, און מחמת דעריבער האָב איך מיך אָפּגעשטעלט דאָרט, װוּ אַלע אונדזערע נאַ־לעװקער שטעלן זיך אָפּ, באַ דער פּערעלצװײַג. דאָס איז אַ ייִדענע אַן אַלמנה, זײער אַ װױלע בעל־הביתטע און אַן ערלעכע, קאָכט אױסגעצײכנט און נעמט נישט טײַער, און ס'איז נישט װײַט פֿון אומעטום. פֿאַר צען פֿעניג ביסטו אַף דער לײַפּציגער שטראַסע, באַ װערטהײמערן. און װי איז דאָס מעגלעך זײַן אין בערלין און נישט אַרײַנגײן אַף אַ מינוט צו װערט־הײמערן? דו זאָלסט זײַן אײן מאָל באַ װערטהײמערן, װאָלסטו אַלײן געזאָגט, אַז ס'איז אוממעגלעך. דעם נאָמען װערטהײמער האָב איך געהערט נאָך אין װאַרשע. נאָר כ'האָב מיר קײנמאָל ניט פֿאָרגעשטעלט, אַז ס'קאָן זײַן אַף דער װעלט אַזאַ מין געװעלב. װאָס זאָל איך דיר זאָגן, בעלי היקר? עס לאָזט זיך גאָרנישט באַשרײַבן! װאָס אַן אױג קאָן זען און װאָס אַ מױל קאָן רײדן! און מענטשן ― אַ שפּילקע נישט דורכצוּװאַרפֿן! און אַלצדינג בזיל־הזול, פּונקט די העלפֿט קעגן די מקחים, װאָס באַ אונדז אַף די נאַלעװקעס. שטעל דיר פֿאָר: צװײ מאַרק אַ טוץ נאָזטיכלעך! אָדער פֿאַר אַכט און נײַנציק פֿעניג אַ פּאָר זאָקן זײַדענע, װאָס דו װעסט זײ נישט קױפֿן באַ אונדז פֿאַר קײן רובל מיט צװאַנציק. צי, אַשטײגער, פֿאַר אַכט און זעכציק פֿעניג אַ װאַנטזײגער ― נו, קאָן מען לעבן? איך רעכן, אַז גאָט װעט העלפֿן, איך װעל פֿאָרן צוריק אַהײם געזונטערהײט, זאָל איך פֿאָרן װידער איבער בערלין, נישט איבער װין, ― װין איז, זאָגט מען, אַ העק, אַ פּוסטקע אַקעגן בערלין ― און ערשט דעמאָלט זיך אַרײַנכאַפּן צו װערטהײמערן און מיט אַ רײנעם קאָפּ זיך אַ נעם טאָן אײַנקױפֿן אין בעל־הבתּישקײט אַרײַן אַלצדינג, װאָס מע דאַרף: אַביסל גלאָזװאַרג און אַ ביסל פֿאַיאַנס און אַנדערע שטוב־זאַכן. הײַנט זײַדנשטאָף און מעבל און פּערפֿומען. פֿאַר דער גרענעץ זאָלסטו קײן יסורים נישט האָבן. איך װעל מיר שױן מסתּמא אַן עצה געבן. חװהלע טשאַפּניק פֿירט אַריבער אַלע יאָר גאַנצע קאַסטנס. דערװײַל האָב איך מיר נאָך כּמעט גאָרנישט געקױפֿט, אױסער אַ ביסל װעש, אַ פּאָר זומערדיקע שיך, נאָך אַ היטעלע, און אַ שלאָפֿראָק פֿון הױלע סטענגעס, אַ האַלב טוץ אונטערשטע קלײדלעך, אַ גרינעם זײַדן־שירם, הענטשקעלעך, שפּיצלעך און פֿריזלעך מיט נאָך אַזעלכע זאַכן, װאָס איך מוז עס האָבן קײן מאַריענבאַד. און װײַל איך בין שױן געװען באַ װערטהײמערן, האָב איך מיך נישט געקאָנט אײַנהאַלטן און געהײסן אין אײנװעגס אַרײַנפּאַקן אַ האַלב טוץ טישטעכער מיט צװײ טוץ סערװעטלעך מיט אַ מאַשינדל אַף צו שלאָגן פּוטער. איך האָב חרטה, װי הינט עסן מיך, װאָס איך האָב דיר נישט געפֿאָלגט און נישט מיטגענומען נאָך אַ פּאָר הונדערטער. אַ גרױסע נאַרישקײט פֿון מיר, װאָס איך האָב מיך געװאָלט אױספֿײַנען פֿאַר דיר, אַז איך בין נישט אַזאַ גרױסע אױסברענגערן, װי דו מײנסט. אַ סך מער מצװה געװען אין װערטהײמערן, אײדער אינעם דאָקטער, אױסקרענקען זאָל ער דאָס! נאָך אין בערלין האָט מיר געפֿעלט אַ דאָקטער! קאַרג האָבן מיר דאָקטױרים אין װאַרשע! מאָל דיך, די בערלינער דאָקטױרים װאָלטן שױן געמעגט װאַרטן, ביז איך װעל זײ שיקן רופֿן. איז אָבער באַשערט אַן אומגליק, װעסטו הערן.

איך בין נאָר געקומען צו פֿאָרן אַף דער סטאַנציע, װאָס איך זאָג דיר, באַ דער פּערעלצװײַג, נאָך נישט צײַט געהאַט זיך אַרומצוּװאַשן און אָנטאָן, װי עס געהער צו זײַן, האָט מען מיך שױן אַ נעם געגעבן: װאָס פֿאַר אַ דאָקטער איך װעל מיר הײסן ברענגען? זאָג איך: „ערשטנס, װער האָט אײַך געזאָגט, אַז איך דאַרף אַ דאָקטער? זע איך דען אױס אַזױ שלעכט, װאָס מע דערקענט עס אַפֿן פּנים? און צװײטנס, זאָג איך, האָב איך פֿון דער הײם אַן אַדרעס צום פּראָפֿעסאָר“. רופֿט זיך אָן צו מיר אײנער עפּעס אַן אַלטער בחור מיט אַ נאָז, װאָס סע װאַקסט אַף איר װײַמפּערלעך: ,,האָט קײן פֿאַראיבל נישט, זאָגט ער, מאַדאַם, װאָס איך װעל אײַך זאָגן. אָט װײַל, זאָגט ער, איר האָט אַן אַדרעס צום פּראָפֿעסאָר, מוזט איר זיך פֿריִער זען, זאָגט ער, מיטן דאָקטער. װאָרעם ס'איז אַ גרױסע נפֿקא־מינה, זאָגט ער, פֿון דעם װאָס איר װעט זאָגן דעם פּראָפֿעסאָר, ביז, זאָגט ער, דער דאָקטער װעט אים, זאָגט ער, זאָגן אַף זײַן דאָקטער־לשון“. לאָזט זיך אױס, אַז אָט דער אַלטער בחור מיט דער רױטער נאָז װױנט טאַקע באַ אָט דער אַלמנה פּערעלצװײַג, װאָס איך זאָג דיר, און ער איז אַ קאָמיסיאָנער פֿון דאָקטױרים, דאָס הײסט, ער פֿאַרנעמט זיך דערמיט, װאָס ער ברענגט־אַראָפּ אַ דאָקטער, אַז מע דאַרף, און דער דאָקטער ברענגט שױן אַראָפּ דעם פּראָפֿעסאָר, אָדער ער פֿירט שױן אָפּ צום פּראָפֿעסאָר אַהײם. גיב איך זײ אָנצוהערעניש, אַז מיך פֿירט מען נישט „איך בין נאָך, זאָג איך, גאָט זײ דאַנק, אַף אַזױ פֿיל קרעפֿטיק, אַז איך קאָן נאָך גײן אַ מײַל צו פֿוס“. רופֿט זיך אָן צו מיר דער קאָמיסיאָנער מיט די װײַמפּערלעך: „מאַדאַם! באַ מיר האָט איר, זאָגט ער, געפּועלט, אַז איר קאָנט גײן דרײַ מײַל צו פֿוס. נאָר איך דאַרף אײַך זאָגן פֿריִער, אַז ס'איז אַרױסגעװאָרפֿן, זאָגט ער, אײַער טרחה. אַ בערלינער פּראָפֿעסאָר, זאָגט ער, אַז איר קומט צו אים אַלײן אָן אַ דאָקטער, האַלט ער אײַך נישט מער, זאָגט ער, װי אַ האַלבע מינוט, פֿי־פֿו־פֿאַ, אַ קלאָפּ מיטן פֿינגער, אײנס־צװײ־דרײַ, און ― אַראָפּ פֿון מאַרק. פֿאַרטיק. און אַז איר קומט, זאָגט ער, מיט אײַער דאָקטער, איז גאָר אַנדערע װערטער. אַ דאָקטער קאָן ער נישט אָפּזאָגן. אַ דאָקטער מוז ער אױסהערן. האָט איר שױן, זאָגט ער, פֿאַרשטאַנען, צי נאָך נישט?“…

אַזױ לאַנג, אַזױ ברײט, ער האָט מיר אַראָפּגעבראַכט דעם דאָקטער. איז מיר דער דאָקטער אַפֿילו באַלד נישט געפֿעלן אין שלײער. ער קוקט נישט אין די אױגן אַרײַן, האָט קײן צײַט נישט, און רעדט מיט אַ קװיטש. האָסט עפּעס ליב אַ דאָקטער, װאָס קוקט נישט אין די אױגן אַרײַן און רעדט מיט אַ קװיטש?

אױסגעפֿרעגט זיך באַ מיר, װער און װאָס און װען, און גוט באַטראַכט מיך פֿון אַלע זײַטן, איז ער אַ בעלן געװען, דער קלוגער דאָקטער, מיך אַװעקלײגן אין בעט, איך זאָל אים ליגן ביז מאָרגן. מאָרגן װעט ער מיך, זאָגט ער, נאָך אַ מאָל באַטראַכטן. און ערשט דעמאָלט װעט ער מיר, הײסט עס, זאָגן, צו װאָס פֿאַר אַ פּראָפֿעסאָר ער זאָל מיך מעלדן. דערהערט, אַז ער װיל מיך אַװעקלײגן, האָב איך אים אױפֿגעקלערט, אַז פֿון אַװעקלײגן מיך זאָל ער פֿאַרגעסן. איך בין נישט געקומען, זאָג איך, קײן בערלין ליגן. איך דאַרף זײַן, זאָג איך, באַ װערט־הײמערן, און דאַרף זײַן באַ טיטצן, און װיל, זאָג איך, זײַן אומעטום. אױב ער װיל, זאָג איך, קומען מאָרגן, מעג ער קומען, נאָר מיך אַװעקלײגן אין בעט ― דאָס, זאָג איך, װעט נישט גײן!… ער האָט געמײנט, אַז ער האָט אָנגעטראָפֿן אַף אַ יאַכנע פֿון די נאַלעװקיס און װעט באַ איר ציִען מאַרקן! איך האָב באַלד אַרױסגעזען, אַז ס'איז נישט קײן דאָקטער, נאָר אַ פּיאַװקע. והאָ־ראַיה, אָט װעסטו הערן, װאָס אַ בלוט צאַ־פּער קאָן! די האָר שטעלן זיך קאַפּױר!

אַף אין דער פֿרי, איך קום מיט אים צום פּראָפֿעסאָר, לאָזט זיך אױס, אַז ס'איז גאָרנישט דער פּראָפֿעסאָר, װאָס חװהלע טשאַפּניק האָט מיר פֿאַרשריבן. ס'איז גאָר אַן אַנדער פּראָפֿעסאָר אַף גאָר אַנדערע שלאַפֿקײטן. דאָס בין איך געװאָר געװאָרן ערשט נאָכדעם, אַז מע האָט מיך גוט אָנגעמוטשעט, און מיר זײַנען אַרױסגעגאַנגען פֿון דאָרטן און געזעצט זיך פֿאָרן. האָב איך געמײנט, מיר פֿאָרן אַהײם; צום סוף לאָזט זיך אױס, אַז מיר פֿאָרן צו נאָך אַ פּראָפֿעסאָר, און װידער נישט צו דעם פּראָפֿעסאָר, װאָס איך מײן. צו אַ פּראָפֿעסאָר אַן אַקושער האָט ער מיך גאָר געבראַכט צו פֿירן! װער איך דאָך מסתּמא רעכט אױפֿגעבראַכט און הײב אָן צו גװאַלדעװען. ענטפֿערט מיר דער דאָקטער מיט זײַן קװיטשיק קולכל, אַז איך בין נישט אין װאַרשע אַף די נאַלעװקיס, איך בין אין בערלין, און אַז איך זאָל נישט מאַכן קײן לאַנגע טענות, און אַז ער האָט קײן צײַט נישט, און אַז ער װײס בעסער, צו װאָס פֿאַר אַ פּראָפֿעסאָר איך דאַרף! האָסטו עפּעס צו אים? און אָט אַזױ, װי איך זאָג דיר, זײַנען מיר אױסגעװען, לאָז זיך דיר דאַכטן, באַ דרײַ פּראָפֿעסאָרן, און אַלע דרײַ פּראָפֿעסאָרן, גלײַך װי זײ װאָלטן זיך אױפֿגערעדט, האָבן געזאָגט אַלע אין אײן קול: „מאַריענבאַד!“ ― װי באַלד אַזױ, צו װאָסער אַ כּפּרה האָב איך באַדאַרפֿט די פּראָפֿעסאָרן, און נאָך דרײַ דערצו? מאַריענבאַד האָב איך דאָך געהערט נאָך אין װאַרשע. קורץ, שולדיק געװען דעם רוח אַ גאַנג ― פֿאַרפֿאַלן.

געקומען אַהײם בין איך געװען אַזױ אױסגעמאַטערט, אַז איך האָב מיך קױם געהאַלטן אַף די פֿיס, און איך האָב מיך שױן, נישט װילנדיק, געמוזט אַרײַנלײגן אין בעט אַרײַן. מײנסטו דאָך, אַז לאַנג בין איך געלעגן? נישט מער זאָל דער דאָקטער לעבן אַף דער װעלט. עס האָט מיך אין דער גיך געגעבן אַ טראָג־אױף פֿון בעט, גלײַך װי אַ דונער װאָלט מיך דערשלאָגן. שטעל דיר פֿאָר אַ חשבון פֿון אַ פֿעלד־גזלן: איך זאָל אים באַצאָלן, זאָגט ער, אַכציק מאַרק! פֿאַר װאָס אַכציק מאַרק? „אַ פּראָסטער חשבון, זאָגט ער: צװײ װיזיטן צו צען ― איז צװאַנציק. דרײַ קאָנסוליִומס באַ דרײַ פּראָפֿעסאָרן צו צװאַנציק ― איז זעכציק. און זעכציק מיט צװאַנציק איז, זאָגט ער, אַלע מאָל און אומעטום אַכציק“. האָב איך אױפֿגעהױבן מסתּמא אַזאַ סקאַנדאַל, אַז מע איז זיך צונױפֿגעלאָפֿן אַלע: די בעל־הביתטע די אַלמנה, דער אַלטער בחור דער שלים־מזל און אַלע איבעריקע געסט. „װוּ זײַנען מיר? ― האָב איך מיך צושריִען אַף זײ, ― אין בערלין, צי אין סדום? עס איז באַ אײַך ערגער, זאָג איך, טױזנט מאָל, װי באַ אונדז אין רוסלאַנד! נישט קײן דאָקטױרים זײַנען באַ אײַך, זאָג איך, נאָר כוליגאַנעס! פּאָגראָמשטשיקעס!“ מיט אײנעם װאָרט, װאָס מיר איז געקומען אַפֿן מױל, דאָס האָב איך זײ געזאָגט. און לאָז זיך דיר דאַכטן, עס האָבן זיך אַרײַנגעלײגט מענטשן, און מע האָט אונדז קױם מיט צרות אױסגעגלײַכט פֿאַר פֿינף און פֿופֿציק מאַרק. פֿינף און פֿופֿציק מכּות זאָלן זיך אים זעצן, דעם שײנעם דאָקטער, אַפֿן פּנים! ביסטו שױן פֿאַרטיק? האָב צײַט. ס'איז נאָך פֿאַראַן אַן אַלטער בחור מיט אַ רױטער נאָז מיט װײַמפּערלעך, הײסט ער זיך אַ חוץ באַצאָלן פֿופֿצן מאַרק. װאָס איז דאָס? דאָס איז, זאָגט ער, זײַן קאָמיסיאָן פֿאַרן דאָקטער, װאָס ער האָט מיר, זאָגט ער, רעקאָמענדירט. װאָס זאָגסטו צו אַזאַ פּרא־אָדם? עס האָט מיך אַזױ פֿאַרקאָכט באַם האַרצן, אַז עס האָט זיך מיר אָפּגערופֿן מײַן אומגליק, און איך בין געבליבן ליגן מיט אַ מיגרען ביזן אַנדערן טאָג. אַ קלײניקײט ― אַזױ פֿיל געלט אַרױסצוּװאַרפֿן, און פֿרעג ― אַף װאָס? אַף װען? װאָלט נישט גלײַכער געװען צען טױזנט מאָל דאָס איבערלאָזן בעסער באַ װערטהײמערן? איך עס מיך אױף אַ לעבעדיקע, װאָס איך בין נישט געקומען אַהער מיט אײן װאָך פֿריִער, װאָלט איך געטראָפֿן דאָ מײַן חװהלע ― פֿאָרט אַ קרובֿה, און װאָלט נישט אַרײַנגעפֿאַלן צו אָט די פּיאַװקעס אין די הענט אַרײַן. אַ שטיקל גליק, װאָס בערלין איז אַ שטאָט, װאָס איז פֿאַראַן װאָס צו זען; אַנישט, װאָלט איך קראַנק געװאָרן פֿאַר דאָסאַדע. און צו זען איז דאָ אין בערלין אין אײן טאָג אַזױ פֿיל, װאָס דו װעסט דאָס נישט זען באַ אונדז אין װאַרשע אין דרײַסיק יאָר אַפֿילו. אַ חוץ װערטהײמערן און טיטץ און נאָך אַזעלכע גע־

װעלבן, איז פֿאַראַן אין בערלין אַ „װינטער־גאָרטן“ מיט אַן „אַפּאָלאָ־טעאַטער“, מיט אַ צירק „שומאַן“ און מיט אַ צירק „בוש“. הײַנט איז דאָ, זאָגט מען, אַ „לבֿנה־פּאַרק“ ― איז דאָס גאָרנישט צו באַשרײַבן. איך קלײַב מיך ערשט גײן אַהינצו, אם־ירצה־השם, מאָרגן, װעל איך דיר שױן מאָרגן באַשרײַבן. דערװײַלע זײַ געזונט און זאָג שבֿע־רחלען, זי זאָל אַכטונג געבן נישט בלױז אין קיך, נאָר אַף דער גאַנצער שטוב זאָל זי אַכטונג געבן. איך האָב פֿאַרן אַװעקפֿאָר פֿאַרגעסן פֿאַרשרײַבן אַ קעלנערל מיט צװײ ציכעלעך אין קױטיקן גרעט. און אַ סלױ אײַנגעמאַכטס האָב איך אָנגעהױבן אַ טאָג פֿאַרן אַװעקפֿאָר, איז פֿון אים זאָל זי נוצן אין קיך אַרײַן און נישט אָנרירן מער פֿון די אײַנגעמאַכטסן, װאָס אַפֿן באַלקאָן אונטערן קאַסטן. און בריװ זאָלסטו מיר שרײַבן, למען השם, קײן מאַריענבאַד פּאָסט רעסטאַנט, װי מיר האָבן אָפּגעשמועסט.

פֿון מיר דײַן פֿרױ בעלצע קורלענדער.

2.

(שלמה קורלענדער פֿון די נאַלעװקיס אין װאַרשע צו זײן פֿרײַנט חײם סאָראָקער אין מאַריענבאַד.)

ליבער פֿרײַנט חײם.

איך האָב צו דיר, ידידי, אַ קלײנע בקשה, דאָס הײסט, נישט קײן קלײנע, נאָר טאַקע אַ גרױסע בקשה. אַ גאַנץ גרױסע! עס האָט מיך געטראָפֿן, ליבער פֿרײַנט, אַן אומגליק: מײַן בעלצע פֿאָרט קײן מאַריענבאַד. װאָס עפּעס פּלוצעם קײן מאַריענבאַד? פֿרעג מיך עפּעס גרינגערס. זי זאָגט, אַז זי איז נישט געזונט און מוז האָבן מאַריענבאַד. און דער דאָקטער זאָגט אױך, אַז זי איז נישט געזונט און מוז האָבן מאַריענבאַד. און אַז צװײ זאָגן שכּור, דאַרף דער דריטער גײן שלאָפֿן… נאָר בסוד װעל איך דיר איבערגעבן ― און איך בעט דיך, אַז צװישן אונדז זאָל עס טאַקע בלײַבן, ― איך פֿאַרשטײ דעם שׂכל פֿון מאַריענבאַד. אַז די מאַדאַם טשאַפּניק פֿאָרט קײן מאַריענבאַד, הײַנט פֿאַר װאָס זאָל די מאַדאַם קורלענדער אױך נישט פֿאָרן קײן מאַריענבאַד? זי גלײַכט מיך צו בערל טשאַפּניק! זי װײס נישט, אַפּנים, אַז דאָס, װאָס טשאַפּניק קאָן ― קאָן נישט איך, נישט דו, נישט קײנער. טשאַפּניק קאָן אָפּזיצן אַ קײַלעכיק יאָר אין דער שענסטער דירה, װי אַ מאָנאַרך, און גאָר פֿאַרגעסן, אַז פֿאַר אַ דירה דאַרף מען צאָלן דירה־געלט. נישט הײַנט געדאַכט, אַז טשאַפּניק איז באַ מיר געזעסן אין שכנות, האָב איך געמײנט, אַז איך װעל פֿון אים באַקומען די טשאַכאָטקע. אַלע טאָג פֿלעגט ער זיך הײסן מאַכן רעמאָנט, און מיט מיר פֿלעגט ער זיך שאַפֿן, װי מיט אַ סטרוזש. אַן אַנדערן װאָלט איך אַרױסגעװאָרפֿן אַף דרײַ שפּענדלעך, און מיט אים האָב איך געמוזט אָננעמען אַ פֿולן מױל מיט װאַסער און מאַכן אַ שװײַג ― צוליב בעלצען. באשר װאָס? באשר װײַל זײַן חװהלע געהער זיך אָן מיט מײַן בעלצען גליד־געשװעסטערקינדער, דעם פֿערדס בײַטש־שטעקעלעס־אַ־פּאָדקעװע! װאָס איך האָב מיך אין דעם יאָר אָנגעזען אַף דעם בערל טשאַפּניק, איז דאָס אַף אַ װאָך צו דערצײלן. צו בערל טשאַפּניק, אַז עס קומט דער קצבֿ מאָנען פֿאַר פֿלײש, עפֿנט ער אים מיטן קאָפּ די טיר: אַ העזה פֿון אַ קצבֿ ― גאָר מאָנען פֿאַר פֿלײש! און צו דער מאַדאַם טשאַפּניק, אַז מע קומט מיט אַ חשבון פֿון געװעלב, גײט מען אַזױ לאַנג, ביז מע צערײַסט צװײ פּאָר שיך און מע הערט אױף צו גײן. פֿון שנײַדערס און פֿון שוסטערס רעדט מען נישט; מע װײס שױן, אַז צו טשאַפּניקן נאָך געלט גײט מען נישט, װאָרעם מע װעט ניט נתנען. װאָס דאַרפֿסטו מער? אָט איז דאָ נישט לאַנג געװען באַ זײ אַ װעטשערינקע. די מאַדאַם טשאַפּניק איז געװען אַן אימעניניצע, סאַמע פֿאַרן אָפּפֿאָרן קײן מאַריענבאַד, ― האָסטו געדאַרפֿט זען, װאָס דאָרט האָט זיך אָפּגעטאָן! איך בין נישט געװען, נאָר מײַן בעלצע דערצײלט, אַז מיט אַזאַ קאָלאַציע װאָלט מען שױן געקאָנט חתונה מאַכן צװײ טעכטער. דאָס עסן האָט מען באַשטעלט באַ העקסעלמאַנען אין רעסטאָראַן, און װעטשערע איז געװען כּיד המלך: פֿיש, און פֿלײש, און געבראָטנס, און װײַן, און ביר, און װאָס דו װילסט. די פֿלעשלעך האָבן געקנאַקט, משרתים האָבן באַדינט, ס'איז געװען „ליהודים“, און, װי געװײנטלעך, האָט מען פֿאַרלײגט אַ „בענקל“, און דער באַנקיר איז געװען טאַקע טשאַפּניק, און געװוּנען האָט װידער טשאַפּניק ― ער קאָן די מלאָכה! גאַנצע הונדערטערס, זאָגט בעלצע, זײַנען געװען אין

באַנק. פֿונדעסטװעגן, אַז העקסעלמאַן איז געקומען אַף מאָרגן מיט אַ רעכענונג, האָט מען פֿון אים געמאַכט אַזאַ געלעכטער, אַז ער שעמט זיך שױן גאָר אױסצוזאָגן… נאָר איך האָב מיך פֿאַררעדט פֿון טשאַפּניקן און כּמעט פֿאַרגעסן אָן מײַן בקשה.

מײַן בקשה איז אָט װאָס: אַזױ װי מײַן בעלצע פֿאָרט, הײסט עס, קײן אױסלאַנד דאָס ערשטע מאָל אַף איר לעבן, זי װײס נישט, װוּ אַ טיר עפֿנט זיך און קען נישט די שפּראַך, לכן זאָלסטו זײַן אַזױ פֿרײַנטלעך איר קומען צו הילף, רעקאָמענדירן אַ רעכטע סטאַנציע, אַ גוטן דאָקטער, אַ כּשרן רעסטאָראַן, ― מיט אײנעם װאָרט, זאָלסט זײַן פֿאַר איר װאָס מע רופֿט אַ װעגװײַזער. אַגבֿ, װעל איך דיך בעטן, זאָלסט נאָכקוקן, מיט װעמען זי באַגעגנט זיך דאָרט, און מיט װעמען זי קומט זיך צונױף. איך װיל, פֿאַרשטײסטו מיך, זי זאָל זײַן אַביסל װײַט אָפּגעשײדט פֿון דער מאַדאַם טשאַפּניק. װאָס האָב איך, אײגנטלעך, צו דער מאַדאַם טשאַפּניק? זי האָט מיר קײן געשעפֿט נישט קאַליע געמאַכט; נאָר איך װיל נישט, מײַן בעלצע זאָל זײַן קנעפּל שבקנעפּל מיט דער מאַדאַם טשאַפּניק, כאָטש זײ זײַנען גליד־געשװעסטערקינדער. איך װיל נישט, אַז זי זאָל זײַן איר אַפּיטרופּס, אַז װאָס די מאַדאַם טשאַפּניק זאָגט ― איז גוט, און װאָס די מאַדאַם טשאַפּינק טוט אָן ― איז שײן, און װאָס זי דערזעט אַף דער מאַדאַם טשאַפּניק ― דאָס װילט זיך איר. גלײב מיר, ליבער פֿרײַנט, עס גײט מיר נישט אין געלט. דו װײסט, אַז איך בין, חלילה, נישט אַזאַ קמצן, און מײַן בעלצע פֿירט באַ מיך אױס, װי מע זאָגט, דאָס טעלערל פֿונעם הימל.― פֿאָרט דאָס צװײטע װײַב. דאָס צװײטע װײַב, זאָגט מען, און אַ בת־יחידה פֿירן אױס אַלצדינג. נאָר װאָס דען? איך װיל נישט, אַז װוּ צװײ זאָל מײַן װײַב זײַן אַ דריטע… װאָס קומט מיר דערפֿאַר? איך האָב אַזױ אױך גענוג שׂונאים אַף די נאַלעװקיס, װאָס װאָלטן מיך דערטרונקען אין אַ לעפֿל װאַסער. און װער שמועסט, זינט איך האָב חתונה געהאַט פֿאַר בעלצע, װאָלטן זײ זיך װעלן נוקם זײַן אָן מיר, איך װײס נישט פֿאַר װאָס, גלײַך װי איך װאָלט עמעצן אָנגערירט אין כּבֿוד אָדער אין פּרנסה. באשר, זאָגן זײ, זי װאָלט געקאָנט זײַן מײַנע אַ שנור. טאָמער װײסטו, װאָס גײט זיך עס אָן מיט זײ? עס זײַנען שױן געװען שטיגוטערעס, װאָס האָבן זיך געפּרוּװט מאַכן צװישן אונדז אַ בײז לעבן. פֿרעג, װאָס האָב איך זײ געטאָן? דער גאַנצער גװאַלד, למאַי זי איז אַ שײנע! אַ רוח זײ אין פֿאָטער און מוטער אַרײַן ― און אַז איך זאָל געװען חתונה האָבן דאָס אַנדערע מאָל און נעמען אַ מיאוסניצע, װאָלט זײ שױן געװען בעסער?

הכּלל, ליבער פֿרײַנט, קײן סך דאַרף איך מיט דיר נישט שמועסן. איך מײן, אַז דו פֿאַרשטײסט שױן דעם מײן, װאָס איך מײן… איך װיל, אַז דו זאָלסט זי האַלטן אַפֿן אױג און זאָלסט מיר אַרײַנשרײַבן אַמאָל אַ בריװל פֿון דײַן מאַכן, װאָס דו מאַכסט, און פֿון מײַן בעלצען, װאָס זי מאַכט. און אַז זי װעט זיך װענדן צו דיר נאָך געלט, ― איך האָב איר געגעבן דײַן אַדרעס ― זאָלסטו איר אַרױסגעבן אַף מײַן רעכענונג װיפֿל זי װיל, געװײנטלעך, נישט אַף אַ מאָל, נאָר ביסלעכװײַז, װײַל באַ איר געלט ― צװישן אונדז זאָל עס בלײַבן ― האָט גאָר קײן ממשות נישט. איך האָב געװוּסט פֿריִער, אַז װען איך זאָל איר מיטגעבן, למשל, פֿון דאַנען איך װײס אַלײן נישט װיפֿל, איז אַזױ װי זי פֿאָרט איבער בערלין, װעט דאָס דאָרט מסתּמא אַװעקגײן באַ איר מיטן װינט און מיטן רױך. און כּך הװה, אַזױ װי דאָס האַרץ האָט מיר געזאָגט. איך האָב שױן באַקומען פֿון איר אַ בריװל פֿון בערלין (פֿאָרנדיק קײן מאַריענבאַד, האָט זי זיך אַראָפּגעכאַפּט קײן בערלין), שרײַבט זי מיר אַ גרוס, מײַן בעלצע הײסט עס, פֿון עפּעס אײנעם מיטן נאָמען װערטהײמער, װאָס מע געפֿינט, זאָגט זי, באַ אים פֿון פֿױגלמילך. איז זי שױן געװען דאָרט, שרײַבט זי מיר, מיט אַ װיזיט, און װעדליק איך פֿאַרשטײ, האָט זיך דער װערטהײמער פֿון איר נישט גענאַרט. זי גלײַכט זיך צו דער מאַדאַם טשאַפּניק. בערל טשאַפּניק באַרימט זיך, אַז ער האָט געהאַט מיטגעגעבן זײַן חװהלען קײן אױסלאַנד אַ ת"קער אַף דער נסיעה. און אַז זי איז געקומען קײן בערלין, האָט זי שױן געשריבן, מע זאָל איר שיקן נאָך געלט, האָט ער איר געמוזט אַף דער צװײטער װאָך אַרױסשיקן נאָך אַ תּ′קער. ער װאַרפֿט זיך עס מיט תּ′קערס, אָט דער טשאַפּניק! טאָמער װײסטו די געשעפֿטן, װאָס ער טרײַבט? אַ מענטש זיצט אין װאַרשע שױן אפֿשר צװאַנציק יאָר, און לאָז מיר עמעצער זאָגן, מיט װאָס האַנדלט בערל טשאַפּניק? עס איז זיך אַן אָפּגעפּוצט ייִדל, מיט אַ שײן בײַכל, מיט אַ פֿײַנעם חתּוך־הדבור, און עס רעדט נישט אַן איבעריק װאָרט; אײן אײגל קוקט באַ אים כּלומרשט קײן צפֿון־זײַט, און דאָס

אַנדערע טראַכט, װי אַזױ מע צעשפּיליעט דיך און מע באַקומט באַ דיר אַרױס אַ גמילות־חסד אַף צו פֿאַרפֿאַלן…

הקיצור, ער איז גאָרנישט װערט, אָט דער טשאַפּניק, מיר זאָלן פֿון אים אַזױ פֿיל רײדן. איך בעט דיך נאָך אַ מאָל, חײם, דו װײסט, װי מײַן בעלצע איז באַ מיר טײַער. איך האָב גרױס עגמת־נפֿש, װאָס זי פֿאָרט אַלײן. איך װאָלט אױך מיטגעפֿאָרן ― נאָר װי קאָן איך אַװעקװאַרפֿן דאָס געשעפֿט? ס'איז באַ מיר סאַמע סעזאָן. איך האַלט אין בױען, און צו גאָט אַ האָפֿענונג: אַ יאָר װעל איך, דאַכט מיר, האָבן גאָר נישט קײן שלעכטס. װעדליק עס װײַזט זיך, דאַרף זיך מיט דירות אַװעקשטעלן, מיטן אײבערשטנס הילף, אַ סך העכער װי פֿאַראַיאָרן. נאָר פֿאַר מײַן בעלצען איז נישט נײטיק, זי זאָל עס װיסן. אַדרבה, אױב עס װעט דיר אױסקומען, מעגסטו איר זאָגן פֿאַרקערט… װי אַזױ צו רײדן ― דאַרף מען דיך נישט לערנען. דו װײסט שױן. און װײַטער איז נישטאָ קײן באַזונדערע נײַס. אונדזערע צײַטונגען לײענסטו דאָך דאָרטן אױך, װײסטו שױן מסתּמא, אַז באַ אונדז איז עפּעס נישט אַזױ פֿרײלעך. אַ גרוס , קאָן איך דיר אָפּגעבן פֿון דײַן אסתּרן. איך האָב זי געזען פֿון דער װײַטן. זי שײַנט מיר גאַנץ נאָענט אַף דער צײַט צו זײַן. הײַנט־מאָרגן… טאָמער אַ ייִנגל, װי אַזױ װעט דאָס זײַן אָן דיר אַ ברית? זע־זשע למען השם, ידידי, טו װי איך בעט דיך, און שרײַב מיר באַלד אַ תּשובֿה.

פֿון מיר דײַן בעסטער פֿרײַנט שלמה קורלענדער.

3.

(בעלצע קורלענדער פֿון בערלין צו איר מאַן שלמה קורלענדער אַף די נאַלעװקיס אין װאַרשע )

לבעלי היקר מוהר″ר שלמה נ″י.

איך האָב דיר צוגעזאָגט נעכטן, אַז איך װעל דיר באַשרײַבן דעם בערלינער „לבֿנה־פּאַרק“, װיבאַלד איך װעל נאָר קומען פֿון דאָרט,― טו איך דיר צוליב, כאָטש אַפֿילו דאָס איז אַ זאַך, װאָס עס איז אוממעגלעך, װאָרעם אַז איך זאָל דיר אַ גאַנצע נאַכט זיצן און שרײַבן, װעל איך דיר דען באַשרײַבן אַפֿילו אַ צענט־חלק פֿון דעם, װאָס מע זעט זיך אָן אין דעם „לבֿנה־פּאַרק“? ס'איז שױן אײן מאָל אַ פּאַרק! שטעל דיר פֿאָר אַ גרױסן פּאַרק פֿון סאַמע פֿײַער, אַרום און אַרום פֿײַער, אַלע שטיבער זײַנען באַגאָסן פֿון אױבן ביז אַראָפּ מיט פֿײַער. און גלײַך װי דו קומסט, טרעטסטו אַרײַן אין אַ „לאַך־זאַל“, דאָס איז אַ מין זאַל, װאָס אַז דו קומסט אַרײַן, פֿאַלט אָן אַף דיר אַ געלעכטער, און דו לאַכסט אַזױ לאַנג, ביז דו װערסט שיר צעפּלאַצט פֿאַר געלעכטער ― װאָרעם װוּהין דו גיסט זיך אַ קער, זעסטו, אַז דו האָסט אַ פּנים פֿון אַ שװאַרץ יאָר. דערנאָך באַצאָלסטו און זעצט זיך אױף אַף אַזאַ מין משוגענער באַן, װאָס פֿליט משוגענערװײַז איבער בערג און איבער טאָלן. אָט טוט עס דיך אַ הײב־אױף העכער הײַזער, און אָט טוט עס דיך אַ מאָרדעװע אַראָפּ אין אַלדי שװאַרצע יאָר, אין דער שאול־תּחתּיה אַרײַן, אַז דו װערסט שיר נישט צעפֿאַלן אַף שטיקער. און עס װערט אַ קװיטשערײַ מיט אַ געפּילדער. און באַלד נאָך דעם הײבט עס דיך אױף װידער אַרױף אַף אַ באַרג, און װידער אַראָפּגעלאָזט דיך אין דער ערד אַרײַן. ביז דו קומסט צוריק אַפֿן אײגענעם אָרט און בלײַבסט שטײן, װי אַ נאַר. הײסט דיר דער דײַטש אױסשטײַגן, אַרױסגײן הײסט עס. גײסטו אַראָפּ, װי אַ נעכטיקער. און נאָכדעם קומסטו צו צו אַ טײַך, זעסטו, װי מענטשן גליטשען זיך אַף שיפֿלעך באַרג־אַראָפּ און פֿאַלן אַרײַן גלײַך אין װאַסער אַרײַן און װערן נישט דערטרונקען; נעמט דיך אָן אַ יצר־הרע און דו קריכסט אַרױף אַף טרעפּ אַפֿן באַרג און קױפֿסט װידער אַ בילעט און זעצט זיך אַרײַן אין שיפֿל און פֿליסט, װי אַ משוגענער, אין װאַסער אַרײַן, און גײסט אַרױס פֿון דאָרט אַ פֿאַרשפּריצטער פֿיטש־נאַס, און דו בלײַבסט שטײן און קוקסט זיך אַרום, פֿאַר װאָס אַ דײַטש נעמט געלט? פֿון דאָרט גײסטו אַביסל װײַטער, זעסטו װילדע מענטשן און שװאַרצע ציגײַנער פֿון מצרים, װאָס טאַנצן און זינגען, דרײען זיך און שפּרינגען, לעקן מיט דער צונג געגליטע אײַזנס, שטעכן זיך מיט שפּיזן, מאַכן מיט די בײַכער, און פֿאַר דעם אַלצדינג צאַפּט מען באַ דיר געלט. און אַז דו װילסט, פֿירט מען דיך נאָך אַרײַן גלײַך אין גיהנם אַרײַן און מע װײַזט דיר מתים מיט רוחות מיט שדים, שלענג און עקדישן מיט צרות, מיט שלעק, ― און דו בענטשט גומל, װאָס מע האָט דיך אַרױסגעלאָזט

אַ לעבעדיקן. פֿון קאַפֿעס, רעסטאָראַנען, מוזיק, שפּיל־קעסטלעך, קינעמאַטאָגראַפֿן, קאָמעדיעס, פֿאָטאָגראַפֿיעס און נאָך אַזעלכע זאַכן ― פֿון דעם שמועסט מען נישט. דאָס איז דאָרט פֿאַראַן, װי שטערן אין הימל, און װען דו זאָלסט זיך נאָר װעלן צולאָזן צו די דײַטשן און גײן אומעטום װוּ מע רופֿט דיך, קאָנסטו אַרױס פֿון דאָרטן אַ קדיש. מיך האָט די גאַנצע חתונה געקאָסט אַרום און אַרום אַ נישט, אַ צעבראָכענער פֿעניג. װעסטו דאָך פֿרעגן, װי אַזױ איז דאָס מעגלעך? װעסטו הערן אַ שײנס.

אָט דער בחור דער פּרא־אָדם מיט די װײַמפּערלעך, װאָס האָט באַ מיר אַרױסגעפּרעסט פֿופֿצן מאַרק דערפֿאַר, װאָס ער האָט מיר גערע־קאָמענדירט דעם שײנעם דאָקטער, האָט ער מיך דאָס גענומען אין דעם „לבֿנה־פּאַרק“ אַף זײַנע הוצאָות, און נאָך מכבד געװען מיך מיט זעל־צער װאַסער און מיט שאָקאָלאַד און מיט װאָס דו װילסט. געזען, אַפּנים, אַז ס'איז מיר איבער דער טבֿע, מאַכט ער צו מיר אַזױ: „פֿאַר שײנע װײַבלעך, װאָס דאַרפֿן האָבן צום דאָקטער, בין איך, זאָגט ער, אױס קאָמיסיאָנער, נאָר אַ קאַװאַליִער און אַ דזשענטעלמען“. האָסטו עפּעס צו אַזאַ שלימזל? שױן גײענדיק צוריקװעגס, רופֿט ער זיך אָן צו מיר, דער חכם, און דאָס פּנים לױכט אים, װי די זון אין תּמוז: „מאַדאַם! איר װעט קײן פֿאַראיבל נישט האָבן, װעל איך אײַך עפּעס זאָגן“. זאָג איך: „אַבי אַ קלוגס“. זאָגט ער: „אַ קלוגס װײס איך נישט, נאָר פֿאַר אײַך װעט עס, זאָגט ער, זײַן זײער אינטערעסאַנט“. זאָג איך: „אױב אינטערעסאַנט, פֿאַר װאָס נישט?“… מאַכט ער צו מיר: „נאָר מיט אַ תּנאַי, מאַדאַם, אַז איר זאָלט מיר דערנאָך זאָגן, זאָגט ער, אײַער מײנונג“. זאָג איך: פֿאַר װאָס זאָל איך אײַך נישט זאָגן? ''… זאָגט ער: „נײן, איך מײן, איר זאָלט מיר, זאָגט ער, זאָגן אױפֿריכטיק, נישט פֿאַרלײקענען“. זאָג איך: „למאַי זאָל איך לײקענען?“… זאָגט ער: „נײן, איך מײן, טאָמער געפֿעלט דאָס אײַך נישט, זאָלט איר מיר, זאָגט ער, זאָגן, אַז עס געפֿעלט אײַך נישט“. זאָג איך: „זאָגט, װאָס נודעט איר?“… שטעלט ער זיך אָפּ און מאַכט צו מיר אַזױ: „הערט־זשע אױס, מאַדאַם, עס איז אַזױ די געשיכטע. איר װעט מיר גלײבן, צי נײן? אפֿשר װעט איר מיר גלײבן, און אפֿשר נײן. כאָטש איך װײס נישט, זאָגט ער, פֿאַר װאָס איר זאָלט מיר נישט גלײבן. איך בין אַ מענטש, זאָגט ער, אַן אױפֿריכטיקער, װאָס איך האָב ― דאָס, זאָגט ער, זאָג איך. איך האָב פֿײַנט, זאָגט ער, האַלבע װערטער. באַ מיר איז אײנס־צװײ־דרײַ ― און פֿאַרטיק. איך דאַרף אײַך זאָגן, זאָגט ער, מאַדאַם, אַז איך בין אַזאַ מענטש, זאָגט ער, װאָס האָב איך עפּעס, מוז איך עס אַרױסגעבן. האַלטן דאָס לאַנג באַ זיך קאָן איך נישט. איך האָב אײַך שױן לאַנג, זאָגט ער, געװאָלט זאָגן, אַז איר זײַט מיר געפֿעלן געװאָרן, זאָגט ער, פֿון דער ערשטער מינוט, זאָגט ער, װאָס איך האָב אײַך דערזען. װאָס װעט איר, זאָגט ער, זאָגן דערױף?“… „װאָס זאָל איך, זאָג איך, זאָגן? ס'איז אײַער גליק, זאָג איך, װאָס מיר זײַנען אין בערלין אַף דער פֿרידריכשטראַסע. װײַטער װאָלט איך אײַך, זאָג איך, באַװיזן, װי אַזױ צו זײַן אַ נאַכאַל!“… דערמיט האָט זיך אונדזער שמועס געענדיקט, און פֿון דעמאָלט אָן בין איך געבליבן אָן אַ קאַװאַליִער און מוז גײן אַלײן אומעטום. נאָר אָן אַן אומגליק. בערלין איז נישט קײן װאַלד, און די דײַטשן זײַנען אַזעלכע מענטשן, װאָס זײ פֿױלן זיך נישט, שטעלן זיך אָפּ און הערן דיך אױס אַלצדינג, און װײַזן דיר אָן אַלצדינג, װאָס דו פֿרעגסט באַ זײ. און פֿאַרקערט, טאָמער פֿרעגסטו באַ זײ עפּעס אַ זאַך, װאָס זײ װײסן נישט, זעט מען, אַז ממש עס עקט זיך זײ דאָס חיות. אַ דײַטש בלײַבט אַ דײַטש.

האָב איך דיר שױן אַרױסגעשריבן אַלצדינג, װי איך האָב דיר צוגעזאָגט. גיב גאָט, איך זאָל שױן קומען געזונטערהײט קײן מאַריענבאַד, װעל איך דיר פֿון דאָרט שרײַבן מער נײַס. דערװײַל זײַ געזונט און שרײַב מיר קײן מאַריענבאַד, װאָס הערט זיך באַ אונדז אין װאַרשע? װאָס מאַכט אסתּר סאָראָקער? צי איז זי שױן געלעגן געװאָרן, צי נאָך נישט? און אױב יאָ, װאָס האָט זי געהאַט: אַ ייִנגל, צי אַ מײדל? אַ שײנער יושר פֿון אַ מאַן. איך מײן טאַקע חײם סאָראָקער. איבערלאָזן אַ װײַב אַף דער צײַט און אַלײן אַװעקפֿאָרן קײן מאַריענבאַד ― װאָס איז? ער װיל „אָפּנעמען“, פֿאַרלירן דעם בױך. װען דאָס זאָל זײַן אַף מיר, װאָלט ער שױן צוריק אַף די נאַלעװקיס נישט געקומען. איך װאָלט אים געלאָזט, ער זאָל שױן בלײַבן זיצן דאָרטן, אין מאַריענבאַד, אַף שטענדיק. ער װאָלט שױן באַ מיר „אָפּגענומען“ און פֿאַרלױרן נישט נאָר דעם בױך אַלײן. זאָג דיר, װאָס דו װילסט, ― ער איז דײַנער אַ גוטער פֿרײַנט ― נאָר מע טוט נישט אַזױ. עס האָט מיר אױסגעריסן אַ שטיק האַרץ, אַז איך בין געװען באַ איר זיך געזעגענען. זי איז נישט אַזעלכע,

װאָס זאָל זיך באַקלאָגן, נאָר מע זעט. זײ האָבן שױן אַזאַ מזל, בײדע שװעסטער: סײַ אסתּר, סײַ חנצע. חנצע זאָגט מען, װערט נאָך מער אױסגעריסן באַ איר מאירן. מע האָט מיר געזאָגט דאָ אין בערלין, אַז מאיר מאַריאַמטשיק איז אױך אין מאַריענבאַד. און בראָניע לױפֿערמאַן, און לאהצע ברױכשטול, און די יאַמאַיטשיכע מיט אירע טעכטער זײַנען שױן אױך אין מאַריענבאַד! אַלע נאַלעװקיס אין מאַריענבאַד. קײן עין־הרע נישט! ― איך האָף צו טרעפֿן פֿון דיר בריװ אין מאַריענבאַד, נאָר פֿאַרגעס נישט מיר שרײַבן פֿון אַלצדינג, װאָס אין דערהײם טוט זיך. זאָלסט נישט פֿאַרלאָזן זיך אינגאַנצן אַף שבֿע־רחלען. זאָלסט אַלײן איבערקוקן אַלע טאָג, װאָס זי ברענגט פֿון מאַרק, און איבערװעגן דאָס פֿלײש פֿון קצבֿ, און למען השם נישט נעמען אָן געלט קײן זאַך, װאָרעם די קרעמער, די ערלעכסטע אַפֿילו, האָבן אַ טבֿע ― זײ שרײַבן צו. און טאָמער װעט זײַן באַ דיר לאה די מאָדניצע מיט טענות, אַז איך האָב איר אָפּגעריסן פֿאַר דער אַרבעט, און װעט זיך װעלן פֿאַרלאָזן אַף דײַן יושר, זאָלסטו איר נישט ענטפֿערן. דערפֿאַר, װאָס זי האָט געסטראַשעט מיטן סאָנד. זאָל זי גײן אין סאָנד! און פֿאַרגעס נישט, למען השם, אַרױסשיקן מיר געלט קײן מאַריענבאַד. איך װעל דיר געבן צו װיסן מײַן אַדרעס באַלד, װי איך װעל קומען צו פֿאָרן. גאָט זאָל העלפֿן, איך זאָל שױן קומען געזונטערהײט.

פֿון מיר דײַן פֿרױ ב ע ל צ ע ק ו ר ל ע נ ד ע ר .

4.

(שלמה קורלענדער פֿון די נאלעװקיס אין װאַרשע צו זײַן װײַב בעלצע קורלענדער אין מאריענבאד)

לזוגתי היקרה מרת בעלצע שתּחי′.

איך האָב דײַנע בײדע בריװ פֿון בערלין דערהאַלטן און קום דיר צו מעלדן, בעלצע היקרה, אַז איך בין, ברוך השם, געזונט, און אַז אין דער הײם איז אַלצדינג אין בעסטער אָרדענונג. הלװאַי װאָלטן נאָר אַלע לאָקאַטאָרן װעלן צאָלן צו דער צײַט, מע זאָל נישט דאַרפֿן האָבן מיט זײ צו טאָן. װאָרעם אַ חוץ װאָס עס גײט פֿאַרלױרן געלט, קאָסט נאָך הוצאָות, אַדװאָקאַטן מיט פּאַפּירן מיט שלעק. און דערצו נאָך די בזיונות, װאָס מע האָט, װאָרעם עס זײַנען דאָ אַזעלכע לאָבוסעס, װאָס באַרימען זיך, אַז טאָמער װאַרפֿט מען זײ אַרױס פֿון דער דירה, װעלן זײ דיך באַשרײַבן אַף די גאַזעטן. און איך װיל נישט, מע זאָל מיך באַשרײַבן אַף די גאַזעטן. איך האָב עס פֿײַנט. הײַנט דאָס בױען, װאָס איך בױ, שלינגט־אײַן אַזױ פֿיל געלט, אַז איך װײס גאָרנישט, װי אַזױ איך װעל זיך אַמאָל אױסבאָדן, און דערצו האָט מען צו טאָן מיט גראָבע מענטשן, בעלי־מלאָכות און אַרבעטער, װאָס קריכן אַפֿן קאָפּ, האָבן ניט קײן טראָפּן דרך־ארץ פֿאַר אַ בעל־הבית. הכּלל, װאָס זאָל איך דיר זאָגן, בעלצע היקרה, ס'איז צרות מיט צרות מיט צרות! און דאָ קומסטו מיט דײַנע בריװלעך פֿון בערלין, קאָנסטו זיך גאָרנישט משער זײַן דעם עגמת־נפֿש, װאָס איך האָב געהאַט, װאָס דו ביסט נישט געפֿאָרן אַף װין, אײדער אַף בערלין. מילא, דו װילסט זיך זײַן באַם פּראָפֿעסאָר אַן עצה האַלטן ― מהיכא־תּיתי. איך װעל דיך, חס ושלום, נישט פֿאַרװערן, און קײן געלט, װײסטו גאַנץ גוט, אַז איך װעל דיר נישט זשאַלעװען דאָרט, װוּ עס גײט אין דײַן געזונט, פּקוח־נפֿש, נאָר אַרײַנלאָזן זיך מיט דאָקטױרים־פּיאַװקעס און האָבן צו טאָן מיט דרײַ פּראָפֿעסאָרן, װעלן זײ דיר סוף־כּל־סוף פֿאַרדרײען דעם קאָפּ, אַז דו װעסט, חס ושלום, קראַנק װערן פֿון זײ. איז אײן מאָל אַװעק. והשנית, פֿרעג איך דיך, בעלצע היקרה, װי שאַנעװעסטו נישט דײַן געזונט און גײסט אַרום צו װערטהײמערן און צו טיטצן האַנדלען מציאות? איך גלײב דיר, אַז ס'איז באַ זײ אַלצדינג בחצי־חינם. איז, ערשטנס, באַ מיר דײַן געזונט טײַערער, און צװײטנס, מײן איך, אַז מע קריגט אין װאַרשע אױך די מציאה. פֿאַר געלט קריגט מען אַלצדינג, זאָגט מען, נאָר נישט קײן קדחת. אַװדאי איז טאַקע כּדאַי, זאָג איך דיר, זיך שטופּן אין אַן ענגשאַפֿט ― װאָס איז? טאָמער װעט מען קױפֿן אַ פּאָר זאָקן מיט אַ װאַנטזײגער? דאַרף מען אײַנשטעלן דאָס לעבן דערױף? איך פֿרעג דיך, בעלצע, ביסט דאָך עפּעס נישט פֿון די נאַלעװקער יענטעס, כ'לעבן, װי קומט דאָס, דו זאָלסט טאָן אַזאַ נאַרישקײט? הײַנט דאָס אַרומגײן אָנקוקן בערלין ― דאַרף איך דיר זאָגן, בעלצע היקרה, אַז איך הײב נישט אָן צו פֿאַרשטײן, װאָס, אײגנטלעך, איז דאָ װאָס צו זען אין בערלין? איך שטעל מיר פֿאָר.― אַ גרױסע שטאָט, דרײַ מאָל, פֿינף מאָל, צען מאָל אַזױ גרױס ,װי װאַרשע, און מױערן שײנע, גרױסע, אַ סך שענער און אַ סך גרעסער, װי װאַרשע, ― נו, װאָס־זשע האָב איך דערפֿון? צי, אַשטײגער, דו שרײַבסט, אַז דו ביסט געװען אין טעאַטער און אין צירק און אין נאָך אַזעלכע ערטער ― אַרט עס מיך נישט. פֿאַרקערט, ביסטו אין אױסלאַנד, דאַרפֿסטו אומעטום זײַן און אַלצדינג זען. פֿאַר װאָס נישט? מיך אַרט נאָר אײן זאַך: למאַי זאָלסטו נישט היטן דײַן כּבֿוד און דײַן שטאַט און לאָזן זיך פֿירן פֿון יעדן לײדיקגײער, װאָס דו קענסט אים נישט און װײסט אים נישט? גוט, װאָס דו האָסט אָנגעטראָפֿן אַף אַ פֿלאָכט, אַ פּרא־אָדם, װאָס האָט געלײגט אַף דיר כּבֿוד. װאָס טוט מען, אַז מע טרעפֿט אָן אַף אַ כוליגאַן, אָדער אַזױ אַ שאַרלאַטאַן? אין דער פֿרעמד, בעלצע, דאַרף מען זײַן געהיט נאָך מער װי אין דער הײם. מע קאָן אַמאָל האָבן דעם גרעסטן בזיון מיטן גרעסטן אומגליק, חלילה. איך האָב דעריבער געשריבן אַ בריװ צו מײַן גוטן פֿרײַנט חײם סאָראָקער קײן מאַריענבאַד, ער זאָל דיר באַהילפֿיק זײַן אַ מאָל מיט אַן עצה, אַ מאָל מיט אַ גוט װאָרט. ער איז אַ מענטש, װאָס איז שױן געװען אין אױסלאַנד עטלעכע מאָל און איז באַקאַנט מיט זײערע גענג און מיט זײערע מנהגים. און אַגבֿ, אַזױ װי איך האָב מיט אים חשבונות, האָב איך צו אים אָנגעװיזן, ער זאָל דיר אַרױסגעבן געלט, װיפֿל דו װעסט באַדאַרפֿן האָבן װאָרעם דאָס שיקן פּער פּאָסט קאָסט טײַער, הײַנט פֿאַרלירט מען אָפֿטמאָל אַפֿן קורס, אַז ס'איז נישט כּדאַי דאָס שיקעכץ. לכן זאָלסטו זיך זען דאָרט מיט חײם סאָראָקער און זאָלסט אים לאָזן גריסן און זאָלסט אים זאָגן, אַז איך װאַרט פֿון אים אַן ענטפֿער אַף מײַן בריװ, װאָס איך האָב אים די טעג געשריבן. און דו זאָלסט אים איבערגעבן, אַז באַ אים אין דער הײם איז נאָך דערװײַל קײן שום נײַס נישט פֿאָרגעקומען. זײַן אסתּר האַלט זיך נאָך. און נאָך אַ זאַך װעל איך דיך בעטן, בעלצע היקרה, אַז דו זאָלסט זיך האַלטן אַביסל װײַטער פֿון דײַן קרובֿה, חװהלע טשאַפּניק. נישט מחמת דעם, װאָס זי האָט נישט קײן שײנעם נאָמען באַ אונדז אַף די נאַלעװקיס, ― איך לאַך מיך אױס פֿון אַזעלכע זאַכן נאָר גלאַט אַזױ, איך װיל נישט, מע זאָל דיך האַלטן אין מױל יעדער באַזונדער און מע זאָל אַף דיר טײַטלען מיט די פֿינגער. װײַל אין מאַריענבאַד, זאָגסטו דאָך אַלײן, איז איצט אַ שטיק װאַרשע. די גאַנצע נאַלעװקיס האָבן זיך הײַנטיקן זומער, זאָגסטו, איבערגעטראָגן קײן מאַריענבאַד. קאָנסט פֿאַרשטײן, אַז בראָניע לױפֿערמאַן און לאהצע ברױכשטול, און אַפֿילו יאַמאַיטשיכע מיט אירע טעכטער, זאָגסטו, זײַנען שױן אױך אין מאַריענבאַד. הײַנט װאָס װילסטו נאָך? באַדאַרפֿסטו דיך היטן פֿאַר זײ, װי אין אַן אױג אַ שטאָך, װאָרעם זײ זײַנען מסוכּענע באַרײ־דערינס! אײדער אַרײַנפֿאַלן צו דער יאַמאַיטשיכע אין מױל אַרײַן, איז שױן בעסער אױסברעכן זיך אַ פֿוס. אש־להבֿה! און װאָס גײט־אָפּ בראָ־ניע־לױפֿערמאַן? און לאהצע ברױכשטול? װאָס איז מיט זײ די גדולה, װאָס זײ האָבן זיך אַװעקגעשלעפּט קײן מאַריענבאַד ― װײס איך ניט. מילא, לױפֿערמאַן האָט, זאָגט מען, געװוּנען הײַנטיקן יאָר אין דער לאָטעריע ,װילט זיך אים פּטרן די עטלעכע רובל, אָבער ברױכשטול? ערשט יענע װאָך איז ער געװען באַ מיר נאָך אַ גמילות חסד, האָב איך אים אָפּגעזאָגט, װי אַ טױטן. לײַען גמילות־חסדים און שיקן דאָס װײַב קײן מאַריענבאַד ― דערױף דאַרף מען שױן האָבן אַן עזות! און װאָס דו שרײַבסט מיר, בעלצע היקרה, איך זאָל אַכטונג געבן אין שטוב, זאָלסטו זײַן גאַנץ רויִק. דו דאַרפֿסט זען זיך נאָר קורירן און קומען אַהײם בשלום. װײַטער װעט שױן אַלץ זײַן רעכט. און װאָס דו האָסט מורא פֿאַר שבֿע־רחלען, איז דאָס אַן איבעריקע זאַך. ערשטנס, האָסטו זי שױן װיפֿל מאָל אױסגעפּרוּװט, אַז זי איז אַן ערלעכע, עס מעג ליגן גאָלד. און צװײטנס, גיב איך טאַקע אַכטונג אַף איטלעכס ברעקל. נישט נאָר די צוקער־פּושקע, אַפֿילו דאָס ברױט איז באַ מיר אונטערן שלאָס. און אָן געלט האָב איך אַלײן אױך פֿײַנט נעמען אין די קלײטן. מיר האַנדלען טאַקע מיט ערלעכע לײַט, אָרנטלעכע מענטשן, נאָר פֿונדעסטװעגן זאָל זיך זײ זעצן אַזױ פֿיל מכּות, װאָסערע גנבֿים זײ זײַנען. און װײַטער בעט איך דיך, בעלצע היקרה, זאָלסט נישט זשאַלעװען קײן געלט און זאָלסט זיך דאָרטן אָנטאָן כּל הפֿאַרגעניגנס מיט כּל הװױלטאָגן אין דער װעלט, נאָר אײן זאַך װעל איך דיך בעטן ― אין די געװעלבן זאָלסטו נישט גײן און קײן מציאות זאָלסטו נישט האַנדלען. אַז דו װעסט קומען, אם־ירצה־השם, בשלום אַהײם, זאָג איך דיר צו, אַז איך װעל דיר קױפֿן אַלצדינג, װאָס דײַן האַרץ גלוסט. צו װאָס טױג דיר שמאַטעס, טישטעכער, נאָזטיכלעך -- דו האָסט זײ קאַרג? צו װאָס דאַרפֿסטו אַ מאַשין אַף פּוטער שלאָגן? און װוּ װעסטו זיך אַהינטאָן מיט אַ װאַנטזײגער? איך האָב מורא, בעל־

צע, אַז דו זאָלסט אַף דער גרענעץ נישט אַװעקלײגן, חלילה, דאָס גאַנצע געזונט, װאָס דו װעסט אָנזאַמלען אין מאַריענבאַד, און עס װעט זײַן אַרױסגעװאָרפֿן מײַן געלט, אַ חוץ װאָס דו װעסט נאָך האָבן בזיונות, װי פֿאַר דרײַ יאָרן די מאַדאַם קאָראַלניק פֿון די נאַלעװקיס, װאָס האָט אױסגעזען אַף דער גרענעץ אַביסל צו גראָב, האָט מען זי געבעטן, מחילה, אין אַ באַזונדער חדר און אױסגעטאָן ביז דעם העמד און אָפּגעװיקלט פֿון איר העכער פֿיר הונדערט אײלן זײַדענע בענדער. פֿון דעמאָלט אָן האָט זי דאָס באַקומען באַ אונדז אַף די נאַלעװקיס דעם שײנעם נאָמען „די קאָ־ראַלניטשקע מיט די סטענגעס“.

זײַ געזונט און זע, למען השם, זאָלסט זיך מיר פֿאַרריכטן און קומען אם־ירצה־השם, געזונטערהײט אַהײם, װי עס װינטשט דיר באמת

בעלך שלמה קורלענדער.

5.

(חײם סאָראָקער פֿון מאַריענבאַד צו זײַן פֿרײַנט שלמה קורלענדער אַף די נאַלעװקעס אין װאַרשע )

ליבער פֿרײַנט שלמה!

איך האָב דײַן ליבן בריװ דערהאַלטן. עס פֿרײט מיך זײער, װאָס דו שרײַבסט צו מיר אַזױ אָפֿנטלעך, װי צו אַן אמתן פֿרײַנט, און עס װעט מיך נאָך מער פֿרײען, אַז איך װעל דיר באַהילפֿיק זײַן מיט װאָס איך װעל נאָר קאָנען. אַז דײַן בעלצע קומט קײן מאַריענבאַד ― דאָס האָב איך געװוּסט נאָך אײדער דײַן בריװ איז צו מיר אָנגעקומען. װי אַרום און פֿון װעמען בין איך עס געװאָר געװאָרן? טאַקע פֿון דער מאַדאַם טשאַפּּניק. װי אַזױ? לאָם איך דיר אױסשרײַבן די גאַנצע מעשׂה אַקוראַט, װי אַזױ ס'איז געװען. ס'איז במילא נישטאָ װאָס צו טאָן, מע װערט דאָ שיִער נישט משוגע, װעל איך װערן אַף אַ מינוט אַ שרײַבער. נאָר אײן זאַך װעל איך דיך בעטן, שלמה, אַז אַלצדינג, װאָס איך װעל דיר שרײַבן פֿון דאַנען, זאָל זײַן בסוד. דערפֿאַר, װאָס דו האָסט זיך מיט דײַן בריװ פֿאַרטרױט אַף מיר, װײַל דו האַלטסט מיך פֿאַר אַ בעל־סוד, פֿאַרטרױ איך פֿאַך דיר אַזעלכע זאַכן, װאָס איך װאָלט זײ פֿאַר אַן אַנדערן נישט געטרױט, אַפֿילו פֿאַר מײַן אײגן װײַב, און איך בין זיכער, אַז צװישן אונדז װעט דאָס בלײַבן.

קודם דאַרף מען דיר באַשרײַבן דאָס מאַריענבאַד, זאָלסט װיסן, מיט װאָס מע עסט דאָס און װאָס דאָס איז. אַהער קומען צו פֿאָרן מענטשן, װאָס גאָט האָט זײ געבענטשט מיט אַ סך פֿלײש. אַזעלכע מענטשן זײַנען די סאַמע אומגליקלעכסטע אַף דער װעלט. זײ װילן עסן און טאָרן נישט. זײ װילן גײן און קאָנען נישט. זײ װילן ליגן, לאָזט מען זײ נישט! „איר דאַרפֿט גײן, װאָס מער גײן, מאַכן מאָציאָן ― זאָגן די דאָקטױרים ― איר דאַרפֿט אָפּנעמען, זאָגן זײ, װאָס מער אָפּנעמען“… „אָפּנעמען“ הײסט אַף אונדזער לשון ― פֿאַרלירן דאָס בײַכל, אַביסל אײַנדאַרן הײסט עס. און אַף „אָפּנעמען“ איז פֿאַראַן אײן מיטל ― מאַריענבאַד. עס נעמט אָפּ, װי מיט די הענט נעמט עס אָפּ! און װאָס איז דער חידוש? אַז עסן עסט מען דאָ מכּות מיט בכורות, ― דער דאָקטער לאָזט נישט עסן ― און מע לעבט נאָר פֿון דעם, װאָס מע טרינקט אין דער פֿרי דאָס ביסל מים המאָררים, װאָס מע רופֿט דאָס „קרײצברונען“. אַ טעם האָט דאָס װאַרע־מערהײט אַפֿן ניכטערן האַרצן פֿון צען חלשותן, און אַז דו טרינקסט, דאַרפֿסטו שפּאַצירן, מאַכן מאָציאָן, װי דער דאָקטער רופֿט עס אָן. און נאָך אַזאַ טרינקעכץ מיט אַזאַ מאָציאָן גלוסט זיך עפּעס נעמען אין מױל אַרײַן; גײסטו אַהײם עסן, דערלאַנגט מען דיר „פֿרישטיק“, נישט קײן עסן. װאָס איז דאָס פֿאַר אַן עסעניש, איך בעט דיך, אַז פֿלײש ― נישט, אײער ― נישט, זעמעלעך ― נישט; אַ שאָל „קאַקע“ מיט אַ סוכערל ,― אָט דאָס איז דער גאַנצער פֿרישטיק. און נאָכן פֿרישטיק הײסט ערשט דער דאָקטער גײן, מאַכן מאָציאָן, און ערשט דעמאָלסט באַקומסטו דעם רעכטן אַפּעטיט, און אַז עס קומט די צײַט פֿון װאַרעמעס, דאַכט זיך דיר אױס, אַז דו װאָלסט אײַנגעשלונגען אַן אָקס מיט די הערנער. זאָגט אָבער דער חכם, דער דאָקטער: „לא, פֿעטערשי! אַז איר װעט אַזױ אַכלען, זאָגט ער, װעט איר, זאָגט ער, אָפּנעמען אַ פֿײַג, נישט קײן פּוד שמאַלץ, און װעט נישט פּטור װערן, זאָגט ער, פֿון אײַער טשעמאָדאַן װי לאַנג איר װעט לעבן!“

הקיצור, ס'איז אַ גיהנם, װאָס זאָלסטו קלערן? אײן שטיק גליק, װאָס מע קאָן אָנפֿײַפֿן דעם דאָקטער. ער הײסט עסן קדחת ― קדחת עס אַלײן. ער הײסט גײן ― גײ. מיר װעלן זיך בעסער אַװעקזעצן מאַכן אַ פּרעפֿעראַנסל. איז אָבער דער חסרון, װאָס נישט אַלע מאָל איז דאָ אַ דריטע האַנט. מוז מען מאַכן אין צװײען אַ זעקס־און־זעכציק. דו װײסט דאָך, אַז איך האָב עס נישט פֿײַנט. נאָר מיט װעמען קאָן מען דאָ שפּילן אין זעקס־און־זעכציק, אַז נישט מיט דער מאַדאַם טשאַפּניק? אױ, איז דאָס אַ מאַדאַם! װיפֿל דו קענסט בערל טשאַפּניק, איז ער אַ הונט אַקעגן זײַן װײַב. ס'איז, זאָג איך דיר, אַ מאַדאַם פֿון גאָט! שפּילן שפּילט זי דװקא נישקשהדיק. זי װעט פֿאַרשטעקן אין גאַרטל דרײַ מאַנצבילן. נאָר װאָס דען? זי האָט פֿײַנט פֿאַרשפּילן מיט סכּנת־נפֿשות! און אַז זי פֿאַרשפּילט, צאָלט זי נישט: „נישקשה, זאָגט זי, איך בין, זאָגט זי, אַ בטוח, און פֿאַר נױט, זאָגט זי, װעט אײַך מײַן מאַן, זאָגט זי, באַצאָלן“. װאָס זאָגסטו אַף דעם צאָלער? װאָלט זי נאָר ליב געהאַט שפּילן אין זעקס־און־זעכציק, װאָלט נאָך געװען אַ האַלבע צרה! איז אָבער דער חסרון ― זי האָט ליב, מע זאָל מיט איר גײן שפּאַצירן איבער מאַריענבאַד. װאָלט דאָס שפּאַצירן אױך געװען נאָך צו דערלײַדן; איז אָבער דער חסרון, װאָס זי האָט פֿײַנט גלאַט אַזױ צו שפּאַצירן. שפּאַצירן הײסט באַ איר ― גײן איבער די געװעלבן, האַנדלען מציאות, אָפּנאַרן די דײַטשן ― שמעקט דאָס שױן מיט אַ גמילות־חסד אַף אַ קורצע צײַט, דאָס הײסט, אַף צו פֿאַרפֿאַלן. אַ שלאַק, זאָג איך דיר, פֿון זײַן ליבן נאָמען! מע קאָן זיך גאָר פֿון איר נישט אױסבאַהאַלטן. און װי אַף צו־להכעיס, בין איך דאָ אײנער אָפֿן יריד. נישטאָ אײן מאַנצביל פֿון די נאַלעװקיס. סאַמע נקבֿות. דו האָסט דאָ בראָניע לױפֿערמאַן, און לאהצע ברױכשטול, די מאַדאַם שערענציס מיט דער מאַדאַם פּעקעליס. הײַנט די יאַמאַיטשיכע מיט אירע דרײַ איבערגעװאַקסענע מאַמזעלן, װאָס האָבן אַ שם אין מאַריענבאַד מיט זײערע יאָרן. זײ װאָלטן געװען גאַנץ פֿײַנע מאַמזעלן, װען זײ זאָלן נישט האָבן די נעזער. אַ גערעט הײַנטיקן סעזאָן אין מאַריענבאַד אַף נאַלעװ־קער װײַבער, און גלאַט אַזױ װײַבער, װײַבלעך, דאַמען, דאַמען, אָן אַ שיעור דאַמען! על־פּי רובֿ זײַנען דאָס גראָבע װײַבער פֿון ביאַליסטאָק, פֿון קעשענעװ, פֿון יעקאַטערינאָסלאַװ, פֿון קיִעװ, פֿון ראָסטאָװ און פֿון אָדעס און פֿון דער גאָרער װעלט, װאָס קומען אַהער כּלומרשט אַף דער „קור“, נאָר זײער גאַנצער מײן איז חתנים פֿאַר זײערע טעכטער, די צײַטיקע מאַמזעלן. אָנגעטאָן גײען זײ אין זײַד און אין סאַמעט, טראָגן העלדזער פּערל און פֿירן אַרױס זײערע מאַמזעלן אַף דער אױסשטעלונג. רײדן רײדן זײ „קאָמעניצער דײַטש“ און װאַרפֿן מיט אױגן אַף יעדן מאַנצביל, װי אײנער רעדט: „ביסטו אַ בחור, קום אַהער. ביסטו אַ באַװײַבטער, זאָלסטו גײן אַהין, פֿון װאַנען דו ביסט געקומען“… אַרום די דאָזיקע „מאַמעס“ דרײט זיך אַרום, װי אַ בין אַרום האָניק, אײנער אַ פּאַרשױן מיט אַ צילינדער, װאָס מע רופֿט אים סװירסקי. אָט דער סװירסקי ― דאָס איז אַ ייִד אַ שדכן, אַ לאַנד־שדכן. אַלײן איז ער אַפֿילו אַ אונדזעריקער, נאָר ער רעדט נישט קײן זשאַרגאָן, כאָטש גיב אים אַ קרענק. נאָר דײַטש. אַ שידוך איז באַ אים ― אַ „פּאַרטיִע“, אַ חתן איז אַ „ברױטיגאַם“; „אײַער װײַב“ װעט ער דיר קײנמאָל נישט זאָגן, נאָר „אײַער פֿרױ געמאַהלין“. איך זאָג דיר, דעם זיבעטן חן אָנצוקוקן, װי די גראָבע מאַמעס מיט די העלדזער פּערל יאָגן זיך נאָך נאָך דעם הער סװירסקי, רײדן מיט אים „קאָמעניצער דײַטש“, און ער באַרימט זיך פֿאַר זײ, װיפֿל „פּאַרטיִען“ ער האָט שױן אױסגעפֿירט אַף דער קור, און אַלע דורך ליבע! אונדזער יאַמאַיטשיכע פֿון די נאַלעװקיס מיט אירע דרײַ טעכטער האָב איך באַגעגנט שױן עטלעכע מאָל אַרומשפּאַצירן מיט דעם הער סװירסקי, װאָס טוט נישט אױס דעם צילינדער הוט נישט שבת, ניט װאָך. גאָט מעג איר העלפֿן, מהיכא־תּיתי, איך װינטש איר פֿונעם גאַנצן האַרצן, אַז סװירסקי זאָל איר קריגן אַ „פּאַרטיִע“, דרײ „פּאַרטיִען“ מיט דרײַ „ברױטיגאַמס“, פֿאַר אַלע אירע דרײַ נעזער, עס מעג זײַן אָן ליבע, אַבי גיכער, װאָרעם ס'איז אַ סבֿרא, אַז די ייִנגערע מעג זיך שױן אָפּשערן, װאָרעם זי איז שױן אַריבער שלשים… און אַז מע זאָל צולײגן צו אירע יאָרן די יאָרן פֿון אירע צװײ עלטערע שװעסטער, װעט אינאײנעם, האָב איך מורא, כאַפּן עפּעס מער װי אַ מאה… נאָר כאַפּט זײ בעניע. איך זע , װי װײַט מעגלעך, די יאמאַיטשיכע אױסמײַדן, װאָרעם דו קענסט דאָך זי, װאָס פֿאַר אַ בארײדערין דאָס איז, אַ װאַנט מיט אַ װאַנט קאָן זי דיר צענױפֿפֿירן!

אַצינד, אַז איך האָב דיר שױן אַביסל באַשריבן מאַריענבאַד, מעג איך דיר שױן באַשרײַבן, װי אַזױ איך בין געװאָר געװאָרן, אַז דײַן בעלצע קומט צו פֿאָרן.

איך קום אַרױס נעכטן אין דער פֿרי צום „װאָדאָפּאָי“, טרעף איך די מאַדאַם טשאַפּניק, מיט דער מאַדאַם לױפֿערמאַן, מיט דער מאַדאַם ברױכשטול, מיט דער מאַדאַם שערענציס, מיט דער מאַדאַם פּעקעליס, מיט דער יאַמאַיטשיכע מיט אַלע אירע דרײַ נעזער, און נאָך װײַבער ― הכּלל, די גאַנצע מאַריענבאַדער נאַלעװקיס. „גוט מאָרגן“, „גוט יאָר“. „װי גײט עס?“ ,„װאָס הערט זיך נײַס?“ דערװײַל רופֿט זיך אָן צו מיר חװהלע טשאַפּניק: „װײסט איר שױן, אַז מיר האָבן מאָרגן אַ גאַסט באַ אונדז אין מאַריענבאַד?“ זאָג איך: „גאָט ליב אײַך מיט אײַער גאַסט. װער איז?“ זאָגט זי צו מיר: „אַנו, זײַט אַ חכם און טרעפֿט“. זאָג איך: „װאָס בין איך אײַך פֿאַר אַ טרעפֿער?“ זאָגט זי: „איך װעל אײַך זאָגן אַ סימן“. זאָג איך: „אַדרבה, לאָמיר הערן, זאָג איך, אײַער סימן“. זאָגט זי: „נישט אײן סימן, נאָר עטלעכע סימנים. ערשטנס, איז זי, זאָגט זי, אַ שײנע, דאָס שענסטע װײַבל פֿון אַלע נאַלעװקער װײַבלעך“. דאָס האָט שױן פֿאַרדראָסן, װי איך האָב פֿאַרשטאַנען, אַלע איבעריקע דאַמען, װאָרעם זײ האָבן אַלע פֿיר זיך איבערגעקוקט מיט מאָדנע אױגן און געװאָרפֿן אַזאַ פֿײַעריקן קוק אַף דער מאַדאַם טשאַפּניק, װאָס קאָן פֿאַרברענען אַ קלײן שטעטל אין פּױלן; און די מאַדאַם טשאַפּניק מאַכט זיך, װי זי זעט נישט, און רעכנט אױס די מעלות פֿונעם שײנעם װײַבל, װאָס קומט צו פֿאָרן צו אונדז קײן מאַריענבאַד. „טאָמער װאָלט געװען גענוג, זאָג איך צו איר, אױסרעכענען מעלות? אפֿשר װײסט איר, זאָג איך, נאָך אַ סימן?“ „דער אַנדערער סימן זאָגט זי, ― זי האָט אַ מאַן, װאָס איז עפּעס מער װי צװײ מאָל עלטער פֿון איר, װאָרעם זי איז נאָך נישט אַלט, זאָגט זי, קײן צװאַנציק יאָר אַפֿילו“.

דאָ האָבן אַלע איבעריקע דאַמען אױסגעשאָסן מיט אַ געלעכטער: „אַ חוץ גױיִשע שבתים און יום־טובֿים!“… זע איך, אַז ס'איז אַ מעשׂה אָן אַן עק, רוף איך מיך אָן צו דער טשאַפּניק: „אפֿשר װאָלט גענוג געװען, זאָג איך, שאַרפֿן די צינגלעך, און זאָגן, זאָג איך, װער איז דאָס װײַבל, װאָס קומט צו אונדז קײן מאַריענבאַד?“ מאַכט צו מיר די טשאַפּניק: „שאַט, נאָך אײן סימן, זאָגט זי, און אַן עק! זי איז, זאָגט זי, טאַקע מײַנע אַ קרובֿה“. „אַזױ? ― זאָג איך ― װאָס זשע דרײט איר אַ מוח? זאָגט, זאָג איך, אַז עס קומט צו פֿאָרן בעלצע קורלענדער קײן מאַריענבאַד ― און אַ סוף!“ און עס גײט אַװעק אַ שמועס צװישן די דאָזיקע װײַבער װעגן דײַן בעלצען, און מער פֿון אַלע, געװײנטלעך, יאַמאַיטשיכע. װאָס זאָל איך דיר זאָגן, שלמה? איך קאָן עס גאָר אַזױ פֿיל נישט אַרױסשרײַבן און װיל עס גאָר אַפֿילו נישט איבערחזרן. דו דאַרפֿסט שױן אַלײן פֿאַרשטײן, װאָס אַ יאַמאַיטשיכע קאָן זאָגן אַף דײַן בעלצען, און נישט אַזױ נאָך אַף בעלצען, װי אַף דיר! עמעצער זאָל הערן, װאָלט ער זיכער מײנען, אַז דו האָסט איר קאַליע געמאַכט אַ יריד, אָדער אַ שידוך. אַ גליק, װאָס ס'איז אונטערגעקומען דער הער סװירסקי מיטן צילינדער און האָט אַװעקגערופֿן די יאַמאַיטשיכע אַף אַ סוד, מסתּמא װעגן אַ „פּאַרטיִע“ מיט אַ „ברױטיגאַם“.

אָט אַזױ בין איר געװאָר געװאָרן פֿון דײַן בעלצען, אַז זי קומט צו פֿאָרן קײן מאַריענבאַד. און ערשט אַף דער נאַכט, אַז איך בין געקומען אַהײם, האָב איך געטראָפֿן דײַן בריװ. זײער רעכט, װאָס דו האָסט מיר געשריבן. זײַ זיכער, ליבער פֿרײַנט, אַז איך װעל מסתּמא זען טאָן פֿון דײַנעטװעגן און פֿון אירעטװעגן אַלצדינג, װאָס דו בעטסט מיך. קאָנסט זיך שױן אַף מיר פֿאַרלאָזן. איך װעל נישט זשאַלעװען קײן טרחה און קײן צײַט צו שרײַבן דיר אַלע מאָל װאָס און װען… דערפֿאַר דאַרפֿסטו אױך נישט פֿױלן זיך און שרײַבן אָפֿטער בריװלעך, װאָס הערט זיך עפּעס נײַס באַ אונדז אין װאַרשע. נאָר עפּעס פֿרײלעכע נײַס זאָלסטו מיר שרײַבן. איך האָב פֿײַנט טרױעריקע בריװ. ממה־נפֿשך: בין איך אַף דער קור, דאַרף איך פֿאַרגעסן פֿון אַלע צרות און פֿון אַלע אומגליקן. ס'איז גענוג די צרות, װאָס מע טראָגט אַ גאַנץ יאָר אין דער הײם. װעסט מיר גלױבן, צי נײן? איך, אַז איך בין אין אױסלאַנד, לײען איך אַפֿילו נישט קײן בלאַט־צײַטונג. איך טו מיר מײַן זאַך בשלמות: איך עס און טרינק און שלאָף און גײ אַפֿן שפּאַציר און „נעם־אָפּ“ און שפּיל אַ פּרעפֿעראַנסל, אױב ס'איז דאָ אַ דריטע האַנט, אַנישט ― איז אין צװײען אַ זעקס־און־זעכציק. און װײַטער זײ געזונט. אם ירצה השם, מאָרגן, אַז דײַן בעלצע װעט קומען, װעל איך דיר מסתּמא באַלד געבן צו װיסן פֿון אַלץ נאָך מער באַריכות. זײ נאָך אַ מאָל געזונט און מאַך גוטע געשעפֿטן, װי עס װינטשט דיר

דײַן בעסטער פֿרײַנט חײם סאָראָקער.

6.

(בעלצע קורלענדער פֿון מאַריענבאַד צו איר מאַן שלמה קורלענדער אַף די נאַלעװקעס אין װאַרשע)

לבעלי היקר מוהר″ר שלמה נ″י.

איך קום דיר צו מעלדן, אַז איך בין געקומען בשלום קײן מאַריענבאַד און האָב געמײנט, איך װעל טרעפֿן אַפֿן באַנהױף חװהלע טשאַפּניק. לסוף לאָזט זיך אױס, אַז מײַן קרובֿה האָט מײַן לעצטן בריװ פֿון בערלין נישט דערהאַלטן. אַזױ זאָגט זי, נאָר איך מײן, אַז ס'אַ ליגן. זי האָט מײַן בריװ זײער גוט דערהאַלטן, נאָר זי האָט קײן צײַט נישט געהאַט גײן מיך אָפּנעמען פֿון דער באַן. זי איז פֿאַרנומען; זי שפּילט גאַנצע טעג אין זעקס־און זעכציק. טרעף מיט װעמען? ― װעסט קײנמאָל נישט טרעפֿן, אַפֿילו װען דו זאָלסט זײַן מיט אַכצן קעפּ ― מיט דײַן גוטן פֿרײַנט חײם סאָראָ־קער. אַך, װען זײַן אסתּר זאָל דאָס װיסן! אַ פּגירה װאָלט איך זיך געריכט אַף דײַן גוטן פֿרײַנט! ער לעבט דאָס דאָ אַ גוטן טאָג, זאָגט מען, ער באָדט זיך דאָ, זאָגט מען, װי אַ קעז אין פּוטער. דאָס בין איך געװאָר געװאָרן באַלד, װי איך בין געקומען, פֿון דער יאַמאַיטשיכע. איך האָב געהאַט די ערע זי צו באַגעגענען אַפֿן װאָקזאַל מיט אַלע אירע דרײַ נעזעלעך. זײ האָבן אַרױסבאַגלײט עפּעס אַ יונגן מאַן. אַפּנים, אַ חתן האָט מען געפֿאַנגען, מחמת עס האָט זיך געשאַרט אַרום זײ עפּעס אַ בלאַזנע פּאַרשױן מיט אַ הױכן קױמען אַפֿן קאָפּ װײַזט אױס, אַ שדכן. קײן סך האָט זי מיט מיר נישט געקאָנט רײדן; פֿונדעסטװעגן האָט זי צײַט געהאַט מיר איבערצוגעבן פּעק מיט נײַס פֿון אונדזערע נאַלעװקער לײַט אין מאַריענבאַד, װעלכע איך לאָז איבער אַף אַן אַנדער מאָל. דערװײַל װעל איך דיר באַשרײַבן די נסיעה פֿון בערלין קײן מאַריענבאַד.

נישט קײן גוטע נסיעה האָב איך געהאַט, און אַלץ איבער װעמען? איבער דיר און איבער דײַן קלאָגן זיך, װאָס דו באַקלאָגסט זיך אַף די שלעכטע געשעפֿטן. איך האָב געזשאַלעװעט נעמען צװײטע קלאַס און בין געפֿאָרן דעם גאַנצן װעג דריטע קלאַס, איז זײער נישט אײַנגענעמען. ערשטנס, איז ענג, נישטאָ װוּ צו זיצן, פֿון צולײגן זיך איז אָפּגערעדט. און אָנגערױכערט איז װי אין אַ באָד. די דײַטשן רױכערן אַזעלכע מסו־כענע ציגאַרן, װאָס פֿאַרהרגענען דעם קאָפּ. און צװײטנס, קוקט מען אַף דער גרענעץ אין צװײטן קלאַס גאָר אַנדערש, װי אין דריטן קלאַס, כאָטש איך קאָן מיך נישט באַקלאָגן, אַז מע זאָל האָבן באַ מיר עפּעס אױסגעטרײסלט. נאָר פּחדים האָב איך געהאַט, װאָס איך קאָן דיר גאָר אַזױ פֿיל נישט אַרױסגעבן. איך האָב געמײנט, אַז צװישן בערלין און מאַריענבאַד איז נישטאָ קײן שום גרענעץ. זײ רײדן דאָך אַלע אַף אײן שפּראַך, צו װאָס באַדאַרפֿן זײ אַ גרענעץ? צום סוף לאָזט זיך אױס, אַז באַ זײ איז אױך דאָ אַ גרענעץ. און די דײַטשן האָבן אױך ליב קוקן און זוכן און נישטערן. האָב איך מיך איבערגעשראָקן ניט אַף קאַטאָװעס. און געשראָקן האָב איך מיך נישט אַזױ פֿאַר די איבעריקע זאַכן, װי פֿאַר די שפּיצן. װען איך װײס, אַז פֿון בערלין קײן מאַריענבאַד איז דאָ אַ גרענעץ, װאָלט איך מיך שױן מיט די שפּיצן אַנדערש באַװאָרנט. איך װאָלט זײ אַרײַנגענײט אין דער געשטעפּטער קאָלדרע, אַזױ װי די טשאַפּניק טוט אַלע יאָר. און איך, שטיא, בין געגאַנגען און האָב זײ פֿון דער גרינג אָנגענײט אַף מײַנע אַלטע קלײדלעך און אַרײַנגעלײגט זײ אין קױטיקן גרעט. פֿרעגט מיך דער דײַטש: „װאַס האַבען זײ היער? “ איז מיר אַנטלאָפֿן דאָס געזונט. גײ איך און עפֿן אים אױף דעם טשעמאָדאַן און זאָג אים: „אַלטע קלײדער און קױטיקע גרעט“. הערט ער מיך אױס און װײַזט מיר אַפֿן צװײטן טשעמאָדאַן: „אונד װאַס האַבען זײ היער?“ גײ איך און עפֿן אים אױף דעם צװײטן טשעמאָדאַן, שפּרינגט נישט אַרױס דײַן שטרױענער קאַפּעלוש? איך האָב גאָר פֿאַרגעסן דיר שרײַבן, אַז איך האָב דיר געקױפֿט אַ שטרױענעם קאַפּעלוש באַ װערטהײמערן אין בערלין, אַן עכטע פּאַנאַמע. טרעף, װאָס קאָסט זי? איך װעל דיר נישט אױסזאָגן, ביז איך װעל נישט קומען אַהײם. דו מוזט אַלײן טרעפֿן, װיפֿל איך האָב באַצאָלט פֿאַר דײַן פּאַנאַמע. קורץ, אַז ס'איז אַרױסגעשפּרונגען די פּאַנאַמע, בין איך געבליבן אַ געשטאָרבענע: װי קומט צו מיר אַ מאַנצבילשער קאַפּעלוש? פֿאַל איך אַף אַן עצה ― איך װײס, אַז אַ דײַטש איז נישט איבעריק קלוג ― און איך רוף מיך אָן צו אים אַף דײַטש: „דאָס איזט מײַן פּאַנאַמע, באַ אונדז אין ריסענלאַנד טראָגן אַלע דאַמען מאַנצבילשע פּאַנאַמעס“. ענטפֿערט ער מיר דערױף גאָרנישט ניט, און מאַכט צו מיר: „פֿירן זײ רוסישען טײ? האַ־בען זײ סיגאַרעטען?“ טראַכט איך מיר: „מײַנע צרות אַף דײַן קאָפּ!“ און רוף מיך אָן צו אים, אַז מיט קײן טײ האַנדל איך נישט, און קײן סיגאַרעטן רײכער איך נישט. נעמט דער דײַטש און טוט אַ שטרײַך־איבער מיט אַ קרײַדל איבער אַלע מײַנע טשעמאָדאַנעס, פּעקלעך און קױשלעך, װי אײנער רעדט: כּשר! דורכגעלאָזט הײסט עס. הײַנט גײ זײַ אַ נבֿיא און טרעף, אַז דער דײַטש װעט באַ מיר זוכן גאָר רוסישן טײ מיט רוסישע פּאַפּיראָסן! באַשערט געװען אומזיסטע פּחדים מיט אומזיסטע יסורים. װען איך פֿאָר אָבער צװײט קלאַס, װאָלט דער איבערשרעק אױך נישט געװען, װאָרעם אין צװײטן קלאַס, זאָגט מען, גײט דער דײַטש נאָר דורך פֿאַרבײַ דעם װאַגאָן און פֿרעגט זיך נאָך, אױב ס'איז נישט פֿאַראַן באַ עמעצן עפּעס צו צאָלן. און װער איז שולדיק? טאַקע איך אַלײן. אַז איך ציטער אױסברענגען דיר אַן איבעריקן גראָשן. זאָגן זאָגסטו מיר טאַקע גאָרנישט, נאָר אַז ס'קומט צום חשבון, האָסטו אַ טבֿע זיפֿצן און קרעכצן און געבן אָנצוהערענישן, אַז עס גײט אַװעק אַ סך געלט… איך בין מיך מחיה, װאָס איך האָב כאָטש אָנגעטראָפֿן אין בערלין אַ ביליקע סטאַנציע מיט אַן ערלעכער בעל־הביתטע. די פּערעלצװײַג האָט מיר דערלאַנגט פֿאַרן אַװעקפֿאָר, זאָלסט אָנקוקן, אַ חשבון, האָב איך געמײנט, אײנס פֿון די צװײ: אָדער ס'איז אַ חלום, אָדער זי איז פֿונעם זינען. שטעל דיר פֿאָר: קײן גלאָז מילך רעכנט זי נישט. טײ און צוקער האָט זי פֿאַרגעסן. הערינג, רעטעכלעך, ציבעלקעס, לעבערלעך און נאָך אַזעלכע זאַכן ― דאָס װערט אָנגערופֿן, זאָגט זי, „פֿאָרשמאַק“. רעכענען רעכנט זי נאָר פֿאַרן עסן און פֿאַרן שלאָפֿן. װײַטער גאָרנישט. און איבערלאָזן טרינק־געלט, װי עס פֿירט זיך אין די האָטעלן, איז מען באַ איר אױך פּטור, װאָרעם זי איז דאָך אַלײן די דינסט און אַלײן די בעל־הביתטע. איך זאָג דיר, נישט קײן האָטעל, נאָר אַ גן־עדן! נישט אומזיסט שטײען באַ איר אַלע אונדזערע נאַלעװקער דאַמען… הײַנט דאָס אַרױסבאַגלײטן מיך אַפֿן װאָקזאַל! נישט געלאָזט מיך אַפֿילו אַ געפּעק־טרעגער נעמען. אַלצדינג אַלײן! און טאָמער איז דיר קאַרג, האָט מען מיר נאָך אונטערגעטראָגן אַ בוקעט פֿון פֿרישע בלומען! דאָס איז שױן געװען נישט פֿון איר, נאָר פֿונעם קאָמיסיאָנער, דעם אַלטן בחור דעם פּרא־אָדם מיט די װײַמפּערלעך, װאָס איך האָב דיר געהאַט געשריבן אין מײַן פֿריִערדיקן בריװ. אָט אַ אידיאָט! גאָר פֿאַרגעסן דעם פּסק, װאָס ער האָט געכאַפּט פֿון מיר אַף דער פֿרידריכשטראַסע, טשעפּעט ער זיך צו מיר אַף מאָרגן, איך זאָל אים זאָגן, אױפֿריכטיק, אױב ס'איז אמת, װאָס ער האָט געהערט, אַז איך האָב אַ מאַן אַ זקן פֿון עטלעכע און אַכציק יאָר. פֿרעג איך אים: „אין אָדעס זײַט איר קײנמאָל נישט געװען?“ רופֿט ער זיך אָן צו מיר אַף ליטװיש (ער איז נאָך אַ ליטװאַק אױך צו די צרות): „װאָסי?“ זאָג איך: „אין אָדעס, זאָג איך, איז דאָ אַ טאָלמאַטשאָװ מיט אַ כלירע. אײנס פֿון די צװײ װאָלט פֿאַר אײַך געװען, זאָג איך, נישט איבעריק“… מײנסטו אפֿשר, אַז ער האָט זיך געפֿונען באַלײדיקט? זינט גאָט האַנדלט מיט שלימזלען האָט ער נאָך אַזאַ שלימזל נישט באַשאַפֿן. אַ סך ערגער פֿון די צװײ שלימזלען, װאָס דער אײבערשטער האָט מיר צוגעשיקט דערנאָך אין װעג, שױן זיצנדיק אין װאַגאָן דריטן קלאַס. נאָר פֿון זײ האָב איך כאָטש געהאַט אַ שטיקל נוץ. זײ האָבן מיר בײדע אָפּגעטראָטן זײערע פּלעצער, און איך האָב געקאָנט נישט נאָר זיצן, נאָר אַפֿילו לײגן זיך שלאָפֿן. האָב איך אָבער מורא געהאַט, טאָמער זײַנען זײ זשוליקעס. אַ קשיא אַף אַ מעשׂה? אַרױסגעגעבן האָבן זײ זיך אַפֿילו פֿאַר זײער פֿײַנע מענטשן. אײנער האָט זיך פֿאָרגעשטעלט אַלס לאָדזשער קאָמיװאָיאַזשער פֿון דרײַ פֿאַבריקן, און דער אַנדערער האָט געזאָגט, אַז ער האָט אַ „סקלאַד אַפּטעטשנע“ אין לאָמזשע. רעכטע צװײ שלימזלען! מיך האָבן זײ נישט געװאָלט רופֿן „מאַדאַם“, כאָטש גיב זײ אַ קרענק, נאָר „פֿרײלין“ און נאָר „מאַמזעל“! זאָג איך צו זײ: „פּשעפּראַשאַם, איך האָב שױן אַ מאַן“. זאָגן זײ: ,,פּשעפּראַשאַם, מיט װאָס װעט איר אונדז איבערצײַגן?“, נעם איך און װײַז זײ דאָס קידושין־פֿינגערל און רוף מיך אָן: „אָט דאָס איז אײַך װינציק?“ נעמט אײנער, דער װאָס איז אַ קאָמי־װאָיאַזשער פֿון דרײַ פֿאַבריקן, בײגט זיך צו צו מיר, באַטראַכט דאָס פֿינגערל און טוט מיר אַ קוש אין האַנט. נעם איך און װאַרף אים אױף אַ פּאַטש. האָט דאָס געהאַט, זאָג איך דיר, דעם זיבעטן חן! פֿונדעסטװעגן מײנסטו, אַז זײ האָבן מיר נישט געהאָלפֿן אַרױסװאַרפֿן דאָס געפּעק פֿון װאַגאָן אין מאַריענבאַד? זײ האָבן אַפֿילו שטאַרק חשק געהאַט, איך זאָל זײ אױפֿגעבן מײַן אַדרעס אין מאַריענבאַד, האָב איך זײ געזאָגט, זײ זאָלן אַביסל צודאַרן. „אַז איך װעל מיך נאָך אײַך פֿאַרבענקען, זאָג איך, װעל איך אײַך געבן צו װיסן, זאָג איך, דורך אַ דעפּעש, אָדער דורך אַ שליח“…

אָט אַזױ, װי דו זעסט, האָב איך געהאַט נישט קײן גליקלעכע רײַזע.

אַ רײַזע פֿון פּחדים מיט שרעק מיט בײזע באַגעגענישן, אַ חוץ װאָס איך בין אַ נאַכט ,נישט געשלאָפֿן, און דער קאָפּ טוט מיר װײ נאָך איצט, און בין צעלאָמט, צעבראָכן און מיד, און מחמת דעריבער שרײַב איך דיר נאָך פֿון מאַריענבאַד גאָרנישט. אַז איך װעל מיך אױסרוען און אַרומקוקן, װוּ איך בין אין דער װעלט, װעל איך דיר שױן שרײַבן פֿון אַלצדינג. דערװײַל זײַ געזונט, און גיב אַכטונג אין שטוב, פֿאַרלאָז דיך נישט אַף שבֿע־רחלען. הײס, זי זאָל נאָך אַ מאָל אַרױסנעמען אַלע טעפּי־כער מיט אַלע מײַנע װינטערדיקע מלבושים מיטן רױכװאַרג, גוט דורכלופֿטערן, נאָך אַ מאָל איבערשיטן מיט נאַפֿטאַלין. און איך שיק דיר דאָ מײַן אַדרעס, און זאָלסט נישט פֿאַרגעסן, למען־השם, מיר באַלד אַרױסשיקן געלט.

פֿון מיר דײַן פֿרױ ב ע ל צ ע ק ו ר ל ע נ ד ע ך.

7.

חײם סאָראָקער פֿון מאַריענבאַד צו זײַן װײַב אסתּר סאָראָקער אַף די נאַלעװקעס אין װאַרשע

טײַערע אסתּר!

איך דאַנק דיר פֿיל מאָל, װאָס דו שרײַבסט מיר אַזעלכע אָפֿטע און גוטע בריװ. דו דאַרפֿסט װיסן, אַז באַ מיר איז נישטאָ קײן גרעסערער יום־טובֿ, װי אַז איך האָב פֿון דיר אַ בריװ. די פּאָסט ― דאָס איז דאָס אײנציקע שטיקל פֿאַרגעניגן דאָ, אין דעם װיסטן מאַריענבאַד. װען נישט די פּאָסט, װאָלט מען נאָך משוגע געװאָרן. נישטאָ װאָס צו טאָן. נישטאָ מיט װעמען זיך צו באַגעגענען. נישטאָ מיט װעמען אַ װאָרט אױסצורײדן. און דאָס מאַריענבאַד אַלײן, אַזױ װי עס איז געװען עטלעכע יאָר צוריק, אַזױ איז דאָס פֿאַרבליבן. די אײגענע גראָבע פּעמפּעקעס, װאָס קומען אַהער מיט זײערע פֿולע טשעמאָדאַנעס „אָפּנעמען“, װער אַ פּוד און װער צװײ. די אײגענע גראָבע װײַבער מיט די העלדזער פּערל, װאָס קומען אַהער מיט זײערע צײַטיקע מאַמזעלן זוכן חתנים, כאַפּן אײדעמס. די אײגענע אָפּגעפּוצטע דײַטשן, װאָס האַלטן זיך פֿרימער פֿאַר דער גאַנצער װעלט דערמיט, װאָס זײ טוען אָן דעם קאַפּעלוש צום עסן און גאָלן נישט די בערד אום ספֿירה. אײן גאָט װײס דעם אמת, װי איך האָב זײ פֿײַנט, די דאָזיקע האַלבע ייִדן! אַ פּנים, אַז אַ האַרץ פֿילט אַ האַרץ. אונדז, רוסישע, האָבן זײ פֿײַנט טאַקע נאָר אַזױ װי חזיר, און אונדזערן אַן אָרעמאַן, אַ „שנאָרער“ הײסט ער באַ זײ, װאָלטן זײ צעריסן אַף שטיק־שטיקלעך. דערפֿאַר האָבן זײ ליב אונדזער רוסיש געלט דאָס חיות. פֿאַר אַ רוסישן הונדערטער װעט דיר אַ דײַטש אַראָפּנעמען דאָס היטל פֿאַר אַ מײַל. אַ דײַטשער ייִד פֿאַרשטײט נישט, װאָס האָבן מיר זיך צו באַקלאָגן אַף „אונדזער לאַנד“, װעלכע פֿאַרמאָגט אַזעלכע רובלען, װאָס מיר באַקומען פֿאַר זײ דריטהאַלבן קרױן, און אַ מאָל נאָך מיט אַ פּאָר העלער צוגאָב?…

אַן עבֿירה, אסתּר, װאָס איך בין נישט קײן שרײַבער. איך װאָלט דאָ געהאַט שטאָף צו שרײַבן און צו שרײַבן. און מער פֿון אַלעמען װאָלט איך באַשריבן אונדזערע נאַלעװקער װײַבער, װאָס קױם פֿאָרן זײ אַריבער די גרענעץ, אַזױ װערן זײ דאַמען און פֿאַרגעסן אונדזער װאַרשעװער לשון און הײבן אָן צו רײדן אַף דײַטש, אַף קאָמעניצער דײַטש. אַ סך, די װאָס פֿון אָדעס, רײדן נאָר אַף רוסיש. נאָר דאָס איז שױן אײן מאָל אַ רוסיש!… הײַנט דאָס אָנטאָן זיך זײערס, דאָס װעלן זיך אױספֿײַנען אײנע פֿאַר דער אַנדערער מיטן הוט, מיטן שמוק און מיט די בריליאַנטן! זאָלסט זען, װאָס דאָ טוט זיך מיט זײ. די װעלט איז מיט זײ פֿול. די גאַנצע װעלט. אַז זײ קומען אַרױס אַפֿן פּראָמענאַד, אָדער אַז זײ קלײַבן זיך צונױף אין קאַפֿע „עגערלענדער“, טײַט מען אַף זײ מיט די פֿינגער, װאָרעם זײ הײבן אױף אַזאַ געפּילדער און לאַכן אַזױ הױך, און קװיטשען אַזױ שטאַרק, גלײַך װי זײ װאָלטן געװען באַ זיך אַף די נאַלעװקיס.

מיט אײנעם װאָרט, אסתּר, מאַריענבאַד האָט זיך אין די עטלעכע יאָר נישט אַ רוק געגעבן, זאָלסט זאָגן אַף אַ האָר. נאָך מײַן מײנונג, איז דאָס ייִדישע מאַריענבאַד אַביסל געפֿאַלן, זינט דער ענגלישער קעניג עדואַרד איז נפֿטר געװאָרן. פֿאַר עטלעכע יאָרן, אַז איך בין געװען אין מאַריענבאַד, געדענק איך, װאָס דאָ האָט זיך אָפּגעטאָן מיט דעם עדואַרדן, װאָס האָט געגעסן געפֿילטע פֿיש אין דעם גרעסטן ייִדישן רעסטאָראַן. ניט נאָר דער בעל־הבית פֿונעם רעסטאָראַן, אַ פֿעטער אױסגעפּאַשעטער דײַטש מיט אַ נאָז װי אַן אוגערקע, האָט געהאַלטן פֿאַר אַ גדלות דאָס, װאָס ער האָט זוכה געװען, אַז דער ענגלישער קעניג זאָל באַ אים עסן פֿיש, נאָר יעדער קור־גאַסט, איטלעכער ייִד, האָט זיך געהאַלטן גרױס דערמיט, װאָס ער עסט דאָרט, װוּ דער ענגלישער מלכות האָט געגעסן. עס זײַנען געװען ייִדן, װאָס האָבן געשריבן אַהײם און באַרימט זיך פֿאַר זײערע װײַבער, אַז זײ עסן באַ אײן טיש און כּמעט פֿון אײן טעלער מיטן ענגלישן מלכות, דעם באַרימטן אוהבֿ־ישׂראל… איצט איז אין מאַריענבאַד גאָר נישט דאָס. מע קאָן זאָגן, אַז עדואַרד עליו השלום איז אָפּגעשטאָרבן פֿאַר די מאַריענבאַדער ייִדן אַ סך מער, װי פֿאַר דער גאַנצער איבעריקער װעלט.

און װײַטער, װאָס זאָל איך דיר שרײַבן נאָך, טײַערע אסתּר? איך שיק דיר דאָ אַ בריװ פֿון דײַן פֿרײַנט שלמה קורלענדער. געפֿעלט דיר, װי דער שוטה ציטערט עס אַביסל איבער זײַן בעלצען? און װאָס זאָגסטו, װאָס ער צערעדט אַף בערל טשאַפּניק? אַז מע זאָגט, אַז די קורלענדער זײַנען אַביסל נישט דערזאַלצן, איז דאָס, אַ פּנים, טאַקע אַן אמת. אָט אַ שוטה! ער מײנט, אַז איך האָב דאָ טאַקע נישט מער װאָס צו טאָן, נאָר אַכטונג געבן אַף זײַן בעלצען. טאָמער זײַנען דאָ קאַרג נאַלעװקער װײַבער, נאַ דיר נאָך אײנע! מיר דאַכט, אַז אײן יאַמאַיטשיכע מיט אירע דרײַ טעכטער איז גענוג פֿאַר מאַריענבאַד, און באַשטײט שױן פֿאַר אַלע נאַלעװקער װײַבער. מײַן גאַנץ גליק, װאָס איך האַלט מיך מיט די נאַ־לעװקער װײַבער, און איבערהױפּט מיט װײַבער, פֿון דער װײַטן. איך האָב זײ איבערגעלאָזט פֿאַר דײַן שװאָגעריק. ער איז אַ קאַװאַליר. פֿאַר אים איז דאָס אַ שטיקל עסק… נאָר איך װײס, דו האָסט פֿײַנט, אַז מע רעדט פֿון דײַן מאירן, איז שאַ! כאַטע פּאָקרישקע!… הכּלל, איך װײס נאָר אײן זאַך: בין איך אַף דער קור, דאַרף איך מיך קורירן, אַנישט ― װאָס האָב איך צו טאָן אין מאַריענבאַד? עס איז גענוג דאָס נודען װאָס מע נודעט זיך, און דאָס בענקען װאָס מע בענקט אַהײם. גאָט זאָל העלפֿן, עס זאָל שױן אַריבערלױפֿן די צײַט און איך זאָל שױן קומען אַהײם. דערװײַל קאָן איך דיר זאָגן, אַז איך טו נאָר דאָס, װאָס דער דאָקטער הײסט, אַפֿילו אַף אַ האָר טרעט איך נישט אָפּ, װי אַן ערלעכער ייִד פֿון שלחן־ערוך. און דער דאָקטער איז מיט מיר זײער צופֿרידן. ער האָפֿט, אַז איך זאָל איצטיקס מאָל אָפּנעמען נישט װינציקער, און אפֿשר נאָך מער, װי פֿאַר עטלעכע יאָרן. און װאָס איז דאָס חידוש? מיר דאַכט, אַז װאָס איך גײ־אױס דאָ אין אײן טאָג, װעל איך נישט אױסגײן אין דער הײם אין אַ יאָר. אַ חוץ, װאָס איך לײג מיך צו אַמאָל נאָכן עסן אַף אַ האַלבע שעה, זיץ איך נישט אַפֿילו אַ מינוט. פֿון קאָרטן שמועסט מען נישט. איך האָב שױן נישט אָנגעקוקט קײן קאָרט אין די אױגן זינט איך בין פֿון װאַרשע. און עסן עס איך כּמעט גאָרנישט. איך היט די דיעטע אַזױ שטרענג, אַז דער דאָקטער אַלײן װוּנדערט זיך. ער זאָגט, אַז די אַלע פֿעטע פּאַציענטן זײַנע, אױסער איך אײנער, לײַדן פֿון דער אַכילה. איך גײ מיט דעם גאַנג, אַז מע איז אַף דער קור, טאָר מען נישט נאָכגעבן דעם יצר־הרע. מיר זינדיקן גענוג מיטן עסן אַ גאַנץ יאָר אין דער הײם. װאָס? נישט אַזױ?

דו פֿרעגסט מיך, אסתּר, װאָס איך טו גאַנצע טעג און מיט װאָס איך פֿאַרברענג די צײַט? װאָס זאָל מען טאָן אין דעם װיסטן מאַריענבאַד? אָדער מען איז באַם ברונען, אָדער מע מאַכט מאָציאָן, אָדער מע זיצט אין דער הײם און מע לײענט אַ בוך. איך האָב קײנמאָל אַזױ פֿיל נישט געלײענט, װיפֿל איך לײען דאָ אין מאַריענבאַד. זעלטן־זעלטן מאַכט זיך, אַז איך קום אַרױס אין קאַפֿע „עגערלענדער“, טרינקען אַ גלעזל טײ און לײענען אַ בלאַט־צײַטונג. קאָן איך אָבער דאָרט לאַנג נישט זיצן, איבער די גראָבע װײַבער מיט זײערע טעכטער, װאָס די מאַמעס האָבן געבראַכט אַהער אַף דער אױסשטעלונג. איך דאַנק גאָט, װאָס מיר האָבן זין, נישט קײן טעכטער, װעלן מיר פֿאַרשפּאָרן פֿירן זײ אַהער אַף דער אױסשטעלונג, אַז זײ װעלן אױסװאַקסן. קוש די קינדער, אסתּר, און, למען־השם, זאָלסט זיך זען מיטן דאָקטער נאָך אַ מאָל, ער זאָל דיר זאָגן אַקוראַט, װען דו דאַרפֿסט אָפּװאַרטן… און זײַ מיר געזונט, און איך קוש דיך פֿיל מאָל, און לאָז גאָט געבן, זאָלסט מיך באַגליקן אין גיכן מיט אַ גוטער דעפּעש.

דײַן איבערגעגעבנסטער מאַן ח י י ם ס אָ ר אָ ק ע ר.

8.

(די יאַמאַיטשיכע פֿון מאַריענבאַד צו איר מאַן װעלװל יאַמאַיקער אַף די נאַלעװקיס אין װאַרשע.)

װ ע ל װ ל ! דו שרײַבסט, איך זאָל דיר שרײַבן נײַס, שרײַב איך דיר, אַז ס'איז נאָך דערװײַל גאָרנישט דאָ, װאָס צו שרײַבן. אָבער גאָרנישט מיט גאָרנישט. און איך שרײַב דיר, װעלװל, אַז איך האָב מורא, אַז פֿון דעם מאַריענבאַד װעט נישט זײַן גאָרנישט. איך האָב די גאַנצע צײַט געטענהט, מע זאָל פֿאָרן קײן קאַרלסבאַד, נישט קײן מאַריענבאַד, װאָרעם אין קאַרלסבאד, זאָגט מען, קומט צו פֿאָרן די גאַנצע װעלט. אין קאַרלס־באַד װערן געשלאָסן, זאָגט מען, די גרעסטע שידוכים אין די טױזנטער. און דו האָסט דיך אָבער אײַנגעשפּאַרט, װי אַ גױ, מאַריענבאַד, און דו, אַז דו שפּאַרסט זיך אײַן אַ זאַך, איז דען מעגלעך דיך איבערצושפּאַרן אַפֿילו מיט דרײַ פּאָר אַקסן? און איך שרײַב דיר, װעלװל, נאָך אַ מאָל, צו װאָס האָט מיר געטױגט אָט דאָס מאַריענבאַד, אַז מע זעט דאָ נישט קײן מאַנצביל אַף אַ רפֿואה? װוּ מען װאַרפֿט אַ שטעקן, טרעפֿט מען אַ הונט, און װוּ מע טוט זיך אַ קער, טרעפֿט מען אַ מאַדאַם מיט אַ מאַמזעל אַף חתונה צו מאַכן. און אַז מיך האָט גאָט געבענטשט, קײן עין־הרע, מיט דרײַ מאַמזעלן, װאָלט איך, דאַכט מיר, געמעגט זײַן אַף אַן אַנדער פּלאַץ, נישט אױסשטײן אַזא ביטערע קאָנקורענץ? און װי אַף צו להכעיס, האָבן זיך הײַנטיקן זומער אַ לאָז געטאָן אַהער אַלע מיט זײערע מאַמזעלן, און אַלע שיטן זײ מיט נדן: צװאַנציק טױזנט, דרײַסיק טױזנט, פֿערציק טױזנט. מיט צען טױזנט װיל מען דאָ גאָרנישט הערן. אַ ליאַדע דאָקטערל, װאָס באַ אונדז אַף די נאַלעװקיס װאָלט ער גענומען מיט בײדע הענט צען־פֿופֿצן טױזנט הײסט זיך דאָ אָפּגילטן. און פֿון סוחרישן שטאַנד זײַנען אַצינד אױך געװאָרן מיט גאָלד גלײַך. און איך שרײַב דיר, װעלװל, אַז ס'איז דערװײַלע זײער נישט פֿרײלעך, װאָרעם אָט דער סװירסקי, װאָס איך האָב דיר געשריבן, אָט דער לאַנד־שדכן מײן איך, האָט מער געהאַט געבראַכט צו פֿירן דרײַ שטיקלעך סחורה. אײנער פֿון זײ איז אַ לאָדזער פֿון לאָדז, זעט אױסעט אַ קראַנקער צו זײַן, װאָרעם אַז ער רעדט, רעדט ער װי מיט אַ זאַדישקע, כאָטש אַזױ אַפֿן קוק איז ער אַפֿילו גאַנץ פֿײַן געקלײדט, און האַלט זיך שײן, און ער זאָגט, אַז זײַן פֿאָטער האָט אַ פֿאַבריק אין לאָדז, דאָס הײסט, נישט קײן פֿאַבריק, נאָר אַ קלײן פֿאַבריקל. און נדן גיט מען אים, זאָגט ער, צען טױזנט, און אַקעגן פֿאַרלאַנגט ער פֿינף און צװאַנציק טױזנט. און איך טענה מיט אים, מיטן װעלט־שדכן: „פֿאַר װאָסערע מעשׂים־טובֿים קומט אים דרײַ מאָל אַזױ פֿיל? דערפֿאַר װאָס ער זינגט אַזױ שײן?“ און דער ענטפֿערט מיר, דער װעלט־שדכן: „ערשטנס, איז פֿינף און צװאַנציק, זאָגט ער, נאָר דריטהאַלבן מאָל אַזױ פֿיל, נישט דרײַ מאָל אַזױ פֿיל, און צװײטנס, זאָגט ער, דאַרפֿט איר בענטשן גומל, װאָס ער הײסט זיך נישט געבן, זאָגט ער, פֿינף מאָל אַזױ פֿיל. איר זעט דאָך, זאָגט ער, װאָס הײַנט טוט זיך מיט חתנים אין מאַריענבאַד! גיט מיר, זאָגט ער, דרײַ טוץ אַזעלכע לאָדזער יונגע לײַט, װעט איר זען, זאָגט ער, אױב איך װעל זײ נישט פֿאַרצוקערן“. האָסטו דיר אײן מאָל אַװעק. און איך שרײַב דיר, װעלװל, אַז דער אַנדערער איז אָ ביאַליסטאָקער פֿון ביאַליסטאָק, אױך זײער אַ לײַטישער יונגערמאַן און אַ גאַנץ פֿאַרמעגלעכער, נאָר שױן אַן אַלמן. דאָס הײסט, נישט קײן אַלמן, נאָר אַ גרוש, װאָרעם ער האָט ערשט נישט לאַנג, זאָגט ער, געגט זיך מיט אַ װײַב. און אַז איך װיל מיך צעפֿרעגן: פֿאַר װאָס האָט ער זיך געגט? לאָזט ער מיך נישט רײדן, דער װעלט־שדכן, װאָרעם ער זיצט אַקעגן מיר, דער װעלט־שדכן, פֿאַרבײַסט אַ ליפּ און װינקט צו מיר, װי אַ גזלן. און איך זאָג אים נאָכדעם, דעם װעלט־שדכן: ,,אין גאָ־טעס װילן, זאָג איך, װי קאָן איך אָנהײבן רײדן מיט אַ מענטשן, אַז איך װײס נישט, זאָג איך, פֿאַר װאָס האָט ער זיך געגט? אפֿשר, זאָג איך, האָט זי אים געגט, נישט ער זי? “ און ער ענטפֿערט מיר, דער װעלט־שדכן, אַז „ערשטנס זעט מען נאָכן יונגנמאַן, אַז ער האָט זי געגט, נישט זי אים. װאָרעם נישט אַזאַ יונגנמאַן, זאָגט ער, גט מען; און צװײטנס, זאָגט ער, אַז איר װעט אָנהײבן, זאָגט ער, אַזױ צו גריבלען זיך, טאָמער אַזױ און טאָמער אַזױ, קאָנט איר, זאָגט ער, פֿאָרן מיט אײַער סחורה, זאָגט ער, צוריק קײן װאַרשע אַף די נאַלעװקיס“. און איך זאָג צו אים: „זאָגט מיר, זאָג איך, װאָס װאַרפֿט איר מיר אױף, זאָג איך, די װאַרשעװער נאַלעװקיס? איר מײנט, זאָג איך, באַ אונדז קריגט מען נישט די סחורה? “ „אַז מע קריגט, זאָגט ער, באַ אײַך די סחורה, צו װאָס־זשע האָט איר באַדאַרפֿט זיך מטריח זײַן אַזױ װײַט, און נאָך מיט דרײַ טעכטער דערצו? “ אַ שײגעץ קאָן! באַ אונדז אין װאַרשע װאָלט אַזאַ ייִד, װי אָט דער סװירסקי, באַ מיר געפֿלױגן פֿון די טרעפּ אַראָפּ פֿײַל אױסן בױגן, און דאָ האָט ער אָנגעטאָן אַ שװאַרצן קױמען אַפֿן קאָפּ מיט געלע הענטשקעס אַף די הענט און רופֿט זיך לאַנד־שדכן, און מע צערײַסט אים אַף שטיקלעך. און איך שרײַב דיר, װעלװל, אַז קײן סך רײדן טאָר מען דאָ נישט מיט אים, מיטן לאַנד־שדכן, װאָרעם ער איז באַ זיך אַ גרױסער פּריץ. ער זאָגט, אַז באַ אים גײען די שידוכים נישט אַפֿן שדכנישן אַרט, נאָר דורך באַקאַנטשאַפֿט און דורך ליבעס. דאָס הײסט, פֿריִער טרעפֿט מען זיך אױף אין קאַפֿע „עגערלענדער“, אַזאַ גאָרטן מיט מוזיק און מיט טישלעך אַ סך. דאָרט װערט געשלאָסן דאָס באַקאַנטשאַפֿט כּלומרשט גאַנץ אומגערן, טאַקע דורך אים, דורכן לאַנד־שדכן. נאָכדעם באַגעגנט מען זיך באַם ברונען, װוּ מע טרינקט װאַסער, שױן אָן דעם לאַנד־שדכן. דערנאָך גײט מען אין טעאַטער אָדער אַף קאָנצערט, און קײן לאַנד־שדכן זעט מען אַלץ נישט. און דאָרטן, אין טעאַטער אָדער אַפֿן קאָנצערט, קומט שױן דאָס פֿאַרליבעניש, און נאָכן פֿאַרליבעניש אַ פֿאַרלאָבעניש, און ערשט אַפֿן פֿאַרלאָבעניש װאַקסט אױס דער לאַנד־שדכן און נעמט־אָפּ זײַן רח″ש. נאָר װי דערלעבט מען דאָס שױן, רבונו של עולם? האָסטו דיר שױן צװײ חתנים. און איך שרײַב דיר, װעלװל, אַז דער דריטער איז אַ קעשעניעװער פֿון קעשעניעיו. נאָר מיר האָבן אים נאָך רעכט נישט אָנגעקוקט, װײַל ס'איז געװען באַנאַכט, און ער האָט זיך באַקאַנט מיט די קינדער אין טעאַטער. װעל איך דיר שױן שרײַבן פֿון אים אַן אַנדערס מאָל. און איך שרײַב דיר, װעלװל, קאָנסט דיר זאָגן װאָס דו װילסט, מיר האָבן צו שידוכים קײן גליק נישט. אָט דער לאָדזער, װאָס פֿון לאָדז, האָט זיך מישב געװען און איז פּלוצעם אָפּגעפֿאָרן פֿון מאַריענבאַד. דער פֿאָטער האָט אים, זאָגט ער, ארױסגערופֿן קײן לאָדז. אַזױ זאָגט ער, דער לאַנד־שדכן. צום סוף לאָזט זיך אױס, אַז ס'אַ ליגן. ער איז גאָר אַװעקגעפֿאָרן ערגעץ אין אַ סאַנאַטאָריע. און איך שרײַב דיר, װעלװל, װי אַזױ איך בין געװאָר געװאָרן, אַז ער פֿאָרט אין אַ סאַנאַטאָריע, ניט קײן לאָדז. מיר זײַנען אַלע אַרױסגעקומען צו דער באַן, איך און די קינדער און דער לאַנד־שדכן, אים צו באַגלײטן, און גוט נאָכגעקוקט, אפֿשר פֿאָרט מיט מיט דער לאַנד־שדכן אָנקוקן אַ כּלה, אַ קשיא אַף אַ לאַנד־שדכן? און איך שרײַב דיר, װעלװל, אַז איך האָב גוט נאָכגעקוקט, װי ער נעמט אים אַ בילעט, דער לאַנד־שדכן, האָב איך געהערט, װי ער זאָגט צום קאַסיר: „באַדענװײלער“. דאָס האָב איך גאַנץ גוט געהערט, איך בין נישט טױב. און איך זאָג צו אים נאָכדעם, צום לאַנד־שדכן: „איר האָט דאָך געזאָגט, זאָג איך, אַז ער פֿאָרט קײן לאָדז, צום סוף האָט איר אים, זאָג איך, גענומען אַ בילעט גאָר קײן באַדענװײלער? “ און ער זאָגט צו מיר: „װאָסערע פֿלאָמען? װאָסער באַדענװײלער? “ און איך זאָג צו אים: „איך האָב גוט געהערט, װי איר האָט געזאָגט, זאָג איך, באַדענװײלער, איך בין נישט קײן טױבע“. און ער זאָגט צו מיר, דער לאַנד־שדכן: „אַ מאָדנע ייִדענע איר זײַט! װײסט איר דען נישט, זאָגט ער, אַז באַדענװײלער איז אַף יענער זײַט לאָדז?“ און איך זאָג צו אים: „איר זאָלט שױן אַזױ זײַן, זאָג איך, מיט דער נאָז, װי לאָדז האָט אַרום זיך אַ באַדענװײלער. מסתּמא האָט איר אים, זאָג איך, אַװעקגעשיקט, זאָג איך, קײן באַדענװײלער אָנקוקן אַ כּלה, זאָג איך, זײַט זיך, זאָג איך, מודה, װאָס טױג אײַך הינטישע גענג?“ און ער צעלאָזט זיך, דער לאַנד־שדכן, און רופֿט מיך אַװעק אַף אַ זײַט און דערצײלט מיר דעם גאַנצן אמת, און שװערט זיך מיט אַזעלכע שבֿועות, אַז מע מעג גלײבן אַ משומד! אַז דער בחור איז נישט מיט אַלעמען, דאָס הײסט, חלילה, ניט קראַנק, נאָר אַזױ, זאָגט ער, אַ ביסל פֿיבער. האָבן אים די דאָקטױרים, זאָגט ער, אָנגעשיקט אַף אַ קורצע צײַט קײן באַדענװײלער אין אַ סאַנאַטאָריע, זאָגט ער. און איך שרײַב דיר, װעלװל, אַז איך האָב מיך נישט באַרויִקט ביז איך האָב מיך נישט צעפֿרעגט אַקוראַט דאָ אין מאַריענבאַד, אױב ס'איז אמת, אַז אין באַדענװײלער איז פֿאַראַן אַ סאַנאַטאָריע. און עס לאָזט זיך אױס, אַז ס'איז טאַקע אַן אמת. נאָר װאָס קומט אַרױס? דערװײַל איז געבליבן אין מאַריענבאַד מיט אַ חתן װינציקער. און איך שרײַב דיר, װעלװל, אַז איך האָב באַגעגנט דאָ אַפֿן באַנהױף הײַנט אין דער פֿרי אונדזער שלמה קור־לענדערס װײַבעלע בעלצע, אױסגעסטראָצלט, װי אַ כּלה צום שלײער־װאַרמעס. און אַפֿן װאָקזאַל האָט זי אָפּגעװאַרט אונדזער מאַריאַמטשיקס זונדל פֿון אַדעס, מאירל שאַרלאַטאַן; איך האָב אַלײן געזען מיט מײַנע אױגן, איך בין נישט בלינד, װי ער האָט זי אַרױפֿגעזעצט אַף דער פֿור. און איך האָב אַלײן געזען מיט מײַנע אױגן, איך בין נישט קײן בלינדע, װי זײ האָבן זיך א ו י פֿ ג ע ז ע צ ט בײדע אַף אײן פֿור פֿאָרן אין שטאָט אַרײַן, איך זאָל שױן אַזױ זען מײַנע קינדער צו דער חופּה אין גיכע צײַטן, אָמן. און איך שרײַב דיר, װעלװל, אַז פֿון צװײטן חתן, דעם ביאַליסטאָקער פֿון ביאַליסטאָק, האָב איך דיר נאָך לעת־עתּה גאָרנישט װאָס צו שרײַבן, װײַל ער געפֿעלט מיר נישט דערמיט, װאָס ער איז שױן באַקאַנט מיט דער טשאַפּניטשקע. װי קומט ער צו דער טשאַפּניטשקע? מילא, אַז אונדזער חײם סאָראָקער פֿון די נאַלעװקיס איז מיט איר אַ נאָענטער מחותּן, שפּילט ער כאָטש מיט איר אין זעקס־און־זעכציק גאַנצע טעג מיט גאַנצע נעכט אַז אָך און װײ איז

צו חײמס װײַב, אסתּרן מײן איך. אָבער װאָס גײט זיך אָן ער, אַ ביאַליסטאָקער יונגערמאַן פֿון ביאַליסטאָק, מיט דער מאַדאַם טשאַפּניק? און איך שרײַב דיר, װעלװל, אַז איך קוק נאָך אַקוראַט נאָכן ביאַליסטאָקער פֿון ביאַליסטאָק, און װאָס איך װעל געװאָר װערן, װעל איך דיר מסתּמא שרײַבן. דערװײַל שרײַב מיר, פֿאַר װאָס שרײַבסטו מיר נישט פֿון דער הײם, װאָס הערט זיך אין דער הײם? און זײַ געזונט, און עס לאָזן דיר גריסן די קינדער גאָר פֿרײַנטלעך, און לאָז גריסן די איבעריקע קינדער גאָר פֿרײַנטלעך.

פֿון מיר דײַן געטרײַע פֿרױ פּ ע ר ל י אַ מ אַ י ק ע ר.

9.

(שלמה קורלענדעך פֿין די נאַלעװקיס אין װאַרשע צו זײַן װײַב בעלצע קורלענדער אין מאַריענבאַד)

לזוגתי היקרה מרת בעלצע שתחי'.

דײַן בריװ, אַז דו ביסט געקומען בשלום קײן מאַריענבאַד, האָב איך מקבל געװען. אַ דאַנק גאָט, װאָס דו האָסט זיך ארױסגעריסן פֿון דעם פֿאַרשאָלטענעם בערלין מיט די װערטהײמערס מיט די שמײגערס די אַלטע בחורים מיט נאָך אַזעלכע לצים און ביסט אַריבערגעפֿאָרן גליקלעכערהײט די גרענעץ און ביסט דערפֿאָרן געזונטערהײט ביז מאַריענבאַד. טאַקע ממש נסים ונפֿלאָות. אַלע ייִדן פֿאָרן קײן מאַריענבאַד ― און מיט קײַ־נעם טרעפֿן זיך נישט אַזעלכע גליקן, װי מיט דיר. ערשטנס, װאָס האָסטו באַדאַרפֿט פֿאָרן דריטן קלאַס? דו זאָגסט, אַז דער גאַנצער חײב בין איך. פֿאַרשטײ איך נישט, װי קאָנסטו זאָגן אַזאַ זאַך, אַז איך האָב דיר אָנגעזאָגט אפֿשר טױזנט מאָל, אַז דו זאָלסט נישט זשאַלעװען קײן געלט אַף זיך. איך, אַז איך באַקלאָג זיך אַמאָל, למאַי עס גײט אַװעק איבעריקס, איז נאָר דעמאָלט, װען מע ברענט געלט אָפֿן פֿײַער, װען מע ברענגט אױס אַף דער רוח װײס װאָס, אַף שמאַטעס, אָבער דאָרט, װוּ ס'איז שײַך צו געזונט, שפּילט באַ מיר געלט לחלוטין קײן ראָלע נישט אַ סימן, איך האָב דיר פֿאַרן אַװעקפֿאָרן שױן אַפֿן װאָקזאַל אין װאַרשע כּמעט מיט גװאַלד אָנגעהאַנגען אַן איבעריקן הונדערטער. קױם אײַנגעבעטן, זאָלסט אים נעמען, הײַנט װי קאָנסטו זיך אַף מיר באַקלאָגן, אַז איך זשאַלעװע דיר, חס־ושלום, אַן איבעריקן גראָשן, אָדער אַז איך קוק דיר אַרײַן צו שטאַרק אין חשבון אַרײַן? דו װײסט גאַנץ גוט, בעלצע היקרה, װי מיר איז טײַער דײַן געזונט, אַז איך קוק נישט אַף קײן זאַך, צי די לאָקאַטאָרן צאָלן דירה־געלט צי נישט, צי איך בױ, צי איך בױ נישט, דאָס װאָס דו דאַרפֿסט ― דאָס איז תּמיד פֿאַראַן און דאָס װעט, אם־ירצה־השם, תּמיד זײַן. און נאָך באַדאַרף איך דיר זאָגן, בעלצע היקרה, אַז איך בין דיך נישט חושד, חלילה, אַף אַ האָר. דו ביסט באַ מיר באַגלױבט פֿון דער ערשטער שעה, װאָס איך האָב דיך דערקענט, און איך װײס, אַז די אַלע שטיגוטערס, מיט די שמײגערס, מיט די שאַרלאַטאַנעס, װאָס דרײען זיך אַרום סײַ דאָ אין װאַרשע (געדענקסט פֿאַראַיאָרן אין פֿאַלעניצע?), סײַ די, װאָס אין בערלין און אין װעג און אין מאַריענבאַד, װאָס זײַנען נאָך דיר די כּפּרה, באַדאַרפֿן מיר אָנגײן, אײגנטלעך, פּונקט װי דער פֿאַראַיאָריקער שנײ. איך װײס, אַז דו האָסט זײ אַלעמען אין דער ערד, װאָרעם דו ביסט אַ רײנע כּשרע נשמה און ביסט געטרײַ צו דײַן מאַן, צו װעלכן דו האָסט זיך איבערגעגעבן, װײַל דו װײסט, אַז ער איז דיר געטרײַ און איבערגעגעבן מיט לײַב און לעבן. על־כּן קאָנסטו מיך נישט חושד זײַן אין קײן זאַך, אַז איך טראָג אַף דיר, חלילה, אַ שלעכטע מחשבֿה. גלײב מיר, איך פֿאַרשטײ גאַנץ גוט, אַז דער שאַרלאַטאַן, װאָס האָט געהאַט אַ פּאָטעפֿאַלנאָסט אַ קוש געבן אין האַנט אַרײַן אַ פֿרעמד װײַב, האָט דיך דערמיט נישט אָפּגענוצט, אַזױ װי עס האָט דיר נישט געשאַרט דער פֿאַלעניצער שלימזל, װאָס האָט זיך מיר מודה געװען, אַז ער איז נאָך דיר די כּפּרה…אַװדאי, װען איך פֿאָר מיט דיר אין װאַגאָן, װאָלט איך מיך מיט דעם לאָדזער קאָמיװאָיאַזשער פֿון דרײַ פֿאַבריקן אָפּגערעכנט נישט אַזױ װי דו: איך װאָלט אים געבראָכן אַ בײן, אַז דער רוח װאָלט אים צוגענומען. ער װאָלט באַ מיר פֿאַרזוכט דעם טעם פֿון הלכות אשת־איש. עס איז מיר גאָר אַ חידוש אַף דיר, װאָס דו האָסט נישט אַרײַנגערופֿן דעם קאָנדוקטאָר און געהײסן אים אַרױספֿירן צו אַלדי שװאַרצע יאַר; נישט דערלאָזן, אַז אַזאַ עזות־מחוצף־פּנים זאָל דיר נאָך העלפֿן אַרױסװאַרפֿן די פּעקלעך פֿון װאַגאָן, אַז דו ביסט געקומען אַפֿן אָרט. צי, אַשטײגער, װי דערלאָזסטו, אַז אַזאַ שמײגער, װי דער אַלטער בחור פֿון בערלין, נאָכדעם װאָס ער האָט מיט דיר גערעדט אַזעלכע קלאָרע דבורים, אַף דער פֿרידריכשטראַסע, זאָל דיר אונטערטראָגן בלומען אַפֿן װאָקזאַל? באַ מיר װאָלט אַזאַ לעקיש געכאַפּט מיט די בלומען גלײַך אין פּנים אַרײַן. װאָס פֿאַר אַ מחותּן איז ער מיט דיר צו שענקען מתּנות, אונטערטראָגן בוקעטן? פֿאַראַן באַ אונדז אַ שפּריכװאָרט: „װי דער מענטש נעמט זיך פֿאָר, אַזױ העלפֿט אים גאָט“. איך מײן נישט, חס־ושלום, דיך באַלײדיקן דערמיט. איך זאָג נאָר, אַז יעדער מענטש דאַרף זיך האַלטן אין דער מראה, היטן זײַן שטאַט, נישט דערלאָזן צו אַזעלכע סקאַנדאַלן, נישט דערלעבן זאָל באַ מיר יענער שאַרלאַטאַן פֿון לאָדז, ער זאָל גאָר האָבן אַ השׂגה מיר צו געבן אַ קוש אין האַנט אַרײַן, אין אַ װאַגאָן, צװישן אַזױ פֿיל מענטשן! דאַנקען גאָט נאָך, װאָס ס'איז נישט געזעסן דערבײַ קײן הײמישער פֿון די נאַלעװקיס, און גוט האָסטו געטאָן, װאָס דו האָסט זײ נישט געזאָגט דעם נאָמען דײַנעם, לאָזן די כּלבֿים כאָטש אַ מכּה װיסן, װער דו ביסט. נאָר דאָס איז אַלץ פֿון די זאַכן, װאָס האָבן באַ מיר קײן װערדע. איך האָב דיר געװאָלט שרײַבן, בעלצע היקרה, װעגן אַן אַנדער זאַך. נאָר איך װעל דיך בעטן, אַז צװישן אונדז זאָל עס בלײַבן. קײן פֿױגל טאָר נישט װיסן, װאָס איך שרײַב דיר דאָ. ס'איז אַ הײליקער סוד. מע האָט באַ מיר כּמעט גענומען תּקיעת־כּף, אַז איך זאָל דיר װעגן דעם קײן חצי־דבור נישט שרײַבן. אַזױ איז די מעשׂה:

דו שרײַבסט, אַז אַפֿן באַנהױף אין מאַריענבאַד האָסטו דיך באַגעגנט מיט אונדזער יאַמאַיטשיכע פֿון די נאַלעװקיס. הלװאַי װאָלסטו דיך מיט איר בעסער נישט באַגעגנט, װאָלט איך איצטער געװעזן אַ סך רויִקער און נישט געהאַט קײן חרפּות־בושות פֿאַר לײטן. יאַמאַיטשיכעס מאַן באַגעגנט מיך הײַנט אַף גענשאַ גאַס און מאַכט צו מיר אַזױ: „איך קאָן אײַך, זאָגט ער, אָפּגעבן, רב שלמה, אַ גרוס פֿון אײַער פֿרױ פֿון מאַריענבאַד“. זאָג איך: „אַ דאַנק פֿאַר אַ גרוס. װי קומט איר קײן מאַריענבאַד? “ זאָגט ער: „נישט איך, זאָגט ער, מײַן פֿרױ איז איצט אין מאַריענבאַד, זאָגט ער, אַף דער קור, זאָגט ער, עס גײט איר, זאָגט ער, גאַנץ נישקשהדיק“. „געלױבט דער אײבערשטער, זאָג איך; װאָס־זשע, זאָג איך, שרײַבט אײַך עפּעס אײַער פֿרױ פֿון מאַריענבאַד?“ גײט ער און נעמט אַרױס אַ גרױסן בריװ, באַשװערט מיך פֿריִער מיט כּל השבֿועות, פֿאַרבײגט פֿון אױבן און באַװײַזט מיר, װאָס אונטן שטײט, עטלעכע שורות, ― איז מיר פֿינצטער געװאָרן אין די אױגן. זי שרײַבט אים, יאַמאַיטשי־כע הײסט עס, מיט דעם דאָזיקן לשון (איך גיב דיר איבער אירע אײגענע װערטער): ,,און איך שרײַב דיר, װעלװל, אַז איך האָב באַגעגנט דאָ אין מאַריענבאַד אַפֿן באַנהױף, שרײַבט זי, הײַנט אינדערפֿרי אונדזער שלמה קורלענדערס צװײטע פֿרױ, בעלצע, אױסגעפּוצט, שרײַבט זי, װי אַ כּלה צו באַדעקנס. און אַפֿן װאָקזאַל האָט זי אָפּגעװאַרט, שרײַבט זי, אונדזער מאַריאַמטשיקס זונדל, מאירל שאַרלאַטאַן, און איך האָב אַלײן געזען, שרײַבט זי, מיט מײַנע אױגן, װי זײ האָבן זיך אױפֿגעזעצט בײדע, מאירל מיט בעלצען, אַף אײן פֿור, איך זאָל אַזױ זען, שרײַבט זי, מײַנע קינדער צו דער חופּה גײן“… נו, װי געפֿעלט דיר אַזאַ זאַך? פֿאַרשטײט זיך, אַז איך האָב אים געזאָגט, אַז ס'אַ ליגן. „עס האָט זיך אײַער װײַב, זאָג איך אים, אױסגעװיזן אַ קוצע קו פֿאַר אַ באַרנבױם. דאָס האָט געמוזט זײַן, זאָג איך נישט מאירל מאַריאַמטשיק, זאָג איך, נאָר מײַן פֿרײַנט חײם סאָראָקער, זאָג איך, װאָרעם איך האָב געשריבן, זאָג איך, צו חײמען, אַז מײַן בעלצע, זאָג איך, פֿאָרט די טעג קײן מאַריענבאַד“. אַזױ האָב איך געזאָגט דער יאַמאַיטשיכעס מאַן און אַזױ האָב איך טאַקע באַ מיר אַלײן אָפּגעפּסקענט. נאָר אַז איך בין געקומען אַהײם און האָב איבערגעלײענט דײַן בריװ, װוּ דו שרײַבסט, אַז דו האָסט דיך טאַקע באַגעגנט מיט דער יאַמאַיטשיכע אין מאַריענבאַד אַפֿן װאָקזאַל, און אַז דײַן קרובֿה, חװהלע טשאַפּניק, זאָגסטו, איז נישט אַרױסגעקומען דיר אַקעגן, װאָרעם זי איז געזעסן, זאָגסטו, מיט חײם סאָראָקער, זאָגסטו, און געשפּילט, זאָגסטו, אין זעקס־און־זעכציק, ― װי באַלד אַזױ, איז דאָך יאַװנע ױאַסנע, אַז דאָס איז נישט געװען חײם, און װי באַלד נישט חײם, װער־זשע דען איז דאָס געװען?

איך קאָן מיר גאָרנישט פֿאָרשטעלן, בעלצע היקרה, אַז דאָס זאָל זײַן געװעזן מאירל מאַריאַמטשיק, װאָרעם דו ביסט מיט אים, דאַכט מיר, גאָרנישט אַזױ נאָענט באַקענט. ובפֿרט דו אַלײן שרײַבסט, אַז ער איז אַ שאַרלאַטאַן און זײַן חנצע װערט באַ אים אױסגעריסן סײַדן דו האָסט זיך מיט אים באַקענט נאָענט די לעצטע צײַט, טאַקע באַ חײם סאָראָקערס װײַב אסתּר? װאָלסטו, דאַכט מיר, געמעגט דערצײלן מיר אױך, אַז דו האָסט זיך באַקענט מיט דעם תּכשיט? אלא, אַז דו האָסט מיר נישט דער־

צײלט, איז אַ סימן, אַז דו האָסט זיך מיט אים נישט באַקענט. און װיבאַלד דו האָסט זיך מיט אים נישט באַקענט, איז עס דאָך געװען נישט ער. װי באַלד אַזױ, פֿרעגט זיך נאָך אַ מאָל די אײגענע קשיא: װער־זשע איז דאָס געװען אָט דער יונגערמאַן, װאָס האָט דיך אָפּגעװאַרט אין מאַריענבאַד אַפֿן װאָקזאַל, און פֿון װאַנען האָט ער געװוּסט, װען דו קומסט צו פֿאָרן? איך מײן אָבער, אַז די גאַנצע מעשׂה איז שקר וכּזבֿ, װײַל עס שטאַמט פֿון דער יאַמאַיטשיכע, על־כּן בעט איך דיך, בעלצע היקרה, אױב ס'איז אַ ליגן, זאָלסטו אַף מיר קײן פֿאַראיבל נישט האָבן, װאָס איך שרײַב דיר אַזעלכע זאַכן, װאָס נישט געשטױגן און נישט געפֿלױגן. און איך בעט דיך נאָכאַמאָל און נאָכאַמאָל, זאָלסט זיך זען מיט מײַן גוטן פֿרײַנט חײם סאָראָקער און זאָלסט באַ אים נעמען געלט, װען דו דאַרפֿֿׁסט און װיפֿל דו דאַרפֿסט, און למען־השם נישט זשאַלעװען אַף זיך און אַף דײַן געזונט קײן שום געלט, און זאָלסט דיר אָנטאָן כּל הפֿאַרגעניגנס מיט כּל הװױלטאָגן שבעולם, און זאָלסט מיר קומען, אם־ירצה־השם, אַהײם געזונט און שטאַרק, װי עס װינטשט דיר בעלך ש ל מ ה ק ו ר ל ע נ ד ע ר.

10.

(חײם סאָראָקער פֿון מאַריענבאַד צו זײַן פֿרײַנט שלמה קורלענדער אַף די נאַלעװקיס אין װאַרשע )

ליבער פֿרײַנט שלמה!

אַצינד קאָן איך דיר שױן שרײַבן נײַס פֿון דײַן בעלצען. זי איז שױן, ברוך־השם, אין מאַריענבאַד, און איך האָב מיך שױן מיט איר געזען, אָבער איך האָב נישט זוכה געװען צו רײדן מיט איר מער, װי צװײ מינוט, איבער אַן אורזאַך, װאָס ניט מײן שולד איז געװען דערינען. נאָר לאָמיך דיר דערצײלן אַקוראַט, װי אַזױ ס'איז געװען די מעשׂה. דו װײסט דאָך, אַז איך האָב ליב דערצײלן אַ זאַך, זאָל עס זײַן דערצײלט מיט אַלע פּישטשעװקעס.

װי איך האָב דיר שױן באַשריבן אין מײַן פֿריִערדיקן בריװ, איז מען דאָ, אין מאַריענבאַד, כּמעט דעם גאַנצן טאָג אין דרױסן אַפֿן שפּאַציר. טאָן טוט מען דאָך, ברוך־השם, קײן האַנט אין קאַלטן װאַסער, נאָר מע שפּאַנט אַרום הין און צוריק איבער די גאַסן, מע זעט דעם, מע זעט יענעם, מע גיט זיך אָפּ דעם גוט־מאָרגן און מע גײט װײַטער, גלאַט אַזױ, אָן אַ שום צװעק, נאָר מיט אײן כּונה ― מע זאָל „אָפּנעמען“.

דערװײַל, אַזױ װי איך גײ מיר הײַנט נאָכן װאַרעמעס איבער מאַריענבאַד און נעם־אָפּ איך טו אַ קוק ― מײַן װײַבס שװאָגעריק, מאיר מאַריאַמטשיק, גײט מיר מיט עפּעס אַ שײן װײַבל אונטער אַ מוראדיק ברײטן הוט, גאָר חבֿר, מעשׂה קאַװאַליער, אונטער די הענט. מילא, װאָס מײַן װײַבס שװאָגער קאָן גײן מיט װײַבלעך ― באַדאַרף איך דיר נישט דערצײלן. מע קאָן אים אַף די נאַלעװקיס אױסגעבונדן. װער װײס נישט מאירל שאַרלאַטאַן? מײַן שװער האָט זיך נעבעך גענוג אױסגעבראַכט, ביז ער האָט קױם געקראָגן די מציאה פֿאַר זײַן מיזינקע. איך האָב באַלד געזאָגט צו מײַן אסתּרן: ,,הערסטו, זאָג איך, אסתּר, אָט דער בחור, זאָג איך, געפֿעלט מיר נישט. צופֿיל פֿראַנט, זאָג איך, און צו אַ גרױסער קנאַקער פֿאַר דײַן חנצען“. איז זי דאָך אַ ייִדענע, זאָגט זי צו מיר: „אַז דו ביסט געװען, זאָגט זי, אַ בחור, ביסטו דען נישט געװען, זאָגט זי, אַזאַ קנאַקער? דו װאָלסט נאָך איצטער אױך געװען, זאָגט זי, דער אײגענער, נאָר…“ „נאָר װאָס, זאָג איך?“ „נאָר גאָר נישט, זאָגט זי, כאַטאַ פּאָקרישקע“. און אַזױ װײַטער, האַלבע װערטער, װי געװײנטלעך אַ װײַב.

הקיצור, איך זע, מײַן שװאָגעריק גײט מיט אַ יפֿהפֿיה עפּעס זײער נאָענט, טראַכט איך מיר: רבונו של עולם! װער זאָל זײַן אָט דאָס װײַבל? עפּעס איז זי מיר אַזױ קענטלעך, נאָר בשום אופֿן קאָן איך מיך נישט דערמאָנען, װער דאָס איז? פּלוצעם פֿליט מיר דורך אַ געדאַנק: שאַ, אפֿשר איז דאָס בעלצע? נעכטן איז דאָך געװען דער טאָג, װאָס דײַן בעלצע האָט באַדאַרפֿט קומען צו פֿאָרן פֿון בערלין. נאָר ערשטנס ― װאָס פֿאַר אַ מחותּן איז מיט איר מאירל מאַריאַמטשיק? והשנית, װאָס עפּעס אונטער די הענט? װען האָבן זײ זיך עס אַזױ גיך באַפֿרײַנדעט, אַז מע זאָל שױן גײן געאָרעמט? דערװײַל, אַזױ װי איך שטײ און טראַכט ― ױבֿוא המן: די יאַמאַיטשיכע מיט אירע אַלע דרײַ מאַמזעלן. „גוט מאָרגן“. „גוט יאָר“. „געפֿעלט אײַך דאָס פּאָרל?“ „װאָסער פּאָרל?“ „אײַער מאירל מאַריאַמטשיק מיט שלמה קורלענדערס װײַבל. אַ לעבן, װי אונטערן באָד!“ זאָג איך: „װי קומט ער צו איר? “ זאָגט זי: „אָהאָ! איך האָב זײ נעכטן, זאָגט זי, געזען בײדן אַפֿן באַנהױף. עס װײַזט אױס, זאָגט זי, אַז ס'איז באַ זײ געװען אַן אָפּגערעדטע זאַך, װאָרעם פֿון װאַנען, זאָגט זי, װײס אײַער שװאָגער, װען שלמה קורלענדערס װײַבעלע קומט צו פֿאָרן?“… אַזױ זאָגט יאַמאַיטשיכע און שיט, און שיט, װי איר שטײגער איז. נאָר איך מײן, אַז דאָס איז מײַן שװאָגעריק געװאָר געװאָרן פֿון דער טשאַפּ־ניק. די טשאַפּניק האָט אױסגעפּױקט איבער גאַנץ מאַריענבאַד, אַז דײַן בעלצע קומט צו פֿאָרן, און באַװיזן אַלעמען די בריװ, װאָס בעלצע שרײַבט צו איר פֿון בערלין. האָב איך אַפֿילו חשק געהאַט אַרױספֿאָרן אַפֿן באַנהױף אָפּנעמען דײַן בעלצען, נאָר איך האָב נישט געװוּסט, מיט װאָסער אַ צוג זי קומט אָן. און אַגבֿ האָט מיר די טשאַפּניק אַזױ פֿאַרדולט דעם קאָפּ נעכטן מיט איר זעקס־און־זעכציק, אַז אַ גאַנצע נאַכט האָט זיך מיר געפּלאָנטערט דער „פֿערציק“ מיטן „צװאַנציק“, און איך דעק און דעק… דערװײַל האָב איך דורכגעלאָזט דײַן בעלצעס אָנקומען, און מײַן שװאָגעריק, װײַזט אױס, האָט דאָס דוקא נישט דורכגעלאָזט, װאָרעם ס'איז אַ סבֿרה, אַז ס'איז טאַקע אַן אמת, אַז ער האָט זי געבראַכט צו פֿירן פֿון דער באַן. אַזױ װײַזט דאָס אױס. נאָר לאָמיר גײן כּסדר, װוּ מיר האַלטן. מיר האַלטן באַ דער יאַמאַיטשיכע.

דערהערט פֿון דער יאַמאַיטשיכע, אַז דאָס איז בעלצע, האָב איך מיך באַלד גענומען פֿאַרענטפֿערן, אַז איך האָב קײן צײַט נישט הערן לשון־הרע. איך באַדאַרף, זאָג איך, גײן, זאָג איך. דער דאָקטער האָט מיר געהײסן, זאָג איך, גײן. און לאָז מיך שױן אַביסל גיכער, גלײַך נאָך זײ פֿון הינטן, און יאָג זײ מסתּמא אָנעט שױן באַם אַרײַנגײן אין האָטעל אַרײַן ― שטעל דיר פֿאָר, אַז זי שטײט טאַקע מיט אים אין אײן האָטעל! דערױף האָב איך מיך שױן נישט געריכט… גלײב מיר, שלמה, ס'איז בלאָטע שבבלאָטע און אַלצדינג; מע שטײט אַמאָל אין אײן האָטעל דער שװאַרץ יאָר װײס מיט װעמען… נאָר פֿונדעסטװעגן איז דאָס מיר נישט געפֿעלן… ס'איז געזינטער זי זאָל שטײן ערגעץ אַנדערש…

הקיצור. איך האָב דורכגעלאָזט אַ פּאָר מינוט, ביז זײ װעלן זיך אָפּגעזעגענען און צעגײן. קום איך אַרײַן אין האָטעל גלײַך צו דײַן בעלצען, און מאַך מיך, גלײַך איך װײס גאָרנישט, גלײַך װי דו האָסט מיר גאָרניט געשריבן, אַז זי פֿאָרט קײן מאַריענבאַד: „ברוך־הבא, זאָג איך, אַ גאַסט! װאָס מאַכסטו, זאָג איך, װאָס מאַכט דײַן שלמה? װאָס טוסטו, זאָג איך, באַ אונדז אין מאַריענבאַד? מאַכט זי צו מיר: „דאָס אײגענע, װאָס איר“. זאָג איך: „אַף דער קור?“ זאָגט זי: „אַף װאָס דען?“ זאָג איך: „מיט אַזאַ פּנים?“ זאָגט זי: „קײנער װײס נישט, װעמען דער שוך קװעטשט“. „װעלן מיר אפֿשר גײן, זאָג איך, אַביסל אָנקוקן מאַריענבאַד?“ זאָגט זי: „אַ דאַנק, איך האָב שױן געזען גאַנץ מאַריענבאַד“. זאָג איך איר: „אפֿשר װילסטו עסן? אפֿשר דאַרפֿסטו אַ כּשרן רעסטאָראַן? װעל איך דיך פֿירן“. זאָגט זי: „אַ דאַנק, מע האָט מיך שױן געפֿירט“. זאָג איך: „װער?“ זאָגט זי: „מאיר מאַריאַמטשיק“. האָט דאָס מיר דערלאַנגט, װי מיט אַ שאַרף פֿון אַ מעסער, גלײַך אין האַרצן אַרײַן: װאָס פֿאַר אַ מחותּן איז ער מיט דײַן בעלצען? ער באַדאַרף האָבן אַ זכיה, אַזאַ שאַרלאַטאַן, אַז זי ענטפֿערט אים אַף אַ גוט־מאָרגן, נישט אַרומגײן מיט איר איבער מאַריענבאַד, אַז ער זאָל זי פֿירן אין רעסטאָראַנען. פֿאַר מיר מאַכט נישט אױס. איך קען דײַן בעלצען, פֿאַרשטײסטו מיך, נישט פֿון נעכטן, און איך װײס, אַז דײַן בעלצע קען אים. װער קען נישט מאירל שאַרלאַטאַן? די גאַנצע מעשׂה ― װאָס װעט די װעלט זאָגן? דאָ אין מאַריענבאַד, דאַרפֿסטו װיסן, קומען זיך צונױף מענטשן פֿון דער גאָרער װעלט, צום מײנסטן לײדיקגײער, װאָס קומען אַהער, װי איך האָב דיר שױן געהאַט געשריבן, נישט מער נאָר אָפּנעמען. מע װערט אױסגעריסן אין עושר און אין כּבֿוד. דאָס הײסט, מע עסט און מע טרינקט און מע שלאָפֿט און מע פּוצט זיך אױס, און מע גײט שפּאַצירן, און מע קוקט, װער מיט װעמען עס גײט, װער מיט װעמען עס זיצט און װער מיט װעמען עס לאַכט. דערזעט מען אַ שײן װײַבל מיט אַן אױסגעפּוצטן יונגן מאַן, הײבט מען זיך אָן צו פֿרעגן: „װער איז דער? און װער איז די?“ און מע הײבט אָן צו דערצײלן מעשׂיות, מיט היסטאָריעס, מיט געשיכטעס, פּונקט װי באַ אונדז, אַף די נאַלעװקיס: נעמט מען אַרײַן עמעצן אין מױל אַרײַן, מעג זיך שױן יענער אָפּגעזעגענען… און װער שמועסט, אַז די יאַמאַיטשי־כע איז דאָ אין מיטן ―, נו־נו! איך מײן נישט, חלילה, קײן זאַך; איך װאָלט נאָר װעלן, זי זאָל אױסמײַדן נישט קײן געװינטשטע באַקאַנטשאַפֿט מיט אַזעלכע לײַט, װאָס קאָן שאַדן איר און דיר און אײַך בײדן… ובפֿרט נאָך דײַן בריװ, װאָס דו שרײַבסט מיר, איך זאָל אַף איר השגחה האָבן, האָב איך מיר געזאָגט: לאָז זיך זײַן, װאָס סע װיל זיך. ראשית

חכמה, דאַרף מען זען פֿאַר דײַן בעלצען אַן אַנדער סטאַנציע. פֿאַראַן אין מאַריענבאַד גענוג האָטעלס און גענוג מעבלירטע צימערן. זײַ זיכער, איך װעל זי שױן באַזאָרגן מיט אַ סטאַנציע, מיט אַ דאָקטער און מיט אַלעם. און געלט טאָמער װעט זי דאַרפֿן, װעל איך איר מיט פֿאַרגעניגן אױסלײַען, אַזױ װי דו שרײַבסט מיר, נישט מיט אַ מאָל, נאָר צו ביסלעך. מעגסט זיך שױן פֿאַרלאָזן אַף מיר. איך האָב אױך אַ װײַב און פֿאַרשטײ גאַנץ גוט. אַלע װײַבער זײַנען אױסגעקנאָטן פֿון אײן טײג. אַ װײַב, זי מעג זײַן די קליגסטע, קױם גײט זי דורך פֿאַרבײַ אַ גרױסן פֿענצטער מיט אַן אױסשטעלונג פֿון שמאַטעס, גײט פֿאַרלױרן אינגאַנצן איר חכמה. דו דאַרפֿסט דײַן בעלצען דערפֿון, אײגנטלעך, גאָרנישט שרײַבן. מײַנע בריװ דאַרפֿן זײַן באַ דיר, װי איך האָב דיר שױן געשריבן, אַ הײליקער סוד. זי באַדאַרף אַפֿילו נישט װיסן, אַז מיר שרײַבן זיך דורך װעגן איר. פֿאַרלאָז דיך שױן אַף מיר, שלמה, דו האָסט דאָ אַ גוטן שומר אין מאַריענבאַד, װאָס װײס װוּ אײַן און װוּ אױס, און װאָס זײַן נאָמען איז ―

ח י י ם ס אָ ר אָ ק ע ר

11.

(װעלװל יאַמאַיקער פֿון די נאַלעװקיס אין װאַרשע צו זײַן װײַב פּערל

יאַמאַיטשיכע אין מאַריענבאַד).

לאשתּי החשובֿה מרת פּערל שתחי'.

דײַן מכתּב האָב איך מקבל געװען. די טענה װאָס דו טענהסט אודות קאַרלסבאַד, אַז קאַרלסבאַד איז בעסער פֿאַר מאַריענבאַד, האָב איך דיר כּמה וכּמה מאָל געזאָגט, אַז קאַרלסבאַד טױג נישט איבער כּמה וכּמה טעמים. ראשית, איז קאַרלסבאַד, כּפֿי איך פֿאַרשטײ מיט מײַן שׂכל הישר, אַ מקום פֿון חולאָים, קראַנקע מענטשן מיט אמתע חולאַתן, על־פּי־רובֿ אַזעלכע, װאָס לײַדן על המאָגן. און דער שׂכל איז דאָך מתחײבֿ, אַז דאָרטן קאָנען נישט זײַן קײן חתנים, כּי איך בין משער, אַז עם המאָגן האָבן צו טאָן עלטערע מענטשן, נישט קײן בחורים. והשנית, האָב איך גלאַט נישט געהערט, אַז בקאַרלסבאַד זאָלן געשלאָסן װערן שידוכים נכבדים, װי דו זאָגסט. און דער, װאָס האָט דיר געזאָגט, אַז לקאַרלסבאַד קומט די גאַנצע װעלט, איז אָדער אַ שקרן אָדער אַ שוטה. און אַז איך האָב געזאָגט מאַריענבאַד, האָב איך געזאָגט מיט אַ טעם און מיט אַ שׂכל, כּי איך בין נישט משוגע און װײס װאָס איך רײד. און הגם איך בין במאַ־ריענבאַד בעצמי נאָך נישט געװען קײנמאָל, פֿאַרשטײ איך פֿונדעסטװעגן על פּי סבֿרה, אַז דאָס מאַריענבאַד איז אַ מקום פֿון תּענוג און פֿון מותרות. אַהינצו פֿאָרן, הײסט עס, אַזעלכע מינים מענטשן, װאָס אָדער זײ פֿילן זיך, אַז זײ זײַנען עטװאָס נישט בקו הבריאה, אָדער להיפּך, זײ זײַנען שױן צופֿיל בקו הבריאה, און זײער גאַנצע כּװנה איז נישט מער, װי אַ ביסל אָפּצערעװען זיך, װי למשל אונדזער חײם סאָראָקער װאָס איז אַ גרױסער בעל־בשׂר, אָדער אַזעלכע מינים מענטשן, װאָס װילן גלאַט האָבן אַ נחת־רוח, אָנקוקן אַ װעלט וכדומה אַזעלכע תּענוגי עולם. על־כּן איז צװישן אַזעלכע מינים מענטשן בנקל צו געפֿינען אַ שידוך הגון אַ סך מער װי במקום אַחר.

און דאָס װאָס דו שרײַבסט בנידון הדאָקטױרימלעך, אַז על הנאַלעװ־קיס זײַנען זײ בנמצא צו קריגן פֿאַר עשׂרת אַלפֿים רו″כּ, האָסטו, במחילה, אַ טעות גדול. די דאָזיקע סחורה איז אצלנו בװאַרשע די לעצטע צײַט װידער בחשיבות גדול, און אַזאַ דאָקטערל, װי דו זאָגסט, הײסט זיך בזמן הזה משלם זײַן כּ' אַלפֿים און ל' אַלפֿים נישט װינציקער, כּי דער שׂכל איז מתחײב: װאָס מער גזירות עס װערן אַרױסגעגעבן, בעונותינו הרבים, אַף ייִדישע קינדער בהגימנאַזיעס והאוניװערסיטעטן וכו' וכו' װערן דאָקטױרים און אַדװאָקאַטן אַלץ טײַערער און טײַערער, און אױב די גזירות װעלן, חלילה, גײן נאָך װײַטער, ― איז מי־יודע ביז װאַנען עס קאָן דערגרײכן!

און װאָס דו שרײַבסט מיר בנידון סוחרישע שידוכים, בין איך גם כּן נישט מסכּים מיט דיר, אַז ס'איז געװאָרן טײַערער, רק איך מײן אַדרבא דעם היפּך, און דאָס איז אױך על־פּי סבֿרה און על־פּי דרך הטבֿע, כּי ס'איז דאָ סוחרים לרובֿ בכל תּפֿוצות ישׂראל. על־כּן זע איך נישט אַרױס מיט מײַן שׂכל הישר, װאָס דו האָסט געהאַט צו יאָגן זיך אַחר השידוך עם הלאָדזער פֿאַבריקאַנטל. לאָדזער פֿאַבריקאַנטלעך קאָן מען קריגן בכּאַן אױך. מע דאַרף נישט פֿאָרן נאָך אים למאַריענבאַד. ובפֿרט, אַז ער איז נאָך נישט בקו־הבריאה, איז אַװדאי נישט כּדאַי דער גאַנצער ענין.

און װאָס דו שרײַבסט מיר בנידון הביאַליסטאָקער, פֿאַרשטײ איך גם כּן נישט, װאָס דו ביסט זיך מפֿקפּק און קװײנקלסט זיך. ממה־נפֿשך, װילסטו װיסן, װער האָט װעמען געגט: צי ער ז י , צי זי א י ם , קאָנסטו דאָך מיר שרײַבן דעם נאָמען זײַנעם, װעל איך אַװעקשרײַבן אַ מכתּבֿ להקאָמיטענטן שלי בביאַליסטאָק, װעל איך געװאָר װערן מכּל־דבֿר־שורש. ס'איז מיר אַ חידוש, װאָס דו ביסט בעצמו נישט געפֿאַלן דערױף, כּי די װעלט איז אָפֿן און װאַרשע מיט ביאַליסטאָק איז כּמו װי אײן שטאָט.

אַחרון אַחרון חבֿיבֿ. װאָס דו שרײַבסט מיר בנידון הקעשעניעװער מקעשעניעװ, איז דאָס שױן אַף אַ שטיקל דרך, כי מבעסעראַביע געפֿעלט מיר בעסער, װי פֿון דער ליטע. איך בין בעצמי אַ בעסעראַביער און עס װילט זיך מיר אַ שידוך טאָן אױך מבעסעראַביע, ובפֿרט מקעשעניעװ, װאָס איז נישט װײַט מכּפֿר יאַמאַיקע, קאָן איך שרײַבן אַ בריװ צו מײַנע קרובֿים ביאַמאַיקע, זײ זאָלן חוקר ודורש זײַן אַפֿן קעשעניעװער שדוך מקעשעניעװ. על־כּן אַבֿקש, דו זאָלסט מיר למען־השם אַרױסשרײַבן דעם נאָמען מיט דער משפּחה מיט כּל דבֿר שורש, און דער אײבערשטער זאָל העלפֿן, ס'זאָל זײַן מיט הצלחה, כּי ס'איז שױן צײַט… השם יתברך זאָל רחמנות האָבן און מיר זאָלן אַ שידוך טאָן מיט די טעכטער, װאָלט מען געקאָנט אין זינען האָבן די איבעריקע קינדער. לעת־עתּה לערנט בני יעקבֿ שיחי' זײער געשמאַק. ער איז זיך מכין צום עקזאַמען עם הרעפּעטיטער שלו, גאָט זאָל מיר העלפֿן, ער זאָל שױן איבערקומען בשלום, כּי ער זעט אױס װי אַ רוח. הגם איך װײס נישט, װאָס װעט זײַן װײַטער, אַפֿילו אַז גאָט װעט העלפֿן, ער װעט שױן אָפּגעבן העקזאַמען שלו? נאָר איך שיהיה, אַז לערנען אין חדר נישט, און ייִדישקײט נישט, לאָז ער האָבן, לפּחות, אַ שטיקל אַטעסטאַט, אפֿשר װעט דאָס אים צונוץ קומען. איך װאָלט אַװדאי װעלן בעסער, אַז בני יעקבֿ שיחי' זאָל זײַן אַ סוחר װי כּל ישׂראל. נאָר אַז ס'איז הײַנט אַזאַ װעלט פֿון סאַמע אַטעסטאַטן ודיפּלאָמען, לאָז ער אױך האָבן אַ שטיקל דיפּלאָם, לפּחות, פֿון זעקס קלאַסן. און בני מענדל שיחי' װיל שױן אױך נישט גײן אין חדר, און דאַװנען מאַן דכר שמיה! האָב איך גערעדט עם הלערער, זאָגט דער לערער, אַז ער נעמט זיך אונטער פֿאַר צװײ יאָר אים מכין זײַן על ג′ קלאַסן. װײס איך נישט װאָס מע טוט, כּי עס װילט זיך מיר נישט אָפּרײַסן בני מענדל שיחי′ פֿונעם חדר.

און װאָס דו שרײַבסט מיר בנידון שלמה קורלענדערס פּלונית, האָב איך דיר שױן לאַנג געזאָגט, אַז לפֿי דעתי איז שלמה אַ משוגענער, װאָס האָט גענומען אַף דער עלטער אַ בתולה, און חוץ לזה איז ער אַ גרױסער בעל־עװלה אַקעגן די קינדער פֿונעם ערשטן װײַב. רק איך װיל מיך נישט מישן אין פֿרעמדע ענינים. גענוג די אײגענע צרות די־והותר. דער פּדיון איז כּעת זײער געשלאָגן מחמת ההיצן, װאָס זײַנען בכּאן אַזױ גרױס, אַז ס'איז אין לשער.

און װאָס דו שרײַבסט מיר בנידון דער טשאַפּניטשקע עם חײם סאָ־ראָקער, האָב איך דיר שױן לאַנג געזאָגט, אַז חײם פֿאָרט למאַריענבאַד נישט לשם קוראַציע, נאָר לשם לעבן אַ גוטן טאָג און לשם אַ קערטל, כּי ס'איז ידוע, אַז ער האָט ליב אַ קערטל. און בערל טשאַפּניק איז שױן װידער געװען אצלי װעגן אַ גמילות־חסד, און האָט מיר געגעבן אָנצוהערעניש װעגן שידוכים, אַז מע פֿרעגט זיך אָן אצלו פֿון כּמה וכּמה שטעט אַף אונדזערע טעכטער. גם ער האָט מיר איבערגעגעבן בסוד־סו־דות, אַז ער האָט אַ צד בנוגע צום עקזאַמען פֿון בני יעקבֿ שיחי′ און ס'איז ניכּר פֿון זײַנע רײד, אַז ס'איז דװקא קרובֿ לאמת, רק עס דאַרף קאָסטן געלט. האָב איך אים געזאָגט אַ תּירוץ, אַז איך װעל דיר שרײַבן אַ מכתּב און װעל אים געבן אַ תּשובֿה אין עטלעכע טעג אַרום. דערװײַל האָב איך אים געפּטרט אָן אַ גמילות־חסד.

געדענק־זשע, װאָס איך שרײַב דיר בנידון הקעשעניעװער מקעשע־ניעװ, זאָלסט שרײַבן, למען השם, װוּ עס האַלט, און דער עיקר ― דעם נאָמען זײַנעם מיט דער משפּחה. און מחמת די היצן זײַנען זײער גרױס און קײן איבעריקע צײַט איז נישטאָ, על־כּן בין איך מקצר. רק חײם ושלום. און איך לאָז דיר גריסן מיט די קינדער שיחי′ גאָר פֿרײַנטלעך, און זאָלסט מיר שרײַבן אָפֿטע בריװ מכּל־דבֿר־שורש.

ממני בעלך ז א ב װ אָ ל ף ב ר' מ ע נ ד ל י אַ מ אַ י ק ע ר.

12.

(בעלצע קורלענדער פֿון מאַריענבאַד צו איר מאַן שלמה קורלענדער אַף די נאַלעװקיס אין װאַרשע.)

לבעלי היקר מוהר″ר שלמה נ″י.

דײַן בריװ האָב איך נאָר װאָס דערהאַלטן, און האָב אים צװײ מאָל דורכגעלײענט און האָב נישט געװוּסט, װאָס זאָל איך טאָן: צי זאָל איך לאַכן פֿון דײַנע נאַרישקײטן, צי זאָל איך װײנען אַף מײַן פֿינצטער מזל? זאָג אַלײן, שלמה, דו ביסט דאָך עפּעס אַ ייִד אַ באַיאָרטער, אױב ס'איז נישט קײן געלעכטער די אַלע זאַכן, װאָס דו שרײַבסט מיר? מילא דאָס, װאָס דו זאָגסט מיר מוסר פֿאַר די „שמאַטעס“, װאָס איך האָב אײַנגעהאַנדלט באַ װערטהײמערן, לאַך איך פֿון דיר. באַ דיר איז אַלצדינג „שמאַטעס“. פֿאַראַיאָרן, געדענק איך, אַז איך האָב געקױפֿט אַף אַ ליציטאַציע אַ קאָלנער פֿון שװאַרצע פֿיקס מיט אַ גריזשעטקע פֿון סױבלען, האָסטו אױך געזאָגט „שמאַטעס“, ביז אַלע רױכװערגער האָבן דיר אים געשאַצט און געזאָגט, אַז ס'איז אַ מציאה פֿון אַ גנבֿ דרײַ מאָל אַזױ פֿיל, האָסטו שױן אַלײן דעמאָלט אױך מודה געװען. לאָמיך נאָר קומען געזונטערהײט אַהײם, װעסטו אַ קוק טאָן אַף די „שמאַטעס“, װאָס איך האָב אײַנגעהאַנדלט, װעסטו אַלײן זאָגן, אַז ס'איז אַ מציאה. נישמער, דו דאַרפֿסט מיר פֿריִער אױסקאָכן דאָס װאַסער. שױן אַזאַ טבֿע באַ דיר. און װײַטער, װאָס דו האַלטסט מיך פֿאָר, למאַי איך האָב ניט אַ שמיץ געגעבן דעם בוקעט מיט בלומען דעם בערלינער בחור, אָדער דעם „שמײגער“, װי דו רופֿסט אים, אין פּנים אַרײַן, איז דאָס אױך נישט אַזאַ גרױסע חכמה, װי דו מײנסט. דו ביסט, זאָלסט מיר קײן פֿאַראיבל נישט האָבן, אין די זאַכן שױן אַביסל אױסגעװעבט. דו װײסט נישט, װאָס אין דער גרױסער װעלט טוט זיך. דאָ, אין אױסלאַנד, איז אײַנגעפֿירט, אַז אַ גאַסט פֿאָרט אַװעק, ער מעג זיך זײַן יאָ צופֿרידן, נישט צופֿרידן, אַפֿן װאָקזאַל אַרױסבאַגלײטן אים מיט בלומען ― דאָס מוז מען. אין האַרצן מעג זיך יענער טראַכטן: „מיטן קאָפּ אין דער ערד“, נאָר אַ בוקעט נאַ דיר. און אַז יענער איז אַזױ פֿײַן און אײדל און טראָגט דיר אונטער אַ בוקעט, ער מעג זיך זײַן אַ שמײגער און אַ פּרא־אָדם און װאָס דו װילסט, קאָנסטו אָבער נישט זײַן קײן גרעסערער פּרא־אָדם און קײן גרעסערער שמײגער פֿון אים און דאַרפֿסט דעם בוקעט אָננעמען, און מיט אַ שמײכל דערצו, און נאָך זאָגן: „דאַנקע שען“… יאָ, שלמה, אָט אַזױ פֿירט זיך עס אַף דער װעלט; מע קאָן שױן הײַנטיקע יאָרן נישט אױסקומען מיט דעם שׂכל, װאָס אַמאָל.

און װײַטער, װאָס דו זאָגסט, אַז דו װאָלסט געבראָכן אַ בײן דעם שלימזל דעם קאָמיװאָיאַזשער, װאָס אַף דער באַן, האָב איך שױן טאַקע גאָר גוט געלאַכט. פֿאַר װאָס, אײגנטלעך, קומט אים, מע זאָל אים ברעכן די בײנער? מיט װאָס האָט ער דאָ אַזױ חוטא בעגל געװען? דערמיט, װאָס ער האָט זיך אָנגערירט מיט די ליפּן צו אַ שפּיץ פֿינגער פֿון מײַן האַנט, האָט ער מיר אָפּגעביסן? ובפֿרט, אַז איך האָב דיר אַלײן געשריבן, אַז ער האָט געכאַפּט פֿון מיר אַ פּאַטש, הײַנט װאָס נאָך װילסטו? דער גאַנצער עיקר בלײַבט איבער אײן זאַך: למאַי איך בין געפֿאָרן מיט מאיר מאַריאַמטשיקן איבער מאַריענבאַד, איך װײס נישט אױב פֿופֿצן מינוט, פֿונעם באַנהױף ביז דער שטאָט? װײ איז מיר, װאָס דאָ טוט זיך! װאָס װאָלסטו שױן געזאָגט, זאָלסט זען, װי אונדזערע נאַ־לעװקער צנועות, די שערענציס מיט דער פּעקעליס, שפּאַצירן דאָ אַרום פֿראַנק און פֿרײַ מיט װילד־פֿרעמדע יונגע לײַט, און נאָך באַנאַכט דערצו? אָדער, אַ שטײגער למשל כּדומה, װאָס װאָלסטו געזאָגט, װען דו זאָלסט הערן, װאָס מײַן קרובֿה, חװהלע טשאַפּניק, דערצײלט זיך אָן פֿון אָס־טענדע, ― זי איז שױן געװען צװײ מאָל אין אָסטענדע ― װי אַזױ דאַמען באָדן זיך דאָרטן אינאײנעם מיט מאַנצבילן אין אײן ים, אַפֿילו ניט איבערגעצאַמט פֿון יוצא װעגן מיט ברעטלעך, װי באַ אונדז, נאָר טאַקע פּראָסט און פּשוט, אינאײנעם געפּאָליאָסקעט זיך, אינאײנעם געשװוּמען און אַפֿילו פֿאַר די הענט געהאַלטן זיך? מער נישט, מע ציט אַרױף, זאָגט זי, אַף זיך אַזעלכע קאָסטיומען, קורצע לײַב־קאָלירענע הױזלעך, װאָס זײַנען געמאַכט געװאָרן, זאָגט זי, פֿאַר מאַנצפּאַרשױנען און פֿאַר פֿרױענצימערס לכתּחילה אַף צו באָדן זיך אין זײ? ס'איז הײַנט אַן אַנדער װעלט, שלמה, אַ װעלט אַן אָפֿענע און אַ פֿרײַע. דו אַלײן האָסט מיר געזאָגט װיפֿל מאָל, אַז נישט די איז אַ צנועה, װאָס טראָגט אַ פּאַריק, און נישט די איז אַ הולטײַקע, װאָס גײט אין אײגענע האָר. הײַנט װי קומט דאָס, אַז דו זאָלסט אַזעלכעס שרײַבן? דו פֿרעגסט אַ קשיא: װי קומט אָט דער שאַרלאַטאַן מאַריאַמטשיק אַפֿן װאָקזאַל אין מאַריענבאַד, און פֿון װאַנעט האָט ער געװוּסט, אַז איך קום צו פֿאָרן? אַװדאי איז דאָס אַ קלאָץ־קשיא. נאָר װאָס דען? איך זע, אַז דו װײסט נישט, װאָס הײסט מאַריענבאַד. דו מײנסט, אַז מאַריענבאַד איז מאַריענבאַד? מאַריענבאַד איז באַרדיטשעװ, מאַריענבאַד איז װאַרשע, מאַריענבאַד איז די נאַלעװקיס. מע װײסט דאָ איטלעכער, װאָס באַ יענעם קאָכט זיך. װאָלסט הערן, װאָס די יאַמאַיטשיכע דערצײלט זיך אָן פֿון בראָניע לױפֿערמאַן, פֿון לאהצע ברױכשטול, און פֿון דער שערענציס, און פֿון די פּעקעליס; צי, אַ שטײגער, דו זאָלסט הערן, װאָס זײ אַלע רײדן אױס אַף דער יאַמאַיטשיכע מיט אירע טעכטער און מיט די שדוכים און מיט די חתנים ― די האָר שטעלן זיך קאַפּױר! אַנו, לאָז עמעצער אַרױסלאָזן אַ װאָרט ערגעץ באַם ברונען, אָדער אין אַ קאַפֿע, אָדער אין רעסטאָראַן, אַזױ װערט עס צעטראָגן איבער גאַנץ מאַריענבאַד. אַ שטײגער, אַז איך בין געװען אין בערלין, האָב איך געהאַט געשריבן צו מײַן חװהלע טשאַפּניק, אַז איך פֿאָר קײן מאַריענבאַד, האָט אַפֿן אַנדערן טאָג געװוּסט גאַנץ מאַריענבאַד פֿון אײן עק ביזן אַנדערן, װען איך קום, מיט װאָסער אַ צוג, אין װאָסער אַ שעה, און אַפֿילו װאָסער אַ היטעלע איך װעל טראָגן. ער שפּילט זיך מיט מאַריענבאַד! און אַזױ װי מײַן קרובֿה איז געװען יענעם טאָג, װי איך האָב דיר שױן געשריבן, שטאַרק באַשעפֿטיקט מיט דײַן גוטן פֿרײַנט חײם סאָראָקער (זײ האָבן געשפּילט אין זעקס־און־זעכציק), און אַזױ װי מאיר מאַריאַמטשיק איז יענעם טאָג גראָד געװען אַפֿן װאָקזאַל, אַרױסגעשיקט, זאָגט ער, זײער אַ נײטיקן בריװ קײן אָדעס, דערװײַל האָט ער דערזען אַ באַקאַנטע דאַמע (מיך טאַקע) שטײט מיט פּעקלעך, מיט פּידעלעך און מיט טשעמאָדאַנעס אײנע אַלײן אַפֿן װאָקזאַל, ― איז ער צוגעגאַנגען צו מיר און רופֿט זיך אָנעט אַף זײַן אָדעסער לשון, האַלב גױיִש, האַלב ייִדיש: „אױב איך אָשיבאַיע זיך ניט, זײַט איר, דאַכט זיך, מײַנע אַ זעמליאַטשקע, אַ װאַרשעװּערן פֿון די נאַלעװקיס?“ ענטפֿער איך אים אַף זײַן לשון: „עס קאָן זײַן, אַז איר אָשיבאַיעט זיך נישט“… װערט ער פֿרײלעך און מאַכט צו מיר: „אױב איך אָשיבאַיע זיך נישט, האָב איך אײַך װסטרעטשאַיעט בא דער מאַדאַם סאָראָקער אַף די נאַלעװקיס?“ זאָג איך אים נאָך אַ מאָל: „עס איז גאַנץ מעגלעך, אַז איר אָשיבאַיעט זיך נישט“. פֿױלט ער זיך נישט און מאַכט צו מיר נאָך אַ מאָל: „אױב איך אָשיבאַיע זיך נישט, דאַרפֿט איר זײַן די צװײטע פֿרױ פֿונעם הער קורלענדער?“ װער איך שױן בײזלעך און רוף מיך אָן צו אים: „װאָס טױג מיר, צי איר אָשיבאַיעט זיך יאָ, צי איר אָשיבאַיעט זיך נישט? איר טוט בעסער אַ קוק, זאָג איך, װי איך שטײ דאָ מיטן געפּעק אין דרױסן, אין מיטן מאַריענבאַד, נישטאָ קײן טרעגער, נישט קײן רוח און נישט קײן שװאַרץ יאָר“… איז װי איך האָב נאָר אױסגערעדט די דאָזיקע װערטער, אַז מײַן חבֿרה־מאַן טוט זיך נישט אַ װאָרף, פֿירט מיר צו אַ טרעגער, דינגט אַ פֿיאַקער און זעצט מיך אַרױף, און אַלײן זעצט ער זיך אױך אַװעק מיט מיר פֿאָרן אין שטאָט אַרײַן, ― זאָל איך אים זאָגן: „ פֿעטער, גײט צו־פֿוס?“… נישמער אײן זאַך, איך האָב געמײנט, אַז די יאַמאַיטשיכע, װאָס איז דעמאָלט געװען, װי איך האָב דיר געשריבן, אַפֿן װאָקזאַל, זעט נישט ― אַרױס זאָלן איר די אױגן! נאָר לאָמיר שױן זאָגן אַפֿילו, אַז גאַנץ מאַריענבאַד, דאָס הײסט אַלע װאַרשעװער נאַלעװקיס, האָבן אונדז געזען פֿאָרן ― נו, איז װאָס? װי װאָלט געװען, למשל כּדומה, װען אַפֿן באַנהױף זאָל געװען זײַן, װי דו האָסט געװאָלט, דײַן פֿרײַנט סאָראָקער, נישט מאַריאַמטשיק, און איך װאָלט מיך אױפֿגעזעצט מיט אים פֿאָרן אין שטאָט אַרײַן, װאָלט דיר שױן געװען גרינגער? חײם סאָראָקער איז נישט קײן װאַרשעװער און ניט קײן באַװײַבטער? װאָס־זשע האָט עס דיר אַזױ אױפֿגעקאָכט, אַז דו זאָלסט מיר פֿאַרצאַפּן דאָס בלוט אומזיסט־אומנישט און מאַכן אַזױ, אַז איך זאָל איבער דיר זיך אַװעקזעצן װײנען און אָפּװײנען דרײַ שעה דורכאַנאַנד? דערױף בין איך געפֿאָרן קײן מאַריענבאַד, אױסגעבראַכט אַזױ פֿיל געלט, איך זאָל אַװעקלײגן דאָ דאָס איבעריקע ביסל געזונט איבער דעם, װאָס דיר װעלן זיך פּלאָנטען אין קאָפּ נאַרישע מחשבֿות און געדאַנקען?

נײן, שלמה, פֿון דײַן בריװ באַדאַרף מען נישט װײנען, נאָר לאַכן, אַזױ װי איך האָב געלאַכט פֿאַראַיאָרן אין פֿאַלעניצע ― בעת דו ביסט אָנגעפֿאַלן אַף דעם מאַנופֿאַקטוריסט דערפֿאַר, װאָס ער האָט זיך אַרױסגעכאַפּט מיט אַ װאָרט און געזאָגט, אַז ער געפֿינט, אַז איך בין שענער פֿון אַלע װאַרשעװער װײַבלעך אין פֿאַלעניצע. דו ביסט דאָך גרײט געװען, געדענקסטו, דעמאָלט אים דורס זײַן. פֿאַר װאָס? פֿאַר װען? האָסטו דען אַלײן נישט מודה געװען נאָכדעם, אַז ס'איז געװען פֿון דיר אַ גרױס נאַרישקײט? און איצט אין בריװ שרײַבסטו דען נישט, אַז דו

הערסט זײ, װי דעם פֿאַראַיאָריקן שנײ? באַ דיר איז תּמיד אַזױ: פֿריִער זאָגסטו, און דערנאָך האָסטו חרטה. דו אַלײן שרײַבסט מיר, אַז איך זאָל נישט איבערטראַכטן קײן זאַך, אַז דו האָסט נישט, חלילה, אַף מיר קײן זײַטיקע מחשבֿות, און נאָך אַזעלכע זאַכן, און װאַרפֿסט מיר אױס אַלע מאָל אַן אַנדער חטא, און פֿאַרשאַפֿסט מיר דערמיט נאָר עגמת נפֿש, אַזױ, אַז עס גײט מיר נישט אײַן די קור, און צום סוף זאָגסטו נאָך, איך זאָל זען למען השם זיך פֿאַרריכטן און קומען בשלום אַהײם. װי קאָן מען זיך פֿאַרריכטן, אַז מע האָט אַזעלכע בריװ פֿון דיר? עס גײט מיר דען אײַן, װאָס איך עס און װאָס איך טרינק און װאָס איך קױף מיר, אַז דו צײלסט יעדן גראָשן, און װאַרפֿסט מיר אױס שמאַטעס מיט שמאַטעס?

איך בין אַזױ אױפֿגערעגט און נערװעז פֿון דײַן בריװ, שלמה, אַז איך קאָן דיר מער נישט שרײַבן. און די בערלינער פּראָפֿעסאָרן האָבן מיר אָנגעזאָגט אױסדריקלעך, אפֿשר הונדערט מאָל, איך זאָל זיך נישט ערגערן. איך זאָל עסן, זאָגן זײ, און טרינקען און שפּאַצירן גײן און זײַן רויִק. אין מאַריענבאַד דאַרף מען זײַן, זאָגן זײ, רויִק, נישט נערװעז, אַנישט איז אַרױסגעװאָרפֿן, זאָגן זײ, די גאַנצע קוראַציע מיטן גאַנצן מאַריענבאַד.

מער קײן נײַס איז נישטאָ צו שרײַבן. מאָרגן־איבערמאָרגן װעל איך דיר מסתּמא שרײַבן נאָך. דערװײַל זײ געזונט און זאָג שבֿע־רחלען, אַז זי זאָל נישט פֿאַרגעסן, אַז זומער איז נישט װינטער. זומער דאַרף מען איבערשלאָגן דאָס װײכע מעבל אַלע טאָג, און די פֿענצטער האַלטן צו, ס'זאָל זיך אַזױ נישט זעצן קײן שטױב און קײן פֿליגן, און די לאָדן אױך, ס'זאָל אַזױ נישט בראָטן די זון און נישט בליאַקעװען. איך רעכן, אַז איך װעל פֿאָרן געזונטערהײט צוריק איבער בערלין, װעל איך איר אױך עפּעס קױפֿן אַ מתּנה, אַ קאָפֿטל, אַנישט װעל איך איר אױסזוכן פֿון מײַנע אַלטע קאָפֿטלעך אַ קאָפֿטל. און הער אױף, שלמה, צו זײַן אַ קלאָג־מוטער, און שרײַב שױן אַמאָל עפּעס פֿרײלעכערע בריװלעך.

פֿון מיר דײַן פֿרױ ב ע ל צ ע ק ו ר ל ע נ ד ע ר .

13.

(מאיר מאַריאַמטשיק פֿון מאַריענבאד צו זײַן פֿרױ חנצע מאַריאַמטשיק אַף די נאַלעװקיס אין װאַרשע )

אומזיסט אופּרעקאַיעסט דו מיך, דושינקע, אַז איך שרײַב דיר, בודטאָ בי, אײן מאָל אין צװײ װאָכן. מיר דאַכט, אַז איך שרײַב דיר פּאָטשטי אַ טאָג איבער אַ טאָג. איך האָב דען עפּעס אַנדערש װאָס צו טאָן דאָ אין דעם מאַריענבאַד, װוּ די סקוקע איז גרױס און מע זעט נישט קײן לעבעדיקע סושטשעסטװאָ, אױסער אונדזער װאַרשעװער אַריסטאָקראַטקעס, װאָס איך איזביעגאַיע זײ װי די טשומאַ, װאָרעם דו װײסט, װי אַזױ איך אָטנאָסע זיך צו זשענשטשינעס װאָאָבשטשע, און װי אַזױ איך פּרעזיראַיע אײַערע װאַרשעװער נאַלעװקיס מיט די נאַ־לעװקער ספּלעטניצעס. באַ אונדז אין אַדעס האָט מען פֿײַנט ספּלעטניס. באַ אונדז אין אַדעס קאָנסטו דיר גײן מיטן קאָפּ אַראָפּ און מיט די פֿיס אַרױף ― קאַקאָיע קאָמו דיעלאָ? נאַפּרימער, פֿאַר װאָס אַרט מיך נישט, װאָס דײַן שװאָגער חײם אוכאַזשעװעט נאָך שלמה קורלענדערס קראַסאַװיצע? און װי אַזױ, מײנסטו, אוכאַזשעװעט? ער פּרעדלאַגאַיעט איר דאַזשע געלט אַף שלמהס קאָנטע. ער זאָגט, אַז שלמה קורלענדער האָט אים, בודטאָ בי, אָנגעװיזן, ער זאָל איר דאָ געבן געלט אַף זײַן רעכענונג. נאָר קאַקאָיע מניע דיעלאָ? צי, אַשטײגער, װאָס געהער זיך אָן מיט מיר, װאָס ער שפּילט, דײַן שװאָגער טאַקע, מיט דער מאַדאַם טשאַפּניק אַלע טאָג אין זעקס־און־זעכציק? נאַפּרימער, װאָס װאָלסטו געזאָגט, דושינקע, װען דו זעסט מיך שפּילן מיט אַ פֿרעמדער זשענשטשינע אין זעקס־און־זעכציק? נאָר קאַקאָיע מניע דיעלאָ? אָדער, נאַ־פּרימער, װאָס גײט מיך אָן, װאָס די שערענציס מיט דער פּעקעליס, אַזעלכע רעליגיאָזנע צװײ װײַבלעך, װאָס אַף די נאַלעװקיס סמעיען זײ נישט רײדן מיט אַ מוזשטשינע אַ הױך װאָרט, האָבן זײ דאָ אַראָפּגעװאָרפֿן די פּאַריקלעך און גײען פּאָדרוטשקע מיט עפּעס אײנעם אַ קעשע־ניעװער פֿראַנט, אַ דאַנטיסט, װאָס אוכאַזשעװעט נאָך אַלע דרײַ יאַמאַי־טשיכעס טעכטער, און יאַמאַיטשיכע אוכאַזשעװעט נאָך אים, גײט אױס, ס'זאָל זײַן אַ שידוך, כאָטיאַ עס װעט אַזױ זײַן אַ שידוך, אַזױ װי איך װעל זײַן אַ רבֿ, װאָרעם דער קעשעניעװער פֿראַנט פֿירט, װאָפּערװיך, אַ ליובאָװ מיט בעלצע קורלענדער, אָבער גאַנץ סעריאָזנע. איך האָב אַ דאָקאַזאַטעלסטװע, אַז ער האָט זיך איר שױן אָביאַסנאַיעט, און זי האָט אים מכבד געװען מיט אַ שײנעם אָטקאַז. דאָס װײס איך פֿון אַ דאָסטאָ־װיערנע איסטאָטשניק, טאַקע פֿון דער יאַמאַיטשיכע אַלײן. זי איז דאָך פֿאָרט מײַנע אַ דאַלני ראָדסטװעניצע. איז אײן מאָל אַװעק. װאָװטאָריך, װײס איך פֿון דעם זנאַמעניטן װעלט־שדכן סװירסקי, אַז מע פּרעדלאַ־גאַיעט אים אַ סך אַנדערע פּאַרטיעס, און װאָס פֿאַר אַ פּאַרטיע מע זאָל אים נישט פּרעדלאָזשען, איז גוט. האָט מען זיך אָנגעפֿרעגט אַף אים אין קעשעניעװ באַ עטלעכע מענטשן, און מע װאַרט אַף אַן אָט־װיעט. נאָר קאַקאָיע מניע דיעלאָ? איך האָב מיר אין זינען מײַן זאַך: איך דאַרף מיך פּאָפּראַװען און קומען אַהײם טשעם סקאָרעיע צו מײַן חנצען, װאָס איז באַ מיר װישע װסיעװאָ! איך בעט דיך, ליובעניו, זאָלסט דיר נישט צוהערן צו די נאַלעװקער ספּלעטניס און זאָלסט אױפֿהערן איבערצוקלערן, װאָרעם דאָס װליעיאַעט אַף דײַנע נערװן, און דו װערסט אומזיסט ראַזסטראָיעט, און סע אָטראַזשאַיעט זיך אַף דײַן געזונט, און אַף מיר מאַכט דאָס אױך נישט קײן גוטע װפּעטשאַטלעניע.

און װאָס דו שרײַבסט מיר, דושינקע, װעגן דער אימושטשעסטװע, ,סאָװעטעװע איך דיר, אַז דו זאָלסט זיך בעסער סאָגלאַסען אַף אַ ראַז־דיעל. מײַן פּאפּאַשע זאָגט אױך דאָס אײגענע. מעגסט זיך אָביזשאַיען, װיפֿל דו װילסט. איך האָב געזאָגט און זאָג אַלע מאָל, אַז איך דאָװיעראַיע נישט דײַן שװאָגערס חשבונות מיט זײַנע ראַסכאָדן, װאָרעם דײַן שװאָגער איז אַ מאַשעניק. מײַן פּאפּאשע זאָגט אױך דאָס אײגענע. אַ סך געזינטער װאָלט געװען פֿאַר אונדז אַלעמען, װען ער צאָלט דיר אױס דײַן טשאַסט, און לאָז ער בלײַבן באַ דער אימושטשעסטװע. אַזױ איז מײַן מניעניע, און אַזױ איז די מניעניע פֿון מײַן פּאַפּאַשע, און דו טו דיר, װי דו פֿאַרשטײסט. קאַקאָיע מניע דיעלאָ?

און װײַטער זײַ געזונט, ליובעניו, איך װיל דיר קױפֿן, איך האָב געזען דאָ אין מאַריענבאַד, אַ „קימאָנע“. עס איז הײַנט די גאַנצע מאָדע, מיט ברײטע אַרבל, קורצע, און פֿון הינטן מיט אַ קאַפּיושאָן. איך װײס נאָר נישט, װאָסער אַ צװיעט דיר געפֿעלט בעסער: שװאַרץ מיט רױטע פּאָדקלאַדקע? אָדער גאָר אַ פּערסידסקי קאָליר? פֿון אונדזערע אַדעסיטן האָב איך דאָ װסטרעטשאַיעט זײער װינציק באַקאַנטע. און דאָס ― מער זשענשטשינעס, װאָרעם זײערע מאַנען זײַנען אין באַזעל אַפֿן קאָנגרעס. און אַזױ װי איך האָב פֿײַנט זיך װסטרעטשאַיען מיט זשענשטשינעס, װײַל די זשענשטשינעס פֿון די קוראָרטן זײַנען באָלשי טשאַסטי ספּלעטניצעס, גײ איך דאָ אַרום אײנער אַלײן און סקוטשאַיע אַזױ, אַז איך צײל שױן די טעג, װען עס װעט זיך קאָנטשען דער סראָק לעטשעניע און איך װעל קאָנען פֿאָרן אַהײם צו מײַן טײַערער דושינקע חנצע. און װײַל איך האָב נישט װאָס צו טאָן, האָב איך דאָ סאָטשינאַיעט אַ באַסניע אַף מײַן יאַמאַיטשיכעס טעכטער, װאָס קלײַבן און קלײַבן און קאָנען זיך נישט צוקלײַבן קײן חתנים. די באַסני הײסט באַ מיר מיטן נאָמען „ ד י פֿ אַ ר־ר י ס ע נ ע כּ ל ה “ און הײבט זיך אָן אַזױ:

„אַמאָל איז געװעזן אין װאַרשע אַ מײדל, שטאַרק אָבראַזאָװעט, געלערנט און אײדל; געשפּילט האָט זי פּיאַנע, פֿראַנצױזיש גערעדט, געלײענט ראָמאַנען, שײן ― אַ פּאַטרעט, זומער זאַגראַניצע געפֿאָרן, געהאַט נאָר טשוט־טשוט אַ חסרון. ― איר מײנט דאָך, קאָניעטשנאָ, אָן אַ קאָפּיקע געלט, װי עס ביװאַיעט הײַנט אַף דער װעלט? האָט איר קאַק ראַז נישט געטראָפֿן: געלט איז געװען, חתנים געלאָפֿן, נאָר אײן זאַך דאַרפֿט איר װיסן ― די כּלה איז געװען, איזװיניטע, פֿאַרריסן, ראַזבאָרטשיװע, הײסט עס, אַ שרעק, פּריװערעדליװע און קאַפּריזנע אָן אַן עק: „איך בין דאָך, זאָגט זי, רב װעלװלס אַ טאָכטער,

װיל איך אַ חתן, פּאָ קראַיני מיער, אַ דאָקטער,
נישט קײן דאַנטיסט, קײן פֿאַרמאַצעװט, קײן שלימזל, אָדער אַ דאָקטער אַ ציוניסט, װאָס זאָל פֿאָרן קײן באַזל. נײן! אַ דאָקטער מעדיצין, אַ הױכן ברונעט, װאָס זאָל האָבן אַף די נאַלעװקיס אַ רײַכן קאַבינעט, און אַרױספֿאָרן מיטן קנאַק, און הײסן זאָל ער פּאָל אָדער זשאַק! “… אָדנים סלאָװאָם, ס'איז געגאַנגען אַ גאַנג, און געצױגן זיך לאַנג, שדכנים האָבן געאַרבעט, טעריאַיעט די כּוחות, געקלאַפּט טעלעגראַמעס, געלאָמעט די מוחות. נאָר אַ דאָקטער מעדיצין, אַ הױכן ברונעט, װאָס זאָל האָבן אַף די נאַלעװקיס אַ רײַכן קאַבינעט, און אַרױספֿאָרן מיטן קנאַק, און זאָל הײסן פּאָל אָדער זשאַק ― האָבן זײ, ק'נעסטשאַסטיו, נישט געפֿונען, כאָטש לײג זיך און שטאַרב, גײ אַראָפּ פֿונעם זינען! דער איז איר צו יונג, דער איז צו שײן, דער איז צו הױך, דער איז צו קלײן. און דער װאָס געפֿעלט, האָט אין זיך קאַפּריזן: ער ליעטשעט אָן געלט, געכאַפּט אין ציוניזם. מעזשדו טיעם לױפֿן די יאָרן: מײדלעך װערן עלטער, חתנים װערן קעלטער. און אַ באַרישני איז נישט קײן װײַן: זי מעג זײַן װי אָבראַזאָװעט, װי פֿײַן, נאָר קױם װערט זי אַלט, ראַז האָט זי צרות, פֿאַרלירט זי ― דאָס װײסט איר אַלײן ― איר גאַנצע סימפּאַטיע, איר מײדלשן חן, און טױג שױן אַף אַ טישטשע כּפּרות“…

נו, װי געפֿעלט דיר מײַן באַסניע? אַלע טראָגן זיך אַרום מיט איר אין מאַריענבאַד. אַ סך האָבן זי אױסגעלערנט אַף אױסװײניק. און װאָס קאַסאַיעט זיך דער יאַמאַיטשיכע אַלײן, האָט מען מיך פּערעדאַיעט פֿון איר נאָמען, אַז מײַן ראָדסטװעניצע סאָביראַיעט זיך דיר שרײַבן אַ בריװ װעגן מיר. אַ פּאָטאָמו זאָלסטו װיסן, אַז װאָס זי װעט דיר שרײַבן אַף מיר, איז שוא־ושקר. און אױב עס װעט זיך דיר מאַכן, װעסט זײַן אַף דער כלאָדנע אוליצע, כאַפּ זיך אַרײַן אין דער רעדאַקציע און גיב זײ איבער די באַסניע לאָזן זײ זי נאַפּעטשאַטעװען, נאָר מיט אײן אוסלאָװיע: מײַן נאָמען זאָלן זײ נישט אַרױסשטעלן. ס'איז מיר נישט לאָװקע, װײַל ס'איז אַף זשאַרגאָן…

דײַנער, דושאָי אי טיעלאָם,

מ אַ ר ק ד אַ װ י ד אָ װ י ט ש מ אַ ר י אַ מ ט ש י ק.

14.

(חװהלע טשאַפּניק פֿון מאַריענבאַד צו איר מאַן בערל טשאַפּניק אַף די נאַלעװקיס אין װאַרשע)

ליבער בערנאַרד!

דו דאַרפֿסט מיר פֿאַרצײַען, װאָס איך האָב דיר די גאַנצע צײַט געשריבן נאָר געלט און געלט. איך בין שולדיק געװען, אַז די האָר זײַנען נישט מײַנע. איצט האָב איך מיך שױן אַביסל אַרומגעצאָלט און דאַנק דיר פֿיל מאָל, װאָס דו האָסט זיך געשטױסן מיר אַרױסשיקן דאָס געלט טעלעגראַפֿיש. אַנישט, װײס איך נישט, װאָס איך װאָלט געטאָן. מאַריענבאַד איז אַ פּוסטקע. אָן אַ שיעור װאַרשעװער דאַמען, מײסטנס פֿון די נאַלעװקיס, און ס'איז נישטאָ, באַ װעמען זיך די הענט צעפֿירן. אױך מיר דאַמען! אײנס און אײנס. איך האָב שױן, גלײב מיר, קײן זײַטן פֿון זײ. זאָלסט זען זײערע פֿירעכצן דאָ, זײער אָנטאָן זיך, זײער אַרט לעבן. זאָלסט הערן זײערע געשפּרעכן, זאָג איך דיר, אַז מע קאָן מאַכן פֿון זײ אַ בוך. װאָס זאָג איך אַ בוך? צען ביכער! װוּ זײַנען אָט די אַלע שרײַבערס, װאָס שרײַבן אַזױ שײן אַף די גאַזעטן? פֿאַר װאָס קומען זײ נישט אַהער, אין די קוראָרטן, אין די בעדער: קײן מאַריענבאַד, קײן קאַרלס־באַד, פֿראַנצעסבאַד, קײן װיסבאַדען, עמס, קראַנץ אָדער אָסטענדע, כאָטש אַף אײן זומער, װאָלטן זײ דאָך געהאַט שטאָף נאָכדעם אַף דרײַ װינטערן!

אַשטײגער, נעם מײַן קרובֿה, בעלצע קורלענדער. כּלומרשט אַ גבֿירטע און אַ ציטעריקע באַ איר מאַן, דעם קורלענדער שוטה. זי װאָלט געקאָנט, דאַכט מיר, שטײן אין מאַריענבאַד װי אַ מענטש, און לעבן װי אַ מענטש, און עסן װי אַ מענטש. זאָלסטו זען, האָט זי זיך געדונגען אַ צימערל אין האָטעל ― אַ שטײַג, װוּ מע דאַרף האַלטן עופֿות, אונטערן סאַמע דאַך. עס באַקט אַזױ אָן דורכן טאָג די זון, אַז מע דאַרף דרײַ מאָל אַ נאַכט חלשן פֿאַר היץ. עס קאָסט אָבער װאָלװל. דערפֿאַר, אַז זי קומט אַרױס אין דער פֿרי צום ברונען, גײט זי אָנגעטאָן אַזױ שרײַענדיק שײן, מיט אַזױ פֿיל שמוק און בריליאַנטן, אַז די דײַטשן מײַ־נען, אַז דאָס איז אָדער אַ רוסישע פֿירשטין, אָדער אַ שאַנסאָנעטין. הײַנט זאָלסטו זען איר עסן אין כּשרן רעסטאָראַן. פֿון אַ פֿערטל עוף הײסט זי זיך באַהאַלטן אַ שטיקל אַף דער נאַכט. עס פֿלאַמט מיר פּשוט דאָס פּנים פֿאַרן קעלנער. אַנומעלטן האָט זי זיך געהײסן דערלאַנגען אַ טרונק װאַסער, האָט מען איר אױפֿגעעפֿנט אַ פֿלעשל „ניסהילבער“. אַז ס'איז געקומען צו דער רעכענונג און זי האָט דערהערט, אַז מע הײסט זיך באַצאָלן פֿאַר דאָס גלאָז װאַסער, איז זי געװאָרן אָנגעצונדן! אַ גליק װאָס איך בין מיט איר געזעסן באַ אײן טישל, האָב איך איר אַף פּױליש אױפֿגעקלערט, זי זאָל באַצאָלן און מאַכן אַ שװײַג, װאָרעם עס קאָן דערפֿון אַרױס אַ סקאַנדאַל. װיפֿל מאָל מיר זיצן אין קאַפֿע „עגערלענדער“, האָט זיך נאָך נישט געטראָפֿן, אַז זי זאָל באַצאָלן פֿאַר דער טײ. אָדער חײם סאָראָקער צאָלט, אָדער אונדזער אַדעסיט מאירל מאַריאַמטשיק. די בײדע קאַװאַליערסטװעװען מיט איר אַף װאָס די װעלט שטײט, און זי נעמט דאָס אָן פֿאַר גוט געלט, און מאַכט זײ בײדן אַזעלכע חנדלעך, אַז מע קאָן שטאַרבן! אַצינד איז שױן דאָ אַ דריטער, װאָס צאָלט. עפּעס אײנער אַ קעשעניעװער דאַנטיסט, װאָס שדכנט זיך צו יאַמאַיטשיכעס טעכטער. די יאַמאַיטשיכע איז דאָ אין מאַריענבאַד מיט אַלע דרײַ טעכטער און זוכט חתנים מיט ליכט, יאָגט זיך נאָך זײ אין די גאַסן און שלעפּט זײ פֿאַר די פּאָלעס. דער קעשעניעװער פֿראַנט איז אָבער קײן נאַר נישט. נדן װיל ער טאַקע זאָל אים געבן די יאַמאַיטשיכע, און שמײכלען זאָל צו אים בעלצע. יאַמאַיטשיכע אָבער גיט אַכטונג. יאַמאַיטשיכע איז נישט אַזאַ ייִדענע, װאָס מע נאַרט זי. זי האָט אַן אױג, װאָס זעט, און אַ נאָז, װאָס שמעקט. זי שמעקט אָן אַ זאַך פֿאַר אַ מײַל. זי װײסט אַקוראַט פֿון דער ערשטער מינוט, װעלכער בחור ס'איז אַ חתן און װעלכער נישט. איך האָב געװאָלט זיך אַרײַנלײגן אין אַ שידוך פֿאַר איר עלטערער טאָכטער מיט אײנעם אַ מאָסקװער יובע־לירער, זײער אַ רײַכער יונגערמאַן און װאַרפֿט מיט געלט. האָט זי מיר באַלד געזאָגט: „נשמהניו, זאָגט זי, ס'איז נישט פֿאַר מיר קײן חתן, זאָגט זי; זײַן כּלה, זאָגט זי, איז אין קיִעװ; אָט װעט איר זען, זאָגט זי, אַז הײַנט־מאָרגן איז אַ װאָרט“. און אַזױ װי זי איז געװען דערבײַ. דער שדכן סװירסקי האָט זיך שױן באַרימט פֿאַר מיר, אַז ער האָט הײַנט אין דער פֿרי צונױפֿגעפֿירט צװײ שטעט, מאָסקװע מיט קיִעװ, און פֿאַרדינט דערבײַ אַ שײנע מטבע. אָט דער סװירסקי פֿאַרדינט דאָ שטיקער גאָלד! זאָלסט זיך נישט בײזערן אַף מיר, טײַערער, װאָס איך בין געװאָרן אַ שדכנטע אַף אַ װײַלע. איך װײס, אַז עס קומט דיר אָן נישט גרינג. עס טריקנט דיר גוט דער מוח, ביז דו שיקסט מיר אַרױס געלט, האָב איך געװאָלט דיר קומען צו הילף. און אַגבֿ װילט זיך מיר טאַקע אַ טובֿה טאָן דער יאַמאַיטשיכע. פֿאַר װאָס נישט? יענע חלשט, גײט־אױס אַ שידוך! און ס'איז טאַקע אַ מצװה אױך. שױן צײַט… כלעבן, די יאַמאַיטשיכע איז װי דו קוקסט זי אָן, אַ סך לײַטישער פֿון איר קרובֿ, דעם אָדעסער שאַרלאַטאַן מאירל מאַריאַמטשיק, און אַפֿילו פֿון מײַן קרובֿה די גבֿירטע, איך מײן טאַקע בעלצע. איך װײַז איר דײַן בריװ, װוּ דו שרײַבסט מיר, אַז נאָך שבת שיקסטו מיר אַרױס געלט, װערט זי רױט, דערנאָך בלאַס, און שװערט זיך, אַז זי האָט נישט אַפֿילו קײן צען קרױן, װערנד איך װײס, ― חײם סאָראָקער אַלײן האָט מיר געזאָגט ― אַז ער האָט איר ערשט נעכטן אַרױסגעגעבן אַף איר מאַנס רעכענונג פֿינף הונדערט קרױן נאָך מיט עפּעס. פֿון די לײַט קאָן מען זיך דערװאַרעמען. בראָניע לױפֿערמאַן, אַז זי דערזעט מיך נאָר, הײבט זי שױן אָן צו באַקלאָגן זיך אַף איר מאַן, אַז ער שיקט איר קײן געלט נישט. זאָג איך צו איר: „װער פֿרעגט אײַך, און אַקעגן װאָס דערצײלט איר עס מיר?“ זאָגט זי, אַז זי דערצײלט עס גלאַט אַזױ, אַקעגן איר מאַן, װאָס די גאַנצע װעלט װײס, אַז ער האָט געװוּנען אַף דער לאָטעריע, פֿאַר װאָס־זשע זאָל ער איר נישט שיקן געלט צו דער צײַט?… איך װײס, און אַלע װײסן, אַז ס'איז שוא ושקר. איר חבֿרטאָרין און איר פֿרײַנדין לאהצע ברױכשטול האָט מיר איבערגעגעבן בסוד סודות, אַז זי האָט אַלײן געזען באַ בראָניען אַ פֿול בײַטעלע מיט גאָלד, און שװערט מיט שבֿועות. אַװדאי דאַרף זי מיר דערצײלן, און אַז נישט, הײסט עס, װײס איך נישט!… פֿרעג איך דיך, איז נישט גלײַכער, אַז די יאַמאַיטשי־כע האָט מיר אָפּגעענטפֿערט גלײַך, אָן חנדלעך און אָן חכמות: „נשמהניו, זאָגט זי מיר, זאָלט איר מיר געזונט זײַן, זאָגט זי, באַ מיר װעט איר, זאָגט זי, קײן געלט, זאָגט זי, נישט לײַען, װאָרעם איך װעל אײַך נישט לײַען, זאָגט זי. איר װײסט אַלײן, זאָגט זי, אַז אײַער מאַן, זאָגט זי, זאָל געזונט זײַן, איז גענוג שולדיק מײַן מאַן. אױב איר װילט, זאָגט זי, פֿאַרדינען שײנע עטלעכע הונדערט קרױן, העלפֿט מיר צו מיטן קעשעניעװער שידוך“. העלף איך איר, װי װײַט איך קאָן. איך רײד אים צו, דעם קעשעניעװער דאַנטיסט, ער זאָל זיך שױן דערקלערן צו יאַמאַי־טשיכעס טאָכטער, און אַן עק זאָל עס האָבן! זאָגט ער: „עס האָט נאָך צײַט. לאָזן זײ נאָך אַביסל צוּװאַקסן“… אַ רײנער אומגליק: אַלע װײסן, אַז יאַמאַיטשיכעס טעכטער זײַנען נישט זשעדנע אין קײן יאָרן…

דערװײַל שאַרט זיך אָט דער קעשעניעװער פֿױגל אַרום מײַן בעלצע און מײנט, אַז דאָ כאַפּט ער דעם טאָטער. האָב איך אים געגעבן אָנצוהערעניש, אַז ס'איז אומזיסט זײַן טרחה, װאָרעם אָט דאָס שײנע װײַבעלע, זאָג איך אים, װאָס פּיסקלט זיך, און חנט זיך, בענטשט, נישט דאָ געדאַכט, אַלע ערבֿ שבת ליכט און טראָגט, נישט פֿאַר מיר געדאַכט, זאָג איך, אַ פֿרעמדן שיניאָן אַפֿן קאָפּ… איז ער אָבער אַזױ פֿאַרברענט אין איר, אַז ס'איז אים גאָרנישט אָפּצוּװענדן! איך װײס נישט, װאָס מיט איר איז, מיט אָט דער בעלצען: װוּ ערגעץ אַ מאַנספּאַרשױן איז ער נאָך איר די כּפּרה, און מער פֿון אַלעמען, דאַכט מיר, אָט די צװײ שװאָגערס: חײם סאָראָקער און דער אַדעסיט מאַריאַמטשיק. מילא, מאַריאַמטשיק איז געװען אַ שאַרלאַטאַן, אַז ער איז נאָך געװעזן אין אָדעס. אָבער חײם סאָראָקער, אַ ייִד אַ סוחר, האָט שױן דערװאַקסענע קינדער! דו מײנסט, איך האָב אים נישט געפֿרעגט? „װי שעמט איר זיך נישט, זאָג איך אים, אַ ייִד, אַ טאַטע פֿון קינדער, נאָכלױפֿן, װי אײַער שװאָגער, דער אַדעסער שאַרלאַטאַן, נאָך שײנע װײַבלעך? דערױף איז ער דאָך, זאָג איך, אַן אַדעסיט און הײסט, זאָג איך, מאַרק דאַװידאָ־װיטש“…

אַ שײנעם נאָמען האָט דאָ אָט דער מאַרק דאַװידאָװיטש. ער מעג זיך באַגראָבן, און עס װאָלט געװען אַ מצװה, אַז זײַן חנצע זאָל עס װיסן. איך װאָלט זײער געװאָלט דערלעבן אָן דעם אַדעסיט אַ נקמה, נאָר דערפֿאַר, װאָס ער באַרעדט דיך פֿון קאָפּ ביז פֿיס. ער שװערט, אַז זײַן חנצע שרײַבט אים, אַז זי האָט געזען באַ אסתּר סאָראָקער אַ בריװל, װאָס חײם סאָראָקער האָט איר צוגעשיקט פֿון מאַריענבאַד. דאָס בריװל איז געשריבן פֿון שלמה קורלענדער פֿון װאַרשע צו חײם סאָראָקער קײן מאַריענבאַד. שטײט דאָרט געשריבן המנס מסירות אַף דיר, בערנאַרד, און אַף מיר און אַף אונדז בײדן. עס שטײט דאָרט באַשריבן אַפֿילו די װעטשערינקע, װאָס צו מײַן געבורטסטאָג, און אַז דו האָסט נישט באַצאָלט העקסעלמאַנען פֿאַר דער װעטשערע, און אַז דו ביסט געזעסן באַ שלמהן אין דער דירה און נישט אָפּגעצאָלט אים קײן דירה־געלט פֿאַר אַ גאַנץ יאָר, און אַז דו זיצסט שױן צװאַנציק יאָר אין װאַרשע און קײנער װײס נישט, װער דו ביסט און װאָס דו ביסט און מיט װאָס דו באַשעפֿטיקסט זיך. און נאָך אַזעלכע זאַכן שרײַבט ער אַף דיר. און מאַרק דאַװידאָװיטש פֿױלט זיך נישט און װײַזט אַלעמען זײַן חנצעס בריװל. דערפֿאַר װאָס אָט דער אַדעסער שאַרלאַטאַן גײט דאָ אַרום און קלאַפּט מיט דער צונג אַף דיר און אַף מיר און אַף אונדז בײדן, װאָלט געװען אַ גרױסער יושר, אַז דו זאָלסט אים דאָרט צושטעלן אַ בענקעלע פֿאַר זײַן חנצען, עס זאָל אים אַזעלכעס פֿאַרגײן, אַז ער זאָל פֿאַרגעסן אָן אונדז. און אַ בענקעלע קאָנסטו אים צושטעלן זײער אַ שײנס. איך שיק דיר דאָ זײַנע אַ פּאָר ליבע־צעטעלעך, װאָס ער האָט געהאַט געשריבן דאָ אין מאַריענבאַד צו צװײ נאַלעװקער װײַבלעך, צו דער שערענציס און צו דער פּעקעליס. נעבעך כּשרע נשמות. באַ אונדז אַף די נאַלעװקיס גײען זײ אַלע שבת אין דער פֿרי אין שול אַרײַן דאַװנען, און באַטאָג אין זאַקסישן גאָרטן, נישט אַלײן, מיט זײערע איטשע־מײערס; נאָר די איטשע־מײערס בלײַבן אַף יענער זײַט, װאָרעם מע לאָזט זײ נישט אַרײַן איבער די לאַנגע קאַפּאָטקעלעך. דאָ האָבן די דאָזיקע צנועות אַראָפּגעװאָרפֿן, זאָלסט זען, די פּאַריקלעך און װילן געניסן מאַריענבאַדער פֿאַרגעניגן און װײסן נישט װי אַזױ. מיר האָבן זײ זיך פֿאַר־

טרױט, װי פֿאַר אַן אײגענער שװעסטער, און מעגסט זײ גלײבן אַף נאמנות, אַז װײַטער פֿון די בריװלעך איז באַ זײ נישט געגאַנגען. איך בין דיר ערבֿ פֿאַר זײ, װי פֿאַר זיך אַלײן, און טאַקע די בריװלעך אַלײן זײַנען דער בעסטער באַװײַז. נאָר אײנס צום אַנדערן געהער זיך נישט אָן. ס'איז נײטיק, װי אין לעבן אַרײַן, אַז מאירלס װײַב, חנצע, זאָל די דאָזיקע ליבע־צעטעלעך זען און אַביסל קלײַבן נחת פֿון איר תּכשיט… איך מײן, אַז זי װעט באַלד דערקענען איר מאַרק דאַװידאָװיטשעס האַנטשריפֿט מיט זײַן אַדעסער ייִדיש, און לאָז זי זיך גאָר גוט צוקוקן צום דאַטום, אַז די צעטעלעך זײַנען געשריבן געװאָרן נישט פֿאַר כמעלניצקיס צײַטן חלילה, און נישט אין אַדעס אַפֿן לימאַן, נאָר הײַנטיקן זומער, טאַקע דאָ אין מאַריענבאַד. זאָלסט נאָר זען אַזױ, אַז אױסער חנצען זאָל קײנער דערפֿון נישט װיסן, װאָרעם די צעטעלעך זײַנען פֿאַרטרױט געװאָרן נאָר מיר, און איך האָב זײ געגעבן מײַן ערנװאָרט, אַז קײן פֿױגל װעט נישט װיסן. זײַ מיר געזונט, בערנאַרד. איך דערװאַרט פֿון דיר גוטע נאַכריכטן און פֿאַרבלײַב דײַן ליבנדע פֿרױ

ח װ ה ט ש אַ פּ נ י ק .

15.

(מאַיר מאַריאַמטשיק פֿון מאַריענבאַד צו דער מאַדאַם שערענציס און מאַדאַם פּעקעליס אין מאַריענבאַד.)

אױב איך אָשיבאַיע מיך נישט, האָבן מיר זיך מיט אײַך װסטרע־טעט פֿאַראַיאָרן אין װאַרשע אין שװײצאַרסקי דאָלינע אַף אַ ייִדישן ליטעראַטורנע װעטשער. אַ סימן: איר זײַנט געזעסן אין צװײען מיט אײַער פּאָדרוגע און האָט זיך געשמאָלצן פֿאַר געלעכטער. ס'איז געװען דעמאָלט דער „זײדע“ פֿון אונדזער אָדעס, און װאַרשע האָט אים גע־טשעסטעװעט. נאָך אַ סימן: איך בין צוגעגאַנגען צו אײַך דעמאָלט און האָב אײַך אַ פֿרעג געגעבן אַף רוסיש: „פּאַזװאָלטע אוזנאַט פּריטשינו װאַשײ ראַדאָסטי?“ האָט איר מיר געענטפֿערט האַלב אַף פּױליש, האַלב אַף רוסיש: „דליאַ טעגאָ טשטאָ נאַם װעסאָלאָ“. און איר האָט זיך איבערגעקוקט מיט אײַער פּאָדרוגע, און אַך! איך װעל קײנמאָל נישט

פֿאַרגעסן דעם בלעסק פֿון אײַערע שײנע אױגן!… נאָכדעם זײַנען מיר געגאַנגען אין דרײַען ― געדענקט איר ― פֿון די לאַזענקיס ביז יערוסאַ־לימסקי אַלעע און אַביסל װײַטער. איך האָב געבאָלטאַיעט, דערצײלט אַנעקדאָטן, און איר האָט געלאַכט… און נאָכדעם האָט איר מיך געבעטן, איך זאָל אײַך אָסטאַװען. האָב איך אײַך אָסטאַװעט, נאָר מיט אַן אוסלאָװיע, אַז מיר זאָלן זיך װסטרעטשאַיען נאָך אַ מאָל. איצט, אַז מיר האָבן זיך װסטרעטעט באַם קרײצברון, האָט איר זיך געמאַכט גלײַך װי מיר זײַנען גאָרנישט זנאַקאָמע… איך האָב זיך באַלד געשטױסן, אַז עס פּאַסט אײַך נישט מסתּמא פֿאַר פּאָסטאָראָני. און דאָס איז די פּריטשינע, װאָס איך אָבראַשטשאַיע זיך צו אײַך דורך אַ זאַפּיס־קע. איר קאָנט אײַך גאָרנישט פּרעדסטאַװען, װי װײַט איר האָט זיך בײדע איזמעניאַיעט, קאָניעטשנאָ, צו גוטן. איך זאָל װיסן, אַז מײַנע װערטער װעלן נישט קלינגען װי אַ קאָמפּלימענט, װאָלט איך אײַך געזאָגט פּאָ סעקרעטו, אַז איך װײס נישט, װער פֿון אײַך בײדע איז ייִנגער און װער איז שענער. עס איז באַשערט געװען, אַז אונדזער צװײטע װסטרעטשע זאָל זײַן זאַגראַניצע, און איך בין זײער ראַד. װאָרעם זאַגראַניצע איז נישט װאַרשע, און מאַריענבאַד איז נישט די נאַלעװקיס. איך פּאָזדראַװע אײַך און אײַער פּאָדרוגע מאַדאַם פּעקעליס מיט אײַער פּריִעזד קײן מאַריענבאַד. און איך בעט אײַך, איר זאָלט זײַן אַזױ ליובעזנע צונעמען פֿון מיר דעם בוקעט פֿון פֿרישע ראָזעס אינאײנעם מיט מײַנע בעסטע פּאָזשעלאַניעס. אײַער פּאָקאָרני סלוגאַ

מ אַ ר ק ד אַ װ י ד אָ װ י ט ש מ אַ ר י אַ מ ט ש י ק.

16.

(מאַיר מאַריאַמטשיק פֿון מאַריענבאַד צו דער מאָדאַם שערענציס און מאַדאַם פּעקעליס אין מאַריענבאַד.)

אָטשען ראַד, װאָס איר האָט מיך פֿאַרשטאַנען, נאָר איר אָשיבאַיעט זיך, אױב איר פּרינימאַיעט עס פֿאַר אַ קאָמפּלימענט. איך אוּװיעראַיע

אײַך, אַז איך בין װאָאָבשטשע אַ מענטש אַ איסקרענער. אַלע אַדעסיטן זײַנען אַזױ. באַ אונדז אין אָדעס זײַנען נישט פֿאַראַן קײן דװוּליטשנאָס־טן. און װאָס איר נאַמיעקעװעט אַף מײַן דאַילני ראָדסטװעניצע, אַף דער יאַמאַיטשיכע און אַף דער מאַדאַם טשאַפּניק און נאָך אַזעלכע… (דאָ איז אױסגעמעקט אַ װאָרט), איז באַ מיר נאַפּליעװאַט! אַ קוראָרט איז נאַזנאַטשעט געװאָרן אַף ראַזװליעטשעניעס, נישט אַף מאָראַל. איך זע נישט אײַן אין דעם קײן שום פּרעסטופּלעניע, װאָס איר װסטרעטשאַיעט זיך מיט אַן אָבראַזאָװעטן מענטשן. זאָגט מיר, פּאָזשאַלאָסטאַ, פֿאַר װאָס קומט אײַך, איר זאָלט סטראַדאַיען מער פֿאַר דער גאַנצער װעלט? פֿאַר װאָס איז באַ אונדז אין אָדעס יעדע זשענשטשינע סװאָבאָדנע און װײס נישט פֿון קײן ראַבסטװאָ? איך בין װאָזמושטשאָן, זאָג איך אײַך, דאָ גלו־ביני דושי אי אָבראַטנאָ! נאָר אױב איר װילט, מיר זאָלן ראַזסוזשדאַיען װעגן דעם מער פּאָדראָבנע, זײַט הײַנט פֿון דרײַ ביז פֿיר אין „קאַפֿע מיניאָן“, װאָרעם אין „קאַפֿע־עגערלענדער“ איז צופֿיל האַרמידער, נאָך ערגער װי באַ אײַך אין װאַרשע אַף די נאַלעװקיס. װעמען האָט איר דאָרט נישט געזען?

מיט דער גרעסטער ניעטערפּעניע װאַרט איך אַף אײַך בײדן. גריסט דער מאַדאַם פּעקעליס.

מ. ד. מ.

17.

(מאיר מאַריאַמטשיק פֿון מאַריענבאַד צו דער מאַדאַם שערענציס און מאַדאַם פּעקעליס אין מאַריענבאַד.)

נאַפּראַסנע האָט איר מיך פּאָדאָזרעװאַיעט. איך פֿאַרזיכער אײַך, אַז דאָס, װאָס איך האָב אײַך געזאָגט הײַנט באַם ברונען, איז װײַט פֿון אַ קאָמפּלימענט. איר מעגט מיר גלײבן פּאָסאָװעסטי. איך ציעניװע אין יעדער זשענשטשינע װאָפּערװיך שׂכל, װאָװטאָריך טאַקט, און װטרעטיך אָבראַזאָװאַניע. איך האָב מיט אײַך װינציק גערעדט, אָבער גלײבט מיר: איך קען אײַך בײדן אַזױ אָסנאָװאַטעלנע, גלײַך װי מיר װאָלטן זײַן זנאַקאָמע פֿון יאָרן. און דאָס, װאָס איר מײנט, אַז איך

בין רעװניװע, ― די מאַדאַם פּעקעליס האָט מיר דאָס צװײ מאָל נאַ־מיעקעװעט ― שװער איך אײַך, אַז איר אָשיבאַיעט זיך. איך האָב נאָר געזאָגט: װאָס האָט אַזאַ קעשעניעװער גאוס, אַזאַ פּראָװינציאַל, צו אוכאַזשעװען נאָך אונדזערע נאַלעװקער װײַבלעך? און דאָס, װאָס איך בין אַזױ ליובעזנע מיט דער מאַדאַם קורלענדער, באַדאַרף אײַך נישט אודיװליאַען. איך אוּװעראַיע אײַך, אַז איך בין צו יעדער זשענשטשינע אַזױ. ס'איז באַ מיר אַזאַ פּריװיטשקע. אַלע אַדעסיטן זײַנען װאָאָבשטשע װעזשליװע און אָטקראָװענע. און איך זאָג אײַך אָטקראָװענע, אַז די מאַדאַם קורלענדער איז נישט װערט אײַער מיזיניעץ. אײַך װײס איך, פּאָקראַיני מיעריע, אַז מע האָט אײַך נאַװיאַזעװעט צװײ „איטשי־מאַיערס“, און איר סטראַדאַיעט נעבעך און קומט־אָפּ פֿאַר פֿרעמדע זינד. די מאַדאַם קורלענדער אָבער האָט זיך אַלײן פֿאַרקױפֿט צוליב געלט. פֿון דאָס, װאָס די מאַדאַם פּעקעליס נאַפּאָמינאַיעט מיר אַלע מאָל, אַז איך בין אַ זשענאַטער, איז דאָס, פּאָ מאָיעמו, אַן איבעריקער טרוד. איך אָטריצאַיע דען, אַז איך האָב אַ פֿרױ? איך זאָג נאָר, אַז דאָס מע־שאַיעט מיר נישט צו זײַן דרוזשנע מיט שײנע קלוגע אָבראַזאָװעטע דאַמאָטשקעס, אַף װיפֿל ס'איז נאָר װאָזמאָזשנע. פֿאָלגט מיך, אַ גוטן פֿרײַנט, און פּאָלזעװעט זיך מיט אײַער פּרעביװאַניע דאָ אין מאַריענבאַד… מעזשדו פּראָטשים, װער האָט אײַך געזאָגט, אַז איך שרײַב באַס־ניעס? די מאַדאַם טשאַפּניק, צי די מאַדאַם קורלענדער? און װאָס האָבן זײ אײַך געזאָגט? װוּ זעען מיר זיך הײַנט?

אײַער מ. מ.

18.

(מאיר מאַריאַמטשיק פֿון מאַריענבאַד צו דער מאַדאַם שערענציס און מאַדאַם פּעקעליס אין מאַריענבאַד.)

אונדזער קרוזשאָק אין מאַריענבאַד האָט גערעשעט יעדינאָגלאַסנע, אַז אײַער פּריסוטסװיע איז אַזױ פּריאַטנע, אַז מיר אָסמעליװען זיך צו פּריגלאַשען אײַך אינאײנעם מיט אײַער פּאָדרוגע, מאַדאַם פּעקעליס, אַף אונדזער פּראָגולקע מאָרגן קײן עגער. דאָרט װעלן זײַן אַלע אונדזערע

אינטימע באַקאַנטע, און מיר װעלן פֿאַרברענגען די צײַט זײער פּריאַטנע, מיר װעלן זיך קאַטאַיען אַף אַ לאָדקע, און איך װעל לײענען מײַנע אַ באַסניע, װאָס איך האָב סאָטשיניאַיעט אַף יאַמאַיטשיכעס טעכטער, און איך נאַדעיע זיך, אַז איך װעל אײַך דאָסטאַװען אַן אמתע אודאָװאָל־סטװיע. איך מײן, אַז װי באַלד די מאַדאַם קורלענדער סאָגלאַסעט זיך, דאַרפֿט איר און אײַער פּאָדרוגע זיך אױך סאָגלאַסען. מיר געפֿינען זיך אין מאַריענבאַד, נישט אין װאַרשע אַף די נאַלעװקיס, און דאַרפֿן זײַן װײַט פֿון אַלערלײ פּרעדראַזסודקעס.

איך גריס אײַך בײדן גאָר פֿרײַנטלעך.

אײַער מ אַ ר ק ד אַ װ י ד אָ װ י ט ש מ.

19.

(שלמה קורלענרער פֿון די נאַלעװקיס אין װאַרשע צו זײַן װײַב בעלצע קורלענדער אין מאַריענבאַד.)

לזוגתי היקרה מרת בעלצע שתחי′.

איך האָב דײַן בריװ מקבל געװען און אים דורכגעלײענט פֿון אָנהײב ביזן סוף און געטראַכט זיך, אפֿשר ביסטו גערעכט? אפֿשר בין איך טאַקע, װי דו זאָגסט, אין די זאַכן אױסגעװעבט? אפֿשר בין איך טאַקע, װי דו זאָגסט, אַ מענטש פֿון דער אַלטער װעלט און װײס נישט, װוּ אײַן און װוּ אױס? מעגלעך, אַז איך בין נישט שטאַרק איבערגעשפּיצט, כאָטש אַפֿילו די װעלט האַלט מיך, דאַכט זיך, נישט פֿאַר אַזאַ גרױסן נאַר. מעגלעך, אַז דו ביסט גערעכט, אַז יעדער פֿלאָכט און יעדער שמײגער, ער מעג זײַן אַן אַלטער בחור, און מעג האָבן װײַנפּערלעך אַף דער נאָז, און מעג רײַסן פֿון טױט און פֿון לעבעדיק, נאָר קױם זיצט ער אין בערלין, איז ער שױן אַ קאַװאַליער און מעג דערצײלן פֿרעמדע װײַבלעך, אַז זײ זײַנען אים פֿון דעם ערשטן טאָג אָן געפֿעלן, און כאָטש מע זאָגט אים אין די אױגן, אַז ער איז אַ אידיאָט און אַ נאַכאַל, פֿונדעסטװעגן איז ער מיך מכבד אַף מאָרגן מיט בוקעטן און מיט בלומען, און איך דאַרף עס אָננעמען פֿאַר ליב, און איך טאָר זײ אים נישט װאַרפֿן אין פּנים אַרײַן. מעגלעך, אַז דו ביסט גערעכט אַז איך פֿאָר אין װאַגאָן, דער רוח װײסט מיט װעמען, און איך װײַז זײ דאָס קידושין־פֿינגערל און זײ כאַפּן מיר קושן די האַנט, טאָר איך זײ נישט ברעכן די בײנער, אָדער אַרױסװאַרפֿן פֿון װאַגאָן, אָדער, לכל־הפּחות, אַרײַנרופֿן דעם קאָנדוקטאָר און הײסן אַרױספֿירן, נאָר איך דאַרף זײ נאָך, אַדרבה, אױסנוצן, זײ זאָלן מיר העלפֿן אַרױסװאַרפֿן די פּעקלעך פֿון װאַגאָן, און איך בין מחױב אױסהערן פֿון זײ בעת־מעשׂה טױזנט קאָמפּלימענטן, װאָס שלאָגן צו דער גאַל… מעגלעך, אַז איך בין אַן אױסגעװעבטער פֿון דער אַלטער װעלט און הײב נישט אָן צו פֿאַרשטײן, אַז עס קומט מיר אַרױס אַקעגן אַפֿן װאָקזאַל אַ יונגערמאַן, אַן אַדעסיט, װאָס איך װײס, אַז ער האָט אַ שם פֿון אַ שאַרלאַטאַן, און שטעלט זיך אַװעק מיך אױספֿרעגן װער איך בין און װאָס איך בין, טאָר איך אים נישט זאָגן: „װער זײַט איר, יונגערמאַן, און װאָס זײַט איר?“ נײן. חס־ושלום. אַדרבה, איך דאַרף אים מאַכן טאַקע באַלד אַפֿן אָרט פֿאַר אַ קאַװאַליער און אױפֿזעצן זיך מיט אים אַף אײן פֿור און העצקען זיך מיט אים פֿונעם װאָקזאַל ביזן שטאָט אַרײַן, אַזױ, אַז נישט נאָר די יאַמאַי־טשיכע, װאָס באַשטײט אַלײן פֿאַר אַ גאַנצע װעלט, נאָר טאַקע די גאַנצע װעלט זאָל זען, װי שלמה קורלענדערס װײַבל פֿון די נאַלעװקיס פֿאָרט אין מאַריענבאַד מיט אַן אַדעסער שאַרלאַטאַן פֿראַנק און פֿרײַ, און שטעלט אַרױס דער װעלט אַ גרױסע פֿײַג. דאָס אַלײן איז אָבער נאָך װינציק. אַז מאירל שאַרלאַטאַן איז אַזױ פֿרײַנטלעך און איז זיך מטריח און קומט אַרױס מיך אָפּנעמען פֿון דער באַן, און העלפֿט מיר באַם געפּעק, און זעצט זיך אױף מיט מיר אַף אײן פֿור, טאָר איך נישט פֿאַרפֿאָרן אַהין װוּ איך װיל, חס־ושלום! נאָר איך מוז, מע נױט מיך פֿון קהל, איך זאָל מיך אָפּשטעלן דװקא אינעם אײגענעם האָטעל, װוּ דער אַדעסיט, דװקא מיט אים גײן אָנקוקן מאַריענבאַד, און דװקא פֿון אים לאָזן זיך פֿירן אין אַ רעסטאָראַן אַרײַן, און מסתּמא מיט אים באַ אײן טיש זיך אַװעקזעצן עסן, אַזױ, אַז לאָז די יאַמאַיטשיכע, מיט דער טשאַפּ־ניק, מיט דער לױפֿערמאַן, מיט דער ברױכשטול, מיט דער שערענציס, מיט דער פּעקעליס, ― דאָס הײסט, אַלע נאַלעװקיס, פֿון אײן עק ביזן אַנדערן עק, ― לאָזן זען, מיט װעמען שלמה קורלענדערס װײַב בעלצע עסט אַ דײַטשן װאַרעמעס! און פֿאַרקערט, אַז עס קומט דעם מאַנס אַ גוטער פֿרײַנט און װיל מיר איבערגעבן אַ גרוס פֿון מאַן, דאַרף איך אים זען װאָס גיכער משלח זײַן, װאָרעם דעם מאַנס גוטער פֿרײַנט איז דאָך נישט קײן קאַװאַליער, און יענער איז אַ קאַװאַליער, און אַן אַדעסיט, און אַ דזשענטעלמאַן, און גלאַט אַ יונגערמאַן אַ תּכשיט, װאָס אַבי מע האָט אים אָפּגעגעבן דאָס נדן, הײַנט װאָס גײט אים אָן אַ װײַב, אַז ס'איז פֿאַראַן אין מאַריענבאַד שענערע װײַבלעך, עלנטע, װאָס מוזן נעבעך אױסשטײַגן אײנע אַלײן אין אַ פֿרעמדער שטאָט, זיך אױפֿזעצן אַלײן אַף אַ פֿורל און פֿאַרפֿאָרן אַלײן אין אַ האָטעל, און גײן אַלײן אין אַ רעסטאָראַן מיטאָג עסן אָן אַ שום קאַװאַליִער ― געשיקט זיך עס? אַי, טאָמער איז יענער אַן אױסװוּרף פֿון דער נאַטור, װאָס גאַנץ װאַרשע האָט מיט אים צו טאָן ― װאָס גײט עס מיך אָן?

נאָר למאַי זאָל איך רײדן, בעלצע היקרה, אַף אַ מענטשן לשון־הרע גלאַט אַזױ אין דער װעלט אַרײַן? אַמער, נאַ, אָט האָסטו דיר דאָ די בריװ פֿון מײַן פֿרײַנט, חײם סאָראָקער, און זע, װאָס ער, אַן אײגענער שװאָגער, שרײַבט אַף דײַן שײנעם קאַװאַליער און אַף דײַן דזשענטעלמאַן, װאָס האָט נישט קײן אַנדער נאָמען באַ אונדז אַף די נאַלעװקיס, אױסער מאירל שאַרלאַטאַן.

איך בין זיכער, בעלצע היקרה, אַז דו װעסט דורכלײענען סאָראָ־קערס בריװלעך, װעסטו אַלײן זען, אַז עס װאָלט פֿאַר דיר פֿיל געזינטער געװען, װען דו פֿאָלגסט מיך און האַלטסט זיך בעסער באַ מײַנע גוטע פֿרײַנט, נישט באַ די אַדעסער שאַרלאַטאַנעס, װאָס װאַרפֿן אַװעק זײערע װײַבער און פֿליִען אַרום איבער מאַריענבאַד און קוקן אַרױס, טאָמער דאַרף קומען צו פֿאָרן אַ שײן װײַבל, זאָלן זײ זיך אָננעמען איר קריװדע. און װאָס די יאַמאַיטשיכע װעט דיר דערצײלן מעשׂיות אַף מײַן פֿרײַנט חײם סאָראָקער, אַז ער שפּילט טאָג װי נאַכט אין זעקס־און־זעכציק מיט דײַן קרובֿה חװהלע טשאַפּניק, זאָג איך דיר, בעלצע היקרה, אַז, ערשטנס, איז דאָס אַ ליגן. און צװײטנס, טאָמער אַפֿילו איז דאָס אַן אמת, איז שולדיק אין דעם דײַן קרובֿה, נישט ער. אַ סימן ― נאַ זע, װאָס חײם סאָ־ראָקער שרײַבט מיר טאַקע װעגן דעם. זײ מאַכן אַ מאָל אַ זעקס־און־זעכציק, װײַל ס'איז אים סקוטשנע, נישטאָ מיט װעמען צו שפּילן, שפּילט ער מיט איר. נאָר ער װיל אַזױ שפּילן מיט איר, װי איך װיל טאַנצן, װאָרעם, אַז זי פֿאַרשפּילט, צאָלט זי נישט. לײען איבער גוט חײם סאָראָקערס בריװלעך, װעסטו זען, װאָס ער שרײַבט מיר פֿון אַלצדינג, ער לאָזט ניט דורך קײן ברעקל. און אַז דו װעסט איבערלײענען די בריװלעך, זאָלסטו זײ מיר אָפּשיקן צוריק, װײַל איך האָב אים געגעבן מײַן ערן־װאָרט, אַז קײן פֿױגל זאָל נישט װיסן, װאָס ער שרײַבט מיר.

איך מײן, אַז דו פֿאַרשטײסט אַלײן, אַז ער איז גערעכט, װאָס ער שרײַבט מיר, װאָרעם ער איז מיר אַ גוטער פֿרײַנט באמת און איז שױן נישט קײן „אױסגעװעבטער“. ער איז שױן יאָ אַ קלוגער מענטש און אַ פּראַקטישער. ער פֿאַרשטײט שױן דװקא יאָ, װוּ אײַן און װוּ אױס. על־כּן בעט איך דיך, בעלצע היקרה, זאָלסט, למען־השם, װי נאָר דו װעסט דערהאַלטן דעם דאָזיקן בריװ, באַלד זען זיך מיט מײַן פֿרײַנט חײם סאָראָקער, אים נישט דערצײלן, װאָס און װען, ער זאָל גאָר אַפֿילו ניט איבערקלערן, אַז דו װײסט פֿון זײַנע בריװלעך צו מיר. זאָלסט אים נאָר לאָזן גריסן פֿון מיר גאָר פֿרײַנטלעך, און זאָלסט נעמען געלט באַ אים אַף מײַן רעכענונג, װיפֿל דו באַדאַרפֿסט. זאָלסט זיך נישט קװענקלען אין דער סומע, נאָר אַ פֿינף־און־צװאַנציקער און נאָך אַ פֿופֿציקער. ממה־נפֿשך ― עס קאָסט שױן אַזױ פֿיל!… זאָלסט נאָר געדענקען אײן מאָל פֿאַר אַלע מאָל, אַז איך זשאַלעװע דיר, חלילה, נישט דעם גראָשן דאָרט, װוּ עס גײט אין דײַן געזונט, װאָרעם סוף־כּל־סוף איז מיר דײַן געזונט טײַערער פֿון אַלץ אַף דער װעלט.

גם זײַ װיסן, בעלצע היקרה, אַז עס איז געװען באַ מיר אַ גאַסט, דײַן פֿעטער משה פֿון ראָדעם, און האָט מיך אָפּגענודעט אַ גאַנצן טאָג מיט אַ גאַנצער נאַכט. ער װיל, איך זאָל אים געבן אַ שטעלע באַ מיר אין דעם נײַעם הױז. האָב איך אים געגעבן אַ פֿײַנע נדבֿה. האָט ער קײן נדבֿה ניט געװאָלט נעמען. ער איז נישט קײן מקבל, זאָגט ער, און, חלילה, ניט קײן מחזיר על הפּתחים. ער װיל, זאָגט ער, כּ ש ר פֿאַרדינען זײַן שטיקל ברױט. װײס איך נישט, װאָס ער מײנט „כּשר“, און װאָס מע טוט מיט אים. און פֿון דײַן פֿעטער נחמן פֿון קוטנע האָב איך געהאַט אַ בריװ, שרײַבט ער, אַז ער איז אָפּגעברענט געװאָרן אין דער גרױסער שׂרפֿה, אַרױס מיט װײַב און קינדער װי די מאַמע האָט זײ געהאַט, און בעט הילף. האָב איך אים אַרױסגעשיקט װיפֿל איך האָב געקאָנט, כאָטש, דעם אמת זאָגנדיק, איך לײען צײַטונגען, איך האָב אין ערגעץ נישט געזען, אַז קוטנע זאָל האָבן געהאַט אָפּגעברענט. הכּלל געלט גײט אַזױ װי רױך,

און דירה־געלט, ביז מע רײַסט־אַרױס באַ די לאָקאַטאָרן, קומט־אָן מיט װערעם. און דאָס נײַע הױז האָט מיך שױן אַרײַנגעשלעפּט אַזױ װײַט, אַז איך פֿיל, גלײַך װי איך טרינק מיך. נאָר זאָלסט נישט איבערטראַכטן, אַז איך שרײַב דיר התנצלות, בכדי ס'זאָל באַ דיר װינציקער אַװעקגײן. חס וחלילה! זאָלסט דיר נישט אָפּזאָגן פֿון קײן זאַך. רק זאָלסט זיך היטן פֿון שלעכטע מענטשן, פֿון לײדיקגײערס, פֿון שאַרלאַטאַנעס, װאָס האָבן נישט אין זינען זײערע אײגענע װײַבער און קוקן אַף שענערע. און זאָלסט דיך אָנהאַלטן בעסער אָן מײַנע אמתע גוטע פֿרײַנט, און זאָלסט אָפּהיטן די קור, און זאָלסט מיר זײַן געזונט, און קומען געזונטערהײט, אם־ירצה־השם, אַהײם, װי עס װינטשט דיר באמת

בעלך ש ל מ ח ק ו ר ל ע נ ד ע ר.

20.

(אסתּר סאָראָקער פֿון די נאַלעװקיס אין װאַרשע צו איר מאַן חײם סאָראָקער אין מאַריענבאַד. )

ליבער חײם!

עס װוּנדערט מיך, װאָס איך האָב שױן לאַנג פֿון דיר קײן שום ידיעה. פֿון יענעם בריװ אָן, װוּ דו באַקלאָגסט זיך אַף דעם „װיסטן“ מאַריענבאַד, אַז ס'איז דאָרט נישטאָ װאָס צו טאָן, ביסטו מיטאַמאָל אַנטשװיגן געװאָרן, װערנד צו אַנדערע, האָב איך געהערט זאָגן, שרײַבסטו זײער אָפֿט און זײער אַ סך… איך װער געװאָר דורך פֿרעמדע, אַז דו ביסט דאָרט, מיט גאָטס הילף, אַ קאַװאַליער אין דעם מאַריענבאַד, װאָס פֿאַרמאָגט, װי איך האָב געהערט זאָגן, אַזױ װינציק מאַנספּאַרשױנען און אַזױ פֿיל פֿרױענצימערס! איך דענק, חײם, אַז עס דאַרף צו זײַן גאַנץ אַנגענעם זיך פֿילן, װי מע זאָגט באַ אונדז, „אײן זכר אין מאָסקװע“… אמת, מע דאַרף זײַן דערצו זײער געשיקט און מע מוז באַזיצן געװיסע פֿעיִקײטן צו קאָנען יוצא זײַן פֿאַר אַזױ פֿיל דאַמען, קײן עין־הרע… נאָר ניט פֿון דעם רײד איך. דו װײסט, חײם, אַז איך בין נישט אַזױ דום, איך זאָל זײַן אײפֿערזיכטיק, װי אַנדערע פֿרױען, װי מײַן שװעסטער חנצע, למשל, אַז אָך און װײ איז צו איר מזל, זי ,האָט אױך גוטע גרוסן פֿון מאַריענבאַד. גוטע פֿרײַנט שלאָפֿן נישט, גיבן זיך מי צושטעלן איר אַלע מאָל נײַע סיורפּריזן פֿון איר תּכשיט, בריװלעך און ליבע־צעטעלעך צו אַלערלײ „דושינקעס“ און „ליובינקעס“. אַ נחת צו האָבן אַזאַ שװאָגער, װי אונדזער מאַרק, און אַ תּענוג איז דאָס אַ גרױסער, אַז מע האָט די זכיה אים פֿאַר אַ מאַן צו האָבן. װען דו זאָלסט זײַן אין דער הײם, װאָלטן מיר אינאײנעם פֿאָרט געזען עפּעס אַן עצה, װאָס טוט מען מיט דעם פּאָרפֿאָלק, אַ ביטערער רחמנות אַף מײַן שװעסטער! אפֿשר װאָלטן מיר דאָס פּאָרל אָפּגעגט, טראָץ דעם, װאָס חנצע איז אין אים צו די צרות פֿאַרליבט, זאָגט, אַז זי קאָן אָן אים נישט לעבן. פֿאַרפֿינצטערט איז זי געװאָרן! האָב קײן פֿאַראיבל נישט, חײם, װאָס איך דול דיר אַ קאָפּ. װי טאָר איך פֿון דיר פֿאַרלאַנגען, אַז דו זאָלסט אין זינען האָבן פֿאַמיליען זאַכן, אַז דו האָסט אַף זיך דאָרטן אַזױ פֿיל פֿליכטן?… נאָר איך קער מיך אום צו דײַן בריװ.

דו באַקלאָגסט זיך פֿאַר מיר, חײם, און באַדױערסט, װאָס דו ביסט נישט קײן שרײַבער. װען דו זאָלסט זײַן אַ שרײַבער, זאָגסטו, װאָלסטו געהאַט פֿון מאַריענבאַד צו שרײַבן און צו שרײַבן. װעלטן װאָלסטו איבערגעקערט! איך מײן, אַז דו זאָגסט עס גלאַט אַזױ, װײַל דו ביסט זײער באַשײדן. אומגעקערט, איך דאַרף דיר מאַכן אַ קאָמפּלימענט, אַז איך האָב מיר קײנמאָל נישט פֿאָרגעשטעלט, אַז מײַן מאַן זאָל האָבן אַזאַ טאַלאַנט צום שרײַבן. דײַנע בריװ, חײם, זײַנען, אָן אַ טראָפּן חניפֿה גערעדט, אַ מוסטער פֿון אַ בריװנשטעלער. אױסערדעם, װאָס זײ זײַנען אַזױ שײן געשריבן, זײַנען זײ נאָך דערצו פֿאַרשײדנאַרטיק, יעדער בריװ מיט אַן אַנדער טאָן און מיט אַן אַנדער אינהאַלט, טראָץ דעם, װאָס זײ זײַנען אַלע כּמעט אין אײן און דער זעלבער צײַט געשריבן.

צום בײַשפּיל, דײַנע בריװ, װאָס דו שרײַבסט צו דײַן פֿרױ, זײַנען נישט אַזעלכע, װי די, װאָס דו שרײַבסט צו דײַנע גוטע פֿרײַנט. אין די בריװ, װאָס דו שרײַבסט צו דײַן פֿרױ, באַקלאָגסטו דיך אַף דעם „װיסטן“ מאַריענבאַד, אַז דו טוסט נישט קײן זאַך, אױסער דעם, װאָס די דאָקטױרים הײסן דיך. נישט דו עסט, זאָגסטו, נישט דו זיצסט אַף אײן אָרט, נישט דו רירסט דיך צו, חס־ושלום, צו אַ קאָרט, ― מיט אײנעם װאָרט, דו „קורירסט“ זיך און קומסט נעבעך אָפּ אַף דער װעלט און לײַדסט

גלות מאַריענבאַד. װערנד דײַנע בריװ, װאָס דו שרײַבסט צו אַנדערע, זײַנען אַ סך לעבעדיקער, אַ סך פֿרײלעכער, און לײענען זיך, װי אַ פֿעליעטאָן. פֿון דײַנע בריװלעך, װאָס דו שרײַבסט צו אַנדערע, איז צו זען, ערשטנס, אַז דו שטעלסט די דאָקטױרים אַ פֿײַג, און אַז דו עסט, קײן עין־הרע, דװקא מיט אַ רעכטן אַפּעטיט, און שפּילסט, דאַנקען גאָט, גאַנצע טעג אָדער אין דרײַען פּרעפֿעראַנס אָדער, פֿאַר נױט, אין צװײען אין זעקס־און־זעכציק. לאַנג לעבן זאָל די מאַדאַם טשאַפּניק, װאָרעם װאָס װאָלט איך געטאָן, װען זי זאָל, חס־ושלום, אױך נישט זײַן אין דעם „װיסטן“ מאַריענבאַד? מיט װעמען װאָלסטו געשפּילט אין זעקס־און־זעכציק? … און, צװײטנס, איז צו זען פֿון דײַנע בריװ, װאָס דו שרײַבסט צו פֿרעמדע, װי געטרײַ דו האָסט גענומען אַף זיך די אױפֿזיכט אַף יענע אומגליקלעכע װײַבלעך נעבעך, װאָס פֿאָרן אַרױס דאָס ערשטע מאָל אַף דער גרױסער װעלט, און װי נאָענט דו נעמסט זיך צום האַרצן, װאָס די דאָזיקע עלנטע װײַבלעך שפּאַצירן אַרום איבער מאַריענבאַד נישט מיט דעם, װאָס מע דאַרף, און גײען אין רעסטאָראַן עסן נישט מיט דעם, װאָס עס פּאַסט פֿאַר זײ, און שטײען נישט אין דעם געװינטשטן האָטעל. באשר בכן, דאַרפֿסטו אַװעקלײגן דאָס געזונט, איבערפּעקלען די פֿאַרבלאָנדזשעטע נשמות אין אַן אַנדער האָטעל און למען־השם געבן צו װיסן זײערע מאַנען, אַז זײ זאָלן נעבעך האָבן עגמת־נפֿש און אױסגײן מיט אַלע כּחות?… נײן, חײם, מפֿקיר זײַן זיך שױן טאַקע גאָר אינגאַנצן פֿון יענעמס װעגן איז אױך נישט כּדאַי. דו טאָרסט נישט פֿאַרגעסן, אַז דו ביסט אַף דער „קור“, דאַרפֿסט זיך אַזױ נישט אָפּעסן דאָס האַרץ, חײם. גלײב מיר, די עלנטע װײַבלעך װעלן, מיט גאָטס הילף, קומען בשלום אַהײם, צו זײערע מאַנען, װאָס האָבן קײן צײַט נישט געהאַט און האָבן זיך געאײַלט חתונה האָבן באַלד נאָך שלשים, און איצט ציטערט אַף זײ דאָס לײַב, זײערע װײַבלעך זאָלן, חלילה, נישט געשטרױכלט װערן… נאַרישע מענער! זײ זאָלן מיך פֿרעגן, װאָלטן זײ באַדאַרפֿט די דאָזיקע װײַבער לאָזן לױפֿן. האַלטן צוגעבונדן אַפֿן שטריק קאָן מען נאָר אַ קו, און דאָך טרעפֿט זיך אַ מאָל, אַז זי גײט אין שאָדן…

נאָר מײן נישט, חײם, אַז דאָס, װאָס איך שרײַב דיר דאָ אין אַזאַ טאָן, איז, װײַל עס פֿאַרדריסט מיך. דו װײסט גאַנץ גוט, אַז איך בין נישט גלײַך צו מײַן שװעסטער חנצע, װאָס װײנט און קלאָגט אַף אירע

יאָר און טעג און פֿאַרשילט זיך דאָס געבײן. איך װיל דיר נאָר באַמערקן אײן זאַך, אַז די „קור“ אין מאַריענבאַד קאָן נישט גײן גוט, אַז מע פֿאָלגט נישט דעם דאָקטער און אַז מע שפּילט גאַנצע טעג אין קאָרטן און מע עסט זיך אָפּ דאָס האַרץ פֿאַר פֿרעמדע װײַבלעך, װאָס מע דאַרף אַף זײ השגחה געבן, זײ זאָלן, חלילה, נישט גײן אין שאָדן…

לײענענדיק, חײם דײַנע שײנע גרױסע בריװ, װאָס דו שרײַבסט צו דײַנע „גוטע פֿרײַנט“, האָב איך מיך דערמאָנט אין די אַמאָליקע גליקלעכע צײַטן, װאָס װעלן זיך שױן לײַדער קײנמאָל נישט אומקערן… אַמאָל, געדענק איך, זאָגסטו מיר אױך שרײַבן גרױסע ליבע האַרציקע בריװ; הײַנט שרײַבסטו אַזעלכע בריװ צו אַנדערע, און מיך פּטרסטו אָפּ מיט עטלעכע שורות, אָדער עס גײען אַװעק װאָכן און דו שרײַבסט גאָרנישט. נאָר שאַ. איך האָב גאָר פֿאַרגעסן אַז דו האָסט קײן צײַט נישט. האָסט נעבעך אַף זיך אַזױ פֿיל זאָרגן אין דעם „װיסטן“ מאַריענבאַד, דער אײבערשטער זאָל טאַקע שומר ומציל זײַן אַלע ייִדן! ….

זײַ געזונט, חײם, און פֿאַרגעס נישט פֿונדעסטװעגן מיר אױך אַמאָל אַרײַנװאַרפֿן אַ בריװל כאָטש פֿון יוצא װעגן. לאָז זיך דיר דאַכטן, עלעהײ איך בין אױך פֿון די „גוטע פֿרײַנט“ דײַנע, װאָס דו שרײַבסט צו זײ אָפֿט און אַ סך, אמת ב ס ו ד ס ו ד ו ת… און איך װינטש דיר דערפֿאָלג אין זעקס־און־זעכציק און אין פּרעפֿעראַנס, אַזױ װי אין אַלע דײַנע איבעריקע מאַריענבאַדער געשעפֿטן און אונטערנעמונגען…

א ס תּ ר.

21.

(די יאַמאַטשיכע פֿון מאַריענבאַד צו איר מאַן װעלװל יאַמאַיקער אַף די נאַלעװקיס אין װאַרשע.)

װעלװל! װאָס פּרעסטו די נשמה און זעצסט מיט בריװ, איך זאָל דיר שרײַבן און שרײַבן? איך שרײַב דאָך דיר, דאַכט מיר, אַלע װאָך, אַז ס'איז דערװײַל נישטאָ גאָרנישט װאָס צו שרײַבן, װאָרעם מיר זײַנען אין מאַריענבאַד, נישט אין קאַרלסבאַד. און איך שרײַב דיר, װעלװל, אַז עס בלאָזט דערױף, אַז מיר זאָלן שױן דאָ בלײַבן װינטערן אין מאַריענבאַד, און לאָזן אונדזערע שׂונאים שױן אַזױ לעבן, װי איך װעל דאָ עפּעס מאַכן. און אַלץ איבער װעמען? איבער דיר מיט דײַן עקשנות און מיט דײַן שׂכל־הישר, װאָס װעט אונדז פֿאַרפֿירן אַלעמען, הלװאַי איך זאָל ליגן זאָגן, דער שװאַרץ יאָר װײס װוּהין, װאָרעם אַז טאָמער װאָלט איך שױן געװען פֿאַרטיק כאָטש מיט אײנעם, איך מײן מיטן ביאַליסטאָקער, איז ביז איך האָב זיך אַ קער געגעבן, איז דערװײַל אונטערגעשפּרונגען באַזעל. אַ היץ אין באַזעל, אַ קאָנגרעס פֿון ציוניסטן. האָט דאָס אים אַװעקגעטראָגן קײן באַזעל מיט נאָך עטלעכע יונגע לײַט און בחורים, װאָס זײַנען צום מײנסטן אַף מײַן פֿינצטער מזל אַלע ציוניסטן. אַ גליק כאָטש, װאָס דער קעשעניעװער פֿון קעשעניעװ איז נישט קײן ציוניסט. ער לאַכט פֿון די ציוניסטן. ער זאָגט, אַז ס'איז נאָר אַן אָנשטעל. פּונקט װי די, װאָס פֿאָרן זיך קורירן. דער גאַנצער מײן, זאָגט ער, איז חתנים און כּלות. װי באַלד אַזױ, טוט מיר טאַקע באַנג, פֿאַר װאָס בין איך געפֿאָרן קײן מאַריענבאַד און נישט קײן באַזעל. װען איך װײס פֿריִער פֿון אַ קאָנגרעס און פֿון אַ באַזעל, װאָלט איך בעסער געפֿאָרן קײן באַזעל, װאָרעם די גאַנצע װעלט, זאָגט מען, װעט זײַן אין באַזעל. און איך שרײַב דיר, װעלװל, אַז איך װײס פֿריִער, װאָס דו װעסט מיר דערױף שרײַבן. דו װעסט מיר שרײַבן, איך זאָל דיר נישט שרײַבן פֿון באַזעל, װאָרעם נאָך דײַן שׂכל־הישר קומט דאָך אױס תּמיד קאַפּױר, מיטן קאָפּ אַראָפּ און מיט די פֿיס אַרױף. דערפֿאַר װיל איך דיר גאָרנישט שרײַבן פֿון באַזעל, װאָרעם אײדער דיך איבערשפּאַרן איז שױן גרינגער איבערטראָגן מאַריענבאַד אַף די נאַלעװקיס, אָדער די נאַלעװקיס קײן מאַריענבאַד. און איך שרײַב דיר, װעלװל, אַז דו װעסט זײַן ערגער פֿון ערגער, אַז דו װעסט זיך נישט זען דאָרטן מיט די איטשע־מײערס, איך מײן הירש לױפֿערמאַנען, קלמן ברױכשטול, יצחק־מאיר שערענציס און יצחק־מאיר פּעקעליס, און דער עיקר מיט שלמה קורלענדער, און פֿרעגן באַ זײ, װאָס איז די גדולה, װאָס זײ האָבן אַװעקגעשיקט זײערע װײַבער אַף הפֿקר און אַלײן זײַנען זײ געבליבן אין דער הײם? פֿאַר װאָס זאָלן זײ בעסער נישט קומען אַהער צו פֿאָרן כאָטש קלײַבן נחת, זען, װי זײערע װײַבער פֿאַרנעמען זיך דערמיט, װאָס זײ כאַפּן איבער פֿרעמדע חתנים, רײדן אָפּ יונגע לײַט, אַז זײ זאָלן נישט חתונה האָבן. מע איז זיך אַ ביסל אָנגעפֿאָרן אַהער! קלאָמפּערשט אַף דער „קור“! װער מיר קור? אַז טאָג װי נאַכט נאָר מע זוכט קאַװאַליערן. אַ בחור איז אַ בחור, אַן אַלמן איז אַן אַלמן, אַ גרוש איז אַ גרוש, אַ באַװײַבטער איז אױך גוט, אַבי אַ זכר. זינט איך לעב, זינט איך שטײן אַף מײַנע פֿיס ― נאַ דיר אַ באָד. ביז מע דערלעבט צו זען אַ שטיקל מאַנספּאַרשױן, באַפֿאַלן אים אונדזערע נאַלעװקער װײַבלעך, אַזױ װי די פֿליגן, און מע הײבט אָן פֿריִער מיט די פּיסקעלעך און מיט די צינגעלעך זיסע רײדעלעך: העטי ― פּעטי ― מעטי ― װעטי, און דװקא אַף דײַטש, אַנדערש לױנט זיך נישט, און נאָכדעם גײט מען אַלע אינאײנעם פּאָרלעכװײַז, קלאָמפּערשט טרינקען קאַװע, נאָר דער עיקרשט איז העטי ― פּעטי ― מעטי ― װעטי. אַזױ לאַנג, אַזױ ברײט, ביז מע מאַכט אַ פֿאָר אַרױס ערגעץ העט הינטער דער שטאָט אַרױס, פֿון דאָרטן אָדער מע גײט אין װאַלד, אָדער מע שיפֿט זיך אַף שיפֿלעך, אָדער דער שװאַרץ־יאָר װײסט זײ, װאָס זײ טוען דאָרטן! און איך שרײַב דיר, װעלװל, אַז דו שרײַבסט מיר, איך זאָל דיר שרײַבן פֿונעם קעשעניעװער שידוך, װאָס פֿון קעשעניעװ, ― שרײַב איך דיר, אַז איך האָב דיר שױן געשריבן. װיפֿל מאָל דאַרף מען דיר שרײַבן? הײסן הײסט ער זײַדענער, און אַלײן איז ער אַ צײן־דאָקטער, און אַפֿן פּנים איז ער אַ שײנער, אַ פּאַרשױן קאָן מען זאָגן, און טוט זיך אָן שײן, אַז ס'איז אַ פֿאַרגעניגן צו קוקן, אַלצדינג גוט אַרום און אַרום. און איך שרײַב דיר, װעלװל, אַז דער שדכן האָט אַװעקגעשריבן שױן צװײ בריװ קײן קעשעניעװ, מע זאָל אים שרײַבן, װער און װאָס דער זײַדענער איז, שרײַבט מען אים פֿון דאָרטן, אַז ער איז טאַקע אַ צײן־דאָקטער און אַ גוטער צײן־דאָקטער, שרײַבט מען, און האָט זײער אַ שײנעם קאַבינעט, און איז זײער אָנגענומען, און פֿאַרדינט זײער שײן געלט, שרײַבט מען. און מע זעט טאַקע, אַז געלט איז באַ אים בלאָטע, און ער רעדט אַפֿילו גאָרנישט פֿון קײן געלט װי אַנדערע, למשל, דער ביאַליסטאָקער, װאָס דינגט זיך מיט מיר שױן פֿון צװײ װאָכן, װי איבער אַן אָקס. דאָס הײסט, נישט ער דינגט זיך, נאָר דער שדכן דינגט זיך. און אַלײן שטײט ער כּלומרשט באַ דער זײַט, ער מישט זיך נישט, הײסט עס, אין אַזעלכע זאַכן… און איך שרײַב דיר, װעלװל, אַז דער קעשעניעװער דאַנטיסט געפֿעלט מיר זײער. איך רעכן אַװעקגעבן אים נאָך דער חתונה אונדזער יענקלען, טאָמער װעט ער אים מאַכן פֿאַר אַ שטיקל מענטש. און איך שרײַב דיר, װעלװל, אַז דו האָסט נישט װאָס צו

זעצן מיט בריװ, אַז איך זאָל דיר שרײַבן, װאָרעם איך האָב דערװײַל גאָרנישט װאָס צו שרײַבן. אַז ס'װעט זײַן װאָס צו שרײַבן, װעל איך דיר אַלײן שרײַבן, אָדער קלאַפּן אַ דעפּעש, זאָלסט קומען אַפֿן גרײטן. און איך שרײַב דיר, װעלװל, אַז איך האָב צוגעשלעפּט צום קעשעניעװער שידוך אונדזער טשאַפּניטשקע. לעבן לעבט זי גרױס און קײן געלט האָט זי נישט, האָב איך איך צוגעשאַרט אַ פֿאַרדינסטל. למאַי זאָל דער סװיר־סקי, דער װעלט־שדכן, װאָס איך האָב דיר געשריבן, צונעמען די גאַנצע פּוטער? װאָס װעט מיך אַרן, אַז די טשאַפּניטשקע װעט אױך עפּעס נאַשן? הלװאַי זאָל זיך עס נאָר אױסקײטלען, אם־ירצה־השם, אין אַ גוטער שעה, איך זאָל דיר קאָנען שרײַבן נײַס. און איך שרײַב דיר, װעלװל, זאָלסט זיך מאַכן צײַט און למען־השם זיך זען דאָרטן מיט לױ־פֿערמאַנען און מיט ברױכשטולן, און דער עיקר מיט דעם קורלענדער אָקס, און אים אױפֿעפֿענען דעם מוח אַף זײַן בעלצען, אַז ס'איז גלײַכער, ער זאָל בעסער אַכטונג געבן אַף זײַן װײַב אײדער אַף זײַנע הײַזער. די הײַזער װעט דער רוח נישט נעמען, און זײַן בעלצע מאַכט דאָ חנדלעך מיט פֿרעמדע חתנים און מיט פֿרעמדע מאַנען, װעלכע שלאָגן זיך גאָר פֿאַר איר, װי פֿאַר עפּעס רעכטס. ס'איז חולשי־חלשות, אַ בזיון מיט אַ האַרצװײטיק אינאײנעם. װאָרעם װען נישט אָט די נאַלעװקער װײַבלעך, װאָלט אָט דער קעשעניעװער שידוך שױן לאַנג געװען אַ שידוך. און איך שרײַב דיר, װעלװל, אַז איך קאָן דיר גאָר אַזױ פֿיל נישט אַרױסשרײַבן, און זײַ געזונט, און גריס די קינדער, יענקלען און מענדלען, גאָר פֿרײַנטלעך. פֿון מיר דײַן פֿרױ פּ ע ר ל י אַ מ אַ י ק ע ר.

22.

(חײם סאָראָקער פֿון מאַריענבאַד צו זײַן פֿרײַנט שלמה קורלענדער אַף די נאַלעװקיס אין װאַרשע.)

ידידי!

איך װאָלט דיר באַדאַרפֿט אָפּשפּילן אַ פֿרימאָרגן גאָר אַף אַן אַנדער אופֿן. אָדער נאָך בעסער װאָלט געװען, איך זאָל דיר גאָרנישט שרײַבן, װאָרעם דו ביסט דאָס נישט װערט. אַף אַזאַ פּרא־אָדם, װי דו, אָן בײדע זאַכן: אָן שׂכל און אָן יושר, איז אָסור לרחם! אַז די װעלט זאָגט, אַז די קורלענדער זײַנען חכמים בלילה, איז דאָס, אַ פּנים, נישט אומזיסט. אַ װעלט איז נישט משוגע.

איך פֿרעג דיך ,אַלײן, ביסטו נישט קײן פֿערד, כאָטש דו ביסט שױן אַ ייִד קרובֿ צו ששים: באַרעכן דיך, אױב דו האָסט נאָך אַ שטיקל קלעפּקע אין קאָפּ, װאָס האָסטו געטאָן? דו גײסט און שרײַבסט מיר אַרײַן אַ בריװ אַזױ און אַזױ, און בעטסט מיך רחמים, עס האָט דיך געטראָפֿן אַ צרה, דײַן בעלצע פֿאָרט קײן מאַריענבאַד דאָס ערשטע מאָל אַף איר לעבן און קען נישט די שפּראַך און װײס נישט, װער עס האָט זי געשלײערט, על־כּן זאָל איך זי מקרבֿ זײַן, אַף איר השגחה געבן, אױסלײַען איר געלט און נאָך אַזעלכע זאַכן. און דו אַלײן לײגסט מיר נאָך אַרײַן אַ פֿינגער אין מױל אַרײַן איך זאָל זען, אַז זי זאָל זײַן װײַט אָפּגעשײדט פֿון איר קרובֿה, חװהלע טשאַפּניק, און כּדומה אַזעלכע זאַכן. און בעטסט מיך נאָך אַלײן, ס'זאָל זײַן בסוד. און איך בין אַזאַ שוטה, און גלײב דיר, װאָס דו שרײַבסט מיר, און האָב אַף דיר רחמנות, און שרײַב דיר אַװעק אַ בריװ און נאָך אַ בריװ, און גיב דיר איבער אַלצדינג מיט אַלע פּישטשעװקעס, און זאָג דיר אָן צען מאָל, אַזױ װי דו שרײַבסט מיר בסוד, אַזױ אױך דאָס, װאָס איך שרײַב צו דיר, באַדאַרף זײַן אַ הײליקער סוד, װאָס נאָר צװישן אונדז בײדן זאָל עס בלײַבן, און קײן פֿױגל זאָל נישט װיסן אַפֿילו, אַז דו שרײַבסט צו מיר און אַז איך שרײַב צו דיר. לסוף װאָס טוט אַזאַ חכם, װי דו? גײסטו, קורלענדער אינדיק װאָס דו ביסט, און טראָגסט אַװעק מײַנע בריװ גלײַך צו מײַן אסתּרן, ― ביסטו נישט װערט, אַז מע זאָל דיך אַנידערלײגן אין מיטן די נאַלעװקיס און אָפּצימב־לען דיך, װי עס געהער צו זײַן, אָדער שנײַדן פֿון דיר פּאַסן? איך פֿרעג דיך, משוגענער לעקיש, װער טוט עס? דאָס טוט דאָך נישט דער ערגסטער הולטײַ שבהולטײַעס! נישט אומזיסט זאָגט די װעלט אַ װערטל, אַז אַ נאַר איז טױזנט מאָל ערגער פֿון אַ הולטײַ. נײן, איך פֿרעג דיך אַן אַנדער קשיא: װעלכער רוח האָט דיך געטראָגן, אַז דו זאָלסט זיך צו מיר אָנשלאָגן מיט דײַן בעלצען? און װאָס גײט מיך אָן, צי דײַן בעלצע פֿאָרט דאָס ערשטע מאָל קײן מאַריענבאַד, צי דאָס לעצטע מאָל? װער האָט געבענקט נאָך איר אָט דאָ אין מאַריענבאַד און װער האָט אַרױסגעקוקט אַף איר, אַ חוץ מײַן שװאָגעריק, דער שאַרלאַטאַן? װײס־זשע, דו קורלענדער בהמה, אַז דײַן בעלצע איז דאָ, חלילה, נישט קײן עלנטע; אַ חוץ מײַן שװאָגעריק, דעם אַדעסער תּכשיט, טאַנצן אַרום איר נאָך שאַרלאַטאַנעס, און מער פֿון אַלעמען אײנער אַ קעשעניעװער פֿראַנט מיט װײַסע הױזן, אַ דאַנטיסט, װאָס האָט באַדאַרפֿט די טעג חתן װערן. די מאַדאַם טשאַפּ־ניק איז געװען די גאַנצע שדכנטע און געזאָלט כאַפּן דערבײַ אַ גראָבס, נאָר ס'איז צו נישט געװאָרן, מע װײס נישט איבער װאָס, מע האַלט דאָס בסוד. נאָר דײַן בעלצע װײס פֿונעם סוד, װאָרעם קײנער איז מיט אים אַזױ נישט נאָענט, װי דײַן בעלצע… זײ שפּאַצירן אַרום שטענדיק אינאײנעם, טרינקען אין אײן צײַט דאָס װאַסער באַם ברונען, און עסן אין רעסטאָראַן באַ אײן טיש… האָט דאָס מסתּמא רעכט פֿאַרדראָסן מײַן שװאָגעריק דעם אַדעסיט, האָט ער זיך זאַטשעפּעט מיטן קעשעניעװער דאַנטיסט, האָט אים דער דאַנטיסט געשיקט זאָגן, אַז ער רופֿט אים אַרױס אַף אַ דועל, און עס װיגט זיך מאַריענבאַד, און די װעלט גײט כאָדאָראָם! מיטן אײן װאָרט, ס'איז אַ גאַנצער ראָמאַן, און דײַן בעלצע איז פֿון אים די העלדן, און דו זיצסט אַף די נאַלעװקיס און היטסט די הײַזער. היט־היט, קורלענדער לעמעשקע, זײ זאָלן נישט אַנטלױפֿן! פֿאַר דײַן בעלצען זאָלסטו זיך נישט זאָרגן. זי װעט נישט פֿאַרפֿאַלן װערן. איך האָב געהערט זאָגן, אַז זי פֿאָרט אַריבער פֿון דאַנען אין אַן אַנדער באָד. װוּהין ― װײס איך נישט. איך האָב געהערט, אַז קײן אָסטענדע. און זי טוט זײער גלײַך. משנה מקום, משנה מזל… יעדן פֿאַלס, דאַרפֿסטו קײן יסורים נישט האָבן. זי פֿאָרט נישט אַלײן. זי פֿאָרט אין צװײען… נאָר װאָס גײט עס מיך אָן? פֿון מײַנעט װעגן מעגן זײ פֿאָרן אַפֿילו אין דרײַען. װאָרעם, אַז דו האָסט געקאָנט האָבן אין זיך אַזאַ יושר און גײן װײַזן מײַן אסתּרן די בריװ, װאָס איך שרײַב צו דיר בחדר″ג, ביסטו אַ פּעטאַך און אַן אַלטער בעזעם און אַ שמינדער בגעץ און אַ גאָרנישט מיט אַ נישט, און ביסט נישט װערט, װאָס די ערד טראָגט דיך, און איך װיל מיט דיר מער קײן מגע־ומשׂא נישט האָבן!

איך װאָלט דיר, אײגנטלעך, געקאָנט שרײַבן איצטער נײַס און נײַס, טאַקע פֿון בעלצען מיט דעם דאָזיקן קעשעניעװער פֿױגל… נאָר איך װיל מיך שױן מער נישט אַרײַנמישן אין אַזעלכע עסקים און װיל אַפֿילו אין דײַנע ד′ אַמות נישט שטײן! גענוג. איך האָב מיך שױן אָפּגעבריט מיט דיר אײן מאָל ― מעגסט שױן איבערגײן אַף אַנדערע הענט. מיך זאָלסטו מער נישט פֿרעגן גאָרנישט, און נישט שרײַבן צו מיר, װאָרעם איך װעל דיר נישט ענטפֿערן. איך בין שױן מער נישט דײַן בעל־יועץ מיט דײַן בעל־סוד. און דול מיר נישט קײן קאָפּ און דרײ מיר נישט קײן ספּאָדיק. איך װיל דיך נישט קענען, אַזױ װי איך האָב דיך נישט געקענט.

דאָס געלט, װאָס איך האָב דאָ געגעבן דײַן בעלצען אַף דײַן רעכענונג, קאָנסטו מיר אָפּשיקן אַהער, אױב דו װילסט, און אַז נישט, װעסטו מיר באַצאָלן אין װאַרשע, אַחת ואחת. נישקשה, ביסט באַ מיר אַ בטוח. און אפֿשר װעסטו מיר נישט װעלן צאָלן פֿאַר דײַן בעלצען? אַדרבה, לאָז דיר גאָט געבן אַזאַ מחשבֿה. איך האָב דײַן בריװ, װוּ דו שרײַבסט מיר בפֿירוש, איך זאָל אַרױסגעבן דײַן װײַב געלט אַף דײַן רעכענונג, װ ע ן נאָר זי װעט באַדאַרפֿן און װ י פֿ ל זי װעט פֿאָדערן. און לאָמיר זען, דו זאָלסט אָפּלײקענען, װעסטו נאָך האָבן בזיונות אױך, װאָרעם איך װעל דײַן בריװ געבן איבערזעצן אַף רוסיש, ― ער איז באַ מיר אַ דאָקומענט…

און האָרך אױס, חכם מײַנער, אַזױ װי דו ביסט, װי איך זע, אַ מענטש, װאָס ,דו קאָנסט נישט האַלטן קײן סוד אין זיך, װעסטו דאָך אַװדאי װעלן אָפּטראָגן מײַן װײַב, װאָס איך שרײַב צו דיר אַצינד, זאָג איך דיר, אַז דו קאָנסט דאָס טאָן מיטן גרעסטן כּבֿוד. נאָר אײדער איך געזעגן מיך אָפּ מיט דיר, דאַרף איך דיר נאָך אַ מאָל זאָגן אָפֿנטלעך, אַז דו ביסט אַ קורלענדער לעמעשקע, און אַן אָפּגעריסענער נאַר, און אַ שמענדריק, און אַ בהמה בצורת פֿערד, און אַ דאָס, װאָס מע טאָר נישט אױסזאָגן…

פֿון מיר דײַן געװעזענער גוטער פֿרײַנט, װאָס דו ביסט נישט װערט זײַן פּאָדמעטקע.

ח ײ ם ס אָ ר אָ ק ע ר.

23.

(שלמה קורלענדער פֿון די נאַלעװקיס אין װאַרשע צו זײַן פֿרײַנט חײם סאָראָקער אין מאַריענבאַד.)

לכּבֿוד ידידי היקר מוהר″ר חײם נ″י.

װי בױמל אַפֿן פֿײַער און װי זאַלץ אַף אַ װוּנד, אַזױ איז געװען דײַן בריװ צו מיר, װאָס האָט מיר צוגעלײגט צו מײַנע צרות נאָך אַ צרה און צו מײַן עגמת־נפֿש, װאָס איך האָב, נאָך מער עגמת־נפֿש, אַז ממש איך גײ אַרום אָן אַ קאָפּ, און װײס שױן גאָרנישט, װאָס איך זאָל טאָן. לא־די, װאָס איך האָב אַזעלכע גוטע ידיעות פֿון מאַריענבאַד, באַדאַרף איך נאָך האָבן חרפּות־בושות פֿון דײַן אסתּרן, און עס דאַרף מיר פֿלאַמען דאָס פּנים פֿאַר אַ בערל טשאַפּניק, װאָס איך היט זיך פֿאַר אים, װי פֿאַר פֿײַער. איך זאָל נעמען אױסדערצײלן דיר מײַן געשװאָלן האַרץ, מיט די צרות און געבראָטענע לײַד, װאָס איך שטײ־אױס פֿון זינט מײַן בעלצע איז אין מאַריענבאַד, װאָלט איך געהאַט דיר צו שרײַבן און צו שרײַבן. נאָר דו האָסט נישט פֿאַרדינט באַ מיר, חײם, איך זאָל דיר אַפֿילו ענטפֿערן אַף דײַנע זידלערײַען און זלזולים. װי מיר האָבן הײַנט יום גימל אַף דער גאַנצער װעלט, אַז דו ביסט קעגן מיר אומגערעכט אַרום און אַרום, און אַז דו װעסט איבערלײענען מײַן בריװ, װעסטו אַלײן זאָגן, אַז דו האָסט געהאַנדלט אַקעגן מיר ניט װי אַ גוטער פֿרײַנט און אַן אָרנטלעכער מאַן, נאָר װי אַ שׂונא און װי אַ נידערטרעכטיקער מענטש מיט אַ פֿאַרדאָרבענעם כאַראַקטער. נאָר לאָמיר גײן בהדרגה און לאָמיר דיר אָפּענטפֿערן פֿריִער אַף דײַן בריװ, על ראשון ראשון ועל אַחרון אַחרון.

מילא, װאָס דו זידלסט מיך, װי אַ יאַטקע־ייִדענע, און רופֿסט מיך אָן מיט אַזעלכע נעמען, װאָס מע האָט נאָך נישט געהערט צװישן סעדיכעס אַף דער זשעליאַזנע בראַמע, ― דאָס בין איך דיר מוחל. איך געפֿין אַף דיר אַ זכות ― מסתּמא האָסטו באַקומען אַ רעכטע פּאָרציע פֿון דײַן אסתּרן, װאָס ס'איז איר נעבעך װיסט אַפֿן האַרצן, ביסטו געגאַנגען און האָסט אױסגעלאָזט דעם גאַנצן צאָרן אַף מיר, כאָטש גאָט איז יודע דעם אמת, אַז איך בין רײן, איך זאָל אַזױ רײן זײַן פֿון שלעכטס. און לאָמיך אַזױ דערלעבן זען מײַן בעלצען בקרובֿ צוריק אין װאַרשע, ― ס'איז באַ מיר אַ גוטע שבֿועה, ― װי איך האָב נישט מזכּיר געװען פֿאַר דײַן אסתּרן קײן חצי דבור פֿון דײַנע בריװלעך צו מיר אָדער פֿון מײַנע בריװלעך צו דיר. אָסור, אױב איך הײב אָן צו פֿאַרשטײן, װי אַזױ קומען זײ צו דײַן אסתּרן? אַדרבה, איך האָב שױן לאַנג חושד געװען דיך, אַז דו האָסט דײַן אסתּרן מײַנע בריװ צו דיר יאָ באַװיזן, װאָרעם פֿון װאַנען דען װײס דײַן אסתּר, אַז איך האָב דיר פֿאַרטרױט מײַן בעלצען אין מאַריענבאַד, אַז דו זאָלסט אַף איר השגחה געבן, אױסלײַען געלט און נאָך אַזעלכע זאַכן? איך קום צו גײן אײנמאָל צו דיר אַהײם זען, װאָס מאַכט דײַן אסתּר, און איבערגעבן איר אַ גרוס פֿון מײַן בעלצען, רופֿט זיך אָן צו מיר דײַן אסתּר: „איר האָט ניט געהאַט, זאָגט זי, אין מאַריענבאַד קײן נענטערן גוטן פֿרײַנט, זאָגט זי, איר זאָלט אים מאַכן פֿאַר אַן אָפּעקון, זאָגט זי, אַף אײַער בעלצען, אַ חוץ מײַן חײמען?“… איך האָב באַלד פֿאַרשטאַנען, װוּהין דער װינט בלאָזט, נאָר איך האָב מיך אָנגענומען מיט האַרץ און האָב איר אָפּגעענטפֿערט: „זאָלט איר מיר געזונט זײַן, זאָג איך, געבן אײַער מאַן אַן אָנװײַזונג אַף געלט, זאָג איך, װערט שױן אָנגערופֿן באַ אײַך, זאָג איך, אָפּעקון?“ הערט זי מיך אױס און מאַכט צו מיר: „װײסט איר װאָס, רב שלמה? לאָמיר, זאָגט זי, דערפֿון נישט רײדן מער“…

נאָך אַזעלכע רײד דאַרף מען זײַן, דאַכט מיר, אַ לײמענער גולם, אַז מע זאָל נישט פֿאַרשטײן, אַז אָדער דו האָסט איר איבערגעשיקט מײַנע בריװ, װאָס איך האָב צו דיר געשריבן, אָדער דו האָסט איר גלאַט אַזױ איבערגעגעבן אַלצדינג װאָס איך האָב דיר געשריבן װעגן מײַן בעלצען, כאָטש איך פֿאַרשטײ נישט, צו װאָסער אַ צװעק? נאָך אַ סימן האָב איך געהאַט, אַז דײַן אסתּר װײס פֿון מײַנע בריװ צו דיר: אַז איך האָב געהאַלטן שױן באַ אַװעקצוגײן, רופֿט זיך אָן צו מיר דײַן אסתּר: „לאָזט גריסן אײַער בעלצען, און שרײַבט איר, אַז זי װעט פֿאָרן צוריק פֿון מאַריענבאַד, זאָגט זי, איבער בערלין און װעט זײַן באַ װערטהײ־מערן, זאָל זי מיר אױך, זאָגט זי, אין זינען האָבן“… פֿון װאַנען װײס דײַן אסתּר, אַז מײַן בעלצע איז געװען באַ װערטהײמערן? אַ נבֿיאטע איז זי, צי אַ פֿײגעלע האָט עס איר געבראַכט צו טראָגן פֿון מאַריענבאַד?

נאָר דאָס אַלײן װאָלט געװען אַ האַלבע צרה. האָסט מיר געװאָלט פֿאַרשװאַרצן דאָס פּנים פֿאַר דײַן אסתּרן ביסטו מיר געגאַנגען און האָסט איבערגעגעבן אַזעלכעס, װאָס דו האָסט נישט געטאָרט איר איבערגעבן בשום אופֿן. נאָר גאָרנישט. אָפּגעטאָן, איז פֿאַרפֿאַלן. װאָס האָסטו אָבער געהאַט צו ,מיר, זאָלסט מיר אָנשיקן אַף מײַן קאָפּ אַ נײַעם אומגליק? איך רײד פֿון בערל טשאַפּניק. פֿון װאַנען װײס עס אָט דער אַפֿעריסט, װאָס איך האָב געשריבן צו דיר װעגן אים און װעגן זײַן מאַדאַם, אַז זײ װױנען שױן צװאַנציק יאָר אין װאַרשע און קײן בן־אָדם װײס נישט, װער איז טשאַפּניק, איז פֿון װאַנען לעבט אָט דער טשאַפּ־ניק, און נאָך אַזעלכע זאַכן? אַף אַזאַ מין אָנשיקעניש האָב איך זיך קײנמאָל נישט געקאָנט ריכטן. װי אין אַן אױג אַ שטאָך, אַזױ היט איך זיך מיט אַ װאָרט קעגן דעם דאָזיקן ייִדן, און איך קאָן גײן שװערן אין טלית און אין קיטל, אַז אױסער דיר האָב איך װעגן אים קײנעם קײן שלעכט װאָרט פֿון מײַן מױל נישט אַרױסגעזאָגט. ער װײס נישט, זאָגט ער, װאָס איך האָב צו אים? דאַכט זיך, מיר האָבן קײנמאָל, זאָגט ער, זיך נישט געקריגט. און טאָמער איז געװען צװישן אונדז אַ שטיקל רעכענונג (דו הערסט? אַ שטיקל רעכענונג!) װעגן דירה־געלט, זײַנען מיר, זאָגט ער, לעבעדיקע מענטשן, ער האָפֿט, זאָגט ער, גאָר אין גיכן, מיטן אײבערשטנס הילף, זיך צערעכענען מיט אַלעמען, און מיט מיר צום אַלעם ערשטן, װײַל ער האַלט מיך, ערשטנס, פֿאַר אַ פֿײַנעם און אַן אָרנטלעכן און אַ גוטן מענטשן מיט אַ װײכן כאַראַקטער (דו הערסט, צי נײן?), און והשנית, זאָגט ער, זײַנען מיר דאָך איצטער עפּעס שטיקלעך קרובֿים…

„קרובֿים?“ ― דאָ בין איך שױן געװאָרן אָנגעצונדן. מילא, אַ װײַכן כאַראַקטער אַז איך האָב און נאָך אַזעלכע זאַכן קאָן מען נאָך װי עס איז אַריבערטראָגן, נאָר אַז בערל טשאַפּניק האַלט שױן באַ אױסרעכענען זיך מיט זײַן קרובֿהשאַפֿט ― שמעקט דאָס שױן געװיס מיט אַ גמילות־חסד. צום סוף לאָזט זיך אױסעט, אַז איך האָב אַ טעות געהאַט. דאָס הײסט, מיט אַ גמילות־חסד האָט זיך עס טאַקע געענדיקט, נאָר דער עיקרשט פֿון זײַן אַרײַנקומען, זאָגט ער, איז נאָר אײן זאַך: „פֿאַר װאָס זאָלט איר מיך האַלטן, זאָגט ער, שטענדיק אין מױל, זאָגט ער, פֿון מיך באַרײדן פֿאַר דער גאַנצער װעלט, אַזױ, אַז גאַנץ מאַריענבאַד זאָל, זאָגט ער, װיסן, אַז איך זיץ, זאָגט ער, צװאַנציק יאָר אין

װאַרשע און צאָל נישט קײן דירה־געלט, און אַז איך צאָל נישט דעם קצבֿ פֿאַר פֿלײש, זאָגט ער, און אַפֿילו העקסעלמאַנען פֿאַר דער װעטשערע, זאָגט ער, האָב איך אױך נישט באַצאָלט?“…

װי אַזױ מיר איז געװען אַפֿן האַרצן נאָך אַזעלכע רײד ― באַדאַרף איך דיר נישט דערצײלן, חײם. דו ביסט דאָך שױן נישט קײן קורלענדער, װעסטו שױן אַלײן װי עס איז פֿאַרשטײן מיט דײַן אײגענעם שׂכל. נאָר װאָס דען? איך פֿרעג דיך, איז דאָס אַ יושר, נעמען מײַנע בריװ, װאָס איך שרײַב צו דיר בסוד סודות, און באַװײַזן זײ דער מאַדאַם טשאַפּניק, זי זאָל זען, װאָס איך שרײַב צו דיר אַף איר מאַן? און נאָך אַזאַ מעשׂה נורא גײסטו און טראַכסט אױס אַף איר אַ בלבול, אַז איך האָב באַװיזן דײַן אסתּרן די בריװ, װאָס דו שרײַבסט צו מיר, און פֿאַלסט אָן אַף מיר מיט זידלערײַען און באַלײדיקסט מיך, װי דעם לעצטן שבלעצטן!! נײן, חײם, איך װעל דיך נישט זידלען, אַזױ װי די זידלסט מיך. איך בין נישט דו. נאָר זאָגן װעל איך דיר, אַז דו ביסט אַ נידעריקער מענטש מיט אַ געמײנעם פֿאַרדאָרבענעם כאַראַקטער, און דערצו נאָך אַ שטיק משוגענער, אַ כּהן, צװישן כּהנים אַ כּהן! און מער איז נישטאָ מיט דיר װאָס צו רײדן. „אַן אָקס, זאָגט מען, האָט אַ לאַנגע צונג און קאָן קײן שופֿר נישט בלאָזן“… ידידך ש ל מ ה ק ו ר ל ע נ ד ע ר.

24.

חנצע מאַריאַמטשיק פֿון די נאַלעװקיס אין װאַרשע צו איר מאַן מאיר מאַריאַמטשיק אין מאַריענבאַד.

טײַערער מאַרק!

אומזיסט איז דײַן טרחה, און דײַנע זיסע בריװלעך צו מיר, װוּ דו דערקלערסט זיך מיר אין ליבע, זײַנען אַרױסגעװאָרפֿן. איך װײס שױן, צוליב װאָס דו ביסט געפֿאָרן אין אױסלאַנד. איך װײס שױן, צוליב װעמען דו האָסט זיך אַזױ געריסן קײן מאַריענבאַד. צו שפּעט האָב איך דאָס דערפֿאַרן, אַז אָך און װײ איז מיר. איך זאָל נישט זײַן קײן נאַר, װאָלט איך עס באַדאַרפֿט אַרױסזען אַ סך פֿריִער, נישט גלײבן אַזאַ אַפֿעריסט, װי דו ביסט, אַז דער דאָקטער הײסט דיר פֿאָרן קײן מאַריענבאַד. איך שיק דיר דאָ, מאַרק, אַ מתּנה ― בריװ, װאָס שלמה קורלענדער שרײַבט צו אונדזער חײמען, און אַ בריװ, װאָס אונדזער חײם שרײַבט צו זײַן פֿרײַנט שלמה קורלענדער. פֿון די דאָזיקע בריװלעך װעסטו שױן פֿאַרשטײן, פֿון װאַנען איך װײס אַלצדינג, װאָס קומט פֿאָר באַ אײַך אין מאַריענבאַד. עס שטײט מיר פֿאַר די אױגן די דאָזיקע הולטײַקע, װאָס שלמה קורלענדער האָט געבראַכט צו פֿירן די דריטע װאָך נאָך זײַן װײַבס טױט, גענומען זי, אַ מכּה אים, װי זי שטײט און גײט פֿאַר איר שײן פּענעצל. אַצינד איז שױן רעכט. אַצינד ,פֿאַרשטײ איך שױן אַלץ. און זײַ זיכער, מאַרק, אַז איך װעל שױן לאַנג דיר נישט שטערן. גיך־גיך װעל איך דיר אױפֿבינדן די הענט. גיך־גיך װעל איך דיך באַפֿרײַען. עס איז געװען באַ מיר הײַנט צװײ מאָל דער דאָקטער. ער זאָגט, אַז איך בין רעכט קראַנק, אַז ס'איז באַ מיר גערירט די לעבער, און אַז איך באַדאַרף האָבן קאַרלסבאַד, װי מע באַדאַרף לעבן. נאָר איך װעל קײן קאַרלסבאַד נישט פֿאָרן. דו הערסט, מאַרק? אין דער ערד אַרײַן װעל איך דיר ליבער פֿאָרן, ניט קײן קאַרלסבאַד, איך זאָל זען דאָרט, װי דו ביסט די כּפּרה נאָך אױסגעלאַסענע װײַבלעך, װי דו פֿליסט זײ אָפּנעמען פֿון דער באַן און װי דו ברענגסט זײ צו פֿירן צו זיך אַף דער סטאַנציע, און װי דו שפּאַצירסט מיט זײ איבער מאַריענבאַד, און װי דו פֿירסט זײ אין קינע־מאַטאָגראַפֿס און אין טעאַטערס און אין רעסטאָראַנען. װײ, צו װאָס איך האָב מיך דערלעבט! טאַטע־מאַמע זאָלן איצט אױפֿשטײן פֿון קבֿר און אַ קוק טאָן אַף זײער מיזינקע חנצע, װאָס פֿון איר איז געװאָרן! פֿאַר װאָס בין איך נישט אױסגערונען באַ דער מאַמע אין בױך, אײדער איך האָב דיך דערקענט! אַ בײזער טױט װאָלט געמעגט קומען אַף דײַנע קרובֿים װעלװל יאַמאַיקער מיט זײַן יאַמאַיטשיכע, װאָס האָבן דיך אױסגעשריבן אַהער פֿון אַדעס! פֿאַרשאָלטן װאָלט געמעגט װערן דער טאָג, װאָס איך האָב מיך מיט דיר געטראָפֿן! נישט אומזיסט האָט מיר מײַן אסתּר װיפֿל מאָל געגעבן אָנצוהערעניש, איך זאָל דיר נאָכקוקן, װוּהין דו גײסט און מיט װעמען דו באַגעגנסט זיך אין װאַרשע. איך האָב געװוּסט, אַז דו זוכסט פֿײגעלעך; נאָר גײ טרעף, אַז שלמה קורלענדערס װײַבעלע װעט זיך מיט אים אױפֿרײדן, מע זאָל פֿאָרן אינאײנעם קײן מאַריענבאַד! װוּ זײַנען געװען מײַנע אױגן? װוּ איז געװען מײַן שׂכל? און װאָס טראַכטסטו דיר, מאַרק? איך װײס דײַן פּלאַן ― גלײב מיר, איך װײס. איך קאָן דיך אױסגעבונדן. דו רעכנסט, אַז אָט דער קורלענדער שוטה ֹװעט געװאָר װערן פֿון דײַן ראָמאַן, װעט ער מסתּמא כאַפּן זיך גטן מיט בעלצען, און דו װעסט זיך גטן מיט מיר און איר װעט זיך חתונה האָבן בײדע אין אַ מזלדיקער שעה? אַ מכּה! נישט שלמה װעט גטן זײַן װײַבל, נישט איך װעל נעמען באַ דיר גט. גיכער װעל איך דיר שטאַרבן פֿון דער לעבער, אײדער איך זאָל דיך מיט מײַן גוטן װילן באַפֿרײַען, זאָלסט קאָנען כאַסלירע האָבן מיט דער פּאַסקודסטװע, װאָס האָט זיך פֿאַרקױפֿט פֿאַר געלט צו אַן אַלטן שקראַב, װעלכער האָט עלטערע טעכטער פֿון איר! איך שטעל מיר פֿאָר דײַן טרױער, װען איך נעם און שטאַרב אַװעק, חלילה, דײַן װײנען, װאָס דו װעסט זיך אָנװײנען נאָך מיר! איך װײס גאָרנישט, אױב דו װעסט עס אױסהאַלטן אַפֿילו… פֿונדעסטװעגן, מאַרק, זײ נאָר נישט אַזױ פֿרײלעך, װאָרעם נישט אַזױ גיך שטאַרב איך דיר. איך װעל דיך נאָך פֿריִער אַ ביסל אָנמוטשן גוט. װעסט באַ מיר פֿריִער צוקרענקען. גרױ און אַלט װעסטו באַ מיר װערן. סײַדן דו װעסט זיך מיט איר אױפֿהײבן, מיט אָט דער כּל־בוניצע, און אַנטלױפֿן װוּ דער שװאַרצער פֿעפֿער װאַקסט, ערגעץ קײן אַמעריקע. האָט איר אָבער קדחת מיט װאָס צו פֿאָרן. נישט זי, נישט דו. איר שיקט דער מאַן געלט דורך אונדזער חײמען אַלע שעה אַן עס־לעפֿל, װי דו זעסט פֿון די בריװלעך, װאָס איך שיק דיר דאָ. און דו? דו רעדסט מיך צו, איך זאָל איבערטרעטן מײַן חלק ירושה צו חײמען און נעמען געלט, בכדי דו זאָלסט האָבן מיט װאָס צו שאַרלאַטאַנעװען. נישט דערהאַרן װעסטו דאָס! איך האָב בעסער אַרױסגערופֿן אַהער דײַן פּאַפּאַשאַ פֿון אָדעס. הײַנט־מאָרגן קומט ער צו פֿאָרן. לאָז ער זען, װאָס ,פֿאַר אַ זון ער האָט, און לאָז ער אָנקוקן, װאָס דו האָסט פֿון מיר געמאַכט אין אַזאַ קורצער צײַט. אַ פּנים, איך קאָן דען באַװײַזן זיך אַף דער גאַס פֿון בזיון? בערל טשאַפּניק פֿון אײן זײַט און װעלװל יאַמאַיקער פֿון דער אַנדערער זײַט גײען אַרום און קלאַפּן מיט די צינגער, גיבן־אָפּ גרוסן פֿון דיר און פֿון מײַן שװאָגער חײם און פֿון אונדזערע נאַלעװקער װײַבלעך, װאָס האָבן זיך פֿאַרקליבן מיט אײַך קײן מאַ־

ריענבאַד און לעבן דאָרט אַ גוטן טאָג. און טאָמער איז קאַרג די בזיונות, װאָס איך האָב פֿון דיר, מיטן האַרצװײטיק, האָסטו מיר נאָך באַדאַרפֿט פֿאַרשװאַרצן דאָס פּנים פֿאַר פֿרעמדע מענטשן מיט דײַן „פֿאַרריסענער כּלה“, װאָס דו האָסט מיר צוגעשיקט. און איך, שטיא, פֿאָלג אים און נעם די „פֿאַרריסענע כּלה“ און טראָג זי אָפּ אין דער רעדאַקציע, ― האָט מען געמאַכט פֿון מיר אַ בער. מע האָט זיך געקאַטשעט פֿאַר געלעכטער און אָפּגעגעבן מיר צוריק. „די מעשׂה, זאָגן זײ, האָט שױן אַ באָרד“… װאָס זײ מײנען דערמיט ― װײס איך נישט, נאָר איך האָב קױם געטראָפֿן צו דער טיר. אַ רעשטל צו די צרות! איצט זיץ איך און קוק־אַרױס אַף דײַן פּאַפּאַשאַ, ער זאָל שױן קומען צו פֿאָרן, װעט ער דיך אַרױסרופֿן פֿון מאַריענבאַד. גענוג דיר שױן צו זיצן דאָרטן אין אױסלאַנד אַף דער קור, דו האָסט דיך שױן אױסגע־קורירט. קום שױן בעסער, מאַרק, צו פֿאָרן אַהײם צו דײַן קראַנקן װײַב, אפֿשר װעסטו זי שױן טרעפֿן אַפֿן טױטן בעט… ח נ צ ע.

25.

(דוד מאַריאַמטשיק פֿון אָדעס צו זײַן זון מאיר מאַריאַמטשיק אין מאַריענבאַד)

מײַן טײַערער זון מאַרק!

נאָר־װאָס האָב איך באַקומען צװײ בריװלעך פֿון װאַרשע, איז מיר פֿינצטער געװאָרן אין מײַנע אױגן, און איך רוף אַף זיך דעם טױט. איך װײס נישט, װאָס דו האָסט צו מיר, װאָס דו פֿאַראומערסט מיר מײַן לעבן? גוטע צװײ בריװלעך! זײ קאָנען בײדע אַרײַנטרײַבן אין קבֿר אַרײַן. אײן בריװל איז פֿון עפּעס אײנעם אַ װאַרשעװער מיטן נאָמען טשאַפּניק. שרײַבט ער מיר אַ גאַנצע מגילה, אַז ער האָט אַף דיר אַ בײַטש, אַ פּעקל מיט בריװלעך דײַנע, װאָס דו שרײַבסט אין מאַריענבאַד צו צװײ יונגע װײַבלעך פֿון די נאַלעװקיס. ער האָט געװאָלט, שרײַבט ער, װײַזן די בריװלעך דײַן חנצען, האָט ער רחמנות אַף איר, זי זאָל, חלילה, נישט באַקומען דעם שלאַק אַפֿן אָרט. זי איז אַזױ אױך, שרײַבט ער, אַ קראַנקע נעבעך. אַלזאָ, שרײַבט ער מיר, איך זאָל קומען צו פֿאָרן קײן װאַרשע, װעט ער מיר די בריװלעך באַװײַזן און װעט מיר געבן אַן עצה, שרײַבט ער, װאָס צו טאָן… איך װײס נישט, װער דער טשאַפּניק איז. ער שײַנט מיר אַן אַפֿעריסט צו זײַן; איך װײס נישט, װער די נאַלעװ־קער װײַבלעך זײַנען, און איך װײס נישט, װאָס האָסטו דאָס מיט זײ פֿאַר געשעפֿטן אין מאַריענבאַד. איך װײס נאָר, אַז דו ביסט מיר מקצר ימים זינט דו ביסט געבױרן געװאָרן אַף דער װעלט. לערנען האָסטו ניט געװאָלט, און צום געשעפֿט טױגסטו נישט; קאָנסט נאָר אױסברענגען געלט און שײן אָנטאָן זיך און שפּילן ביליאַרד, און װײַטער קאָנסטו גאָרנישט. האָב איך געמײנט: איך װעל דיך חתונה מאַכן, װעסטו זיך אױסמענטשלען. נישט געזשאַלעװעט דיר קײן נדן, אַרײַנגעגעבן אין אַ לײַטיש הױז, צװישן פֿײַנע רײַכע לײַט. צום סוף זע איך, אַז דו ביסט דער זעלבער פּרא־אָדם, װאָס בחורװײַז אין אָדעס. איך װײס גאָרנישט, װאָס דו טראַכטסט זיך!

דאָס אַנדערע בריװל איז פֿון דײַן חנצע. זי רופֿט מיך קײן װאַרשע. איך זאָל, למען השם, שרײַבט זי, קומען קײן װאַרשע װאָס פֿריִער. זי האָט, שרײַבט זי מיר, אַ באַװײַז אַף דיר, אַז דו האָסט זיך אױפֿגערעדט אין װאַרשע מיט עפּעס אַ װײַבל פֿון אַן אַלטן מאַן און ביסט מיט איר, שרײַבט זי, אַנטלאָפֿן קײן מאַריענבאַד, און עס האַלט שױן, שרײַבט זי, באַ אַ גט. דער אַלטער מאַן, הײסט עס, װיל אָפּגטן זײַן װײַבל, און דאָס װײַבל, שרײַבט זי, צװינגט דיך, אַז דו זאָלסט אָפּגטן חנצען און חתונה האָבן מיטן װײַבל. דער רוח װײס, װאָס פֿאַר זאַכן מע שרײַבט מיר אַף דיר! און איך האָב עס דערלעבט אַ נחת אַף דער עלטער צו הערן אַזעלכע גוטע בשׂורות פֿון דיר. קאָנסטו פֿאַרשטײן מײַן עגמת־נפֿש מיט מײַנע יסורים, אַז ממש איך װײס נישט, װאָס צו טראַכטן. װאָלט כאָטש די מאַמע דײַנע געלעבט אַצינד, װאָלט איך זי אַװעקגעשיקט קײן װאַרשע, אָדער איך װאָלט אַלײן זיך דורכגעפֿאָרן זען, װאָס טוט זיך דאָרט באַ אײַך. װי קאָן איך אָבער אַװעקװאַרפֿן די געשעפֿטן, מפֿקיר זײַן די קינדער סאַמע איצט פֿאַר זײער אַרײַנטרעטן אין גימנאַזיע? איך װײס נישט װאָס פֿריִער: צי איך זאָל גײן אַף דער בערזע מאַכן געשעפֿטן, צי איך זאָל זען אַ חתן פֿאַר פֿאַנין, זי איז שױן אַ מײדל צו לײַטן, צי איך זאָל אַ שפּײַ טאָן אַף אַלץ און פֿאָרן קײן װאַרשע הײלן די צרות, װאָס דו האָסט דאָרטן אָנגעמאַכט? באַרעכן דיך,

מאַרק, װאָס װעט זײַן פֿון דיר? שױן צײַט, זאָלסט װערן אַ שטיקל מענטש. שױן צײַט, זאָלסט אױפֿהערן טרײַבן אין דער ערד אַרײַן דײַן פֿאָטער. ד װ י ד מ אַ ר י אַ מ ט ש י ק.

26.

(דאָקטער זײַדענער פֿון מאַריענבאַד צו זײַן קאָלעגאַ אין קישעניעװ)

טײַערער קאָלעגאַ!

װעלכער רוח זיצסטו אין קעשעניעװ? מע דאַרף זײַן אַ רוצח, אַ קױלער, מע זאָל זיצן אין קעשעניעװ, אַז ס'איז דאָ אַ מאַריענבאַד אַף דער װעלט! פֿאָלג מיך, קום בעסער צו פֿאָרן אַהער קײן מאַריענבאַד, װעסטו װיסן פֿון אַ װעלט צו זאָגן. װעסט זיך אַביסל אױסרוען, אָפּטרײסלען פֿון זיך דעם קעשעניעװער שטױב, אָנקוקן אַ װעלט און זיך פֿילן גאָר אַן אַנדער מענטש. איך אַלײן בין אַהער געקומען אױך גאַנץ אומגעריכט. איך האָב גאָר געזאָלט פֿאָרן קײן עמס אָדער קײן װיסבאַ־דען. באַדאַרף זיך טרעפֿן, אַז איך פֿאָר פֿון װין אינאײנעם מיט אַ קאָמפּאַניע קאָמיװאָיאַזשערן פֿון לאָדז. דאָס הײסט, אײנער איז אַ קאָמיװאָ־יאַזשער, דער אַנדערער איז אַן אַפּטײקער, דאַכט זיך, אין לאָמזשע. האָבן מיר דעם גאַנצן װעג געהאַקט אין „פֿינף־הונדערט־אײנס“. זײ שפּילן בײדע „פֿינף־הונדערט־אײנס“ אַזױ קונציק, אַז ס'איז געפֿערלעך, איך האָב מורא, אױב זײ זײַנען נישט קײן שוליערס. מיר איז באַלד ניט געפֿעלן זײער איבערקוקן זיך און זײער שפּראַך. בעת זײ דינגען זיך, רײדן זײ אַף אַ מאָדנער שפּראַך. פֿרעג איך זײ: „װאָס פֿאַר אַ שפּראַך איז דאָס, קינדער?“ זאָגן זײ: „לשון־קודש“. און האַקן װײַטער: „ששים ושש“… „מאה וחמישים“… „שלי ― שלי“.. רוף איך מיך אָן צו זײ: „קינדערלעך, װילט איר, מיר זאָלן, זאָג איך, שפּילן אין „פֿינף־הונדערט־אײנס“, זאָלט איר רײדן אַף װאָס פֿאַר אַ שפּראַך איר װילט, זאָג איך, נאָר נישט קײן לשון־קודש, װאָרעם איך בין, זאָג איך, נישט קײן ציוניסט“. לאַכן זײ און הערן אױף צו רײדן לשון־קודש, נאָר װאַרפֿן זיך איבער גלאַט מיט מאָדנע װערטער. צום בײַשפּיל, אַז אײנער פֿון זײ הײבט אױף די דרײַ צוגעדעקטע קאָרטן, טוט ער אַ זאָג: „דאַנקען און לױבן יאָסקע דעם טױבן, איך האָב שױן אײַנגעהאַנדלט גוטע דרײַ קאָרטן ― זאָדיק לאַקריץ בנימין“. אָדער: „מזל־טובֿ! איטשעמײער האָט אַ שידוך געטאָן מיט זײַן כעמעלען פֿאַר דער לודמערער מױד“… איצט װײס איך שױן דעם פּשט פֿון די סיגנאַלן, אַז זאָדיק איז צענטל רױט, לאַקריץ ― נײַנטל טרעף, בנימין ― װאַלעט פּיק, די לודמערער מױד ― דאָס איז מלכּה שערל, אי טאַק דאַלי… דער חסרון איז, װאָס איך בין עס געװאָר געװאָרן ערשט העט־העט, אַז חבֿרה האָבן מיך שױן געהאַט גוט אָפּגערײניקט. פֿונדעסטװעגן זײַנען מיר זיך צעגאַנגען דװקא װי די בעסטע גוטע פֿרײַנט, װאָרעם איך האָב שױן לאַנג אַזעלכע װאַרעמע ייִנגלעך און פֿאַרשלעפּטע קרענק נישט באַגעגנט. אײנער דערצײלט אַנעקדאָטן, און דער אַנדערער זינגט לידלעך ― קאָן מען שטאַרבן. שױן אַז מיר האָבן געהאַלטן באַ צעפֿאָרן זיך, איז געװאָרן אַ רײד: „װוּהין פֿאָר איך און פֿון װאַנען?“ זאָג איך: „פֿון קעשעניעװ קײן עמס“. זאָגן זײ: „נאַראָנים פֿאָרן קײן עמס“. זאָג איך: ,,איך פֿאָר נישט קײן עמס, איך פֿאָר קײן װיסבאַדען“. זאָגן זײ: „משוגעים פֿאָרן קײן װיסבאַדען“. זאָג איך: „און קלוגע מענטשן װוּהין פֿאָרן?“ זאָגן זײ: „קלוגע מענטשן פֿאָרן קײן מאַריענבאַד“. זאָג איך: „װאָס איז אין מאַריענבאַד? זאָגן זײ: ,,װאַרשעװער װײַבלעך“. זאָג איך: „מיט װאָס עסט מען דאָס?“ זאָגן זײ: „פֿאָרט, װעט איר זען“. קורץ, פֿון זײערע רײד און פֿון זײערע אױגן האָב איך אַרױסגעזען, אַז מע דאַרף פֿאָרן קײן מאַריענבאַד. האָב איך גענומען אַ קאַרטל און האָב אַװעקגעשריבן צו מײַן װײַבעלע: אַזױ און אַזױ, זאָלסט מיר נישט שרײַבן קײן עמס, זאָלסט מיר שרײַבן קײן מאַריענבאַד, װאָרעם פֿאָרנדיק אין װעג האָב איך מיך באַקענט מיט צװײ באַרימטע דאָקטױרים, אײנער פֿון זײ איז אַ פּראָפֿעסאָר, האָבן זײ מיך אױסגעהערט און געזאָגט, אַז די קעשעניעװער דאָקטױרים זײַנען שוסטערס. עמס, זאָגן זײ, איז פֿאַר מיר אַ סם און װיסבאַדען אַ טױט. איך באַדאַרף האָבן, זאָגן זײ, מאַריענבאַד, אַזױ װי מע באַדאַרף לעבן אַף דער װעלט, און װאָס פֿריִער איז בעסער, אי טאַק דאַלי…

און אָט אַזױ, װי דו זעסט, בין איך אױסגעװאַקסן אין מאַריענבאַד און בין אַרײַן גלײַך אין גן־עדן אַרײַן. װילסטו דאָך מסתּמא, איך זאָל דיר באַשרײַבן דעם גן־עדן? אַ מכּה! ביסט נישט קראַנק קומען צו פֿאָרן אַהער. װאָס װעסטו אױסזיצן אין קעשעניעװ? זאָלסט אָנקוקן װײַבלעך! נישט קײן װײַבלעך, זאָג איך דיר, נאָר פֿערשקעס, ארץ־ישׂראל עפּעלעך. און דװקא אין פּאַריקלעך, טוען זיך אָן אַ סך שענער, װי אין אָדעס. און אַלײן זײַנען זײ שײן, אײנע שענער פֿון דער אַנדערער. פֿאַראַן דאָ אײנע אַן אתרוגל. בעלצע רופֿט מען זי. זאָלסט אַ קוק טאָן אַף דעם באָמבאָנטשיקל, װאָלסטו זיכער אײַנגענומען אַ מיתה משונה. איך װעל זי דיר אָפּמאָלן: אױגעלעך ― שװאַרצע קאַרשן, בעקעלעך ― רױטע פֿלױמען, צײנדלעך ― װײַסע פּערעלעך, אַ נעזל ― אױסגעטאָקט, אַ העלדזל ― עלפֿנבײן, און אָנגעטאָן גײט דאָס ― דער רוח זאָל מיך נעמען! באַדאַרף אַזאַ בוטאָנטשיק אײַנשטײן, מסתּמא, באַ אַן אַלטן שטורמאַק. אַלע זײַנען דאָ נאָך איר די כּפּרה. און מער פֿון אַלעמען טאַנצט אַרום איר אײנער אַן אַדעסיט, טאַקע אַ װאַרשעװער אײדעם, מאַריאַמטשיק רופֿט מען אים, אַ באַרימער, אַ ליגנער, װאָס אין דער קאָרט, און זעט אױס, װי אַ קאַדעט. איך האָב געהאַט מיט אים אַ שטיקל אינצידענט. שיער נישט אַרױסגעשפּרונגען אַ דועל. איבער אַ נאַרישקײט, נאָר ס'איז כּדאַי צו דערצײלן.

אין מאַריענבאַד איז דאָ אײנע אַ װאַרשעװערן, יאַמאַיטשיכע רופֿט מען זי. האָט זי דרײַ טעכטער, שױן אַ ביסל איבערגעװאַקסענע, האָבן זײ פֿאַרריסענע נעזלעך און זוכן חתנים. און אַזױ װי באַ מיר אַף דער נאָז שטײט נישט אױפֿגעשריבן, אַז איך בין אַ באַװײַבטער, האָבן זײ מיך אָנגענומען פֿאַר אַ חתן, און די מאַמע מיט די דרײַ טעכטער קעכלען מיך, װי אַ בן יחיד. און דער שדכן דולט מיר אַ ספּאָדיק, און אַלע באַקאַנטע האַלטן מיך פֿאַר אַ חתן און גיבן מיר אונטער קוראַזש. מער פֿון אַלע רעדט מיך צו אײנע, אױך פֿון די װאַרשעװער װײַבלעך, אַ רעכטע אַװאַנטוריסטקע, רױכערט פּאַפּיראָסלעך און שפּילט מיט מאַנצבילן אין פּרעפֿעראַנס, מאַדאַם טשאַפּניק רופֿט מען זי. די דאָזיקע טשאַפּניק דערגײט מיר די יאָרן. זי זאָגט, אַז די יאַמאַיטשיכע איז רײַך, אַזױ װי קורח, האָט אײגענע מױערן אין װאַרשע מיט קלײטן מיט מאַיאָנטקעס, אי טאַק דאַלי. קורץ, מע רעדט מיר אַ שידוך. מאַך איך מיך געפּגרט. אַ שידוך איז אַ שידוך. װאָס אַרט עס מיך? טרעפֿט זיך אַ מעשׂה, אַז אָט דער אַדע־סיט, װאָס איך שרײַב דיר, איז זיך מײשב און לאָזט אַרױס אַף די יאַמאַי־

טשיכעס טעכטער אַ לידל אַף זשאַרגאָן, אַ פֿרעמדס, און גיט עס אַרױס פֿאַר זײַנס. איך האָב זיך אײַנגעשטעלט פֿאַר זײ און ס'איז געקומען צו אַ דועל. זײַן גליק, װאָס ער האָט מיר איבערגעבעטן און מודה געװען פֿאַר אַלעמען, אַז דאָס ליד איז נישט זײַנס, אַז ער האָט דאָס געלקחנט, איבערגעניצעװעט, אי טאַק דאַלי. קורץ, איך ל ע ב דאָ אַ גוטן טאָג און האָב געװיס קײן חרטה נישט, װאָס איך בין אין מאַריענבאַד, נישט אין עמס. פֿאָלג מיך און קום צו פֿאָרן. און זאָג סעריאָזשען, ער זאָל אױך קומען אַהער קײן מאַריענבאַד. װאָס װעט איר אױסזיצן אין דעם שטױביקן קעשעניעװ? מע שרײַבט מיר, אַז איר פֿאַרנעמט זיך דאָרטן מיט פּוסטע זאַכן. איר פֿאָרט, זאָגט מען, קײן פּעטערבורג מיט אַ דעפּוטאַציע װעגן די פּאָטיעשנע“. צו װאָס? עס װאָלט אַװדאי געװען אַ יושר, מע זאָל דערלאָזן ייִדישע קינדער אין די „פּאָטיעשנע פּאָלקן“. עס איז אָבער אַרױסגעװאָרפֿן. אונדזער װאָ־לאָדקע (פּורישקעװיטש) װעט נישט שלאָפֿן. שרײַב מיר, װאָס הערט זיך אין קלוב? װעמען גײט דאָס בלאַט און װער װערט באַגראָבן? איך שפּיל דאָ זעלטן אין קאָרטן. דאָ שפּיל איך מער אין פֿלירט, און עס גײט מיר ― הלװאַי װײַטער. שרײַב מיר אָפֿטע בריװלעך. נאָר בעסער װאָלט געװען, זאָלסט אַלײן קומען צו פֿאָרן. און נישט אַלײן, נאָר מיט סע־ריאָזשען.

איך קוש דיך. דײַן פֿרײַנט אַ ל פֿ ר ע ד ז ײַ ד ע נ ע ר.

27.

(בעלצע קורלענדער פֿון מאַריענבאַד צו איר מאַן שלמה קורלענדער אַף די נאַלעװקיס אין װאַרשע )

לבעלי היקר מוהר″ר נ″י.

איך קום דיר צו מעלדן, אַז עס גײט מיר דאָ זײער נישט גוט. הײַנו, איך פֿיל מיך נאָך מער נערװעז, װי איך בין געװען אין װאַרשע. איך האָב מורא, אַז עס איז אַרױסגעװאָרפֿן מײַן גאַנצע קוראַציע מיטן גאַנצן מאַריענבאַד. און װער אין שולדיק, אַז נישט דו? װאָרעם װיבאַלד איך בין אין מאַריענבאַד אַרומגערינגלט מיט שפּיאָנען, בין איך דאָך ניט זיכער מיטן לעבן. איך האָב גאָרנישט געװוּסט, שלמה, אַז אײדער איך בין נאָך געקומען קין מאַריענבאַד, האָסטו דיך שױן באַװאָרנט מיט שומרים, װאָס זאָלן מיר היטן די טריט, װוּ איך שטײ און װוּ איך גײ, װאָס איך עס, װען איך טרינק און מיט װעמען איך רײד. ס'איז טאַקע זײער שײן פֿון דײַן זײַט, כלעבן, אַז דו באַקלאָגסט זיך פֿאַר דײַן גוטן פֿרײַנט אַף דײַן װײַב, װאָס זי איז אַן אױסברענגערין, און בעטסט אים, אַז ער זאָל מיך אױפֿקלערן, אַן דײַנע געשעפֿטן גײען דיר נישט גוט… און ער, דײַן „גוטער פֿרײַנט“, איז טאַקע אַזױ שײן און פֿײַן און אײדל און נעמט דײַנע קלוגע בריװלעך, װאָס דו שרײַבסט צו אים בסוד־סודות, און שיקסט זײ איבער צו זײַן אסתּרן, און זײַן אסתּר נעמט און גיט זײ איבער צו איר שװעסטער חנצע, און חנצע נעמט און שיקט זײ איבער אַהער קײן מאַריענבאַד צו איר מאַן מאירל מאַריאַמטשיק, אָדער, װי דו רופֿסט אים אָן, דער „אָדעסער שאַרלאַטאַן“. און דער „אָדעסער שאַרלאַטאַן“ איז, אױב דו װילסט װיסן, אַ סך פֿײַנער פֿון דײַן „גוטן פֿרײַנט“, כאָטש ער איז אַ שאַרלאַטאַן. װאָרעם װען נישט ער, װאָלט איך נישט געװוּסט, אַז דו האָסט דאָ שפּיאָנען אין מאַריענבאַד מיט „גוטע פֿרײַנט“, װאָס היטן מיר די טריט. אַ גליק, װאָס דײַנע בריװלעך זײַנען כאָטש נישט אַרײַנגעפֿאַלן צו דער יאַמאַיטשיכע אין די הענט אַרײַן. די גאַנצע װאַרשעװער נאַלעװקיס װאָלטן שױן געװוּסט דײַנע סודות, װאָס דו פֿאַרטרױסט צו דײַנע „גוטע פֿרײַנט“, װאָס זײַנען גרײט דיך צו קױפֿן און צו פֿאַרקױפֿן, און דו ביסט אין זײ פֿאַרגלײבט, װי אין גאָט. אַז ס'איז יאָ אַזױ, באַדאַרף איך דיר עפֿענען די אױגן, שלמה, זאָלסט װיסן, װעמען מע מעג פֿאַרטרױען און װעמען נישט. איך שיק דיר דאָ אַ פּאָר בריװלעך פֿון דײַן „גוטן פֿרײַנט“, װאָס זײַנען געװען געשריבן צו מיר באַלד נאָך מײַן אָנקומען אַהער קײן מאַריענבאַד. לײען אַקאָרשט איבער אָט די צעטעלעך ― װעסטו הנאה האָבן. איך פֿאַרהאָף, אַז נאָך אַזאַ מעשׂה װעסטו צו אים מער קײן בריװלעך נישט שרײַבן, קײן סודות נישט פֿאַרטרױען, און מיך װעסטו אױפֿהערן עסן, למאַי איך קען זיך מיט אָדעסער שאַרלאַטאַנעס, מיט קעשעניעװער שלימזלען, מיט לאָדזער פֿאַצעטלעך און נאָך אַזעלכע זאַכן. װאָרעם דײַן בעל־סוד, חײם סאָראָ־קער, איז, אױב דו װילסט װיסן, טױזנט מאָל ערגער פֿון זײַן שװאָגער מאַריאַמטשיק, כאָטש ער איז אַ שאַרלאַטאַן און האָט זיך מיר צוגעגעסן מיט זײַנע בריװלעך אַזױ װײַט, אַז איך האָב אים געמוזט בעטן, ער זאָל זיך נישט דערװעגן מער מיר שרײַבן אַזעלכע בריװלעך, װאָרעם איך װעל זײ אַריבערשיקן צו זײַן חנצען. איך שיק זײ דאָ דיר אינאײנעם מיט חײם סאָראָקערס בריװלעך כּדי זאָלסט זען, אַז דער רוח האָט זײ בײדע נישט גענומען, אַז דו באַדאַרפֿסט נישט האָבן דאָ קײן אַפּיטרופּסים, קײן שפּיאָנען און קײן שיצערס. איך קאָן מיט גאָטס הילף מײַן שטעטל אַלײן באַשטײן. למשל, נעם אָט די צװײ שלימזלען, װאָס זײַנען געפֿאָרן מיט מיר פֿון בערלין און אָפּגעזעגנט זיך אין מאַריענבאַד אַפֿן באַנהױף. דו מײנסט אפֿשר, אַז איך האָב מיך נישט באַגעגנט מיט זײ נאָכדעם דאָ אין מאַריענבאַד? אַזאַ מכּה זײ. איצטער זײַנען זײ שױן נישטאָ. נאָר די ערשטע צײַט האָבן זײ זיך מיר געפּלאָנטעט פֿאַר די אױגן. פֿאַרשטײט זיך, אַז איך האָב מיך אָפּגעקערט פֿון זײ, געמאַכט װי איך האָב זײ נישט דערקענט… מײנסטו דאָך, אַז זײ זײַנען בדלות? האָב קײן יסורים נישט, זײ האָבן זיך נישט אַרומגעדרײט דאָ אַלײן. פֿאַראַן דאָ גענוג דאַמען מיט גענוג װײַבלעך. ס'איז פֿאַראַן אַ בראָניע לױ־פֿערמאַן מיט אַ לאהצי ברױכשטול, מיט אַ שערענציס מיט אַ פּעקעליס, און נאָך אַזעלכע צנועות, װאָס קלײַבן נישט איבער, אַבי אַ יונגערמאַן, װאָס טראָגט אַ קאַפּעלוש, איז שױן באַ זײ אַ קאַװאַליִער. ובפֿרט אַזעלכע קאַװאַליִערן, װי אָט די צװײ שלימזלען, פֿאַרשלעפּטע קרענק, װאָס מע קריגט זײ נישט. אײנער פֿון זײ, דער, װאָס האָט מיך אַ קוש געגעבן און געכאַפּט פֿון מיר אַ פּאַטש, דערצײלט אַנעקדאָטן, אַז מע קאָן שטאַרבן אונטער זײַנע הענט, און דער אַנדערער זינגט לידלעך ― אַ כּפּרה אונדזער עליזעאום טעאַטער! קאָנסט פֿאַרשטײן, אַז אַפֿילו יאַמאַיטשיכע האָט זיך נישט געקאָנט אײַנהאַלטן און האָט זײ געמאַכט חנדלעך באַם ברונען און האָט זײ דאָרט באַקענט געמאַכט מיט אירע טעכטער. ערשט שפּעטער איז זי געװאָר געװאָרן פֿונעם שדכן, אַז די שלימזלען האָבן װײַבער, האָט זי זײ געגעבן דעם װעג. אַי, װעסטו פֿרעגן, פֿאַר װאָס האָבן זײ באַלד נישט געזאָגט, אַז זײ זײַנען באַװײַבטע? למאַי מאַריאַמטשיק? און למאַי דײַן בעל־סוד חײם סאָראָקער? ער איז דאָך שױן אַװדאי אַ באַװײַבטער, און האָט שױן גאָר קינדער כּמעט אַזעלכע, װי איך, ― װי קומט דאָס צו אים, ער זאָל שרײַבן אַזעלכע ליבע צעטעלעך, און צו װעמען? צו זײַן גוטן פֿרײַנטס װײַב, װאָס איז אים אָנגעטרױט געװאָרן, ער זאָל אַף איר אַכטונג געבן?!… גלײב מיר, שלמה, װאָס איך האָב אױסגעװײנט נעכטיקן טאָג, מעגן די טרערן פֿאַלן אין ים אַרײַן. אַז איך דערמאָן מיך, צו װאָס האָב איך באַדאַרפֿט נעמען אַ מאַן אַ גבֿיר? װאָלט דען נישט גלײַכער געװען, איך זאָל געװען נעמען מײַן גלײַכן? אַי, איך װאָלט אַצינד נישט געװען אפֿשר אין מאַריענבאַד? אַ שײנע רײנע כּפּרה! בסך־הכּל האָט מיר דאָס מאַריענבאַד, אױב דו װילסט װיסן, ניט געגעבן גאָרנישט. אדרבה, זינט איך בין דאָ, האָב איך נאָך פֿאַרלױרן העכער צװײ פֿונט. איך האָב געפֿרעגט דעם דאָקטער, װאָס טוט מען דערצו, זאָגט ער: „מער עסן, װינציקער שפּאַצירן, און דער עיקר ― ניט אָפּעסן זיך דאָס האַרץ, נישט האָבן קײן יסורים“. אַ חכם אַ דאָקטער! דאָס װײס מען דאָך אָן אים. איך פֿרעג אים: אפֿשר װאָלט פֿאַר מיר גלײַכער געװען, איך זאָל פֿאָרן קײן פֿראַנצענסבאַד? זאָגט ער, אַז ער האָט קעגן דעם גאָרנישט. װיבאַלד אַזױ, פֿאַר װאָס זאָל איך מיך נישט דורכפֿאָרן קײן פֿראַנצענסבאַד? מע זאָגט, אַז פֿראַנצענסבאַד איז פֿון דאַנען אַ געלעכטער. פּראַנצענסבאַד איז אַ באָד פֿון סאַמע פֿרױענצימער. און עס קאָסט דאָרט, זאָגט מען, אַלצדינג װאָלװל, בזיל־הזול. בראָניע לױפֿערמאַן קלײַבט זיך שױן לאַנג קײן פֿראַנצענסבאַד, און לאהצי ברױכשטול ― אױך אַהין. און די שערענציס מיט דער פּעקעליס װעלן, מסתּמא, אױך נאָכשלעפּן זיך. זײ טוען מיר נאָך. װוּהין איך גײ, גײען זײ אױך, און װאָס איך טו אָן, געפֿעלט זײ. זײערע מאַנען, די איטשע־מאַיערס, זאָלן זען, װי זײערע װײַבלעך פֿירן זיך אױף דאָ אין מאַריענבאַד, װאָלטן זײ זיך מחיה געװען. נאָר איך װיל מיך נישט מישן אין פֿרעמדע געשעפֿטן. איך האָב מײַנע אײגענע צרות מיט מײַנע אײגענע שלעק. איך זאָל געװען װיסן, אַז איך װעל האָבן אַזאַ קור אין מאַריענבאַד, װאָלט איך אַהער נישט געפֿאָרן פֿאַר קײן געלט. איך װאָלט נישט צוגעהערט זיך צו מײַן קרובֿה און װאָלט בעסער געפֿאָרן קײן װיסבאַ־דען אָדער קײן אָסטענדע. דאָרט איז כאָטש פֿאַראַן אַ ים און מע קאָן זיך באָדן. און דאָ װאָס? מע װערט פֿאַרברענט פֿון די היצן און באַרעדט פֿון נאַלעװקער װײַבער, און איבער װעמען? איבער דיר מיט דײַנע „גוטע פֿרײַנט“, װאָס דו ביסט אין זײ פֿאַרגלױבט, װי אין אַ

רבין. נאָכדעם װי דו װעסט האָבן דורכגעלײענט זײַנע „ליבע צעטעלעך“ צו מיר, װעסטו, האָפֿנטלעך, אַרױסזען, װער חײם סאָראָקער איז, און װעסט אים אױפֿהערן שרײַבן בריװלעך און האַלטן אים פֿאַר אַ בעל־סוד. און אַז דו װעסט מיר װעלן שיקן געלט, איז דאָ אַ פּאָסט. און װאָס דו שרײַבסט מיר װעגן מײַנע פֿעטערס, זאָל דיך גאָט היטן זײ געבן שטעלעס, װאָרעם טאָמער מאַכט זיך נאָכדעם עפּעס נישט אַזױ, װעסטו האָבן װאָס מיר אױפֿצוּװאַרפֿן, אַז איך און מײַן משפּחה צעטראָגן דיר די בײנער. גיב זײ בעסער צושטײַער אַף דער הוצאה, לאָזן זײ אַװעקפֿאָרן קײן אַמעריקע, װעסטו װיסן, אַז דו ביסט פּטור געװאָרן אײן מאָל פֿאַר אַלע מאָל ― און אַן עק. און איך בעט דיך, זאָלסט מיר נישט שיקן מער קײן אָנװײַזונגען צו דײַנע „גוטע פֿרײַנט“ און „בעלי־סודות“. און, למען־השם, גיב אַכטונג אין שטוב און זאָג שבע־רחלען, זי זאָל זיך נישט כאַפּן שטעלן אוגערקעס אַפֿן װינטער אַצינד אין די היצן, װען אוגערקעס זײַנען מיט גאָלד גלײַך. און שרײַב מיר, אױב ס'איז אין װאַרשע אױך אַזױ הײס, װי דאָ, װאָס מע קאָן זיך אַפֿילו נישט אָנטאָן אַרױסצוגײן, װי עס געהער צו זײַן. איך זאָל שױן דערלעבן אַװעקצופֿאָרן פֿון דאַנען געזונטערהײט ערגעץ אין אַן אַנדער קוראָרט. דאָס מאַריענבאַד מיט די נאַלעװקער קאַװאַליערן מיט זײערע ליבע צעטעלעך האָבן זיך מיר שױן אַזױ צוגעגעסן, גאָט זאָל מיך נישט שטראָפֿן פֿאַר די רײד, אַז איך קאָן שױן אַף זײ נישט קוקן.

פֿון מיר דײַן פֿרױ ב ע ל צ ע ק ו ר ל ע נ ד ע ר.

28.

(חײם סאָראָקער פֿון מאַריענבאַד צו בעלצע קורלענדער אין מאַריענבאַד)

זײער געערטע מאַדאַם!

איך בין נישט גאָטס סטראַפּטשע, איך זאָל אַכטונג געבן אַף ,פֿרעמדע װײַבלעך און אױסזעצן יענעמס ,פֿעלערן. דאָך קאָן איך מיך נישט אײַנהאַלטן, נאָך אײַער נעכטיקן קאַלטן אױפֿנעמען מיך, און מוז אײַך אױפֿקלערן, װער דער פּאַרשױן איז, מיט װעלכן איך האָב אײַך נעכטן געטראָפֿן. אפֿשר װײסט איר נישט, װער ער איז, עס איז מיר אַפֿילו זײער נישט אַנגענעם צו באַרײדן אַן אײגענעם ― ער איז מײַנער אַ שװאָגער, נאָר װײַל ער איז מיר אַ שװאָגער, דעריבער קען איך אים אַזױ גוט. עס איז אײנפֿאַך אַ שאַנדע מיט אים זיך צו באַגעגענען, און װער שמועסט נאָך שפּאַצירן אַף דער גאַס. אַ חוץ, װאָס ער האָט אַ מיאוסן נאָמען נאָך פֿון אַדעס, איז ער דערצו נאָך אַ װילדער באַרימער און אַ מסוכּענער סקאַנדאַליסט. איך שרײַב אײַך די דאָזיקע װערטער נאָר אום צו באַהיטן אײַער ערע און דעם כּבֿוד פֿון אײַער מאַן, װאָס איז מיר נאָענט, װי מײַן אײגענער כּבֿוד. איך האָב געטאָן מײַן חובֿ נאָר אױס פּערזענלעכע סימפּאַטיע צו אײַך. איר קומט פֿון בערלין, קערט איר אַװדאי דאַרפֿן געלט? איך און מײַן קאַסע זײַנען תּמיד אָנגעברײט פֿאַר אײַך. אַ פֿרײַנט פֿון אײַער מאַן ח. ס. 29.

(מאירל מאַריאַמטשיק פֿון מאַריענבאַד צו בעלצע קורלענדער אין מאַריענבאַד)

מײַן ליבע מאַדאַם קורלענדער!

איך זע, אַז איר איזבעגאַיעט מיך, דעריבער מוז איך מיך אָב־ראַשטשאַיען צו אײַך דורך דער פּאָסט. איך פֿאַרשטײ נישט, װאָס סטעסניאַיעט איר זיך אַזױ? אױב עס איז אײַך נישט לאָװקע צו װסטרעטשאַיען זיך מיט מיר אינעם ייִדישן רעסטאָראַן, אָדער אין קאַפֿע „עגערלענדער“, קומט בעסער אין „קאַפֿע פֿראַנסע“, דאָרט, װוּ איר זײַט געװען נאַ דניאַך מיט אײַער ראָדסטװעניצע מאַדאַם טשאַפּניק. בעסער װאָלט געװען, איר זאָלט הײַנט קומען אַהין אַלײן. איך האָב אײַך צו סאָאָבשטשאַיען אַ פֿײַנע זאַך פֿון מײַן שװאָגער חײם סאָראָקער… קסטאַטי, װאָס פֿאַר אַ סעקרעט האָט ער דאָס מיט אײַך הײַנט גערעדט באַם ברונען? ניעאוזשעלי װעט איר דאָפּוסקאַיען, אַז אַזאַ ראָסטאָװ־שטשיק, װי מײַן שװאָגער, זאָל נאָך אײַך אוכאַזשעװען? פֿון װאָס װעט ער מיט אײַך רײדן? פֿון דער „אָקע“, װאָס ער שפּילט דאָ גאַנצע טעג

און גאַנצע נעכט? אָדער פֿון די װעקסעלעך מיט די געשעפֿטלעך אַף די נאַלעװקיס?… איך אָזשידאַיע אײַך צװישן פֿיר און פֿינף.

דאָ פּריאַטנאַװאָ סװידאַניאַ. מ. מ. 30.

(חײם סאָראָקער פֿון מאַריענבאַד צו בעלצע קורלענדער אין מאַריענבאַד )

געערטע מאַדאַם!

איך פֿאַרשטײ נישט, װאָס האָט איר געדאַרפֿט שיקן צו מיר אַ שליח? אַז איר באַדאַרפֿט געלט, האָט איר דאָך געקאָנט זאָגן מיר אַלײן נעכטן אין רעסטאָראַן. איך האָב אײַך געזאָגט, נאָך באַלד װי איר זײַט אָנגעקומען קײן מאַריענבאַד, אַז מײַן קאַסע איז פֿאַר אײַך אָפֿן שטענדיק און צו יעדער צײַט. נאָר אױב ס'איז אײַך נישט אײַנגענעמען קומען צו מיר, קאָן איך קומען צו אײַך. איך װעל פֿון אײַערט װעגן מײַן טרחה נישט זשאַלעװען, ערשטנס, צוליב אײַער מאַן, און צװײטנס, טאַקע צוליב אײַך אַלײן… איך װאָלט אײַך געשיקט טאַקע באַלד דורך אײַער שליח. איז, ערשטנס, דאַרף איך זײַן אין באַנק װעקסלען רוסישע קערבלעך. און, צװײטנס, װילט זיך מיר אײַך געבן אין האַנט אַרײַן, איך װיל אײַך דינען מיט װאָס נאָר מעגלעך… װאָס קומט מיר דערפֿאַר?… פּונקט עלף אַ זײגער װעל איך זײַן באַם ברונען, און אַז נישט, איז האַלב צװעלף אין „מיראַמאָנט“. בעסער װאָלט געװען אין „מיראַמאָנט“. דאָרט װאָלטן מיר געקענט רײדן אונטער פֿיר אױגן. איך האָב אײַך איבערצוגעבן װעגן אײַער מאַן זײער אַן אינטערעסאַנטע זאַך… און איך װיל אײַך פֿאָרלײגן אַן אַנדער סטאַנציע, טאַקע פֿון א ײַ ע ר ט ו ב ה װ ע ג ן… מיר געפֿעלט נישט אײַער סטאַנציע. איך זאָל האָבן די ברכות, װאָס אין מײַן האָטעל װעט אײַך זײַן בעסער און קאָסטן ביליקער, און פֿרײלעכער אױך. מיר זײַנען דאָ אַ קאָמפּאַניע פֿון אײגענע מענטשן. מיר פֿאַרברענגען די צײַט זײער געמיטלעך, און אַז ס'איז

נישטאָ װאָס צו טאָן, מאַכן מיר אַ קערטל. צום מײנסטן, אַן „אָקע“. אײַער מאַן האָט דאָס אױך נישט פֿײַנט. נו, און איר?

אַלזאָ, פֿון עלף ביז האַלב צװעלף.

מיט פֿרײַנטלעכן גרוס חײם ס.

31.

מאירל מאַריאַמטשיק פֿון מאַריענבאַד צו בעלצע קורלענדער אין מאַריענבאַד.)

קאַק װאַם נע סטידנאָ? איך בין אָפּגעזעסן צװײ שעה אין „קאַפֿע פֿראַנסע“ און אַרױסגעקוקט אַף אײַך, טאָמער קומט איר. צום סוף ― נאַפּראַסנאָ! װי איז מען דאָס אַזױ זשעסטאָקע? איר האָט פֿאַרגעסן, אַז נאָך דער װסטרעטשאַ, װאָס איך האָב אײַך װסטרעטשאַיעט אַפֿן װאָקזאַל, האָט איר מיר אַלײן געזאָגט, אַז איר װײסט נישט, מיט װאָס איר קאָנט מיר אָטבלאַגאָדאַרען? איצט, אַז איך בעט פֿון אײַך אַזאַ פּוסטיאַק, אָטקאַ־זעװעט איר מיר! איך גיב אײַך טשעסטנאָיע סלאָװאָ, אַז איך װעל אײַך זען גײן מיט מײַן שװאָגער סאָראָקער, װעל איך זיך מאַכן, אַז איך זע ניט. כאָטש ס'איז מיר זײער באָלנע. ער איז דאָך מײַנער אַ בליזקי ראָדסטװעניק. נאָר איר װאָלט װיסן דאָס, װאָס איך װײס ― װאָלט איר זיך מיט אים מער נישט װסטרעטשאַיעט און אַפֿילו נישט געענטפֿערט אַף זײַן פּאָקלאָן. איר מײנט, איך רײד אַף אים מחמת רעװנאָסט? אוּװעראַיו װאַס, אַז נײן. נאָר איסקליוטשיטעלנאָ, װײַל איך האָב באַ זיך אין האַנט דאָקאַזאַטעלסטװעס, אַז ער האָט אײַך אָביזשאַיעט און אָקליעװעטאַיעט, אײַך און אײַער מאַן, ביז דער לעצטער סטעפּעני… איך זאַטיעװאַיע נאָך שבתדיקע װאָך אַ פּראָגולקע קײן עגער. דאָרט איז פֿאַראַן װאָס צו זען. אױב איר װעט זיך פּריסאָיעדי־ניאַען צו אונדזער אָבשטשעסטװע, װעל איך אײַך איבערגעבן די דאָ־קאַזאַטעלסטװעס, װאָס איך זאָג אײַך. אַ פּאָקאַ, פֿאַרבלײַב איך אײַער בעסטער פֿרײַנט. מ. ד. מ

32.

(חײם סאָראָקער פֿון מאַריענבאַד צו בעלצע קורלענדער אין מאַריענבאַד.)

אַן אומגליק מיט די נאַלעװקער װײַבלעך. אין דער הײם זעט מען זײ מער נישט אַז שבת באַטאָג אין זאַקסישן גאָרטן. און קומען זײ אַהער קײן אױסלאַנד, װײסן זײ אַלײן נישט, װוּהין זײ זאָלן זיך װאַרפֿן. איך זאָג אײַך נישט קײן מוסר און האַלט אײַך נישט פֿאָר. עס װוּנדערט מיך נאָר, פֿאַר װאָס, אַז איך האָב אײַך געבעטן זײַן אין „מיראַמאָנט“, ― איך האָב אײַך געװאָלט זאָגן אַ נײטיקע זאַך ― זײַנט איר נישט געקומען, און מיט דער קאָמפּאַניע זשוליקעס קײן עגער הײַנט איר יאָ געפֿאָרן. מסתּמא איז אײַך מיט זײ מער אַנגענעם די צײַט צו פֿאַרברענגען ― זאָל אײַך גאָט העלפֿן… אפֿשר באַדאַרפֿט איר נאָך געלט? הײַנט פֿאַרנאַכט האָף איך אײַך צו באַגעגענען אַף דער פּראָמענאַדע. אײַער בעסטער פֿרײַנט ח ײ ם ס אָ ר אָ ק ע ר.

33.

(מאירל מאַריאַמטשיק פֿון מאַריענבאַד צו בעלצע קורלענדער אין מאַריענבאַד.)

טײַערע בעלצע!

איזװיניטיע, װאָס איך פּאַזװאָליע מיר אַזאַ פֿאַמיליאַרנאָסט, כאָטיאַ מיר זײַנען נאָך נישט אַזױ בליזקע. באַ מיר איז אַזאַ פּריװיטשקע: דעם, װאָס איך אוּװאַזשאַיע, מוז איך אָנרופֿן באַם נאָמען, ובפֿרט אײַך, װאָס איר האָט מיך אַזױ אָטשאַראָװעט פֿון דער ערשטער װסטרעטשע!! זאָגט מיר, דושינקע, ניעאוזשעלי איז דאָס אמת, װאָס אײַער ראָד־סטװעניצע טשאַפּניק האָט מיר דערצײלט אַף אײַך, אַז איר בענטשט בודטאָֺ־בי ליכט אַלע פֿרײַטיק אַף דער נאַכט? אַף דער מאַדאַם שערענציס און אַף דער מאַדאַם פּעקעליס װאָלט איך עס געגלױבט, װאָרעם זײ זײַנען זײער נישט אָבראַזאָװעט און טאַקע גלופּאָװאַטע אױך. כאָטיאַ

איך װײס אַ פֿאַקט, און נישט אײן פֿאַקט, נאָר עטלעכע פֿאַקטן, אַז די שערענציס מיט דער פּעקעליס זײַנען אױך נישט אַזױ רעליגיאָזנע, װי זײ זײַנען אין װאַרשע אַף די נאַלעװקיס. דאָרט פֿאַר די איטשע־מײערס פּאַסט זײ בענטשן ליכט פֿרײַטיק פֿאַר נאַכט. און דאָ װעל איך אײַך װײַזן אַ דאָקאַזאַטעלסטװע, אַז איך װעל זיך מיט זײ קאַטאַיען אום שבת אַף אַ לאָדקע ― אַנישט, זאָל מײַן נאָמען נישט הײסן מאַרק דאַװידאָװיטש! זאָגט מיר, דושינקע, אָטקראָװענע: נאָך די בריװ, װאָס איך האָב באַװיזן, האָט איר אײַך שױן אובעזשאַיעט, װער מײַן שװאָגער איז? עס איז זײער פּריסקאָרבנע, װאָס איך מוז מיך פּערעפּיסעװען מיט אײַך דורך צעטעלעך, נאָר װאָס זאָל מען טאָן, אַז מע לאָזט אונדז נישט נאַיעדיניע אַפֿילו אַף אײן סעקונדע! װי געפֿעלט אײַך מײַן באַסניע װאָס איך האָב סאָטשיניאַיעט אַף די יאַמאַיטשיכעס טעכטער? שרײַבט מיר אַ פּאָר װערטער כאָטש נאַ פּאַמיאַט. ניעאוזשעלי האָט איר מורא, אָדער איר דאָװעריאַיעט מיר נישט איצט אױך, פּאָסלע טאַװאָ, װאָס איך האָב אײַך געגעבן אַזעלכע דאָקאַזאַטעלסטװעס? אײַער מ אַ ר ק

34.

(חײם סאָראָקער פֿון מאַריענבאַד צו בעלצע קורלענדער אין מאַריענבאַד. )

איר פֿאָדערט פֿון מיר דורכױס, אַז איך זאָל אײַך זאָגן דאָס װאָרט, זאָג איך עס אײַך: עס איז מיר אַנגענעם מיט אײַך זיך צו באַגעגענען אַ סך מער, װי מיט אַלע אונדזערע נאַלעװקער װײַבלעך צוזאַמען גענומען. זײַט איר שױן צופֿרידן? צי איר װילט, איך זאָל אײַך נאָך זאָגן דאָס, װאָס איך האָב אײַך שױן כּמעט װי געזאָגט און אַפֿן איבעריקן האָט איר אײַך אַלײן געשטױסן?… אַצינד פֿאַרשטײ איך שױן, װאָס אײַער מאַן ציטערט אַזױ איבער אײַך. אַז מע האָט אַזאַ שאַץ, קאָן מען רויִק נישט שלאָפֿן… איר װײסט, אַז איך בין נישט קײן מענטש פֿון קאָמפּלימענטן. נאָר פֿון דעם אמת קאָן מען נישט אַװעקגײן. צו אײַער פּנים װען איר האָט נאָך אַ ביסל אַ װײכער האַרץ, נעמט איר דאָך אײַן די גאַנצע װעלט… װען זעען מיר אונדז? װיפֿל דאַרפֿט איר נאָך

האָבן געלט? איך װעל אײַך אָפּװאַרטן אין ייִדישן רעסטאָראַן באַם טישל, װוּ איך זיץ תּמיד.

אײַער ח ײ ם.

35.

(מאירל מאַריאַמטשיק פֿון מאַריענבאַד צו בעלצע קורלענדער אין מאַריענבאַד)

דושינקע! ליובעניו!

ספּאַסיבאָ, װאָס איר האָט אַזױ ריעזקאָ אָפּגעהאַקט די פֿליגלען מײַן שװאָגער חײם. ער װעט שױן װיסן דאָס אַנדערע מאָל, װי אַזױ צו פּרעסליעדעװען אײַך. װאָס זאָגט איר אַף דעם אומגליק? קאַרג אוכאַזשאָ־רן באַ אײַך, האָט דער רוח אָנגעטראָגן אַ דאַנטיסט פֿון קעשעניעװ. איך פֿאַרשטײ נישט, װי אַזױ מע פּרעזיראַיעט נישט אַזאַ ניטשטאָזשעסטװע! מע פּרעדלאַגאַיעט אים אײנע פֿון די דרײַ יאַמאַיטשיכעס טעכטער ― טודאַ יעמו אי דאַראָגאַ! װאָס האָט ער צו אוכאַזשעװען נאָך אונדזערע װאַרשעװער װײַבלעך? מע האָט מיר פּערעדאַיעט, אַז ער איז שטאַרק װאָזמוזשטשאָן פֿון מײַן באַסניע װאָס אַלע טראָגן זיך איצט מיט איר אַרום. ער גײט אַרום איבער מאַריענבאַד און ראַספּראָסטראַניאַעט לאָזשנע סלוכן, אַז די באַסניע איז נישט מײַנע, און װיל מיך אַרױסרופֿן פֿונדעסטװעגן אַף אַ דועל. אָט אַ טשודאַק! ממה־נפֿשך, איז זי נישט מײַנע, פּריטשאָם איז דאָ אַ דועל? װאָאָבשטשע, עס װילט זיך מיר נישט מאַראַיען, װײַטער װאָלט איך אַף אים אַלײן סאָטשיניאַיעט אַ באַסניע װאָלט זי דאָסטיגאַיען פֿון דאַנען ביז קעשעניעװ. באַ מיר סאָטשיניאַען אַ באַסניע איז גרינגער, װי אױסרױכערן אַ פּאַפּיראָס. אַז איך בין געװען נאָך אין אָדעס, פֿלעג איך סאָטשיניאַיען אַלע טאָג ניע מעניעיע פֿון צװײ טוץ באַסניעס. און נישט נאָר באַסניעס אַלײן, ― איך פֿלעג שרײַבן פֿעליעטאָנען, ראָמאַנען, קאָמעדיעס. „קאָמעדיע בראַקאַ“ האָט איר געזען אַמאָל? איז דאָס מײַן סאָטשיניעניע. פֿאַראַן באַ יושקעװיטשן אױך אַ „קאָמעדיע בראַנקאַ“, טױג זי אַף טישטשע חלשות! װאָאָבשטשע, איך װיל זיך פֿאַר אײַך נישט ריסעװען, נאָר איר קאָנט מיך נאָך גאָר װינציק.

איך נאַדעיע זיך אַז איר װעט מיך אוזנאַיען נענטער, װעט איר איזמעניאַ־יען אינגאַנצן אײַער װזגליאַד מיט אײַערע אָטנאָשעניעס צו מיר.

אײַער מ אַ ר ק

36.

(שלמה קורלענדער פֿון די נאַלעװקיס אין װאַרשע צו זײַן װײַב בעלצע קורלענדער אין מאַריענבאַד.)

לזוגתי היקרה מרת בעלצע שתחי'.

איך האָב דײַן בריװ מקבל געװען און דאָס שײנע פּעקל מיט די זיסע ליבע צעטעלעך פֿון בײדע שװאָגערס האָב איך דורכגעלײענט. מה נאמר ומה נדבר ― װאָס זאָל איך דיר זאָגן, בעלצע היקרה? ס'איז עק װעלט! װיבאַלד, אַז באַװײַבטע ייִדן, טאַטעס פֿון קינדער, קאָנען הײַנטיקע צײַטן אין זינען האָבן אַזעלכע פּוסטע זאַכן, נאָכלױפֿן נאָך פֿרעמדע װײַבלעך, ― איז מען טאַקע, װי דו זאָגסט, נישט זיכער מיטן לעבן. גװאַלד, װײ געשריִען! װער איז געװען דער ערשטער, װאָס האָט אױסגעטראַכט אָט דאָס אױסלאַנד? װאָלט נישט גלײַכער געװען, עס זאָל געװען אײַנגעזונקען װערן, אַזױ װי קורח, אָדער פֿאַרברענט װערן, װי סדום, נאָך אײדער איך האָב גאָר געהערט דעם נאָמען אױסלאַנד אַפֿילו? איך זע אַרױס, בעלצע היקרה, אַז דאָס מאַריענבאַד האָט זיך אַף מיר גענומען נישט אַף קאַטאָװעסן און װיל מאַכן פֿון מיר אַ תּל. איך זאָל נישט שטײן איצט אין רעכטן בױען, ― מע האַלט שױן באַם דעקן ― װאָלט איך נישט געקוקט אַף קײן זאַך, איך װאָלט מפֿקיר געװען אַלצדינג, לאָז דאָס גײן אין דער ערד אַרײַן, און װאָלט מיך דורכגעפֿאָרן צו דיר קײן מאַריענבאַד, זען, װאָס איז דאָרטן פֿאַר אַן אומגליק אַף מיר, װאָס װוּ ערגעץ אַ שלאַק, װוּ ערגעץ אַ צרה ― דיך אױסמײַדן קאָן עס נישט. װאָס איז עפּעס געפֿאַלן דער גורל אַף דיר? פֿאַר װאָס טרעפֿן זיך מיט מיר נישט אַזעלכע נסים? פֿאַר װאָס שרײַבט מען נישט צו מיר אַזעלכע חניפֿה בריװעלעך, װי צו דיר? און פֿאַר װאָס האָסטו אים באַלד נישט אָפּגעענטפֿערט אָפֿן אָרט, איך מײן טאַקע אָט דעם גראָבן פּעמפּיק, חײם סאָראָקער? װאָס האָסטו באַדאַרפֿט װאַרטן ביז דער בעסאַ־ראַביער הינער־פֿרעסער װעט מיר שרײַבן נאָכאַמאָל און נאָכאַמאָל? און װאָס איז דאָס גלאַט פֿאַר אַ השׂגה באַ אײַך דאָרטן געבן צו לײזן דער פּאָסט, שרײַבן בריװלעך, אַז מע זיצט אין אײן שטאָט? ממה־נפֿשך, זעסטו אים אין גאַס, קאָנסטו דאָך אים אָפּשטעלן און אַ זאָג טאָן: „רב חײם! אָדער פּאַניע סאָראָקער! זאָגט, װאָס װילט איר? איר לערנט זיך שרײַבן בריװלעך אַף דער עלטער, אָדער איר האָט נישט װאָס צו טאָן? איז דאָ אַן עצה ― מע שלאָגט זיך קאָפּ אָן װאַנט“… מאָל דיר, בעלצע היקרה, די דאָזיקע חניפֿה בריװעלעך װעלן אים אױספֿאַלן באָקאָם. כאָטש ער זאָגט, אַז די קורלענדער זײַנען נישט דערזאַלצן און כאָטש דו שרײַבסט מיר, אַז איך בין אױסגעװעבט, װעל איך דיר װײַזן, אַז די בעסאַראַביער פֿאַרמאָגן נישט אין קאָפּ, װאָס אַ קורלענדער האָט אין דער פּיאַטע. איך בין געפֿאַלן אַף אַן אױבער־סבֿרה און אָפּגעאַרבעט אַ שטיקל מלאָכה, זאָג איך דיר, אַז ס'איז װערט אַ דרײַערל. די גאַנצע נאַלעװקיס מיט גאַנץ װאַרשע װעלן לעקן די פֿינגער! מילא, אָט דעם שאָלטיק מאַריאַמטשיקס בריװלעך ― די האָב איך גלײַך אַװעקגעטראָגן צו זײַן חנצען ― לאָז זי זיך קװיקן. האָט זי געחלשט דרײַ מאָל. מע האָט זי קױם אָפּגעמינטערט. אַראָפּגעבראַכט דעם דאָקטער… און מיט חײם סאָראָקערס בריװלעך האָב איך אָפּגעטאָן אַזאַ מין שפּיצל. אָט װעסטו הערן אַ שײנס: אַזױ װי אַף זײַנע בריװלעך צו דיר איז נישט דערמאָנט נישט דײַן נאָמען, נישט מײַן נאָמען, און אָרט איז אַף זײ פֿאַראַן גענוג, בין איך געגאַנגען און האָב אױסגעשטעלט די ערשטע צװײ בריװלעך אַף די נעמען פֿון בראָניע לױפֿערמאַן און לאהצי ברױכשטול, און די אַנדערע צװײ אַף דער שערענציס מיט דער פּעקעליס, און איבערגעגעבן די בריװלעך צו זײערע מאַנען, איטלעכן באַזונדער זײַנס און לאָזן זײ זיך קראַצן. װאָרעם װוּ שטײט עס, אַז נאָר איך באַדאַרף האָבן צרות? לאָזן זײ אױך נישט שלאָפֿן קײן נעכט, אַזױ װי איך. לאָזן זײ אױך אָפּקומען חבוט־הקבֿר, אַזױ װי איך, און פֿילן דעם טעם גיהנם, װאָס הײסט מאַריענבאַד… און פֿאַר דעם סאָראָקער פּעמפּיק װעט דאָס זײַן אָפּגעגעבן ברױט, עין תּחת עין ― אַ פּאַטש פֿאַר אַ פּאַטש, אָדער, װי זאָגט אַ גױ אַ שפּריכװאָרט: כטאָ יאַמע קאָפּאַיע, טאָ סאַם אופּאַ־דאַיע“… װי געפֿעלט דאָס דיר? אַיאָ, אַן אײַנפֿאַל? און דװקא אַ קור־לענדער!

אַצינד, בעלצע היקרה, װעלן מיר אַװעקלײגן די דאָזיקע כּלבֿים מיט זײערע ליבע צעטעלעך און מיר װעלן אַ ביסל שמועסן פֿון דיר, פֿון דײַן קור און פֿון דײַנע נײַע באַקאַנטע אין מאַריענבאַד. טאָמער איז װינציק חײם סאָראָקער מיט מאירל שאַרלאַטאַן, האָט זיך פּרילענטשיט צו דיר אַ נײַער שלימזל. איך מײן טאַקע װידער אַ מאָל דעם קעשעניעװער דאַנטיסט. גלײב מיר, איך פֿאַרשטײ גאַנץ גוט, אַז ס'איז בלאָטע שבבלאָטע. ער װעט דיר נישט אָפּבײַסן, װי דו זאָגסט. ער װעט האָבן פֿון דיר דאָס אײגענע, װאָס חײם סאָראָקער און װאָס מאירל שאַרלאַטאַן האָבן פֿון דיר געהאַט. דאָס הײסט, ער װעט דיר מסתּמא אַרײַנשרײַבן אַ פּאָר ליבע בריװלעך מיט חניפֿה צעטעלעך ― און דערמיט װעט זיך אױסלאָזן. נאָר װאָס דען? איך פֿרעג דיך, צו װאָס דאַרף איך דאָס? צו װאָס נוצט עס מיך, אַז גאַנץ מאַריענבאַד און גאַנץ װאַרשע זאָלן װיסן, אַז ס'איז דאָ אין קעשעניעװ אַ דאַנטיסט, װאָס רײַסט זיך מיט מאירל מאַ־ריאַמטשיק פֿאַר די נעז איבער שלמה קורלענדערס װײַבל? קײן סודות, זאָג איך דיר, איז נישטאָ. זאָלסט װיסן אײן מאָל פֿאַר אַלע מאָל, אַז אַלצדינג, װאָס מע רעדט אין מאַריענבאַד, הערט מען אין װאַרשע, און לאָז עמעצער געבן באַ אײַך אין מאַריענבאַד אַ ניס, װעט מען אים פֿון די נאַלעװקיס ענטפֿערן: „צו געזונט“. די װעלט זאָגט אַ שפּריכװאָרט: „װאָס דער מענטש זוכט ― דאָס געפֿינט ער, און װאָס פֿאַר אַ גוט־שבת ― אַזאַ גוט־יאָר“… פֿאָרט מען אין אױסלאַנד זיך קורירן, דאַרף מען אין זינען האָבן די קור. דיר געפֿעלט נישט, זאָגסטו, מאַריענבאַד און װילסט משנה מקום זײַן? ― הערסטו, מיר איז דאָס מאַריענבאַד פֿון אָנהײב אָן נישט געפֿעלן, און איך װאָלט זײער צופֿרידן געװען, װען דו פֿאָרסט אַריבער אַף אַן אַנדער קור־אָרט. נאָר װאָס דען? איך פֿאַרשטײ דיך נישט, בעלציע היקרה. דו אַלײן שרײַבסט מיר, אַז פֿון מאַריענבאַד קײן פֿראַנצענסבאַד איז אַ שפּרונג, נעמט מען און מע שפּרינגט אַריבער. צו װאָס באַדאַרף מען קלאָגן און װײנען? איך שיק דיר דאָ געלט און איך בעט דיך: טו מיר נישט אָן קײן בזיונות, און פֿאָר אַריבער באַלד קײן פֿראַנצענסבאַד, נאָר אָן באַגלײטערס, אָן שטיגוטערעס און אָן אונטערפֿירערס… איך װעל דיר געבן אַן עצה, װאָס דו זאָלסט טאָן: הײב דיך אױף גאַנץ פֿרי, װען גאָט אַלײן שלאָפֿט נאָך, זעץ דיך אױף און פֿאָר אַריבער, און נעם דיך צו דער קור צוריק פֿונעם אלף־בית. און פֿאַרגעס, אַז ס'איז פֿאַראַן אַ מאַריענבאַד אַף דער װעלט מיט קאַװאַליערן, אַדעסיטן, דאַנטיסטן און נאָך אַזעלכע שאַרלאַטאַנעס. טו מיר צוליב כאָטש אײן מאָל, װעסטו אַלײן זען, אַז איך בין דיר מער גוטער פֿרײַנט פֿון זײ אַלע. איך זאָג עס דיר נישט, חלילה, װײַל איך טראַכט־איבער אַף דיר, אָדער װײַל איך האָב עס צו זײ, װאָרעם װאָס האָבן זײ מיר ,געטאָן און װאָס אַרט עס מיך, אַז זײ דרײען זיך דאָרט אַרום דיר? לאָזן זײ זיך דרײען אַרום דעם מלאך־המות. נישט מער, איך װיל דיך פֿאַרהיטן פֿון ייִדישע מײַלער. איך װיל נישט, אַז יאַמאַיטשיכע זאָל האָבן װאָס צו רײדן, און מאירל שאַרלאַטאַן זאָל האָבן װאָס צו פּאַטשקען מיט דער פּען, און אַפֿילו אַזאַ בעסאַראַביער מאַמעליגע, װי חײם סאָראָקער, זאָל זיך נישט דערװעגן מער שרײַבן ליבע צעטעלעך צו פֿרעמדע װײַבער… אַף אים װאָלט איך מיך געריכט גיכער אַ פּגירה, אײדער אַזאַ זאַך. הײַנט גײ טרעף, װער ס'איז אַ גוטער פֿרײַנט און װער ס'איז אַ שׂונא. בערל טשאַפּניק איז דאָך עפּעס גאָר אַ גאָלד אַקעגן אים. און איך בין געװען אַזאַ שוטה און בין געגאַנגען און האָב זיך אים פֿאַרטרױט און אָנגערעדט אַף טשאַפּניקן, װאָס אין דער קאָרט, איז ער ניט פֿױל געװען אַף דער פּען און האָט, אַפּנים, אַלצדינג באַװיזן דער טשאַפּ־ניטשקע ― איצט איז אַף מיר אַ פֿײַער, זאָל גאָט היטן! בערל טשאַפּניק איז געקומען צו מיר צו לױפֿן מיט אַ צעיושעטן קאָפּ און האָט אױסגע־מאַנטאַטשעט באַ מיר אַ גמילות־חסד אַף צו פֿאַרפֿאַלן. מאָל דיר, דער סאָראָקער חזיר האָט זיך פֿון מיר אױך נישט גענאַרט. איך האָב אים אַרײַנגעהאַקט אַ בריװ די טעג און אָנגעריבן אַ מאָרדע, אַז ער װעט שױן פֿאַרזאָגן קינדס־קינדער! און האָב קײן מורא נישט ― װעגן זײַנע בריװלעך צו דיר האָב איך אים אַפֿילו נישט מזכּיר געװען. און איך בעט דיר, בעלצע היקרה, זאָלסט מיר שרײַבן, װיפֿל האָסטו אָנגענומען באַ אים דורך דער צײַט אַף מײַן חשבון, און צי האָסטו אים געחתמעט קװיטלעך, צי ער האָט דיר געגעבן נאָר אַזױ, אַפֿן װאָרט? עס װאָלט געװען אַ מצװה גדולה אָנצולערנען אַזאַ כּלבֿ שבכלבֿים, ער זאָל נישט בילן. און פֿאָלג מיך, בעלצע היקרה, פֿאָר אַװעק פֿון דעם פֿאַרשאָלטענעם מאַריענבאַד, פֿאַרשאָלטן זאָל דאָס װערן. נאָר פֿאָר נישט מיט קײנעם, פֿאָר

אַלײן, און שרײַב מיר, װיפֿל רעכנסטו נאָך צו פֿאַרברענגען אין אױסלאַנד און װען רעכנסטו צו קומען, אם ירצה השם, אַהײם געזונטערהײט? און װוּהין רעכנסטו צו פּאָרן? ― דו שרײַבסט מיר, אַז קײן פֿראַנצענס־באַד, און װעדליק איך האָב געהערט (נישטאָ קײן פֿאַרבאָרגענע זאַך אַף דער װעלט), קלײַבסטו דיך גאָר קײן אָסטענדע! שרײַב מיר, װוּ ליגט עס ערגעץ, דאָס אָסטענדע? און שרײַב מיר, מיט װעמען פֿאָרסטו קײן אָסטענדע? אַװדאי מיט אַ באַקאַנטער מאַדאַם? און זײַ מיר געזונט, און גאָט זאָל מיר העלפֿן, איך זאָל שױן דערלעבן דיך זען געזונטערהײט צוריק פֿון דער קור, בין איך מנדר דײַנע בײדע פֿעטערס צושטײַער אַף הוצאָות, זײ זאָלן אַריבערפֿאָרן אין אַמעריקע, װאָרעם עס איז ניט אױסצושטײן פֿון זײ, מע רײַסט פֿון אַלע זײַטן. די היצן זײַנען גרױס, און דער יקרות איז נאָך גרעסער, און קבצנים זײַנען דאָ אַזױ פֿיל, אַז ס'איז גאָרנישט אױסצובאַהאַלטן זיך פֿון זײ… שרײַב מיר באַלד אַ קבלה אַפֿן געלט און, למען־השם, װינציקער געשפּאַצירט און מער געקורירט, װאָרעם דײַן געזונט ― דאָס איז באַ מיר דער עיקר. בעלך ש ל מ ה ק ו ר ל ע נ ד ע ר.

37.

(הערש לױפֿערמאַן פֿון די נאַלעװקיס אין װאַרשע צו חײם סאָראָקער אין מאַריענבאַד.)

להנגיד המפֿורסם מוהר"ר נ"י.

עס װעט אײַך אַװדאי זאַן אַ חידוש נפֿלא, װי קים עך פּליצום צינאַך מיט אַ בריעף, אַז אינז האָבען מיר קײן מאָל נישט געהאַט קײן שום געשעפֿטן צװישען זעך, און אױב איר װילט, זענען מיר אַפֿילו גאָרניט אַזױ נאָענט בעקענט, אױסערדעם װאָס אינז דאַװנען מיר ימים נוראים אין אײן שטיבל. נאָר אױב ס'איז אַך אַ װינדער, איז מיר אַ סך מער װינדערליך, װי קימט אַ איד, אַ בעל־הבית, אַ סאָלידער סוחר און אַ טאַטע פֿין קינדער, זעך דערלױבן אַזױ צי האַנדלען מיט יענעמס װאַב, איר שראַבן ליבע צעטעלעך גאָר און אַפֿירלעגן געלט? װער דאַרף אַך מיט אײַער געלט? נישט שױן־זשע װײסט איר נישט, אַז ערשטנס בין עך אפֿשר אַזױ ראַך אין מזומן געלט, װי איר? און אױב איר װילט, בין עך, האָט קײן פֿאַראיבל נישט, אפֿשר נאָך ראַכער פֿין אַך. װאָרעם אַז אינז זאָלן מיר זעך װעלן גיט אױסרעכענען, ליגט איר צעשטעקט מיט אײַער פֿאַרמעגן באַ לאַטען און װער װײסט, װאָס קאָן זאַן אין אַ יאָר אַרים, חלילה, באַ אַ קריזיס? עך בין מיט גאָטס הילף אַ מזומנער עושר, װאָרום די גאַנצע װעלט װײסט, אַז עך האָב גאָט זײ דאַנק אױס־גענימען אין דער װאַרשעװער לאָטעריע מזומנע קערבלעך, אין עך קאָן מיר, ברוך־השם, דערלױבן אױסהאַלטן מאַן װאַב נישט נאָר אין מאַריענבאַד, נאָר אַפֿילו אין פּאַריז. אין צװײטנס, איז מאַן װאַב, חלילה, נישט גלאַך צי אַנדערע װאַבער, װי, למשל, די מאַדאַם טשאַפּניק, אָדער װי קורלענדערס װאַבעלע, װאָס אײַער שװאָגער, דער אַדעסער פֿאַצעטל מאַריאַמטשיק, מאַכט דאָרטן מיט איר, װי עס לאָזט זיך הערן, שײנע משׂא־ומתנס… איר דערלױבט אַך צי שראַבן צי מאַן װאַב, האָט מיר קײן פֿאַראיבל נישט, אַזעלכע נאַרישקײטן אין אַזעלכע נידערטרעכטיקע אָנציהערענישן, װאָס אַ לאַטישן מענטשן װעט עס קײנמאָל גאָר אױף די געדאַנקען נישט קימען. דערבײַ זענט איר זעך פֿאַר איר מודה, אַז איר זענט נישט גאָטס סטראַפּטשע, אין דאָך האַלט איר זי פֿיר, למאַי זי באַגעגנט זיך מיט אַזעלכע נישט װירדיגע פּאַרשױנדלעך, װי אײער שװאָגערל. אין נאָך דעם אַלעם פֿערגינט איר אַך צי זאָגען מאַן װאַב, אַז איר אין אײער קאַסע זענט אָנגעברײט!… דאָס איז שױן פֿון אײער זאַט, האָט מיר קײן פֿאַראיבל נישט, אַזאַ שװײַנערײַ, װאָס דאָ אַפֿן אָרט קריגט מען פֿאַר אַזאַ זאַך געבראָכן די בײנער… אין איר האָט נאָך אַזעלכע פֿער־שטאָכענע אױגן בערימען זעך פֿאַר מאַן װאַב, אַז מיר זענען מיט אַך נאָהינטע שמעלקעס אין איר האָט אַ העזה זעך אינטערצישראַבן „אײער מאַנס פֿראַנד“. כ'בײט אַך, זאָלט איר מיר געזינד זאַן, פֿון װען אָן זענט איר עס מאַנער אַ פֿראַנד געװאָרן? װי זענט איר געװען אין יענע צאַטען, װען עך בין, נישט פֿאַר איצט געדאַכט, געלעגן אין דער ערד און געבאַקן בײגעל? מיר שאַנט, אַז עך האָב געהאַט אַ זכיה, אַז איר האָט מיר געענטפֿערט אױף מאַן גיט־שבת מיט מאַן גיט יום־טובֿ. און עך בײט אַך, װער בעדאַרף עס אַזױ נױטיג אײער גוט־פֿראַנדשאַפֿט? קײן קרעדיט האָב עך באַ אַך קײן מאָל נישט געהאַט אין נישט געזיכט, אין איצט, מיט

דער הילף פֿון קודשא־בריך־הוא, דאַרף עך אײער קרעדיט אַװדאי נישט. װײסט איר, װאָס עך װעל אַך זאָגן? אַזעלכע בריװלעך, װי איר שראַבט, זענען, האָט מיר קאַן פֿאַראיבל נישט, אָנגעמאָסטן נאָר פֿאַר אַזעלכע פֿאַנע בריהס, װי די מאַדאַם טשאַפּניק אין נאָך אַזעלכע הפֿקר־װאַבלאַך, אָבער נישט פֿאַר אָנשטענדיגע פֿרױען פֿין אָנשטענדיגע לאַט.

דאָס איז אַלעס, װאָס עך האָב געפֿינען פֿאַר נױטיג אַך צי זאָגען אױף דער הײסער שעה. דאָס איבעריגע װעל עך אַך אױסלומרען, אם־ירצה־השם, אַז איר װעט קימען געזינטערהײט אַהײַם אין אינדז װעלן מיר זעך זען פּנים אַל פּנים. דערװאַל זאַטס מיר אין האָטס מיר. ממני צ ב י ה י ר ש ל ו י פֿ ע ר מ אַ ן.

38.

הירש לױפֿערמאַן פֿון די נאַלעװקיס אין װאַרשע צו זײַן װײַב בראָניע לױפֿערמאַן אין מאַריענבאַד.)

בראָנישע!

װאָס איז די מעשׂה, װאָס די שראַבסט מיר די גאַנצע צאַט, עך זאָל דיר שיקן געלד און געלד, און אַז דו האָסט דאָרט אין מאַריענבאַד בעקימען, קײן בײז אױג, אַזאַ קרעדיט ― פֿין דעם שראַבסט די מיר גאָרנישט. אַ גליק, װאָס עך האָב בעקימען זאַן בריװעלע צי דיר, אַנישט װאָלט עך גאָרנישט געװיסט, װי אַזױ די פֿאַרברענגסט דאָרט די צאַט, אין װאָס פֿאַר אַ גיטע פֿראַנד די האָסט דאָרט געפֿינען, װאָס זײ אַלײן אין זײער קאַסע זענען אָנגעברײט פֿאַר דיר! מילא, אַז ער איז דיר אַ גיטער פֿראַנד ― דאָס זעט מען פֿין זאַן בריװעלע צי דיר. אָבער פֿין װען אָן בין עך געװאָרן זאַנער אַ גיטער פֿראַנד, װאָס ער װיל פֿערהיטען מאַן כּבֿוד? פֿאַר װאָס האָב עך נישט געהערט פֿין זאַן גיטפֿראַנדשאַפֿט דעמאָלט, װען עך בין, נישט פֿאַר איצט געזאָגט, אױסגעריסן געװאָרן אין אַרימגעלאָפֿן איבער װאַרשאָ מיט אײן אַרױסגעשטעלטער צינג זיכען אַ דראַערל? איצט זענען זײ שױן אַלע געװאָרן מאַנע גיטע פֿראַנד. פֿין בערעל טשאַפּניק שמועסט מען נישט. דער איז באַלד נאָכן געװינס געקימן צי לױפֿן מיט אַ גדולה אין אױפֿגעדעקט מיר אַ סוד, אַז ער האָט מעך תּמיד געהאַלטן פֿאַר אַ פֿעיִקן מענטשן, אין אױסגעלאָזט האָט זעך עס מיט אַ גמילות־חסדל. נאָר אַפֿילו אַזאַ איד, װי רב װעלװל יאַמאַיקער מיטן שײנעם באָרד, טראָגט מיר האַנט דעם „גיט־מאָרגן“ אַקעגן. עך בין מיט אַ מאָל אױסגעװאַקסן, געװאָרן אַ גאַנצער יש, אַ העלד אין מיטן דרינען; דאַכט זעך, דער אײגענער הערש לױפֿערמאַן װאָס ,פֿריִער, אין דאָך נישט דער. אַפֿילו די צאַטינגען האָבן געהאַט צי טין די ערשטע צאַט מיטן נײַעם גבֿיר פֿין די נאַלעװקיס. נאָר לאָמיר דאָס אַװעקלײגן אױף אַ זאַט. זאָג מיר, בראָנישע, װי דערלאָזט די עס גאָר, מע זאָל צי דיר שראַבען אַזעלכע בריװעלעך? למאַי האָסט די אַלײן נישט אָפּגעשיקט צי מיר זאַן בריװעלע? אין װאָס האָסט די אים אָפּגעענטפֿערט אױף זאַן בריװעלע? אין שראַב מיר, אױב ס'איז אמת, אַז די קענסט זיך דאָרטן מיט זאַן שװאָגער דעם שאַרלאַטאַן? אין אױב ס'איז אמת, אַז די גײסט מיט אים שפּאַצירן אױף דער גאַס? אין װי קימט עס, װאָס פֿאַדליג ער שראַבט, האָסט די אים געגעבן אַ קאַלטן אױפֿנאַם, לסוף לײגט ער דיר פֿאָר, אַזױ װי די פֿאָרסט פֿין בערלין, קערסט די דאַרפֿן געלט, על־כּן, שרײַבט ער דיר, אַז ער אין זאַן קאַסע זענען תּמיד אָנגעברײט פֿאַר דיר!? אַזאַ חוצפּה איז נאָך נישט געהערט געװאָרן אין דער װעלט. אױסערדעם, װאָס עך שראַב צי אים אַלײן אַ רעכט בריװל, װאָס עס װעט אים פֿינסטער װערן אין די אױגן, װעל עך נאָך זאַן מיט זאַן בריװעלע צי דיר באַ זאַן װאַב ― לאָז זי זען אין לאָז זי אױך װיסן, װי אַזױ איר מאַן האַלט די „קור“ אין מאַריענבאַד!

עך בײט דעך, בראָנישע, זאָלסט מיר באַלד שראַבען װעגן אים װאָס אין װען, װאָרים עך װעל אַזאַ זאַך נישט פֿאַרשװאַגען! אין פֿין דאַן גע־ זינד זאָלסט די מיר שראַבען אין פֿין אַלסדינג זאָלסט די מיר שראַבען.

פֿון מיר דאַן געטרײַער מאַן ה ע ר ש ל ו י פֿ ע ר מ אַ ן.

39.

(קלמן ברױכשטול פֿון די נאַלעװקיס אין װאַרשע צו חײם סאָראָקער אין מאַריענבאַד.)

לכבֿוד הגבֿיר המפֿורסם מוהר"ר חײם סאָראָקער נ"י.

דער צװעק פֿון דיזן בריװ איז אָנצופֿרעגן זיך באַ אײַך, איר זאָלט זײַן אַזױ גוט מיר ענטפֿערן גאַנץ אױפֿריכטיק און קלאָר, נישט געדרײט זיך און אָן קונצן: װאָס פֿאַר געשעפֿטן האָט איר דאָס מיט מײַן פֿרױ, װאָס איר שרײַבט צו איר שלום־לאַהובֿי בריװלעך? איר רופֿט זי אַרױס צום ברונען און אין „מיראַמאָנט“ אַרײַן צו שמועסן מיט איר א ו נ ט ע ר פֿ י ר א ו י ג ן?! איר לײגט איר פֿאָר געלט, און איר פֿאָדערט פֿון איר, זי זאָל אַריבערפֿאָרן צו אײַך אין אײַער האָטעל פֿ ו ן א י ר ט ו ב ה װ ע ג ן?!… און דער עיקר, װאָס פֿאַר אַ סודות האָט איר עס צו דערצײלן אַף מיר???!… איז אײַער בריװעלע צו מײַן פֿרױ װינקט איר אָן, אַז איך האָב נישט פֿײַנט קײן קערטל און אַז איך שפּיל אין „אָקע“. אױב דאָס איז אײַער סוד, װאָס איר האָט אױסצוזעצן אַף מיר, האָט איר נישט געטראָפֿן די סטאַנציע. גאַנץ װאַרשע װײס, ,אַז איך אין „אָקע“ שפּיל נישט. איך שפּיל אַ מאָל אַ באַנטשאָק אָדער אַן אַנדער שפּיל, און לעב נישט פֿון קײן קאָרטן. איך בין נישט בערל טשאַפּניק, איך האָב אַנדערע געשעפֿטן. אַלזאָ, װאָס קאָנט איר אַף מיר דערצײלן פֿאַר מײַן פֿרױ? און װאָס פֿאַר אַ אינטערעס קאָנט איר האָבן דערבײַ? אַ מאַן, װאָס שרײַבט אַזעלכע בריװעלעך צו אַ פֿרעמדער פֿרױ, מוז האָבן װיכטיקע אורזאַכן און אַן ערנסטן צװעק. אַז איר זײַנט איצט נישט שוה בשוה מיט אײַער פֿרױ ― דאָס װײס איך שױן לאַנג, מע רעדט באַ אונדז אַף די נאַלעװקיס דערפֿון גאַנץ געשמאַק. װעלװל יאַמאַיקער האָט מיר דערצײלט אַף אײַך גאַנץ שײנע זאַכן, אַף אײַך און אַף אײַער שװאָגער מאַריאַמטשיק. מע שמועסט, אַז איר בײדע האַלט באַ גטן זיך מיט אײַערע װײַבער. אױב אַזױ, װינטש איך אײַך, ס'זאָל זײַן אין אַ גוטער שעה. איצט בלײַבט איבער נאָר אײן זאַך: װאָס האָט איר קײן צײַט נישט געהאַט שױן אַזױ גיך זיך באַװאָרענען מיט אַ צװײטער פֿרױ, װערנד יענע האָט נאָך אַ מאַן ביז הונדערט צװאַנציק יאָר? אָדער אפֿשר װײסט איר פֿון דעם סוד, אַז עס האָט באַ אונדז אױך געהאַלטן אַמאָל אַף אַ גט? איז, ערשטנס, געהער זיך עס אָן נאָר מיט מיר און מיט מײַן פֿרױ, און צװײטנס, האָט איר באַדאַרפֿט װײניקסטנס אָנפֿרעגן זיך באַ מיר דורך אַ בריװ, נישט גײן מיט אַזעלכע װעגן, װי איר גײט… אַגבֿ, אַז עס האַלט שױן דערבײַ, באַדאַרף איך אײַך זאָגן:גאַנץ אױפֿריכטיק, אַז אױב איך װעל מיך אַנטשליסן צו שײדן זיך מיט מײַן פֿרױ, װעל איך עס אַנדערש נישט טאָן, נאָר מיט אַ תּנאַי, װאָס באַשטײט אין צװײ פּונקטן: 1) איך װעל איר די קינדער נישט אַװעקגעבן פֿאַר כּל הון דעלמאַ. 2) די קינדער מוזן מיר זײַן באַװאָרנט מיט אַ געװיסער סומע אַף זײער נאָמען, אַרײַנגעטראָגן אין גאָסודאַרסטװענע באַנק. איר זײַט אַ ייִד אַ סוחר און אַ בר־דעת, און איר האָט, אַ פּנים, דאָס זעלבע פּעקל, װאָס איך ― אַ װײַב אַ צרה, ― באַדאַרפֿט איר אָבער פֿאַרשטײן, אַז צװישן אײַך און מיר איז אַ גרױסער אונטערשײד. איר זײַט אַ ייִד אַ קאַפּיטאַליסט, און אײַערע קינדער זײַנען געזיכערט, און איך בין נישט איר. איך גיב אײַך מײַן ערן־װאָרט, אַז איך װעל דאָס צװײטע מאָל נישט הײַראַטן. אײן מאָל אָפּגעבריט זיך ― גענוג.

אַלזאָ, ידידי, אױב איר האָט אַן ערנסטן קוק, זאָלט איר מיר תּיכּף ומיד ענטפֿערן, װאָס און װען און װי אַזױ. און אױב עס איז באַ אײַך מער נישט װי אַזאַ מין ספּאָרט, װי באַ אײַער שװאָגער דעם שאַרלאַטאַן, װאָס װעדליק מע שרײַבט אונדז פֿון מאַריענבאַד, האַלט ער אין אײן נאָכלױפֿן נאָך פֿרעמדע װײַבלעך און שרײַבן זײ ליבע בריװלעך, פֿאַרשטײ איך נישט, װי דערלױבט זיך עס אַזאַ זאַך אַ ייִד אַ סוחר, אַ טאַטע פֿון קינדער, ער מעג זיך זײַן אַפֿילו אַ גבֿיר און אַפֿילו אַ מיליאָנער? זעלבסטפֿאַרשטענדלעך, אַז איך װעל אַזאַ זאַך נישט פֿאַרשװײַגן, און עס קאָן אַרױס דערפֿון אַ גרױסער סקאַנדאַל. איך דערװאַרט פֿון אײַך יעדן פֿאַלס אַן ענטפֿער, אָבער קלאָר און דײַטלעך, אָן המצאָות און אײבערקעפּלעך… איך האָב נאָר װאָס אַװעקגעשריבן אַ בריװל אױך צו מײַן פֿרױ קײן מאַריענבאַד, זי זאָל מיר שרײַבן, אױב ס'איז אמת, אַז זי האָט געשיקט צו אײַך אַ שליח נאָך געלט? און פֿאַרװאָס האָט זי זיך נישט אָנגעפֿרעגט פֿריִער באַ מיר? און װאָס איז דאָס פֿאַר אַ מיראַמאָנט, װאָס איר רופֿט זי אַהין אַרױס? און װאָס פֿאַר אַ סודות

ייִדישע שרײַבער 213 האָט איר אַנטדעקט אַף מיר? און ערשט דעמאָלט, װען איך װעל האָבן באַקומען איר ענטפֿער, װעל איך װיסן, װאָס איך האָב צו טאָן. דערװײַל זעט מיר אױס דער גאַנצער חלום אַ רעטעניש.

איך פֿאַרהאָף, אַז אױב איר האָט אין זיך כאָטש אַ ברעקל אָנשטענדיקײט, באַדאַרפֿט איר באַלד און שױן געבן אַ קלאָרע תּשובֿה אַף דעם אַלעם און זאָגן מיר דײַטלעך און אױסדריקלעך, װאָס האָט איר געמײנט מיט אײַער פֿאַרשטעלטן בריװ צו מײַן פֿרױ? װאָס איז אײַער כּװנה און אײַער מײן? און דער עיקר, װאָס פֿאַר אַ סודות האָט איר אױסצוזעצן אַף מיר, אַף אײַער אומבאַקאַנטן

ק ל מ ן ב ר ו י כ ש ט ו ל.

40.

(קלמן ברױכשטול פֿון די נאַלעװקיס אין װאַרשע צו זײַן װײַב לאה ברױכשטול אין מאַריענבאַד.)

צו מײַן ליבער פֿרױ לאהצע לעב װאָל!

עס איז נישט גלײַך, לאהצע, װאָס איך האָב באַדאַרפֿט געװאָר װערן פֿון אַזאַ װיכטיקער זאַך און פֿון אַזאַ ערנסטן שריט דורך דער דריטער האַנט. מיר שײַנט, ס'װאָלט געװען פֿיל געזינטער פֿאַר אונדז בײדן, װען איך דערפֿאַר עס דירעקט פֿון דיר. איך האָב אַפֿילו באַמערקט שױן לאַנג, אַז דו האָסט עפּעס אַף דער נשמה, נאָר דו פֿאַרבאָרגסט עס פֿון מיר אַזױ װײַט װי מעגלעך. דײַן פּלוצעמדיק אָפּרײַזן קײן אױסלאַנד, דײַן אױסװײלן מאַריענבאַד ― װאָס עפּעס גראָד מאַריענבאַד? פֿאַר װאָס נישט אַן אַנדער באָד? ― און דײַנע זעלטענע און קורצע בריװלעך צו מיר די לעצטע צײַט ― דאָס אַלץ האָט באַדאַרפֿט זײַן אױפֿפֿאַלנד אין מײַנע אױגן. נאָר װי זאָגט דאָס שפּריכװאָרט: „דער מאַן װערט געװאָר אַלע מאָל צום לעצטן“… איך װאָלט דאָס קײנמאָל אַף דיר נישט געגלױבט, ― און גלײב אױך איצט נישט ― אַז דו זאָלסט אַזױ נידעריק פֿאַלן און דערלױבן זיך צו שיקן לײַען געלט אָן מײַן װיסן באַ אַזאַ מאַן, װאָס גראָבט זיך אונטער מיר און זוכט אַף מיר בלבולים, אום צו דערגרײכן זײַנע נידעריקע צװעקן. לאָז שױן זײַן אַפֿילו, װי דו האָסט מיר נישט אײן מאָל געזאָגט, אַז איך האָב דיר פֿאַרפֿינצטערט דײַן װעלט (אָבװאָל ס'איז נישט אַזױ די מעשׂה: מײַן װעלט איז פֿאַרפֿינצטערט געװאָרן דורך דיר), נאָר יעדן פֿאַלס װאָלט געװען אַ סך ערלעכער פֿון דיר, װען דו זאָלסט מיר שרײַבן: „אַזױ און אַזױ, קלמן־לעב, איך װיל זײַן פֿרײַ, װײַל ס'איז מיר נמאס געװאָרן צו לעבן אין שטענדיקן געלט־מאַנגל און דאָס גלײַכן“… װאָלט ,איך דיר אָפּגעענטפֿערט דאָס זעלבע, װאָס איך האָב דיר געזאָגט שױן לאַנג, נאָך באַ אונדזער ערשטן צעפֿאָרן זיך, ― געדענקסטו? ― אַז ס'איז פֿאַראַן אַ רוסיש װאָרט: „נאַסילו מיל ניע בודעש“… אױך איצט זאָג איך דיר, לאהצע, װי אַן אמתער גוטער פֿרײַנט און װי אַ פֿאָטער צו זײַנע קינדער, אַז אַלע װעגן זײַנען פֿאַר דיר אָפֿן. איך װעל דיר געבן פֿולע פֿרײַהײט, נאָר מיט אײן תּנאַי: אַזױ װי דו װײסט, װי טײַער עס זײַנען באַ מיר די קינדער, אַז איך װעל זיך מיט זײ נישט שײדן פֿאַר קײן געלט אין דער װעלט, און אַזױ װי ער איז אַ ייִד אַן עושר, חוץ זײַן שאָדן אַף מיר געזאָגט געװאָרן כאָטש האַלב, על־כּן זאָל ער באַװאָרענען פֿריִער דיך, דערנאָך אונדזערע קינדער. פֿון זיך רײד איך נישט. מיך װעט גאָט אױספֿירן אָן אים. דו װײסט, אַז קײן גרױסער איבערקלײַבער בין איך קײנמאָל נישט געװען, און איצט אַװדאי נישט. אַבי איך זאָל װיסן, אַז דיר װעט זײַן גוט, און אַז אונדזערע קינדער װעלן, חלילה, נישט דאַרפֿן אָנקומען צו אַ שטיפֿטאַטן. דאָס איז אַלץ, װאָס איך האָב דיר צו זאָגן. אַן אַנדער מאַן אַף מײַן אָרט װאָלט דיר געמאַכט אַן אַװאַנטורע מיט אַ סקאַנדאַל. איך בין נישט קײן מענטש פֿון קײן אַװאַנטורעס און פֿון קײן סקאַנדאַלן. דעריבער שרײַב איך דיר געלאַסן און אױפֿריכטיק. און אױך צו אים האָב איך הײַנט אַװעקגעשריבן אַ בריװ, און איך פֿאַרלאָז מיך אַף זײַן אָנשטענדי־קײט, אַז ער װעט מיר געבן אַ קלאָרע תּשובֿה, און די זאַך װעט רעגולירט װערן אַפֿן אָנשטענדיקן אַרט, און עס װעט נישט קומען, חלילה, צו לײַטיש געלעכטער און צו סקאַנדאַלן, װי עס װינטשט דיר

דײַן באמת געטרײַער מאַן, װאָס איז יעדן פֿאַלס דײַן בעסטער פֿרײַנט,

ק ל מ ן ב ר ו י כ ש ט ו ל.

41.

איטשע מאיר שערענצעס און איטשע מאיר פּעקעליס פֿון די נאַלעװקיס אין װאַרשע צו חײם סאָראָקער אין מאריענבאַד

(איבערגעזעצט פֿון העבריִש)

פֿריד צום פֿיל געלערנטן געהױבענעם און געאַכפּערטן הער, דעם געלערנטן און אױפֿגעקלערטן רב חײם סאָראָקער ― פֿריד אָן אַן עק.

נאָכדעם, װי מיר באַגריסן דעם געערטן הער, װי דער מנהג איז, טוען מיר זיך נעמען צום אַלעם ערשטן דערלױבונג צו װינטשן אים אַ גיכע הײלונג און אַ רפֿואה שלמה, הן אין זײַן קערפּער והן אין זײַן געלט, און דער אַלמעכטיקער זאָל אים ברענגען אין פֿרידן אַהײם צו דער רװּנג און צו דער ערבשאַפֿט אין גיכע צײַטן, און ער זאָל נישט װיסן מער פֿון קײן שום קרענק און פֿון קײן שום שמערצן מיטן כּלל ישׂראל פֿון הײַנט און ביז אײביק ― אָמן.

אַצינד טוען מיר מאַכן פֿאַלן אונדזער געבעט פֿאַר די הױכקײט פֿון אונדזער הער, ער זאָל אַראָפּנױגן זײַן אױער און צוהערן צו אונדזער קול, צום קול פֿונעם בלוט פֿון דײַן ברודער, װאָס טוט שרײַען פֿון אַ װײַט לאַנד אַף דעם אומרעכט, װאָס װערט אונדז געטאָן אָן אַ שום עװלה אין אונדזערע הענט. מיר האָבן געזאָגט, לאָמיר דערצײלן כאָטש אַ טױזנט־חלק פֿון אונדזערע יסורים און האַרצװײטיק ― איז אָבער מיד יעדע צונג צו רײדן, יעדע פֿעדער צו שרײַבן, און ס'איז קורץ די דעק אַף צו פֿאַרשפּרײטן. און נאָר אין קורצע װערטער װעלן מיר זיך פּרוּװן געבן אַ װידער־קול פֿון אונדזער אױסגעשרײ, װאָס רײַסט זיך אַרױס מיט אַ גװאַלד פֿון די װענט פֿון אונדזער האַרץ. הערט אונדז אױס, װעט אײַך אױסהערן גאָט.

מיר, די אונטערגעשריבענע אַף דעם דאָזיקן בריװ, זײַנען װאַרשעװער יונגע־לײַט, װאָס זײַנען נישט לאַנג אַראָפּ פֿונעם טיש פֿון זײער פֿאָטער און האָבן געשיקט אין האַנדל זײערע הענט, און גאָט האָט געבענטשט דאָס טועכץ, װאָס זײ האָבן געטאָן, און זײער אַרבעט האָט געמאַכט װאַקסן פּירות, און זײער נאָמען האָט זיך געשטאַרקט אַף דער װעלט, און װי דער מנהג איז פֿון אונדזערע ברידער, די קינדער פֿון ישׂראל: װי באַלד נאָר די זון פֿון הצלחה טוט אַ לײַכט צו זײ מיט איר פּנים, אַזױ הײבן זײ אָן צו פֿאַרשװענדן דאָס, װאָס זײ האָבן אָנגעזאַמלט מיט די מידקײט פֿון זײערע הענט, און געלט איז װי גאָרנישט באַ זײ אין די אױגן, און מער פֿון אַלץ ברענגען זײ זיך אױס אַף די װײַבער פֿון זײער יוגנט, און זײערע װײַבער הײבן אָן פֿילן מיט אַ מאָל אַלערלײ װײטיקן אין זײערע אַלע איבֿרים און זײ הײבן אָן פֿאָרשטײן צו די אָפּגעטער פֿון דער מעדיצין, װעלכע צעשיקן די דאָזיקע קראַנקע אין אַלע עקן פֿון דער װעלט צו זוכן אַ תּרופֿה צו זײער װוּנד, און מער װי אומעטום װערן זײ געשיקט אין יענעם מאָדנעם קוראָרט, װאָס איז באַװוּסט מיטן נאָמען מאַריענבאַד.

עס פֿאַרשטײט זיך פֿון זיך זעלבסט, אַז מיר האָבן מקײם געװען דעם דין פֿון מאַריענבאַד מיט אַלע פּונקטן און פּישטשעװקעס און מיט אַלע זעקס הונדערט און דרײַצן מצװת, װאָס הענגען אָפּ אין דעם. נישט געשױנט האָט אונדזער אױג אַף קײן געלט, און אַלץ װאָס דער דאָקטער האָט געזאָגט: טו ― דאָס האָבן מיר געטאָן. און מיר האָבן אַרױסבאַגלײט אונדזערע געליבטע װײַבער קײן מאַריענבאַד, און געלט האָבן מיר געטאָן אין זײערע כּלים, און מיר האָבן צו זײ געזאָגט: ,,גײט־אױף אין אַ גוטער שעה און אין אַ גליקלעכער אין יענעם פֿרוכטבאַרן לאַנד, װאָס טוט רינען מילך און האָניק, און געפֿינט דאָרט אײַער הײלונג, נײַערט איר זאָלט אונדז נישט פֿאַרגעסן און זאָלט פֿון צײַט צו צײַט מאַכן פֿליִען צו אונדז אײַערע צײכנס און אײַערע נאַכריכטן פֿון אײַער פֿרידן און פֿון אײַער װױל־זײַן, ביז עס װעט קומען דער גליקלעכער טאָג פֿון אײַער צוריקקערן אין אײַער נעסט אַרײַן צו אײַערע מאַנען, די הערן פֿון אײַער יוגנט“.

אַזױ האָבן מיר געזאָגט צו אונדזערע געליבטע װײַבער און זיך אָפּגעזעגנט מיט זײ, און זײ האָבן פֿאַרלאָזט מיט פֿרידן דאָס לאַנד פֿון זײער געבורט און זײַנען געקומען אין דעם לאַנד, װאָס זײ האָבן אױסדערװײלט, דאָס הײסט קײן מאַריענבאַד, און האָבן אונדז צוגעזאָגט צו שיקן נאַכריכטן פֿון צײַט צו צײַט, און האָבן געהאַלטן װאָרט, געשריבן אונדז בריװ פֿון דעם שטאַנד פֿון זײער געזונט, און פֿון די װאַסערן, װאָס זײ טוען דאָרט שעפּן פֿון די קװאַלן פֿון הילף. נאָר פּלוצעם איז פֿאַרשטאָפּט

געװאָרן יעדע זעונג פֿון זײ. די פּאָסט האָט פֿאַרמיטן צו ברענגען אונדז זײערע נאַכריכטן. פֿאַראָרעמט און אױסגעטריקנט זײַנען געװאָרן אַלע קװאַלן פֿון זײערע שרײַבעכצן, װאָס זײ פֿלעגן צו אונדז שרײַבן, ביז מיר האָבן פֿאַרלױרן אונדזער קאָפּ און מיר זײַנען געװאָרן אין אונדזערע אױגן גלײַך, װי מיר חלומען. און פּלוצעם האָט מען אונדז אױפֿגעעפֿנט אונדזערע אױגן און ס'איז אונדז פֿאַרענטפֿערט געװאָרן אַלע קשיות. מע האָט אונדז באַװיזן שװאַרץ אַף װײַס, װער ס'איז דאָ דער שולדיקער און װער ס'איז דאָ דער בײזער שליח. אין לעבן װאָלטן מיר נישט געגלױבט, װען מיר זאָלן נישט זען מיט אונדזערע אױגן און נישט דערקענען אײַער האַנטשריפֿט און די האַנטשריפֿט פֿון אײַער געערטן שװאָגער, געקריצט אַף פּאַפּיר. זײער געערטער און געהױבענער הער! מיט די גלאַטקײט פֿון אײַערע צינגער און מיט די זיסקײט פֿון אײַערע רײד האָט איר בײדע זײ געטאָן פֿאַנגען אין אײַער נעץ. פֿולע הױפֿנס ליבשאַפֿט האָט איר געטאָן אױסגיסן אין זײער שױס אַרײַן און איך האָט געמײנט, װײַזט אױס, אַז קײן מענטש װעט נישט װיסן, קײן באַשעפֿעניש װעט נישט זען. אױ־װײ געשריִען! װער װאָלט דאָס געגלױבט, אַז דאָרט אין דעם װײַטן מאַריענבאַד װעט זײַן אָנגעגרײט נאָך פֿון נעכטן דער גיהנם? װער װאָלט דאָס געגלױבט, אַז אונדזערע רײנע פֿרומע װײַבער, װאָס אין דער הײם אין װאַרשע װאָלטן זײ אױסגעלעבט זײערע יאָרן און װאָלטן נישט געװוּסט פֿון קײן זינד, זאָלן אַזױ געשטרױכלט װערן? װער װאָלט דאָס געגלױבט, אַז אין אַזאַ צײַט, װאָס איז אַ צרה פֿאַר יעקבֿן, און ישׂראל איז אַװעקגעגעבן געװאָרן צו רױבער, אין אַזאַ צײַט, װען ייִדיש בלוט גיסט זיך, װי װאַסער, אין הױפּט פֿון אַלע גאַסן, װען שׂונאים פֿרײען זיך און טאַנצן אַף אונדזער חרפּה, װען די פֿײַלן װערן געשאַרפֿט אַף אונדז פֿון אַלע זײַטן און שװערע װאָלקנס רוקן זיך אָן אַף אונדזער הימל ― אין אַזאַ צײַט זאָלן ייִדן, באַװײַבטע ייִדן, טאַטעס פֿון קינדער, אין זינען האָבן טאָן אַזעלכע אומװירדיקײטן, פֿאַרנאַרן פֿרעמדע װײַבלעך ערגעץ אין אױסלאַנד, און אונטערן דעקטוך פֿון הײלונג און לעבעדיקע װאַסער טרינקען זיך נעמען אַראָפּפֿירן זײ פֿונעם גלײַכן װעג און פֿאַרפֿירן זײ אין אַן אָרט, װאָס פֿון דאָרטן װעלן זײ זיך שױן נישט אומקערן ― אָ! שטױנט איר הימלען! מיר האָבן געמײנט, אַז נאָר אײַער געערטער שװאָגער, דער מאַן פֿון אײַער װײַבס שװעסטער, װאָס האָט אַ שם אין דער װעלט פֿאַר אַן אױסגעלאַסענעם מענטשן, װאָס האָט אַראָפּגעװאָרפֿן פֿון זיך דעם יאָך פֿון דרך־ארץ און אָנשטענדיקײט, איז פֿעיִק צו טאָן אַזעלכע מיאוסע זאַכן ― שרײַבן בריװלעך צו פֿרעמדע װײַבלעך. זײַנע בריװלעך, װאָס ער האָט געטאָן לױפֿן צו אונדזערע װײַבער, איז אונדז געראָטן אָפּצוהאַנדלען פֿאַר רעכט געלט באַ אײנעם אַ פּאַרשױן, װאָס מיר זײַנען נישט מחױבֿ צו פֿאַרעפֿנטלעכן זײַן נאָמען. מיר האָבן געמײנט, אַז דערמיט האָט זיך געענדיקט די דאָזיקע הימלשרײַענדיקע טראַגעדיע. צום סוף האָבן מיר דערזען, אַז מיר זײַנען געװען בלאָנדזענדיקע אין אַ מדבר, אַז דער אמתער פֿײַנט לאָקערט נאָך פֿון זײַן באַהעלטעניש ― און דער דאָזיקער פֿײַנט דאָס זײַנט איר, געערטער און געאַכפּערטער הער, איר און נישט קײן אַנדערער. װאָרעם אױב אײַער געערטער שװאָגער, דער מאַן פֿון אײַער װײַבס שװעסטער, האָט געטאָן שרײַבן צו אונדזערע װײַבער פֿיל נאַרישקײטן און פּוסטע רײד פֿון חנופֿה מיט אַ גרינגן קאָפּ, האָט איר, זײער געערטער הער, געהאַט אַן עזות צו זאָגן אונדזערע װײַבער, אַז איר װעט טאָן מאַכן רינען געלט פֿון אײַער בײַטל פֿון זײער טובֿה װעגן. אָ! פֿאַרשאָלטן װאָלט געמעגט װערן די האַנט, װאָס האָט אַזעלכעס געקאָנט צײכענען! פֿאַרשאָלטן װאָלט געמעגט װערן די צונג, װאָס אירע גלאַטע רײד זײַנען גיפֿט און די זיסקײט פֿון אירע װערטער איז דער גיהנם.

דאָס אַלץ האָבן מיר, די אונטערגעשריבענע, געפֿונען פֿאַר נײטיק, זײער געערטער הער, אױסצוגיסן אין אײַער שױס און צו בעטן פֿון אײַך מיט אַלע מינים געבעט ― איר זאָלט רחמנות האָבן הן אַף אונדזער כּבֿוד, הן אָפֿן כּבֿוד פֿון אונדזערע װײַבער, והן אַף אײַער אײגענעם כּבֿוד, און איר זאָלט אױפֿהערן צו טאָן אײַערע אומװירדיקע זאַכן. מיר זײַנען אײַך מוסר מודעה, זײער געערטער הער, אַז באם איר װעט נישט צוהערן צו אונדזער קול און װעט נישט פֿאַרמײַדן װײַטער צו טאָן אײַערע אומװירדיקײטן אין דער פֿאַרבאָרגעניש, דאַן װעט ביטער זײַן אײַער סוף און איר װעט באַקומען אײַער לױן און אײַער צאָלעכטס בכּפֿל־כּפֿלים, װאָרעם ס'איז דאָ אַ גאָט אַף דער װעלט און ס'איז נאָך פֿאַראַן אַ געזעץ און אַ ריכטער אין ישׂראל!

מיר בעטן באַ אײַך, איר זאָלט קין פֿאַריבל נישט האָבן, װאָס

מיר פֿאַרלענגערן נישט אונדזערע רײד, װײַל מיר האָבן זײער קײן צײַט נישט! און האָפֿנדיק, אַז איר װעט טאָן אַ געהעריק אױער צו אונדזערע װערטער, װאָס טריפֿן פֿון אַ ריכטיקן קװאַל און פֿון אַ האַרץ פֿול בליט, און איר װעט נישט דערלאָזן צו גרעסערע בזיונות, פֿאַרקירצן מיר אונדזערע רײד און צײכענען מיט פֿיל כּבֿוד און מיט אַ בענטשונג פֿון גוטע פֿרײַנט, װאָס װינטשן אײַך פֿיל גליק און רײַכקײט ביז אָן אַ שיעור. די רײד פֿון: י צ ח ק מ א י ר ש ע ר ע נ צ י ס. און די רײד פֿון: י צ ח ק מ א י ר פּ ע ק ע ל י ס.

42.

(אַלעקסאַנדער סװירסקי פֿון באַזעל צו דער יאַמאַיטשיכע אין מאַריענבאַד)

גנעדיקע פֿרױ!

איך האַבע די עהרע איהנען מיטצוטײלען, דאַסס איך אין באַזעל אױף דען צעהנטען ציוניסטען־קאָנגרעס גליקליך אַנגעקאָמען בין, און װי מיר די זאַכע בעאַברעדעט האַבען, האַבע איך מיך צו מײַנע געשעפֿטען מיט פֿלײַס גענאָמען, די פּאַסיגע פּאַרטיִען פֿאַר איהרע װערטהע טעכטער נאַכצוזעהן, און מוז בעהױפּטען, דאַסס צו מײנען גרעסטען בעדױ־ערען האַבע איך דאַס געװאונשטע פֿיר זיע לײדער ניכט געפֿונדען, װײַל דער גרעסטער טײל געסטע צום צעהנטען ציוניסטען־קאָנגרעס בעשטײט פֿון מענער, װעלכע לײַדער שױן לאַנג פֿערהײַראַטעט זינד. דען אונפֿער־הײַראַטעטע גיעבט עס לײַדער ניכט אונטער דען ציוניסטען. די אור־זאַכע װאַהרשײַנליך די, דאַסס די ציוניסטען לײַדער פֿריה הײראַ־טען, אונד פֿיעלײַכט זינד דאָ נאָך אורזאַכען, אַבער דער טאַהט איזט פֿעסטגעשטעלט, דאַסס מײַן רײַזע נאַך באַזעל װאַר גאַנץ אומזאָנסט, אונד עס טהוט מיר װירקליך לײַד די שפּעיזען, װאַס זי מיר געגעבען האַבען. אַבער איך קאָן מיך רעכטפֿערטיגען, דאַסס איהרע שפּעיזען זענען דאָך ניכט גאַנץ אומזאָנסט הערױסגעשמיסען, דען איך האַבע מיך היער אין באַזעל אינפֿאָרמירט װעגען איהר קישיניעװער פּאַרטיִע אונד איך האַבע צו מײן גרעסטער ערשטױנונג ערפֿאַהרען, דאַסס דער הערר זײדענער איזט װירקליך אַײן זעהר טיכטיגער דאַנטיסט, װעלכער אין קישיניעװ די גרעסטע פּראַקטיס האַט, אַבער ער איזט לײַדער שױן לאַנג פֿערהײראַטעט אונד האָט צו הױזע אײנע זעהר נעטטע פֿרױ אונד קינדער, אונד עס װאונדערט מיך װאַהרהאַפֿטיג, װי האַבען װיר דאַס געקאָנט זיך זאָ ביטערליך ענטױשען, דאַסס די זאַכע זאָ װײַט געגאַנגען איזט, דאַסס ער אין איהרע אַלע דרײַ װערטהע טעכטער זיך פֿער־ליעבט האַט, אונד אױך איהרע װערטהע טעכטער איהם זאָ װײַט סימפּאַטיזירען, דאַסס גאַנץ מאַריענבאַר שױן אַלס ריכטיגע פּאַרטיע זי בעטראַכט האַט! אונד װאַס מיר בעזאָנדערס פֿערדרוס מאַכט איזט דער פֿאַקט, דאַסס דיעזער הערר זײַדענער שײַנט מיר אײן געמײנער בעט־ריגער צו זײן, דען דיעזער שורקע האַט בײַ מיר אײניגע טױזענד קראָ־נען אױף אײנע קורצע צײַט אַלס גמילות־חסד גענאָמען, אונד אַלס איך אים צװײ מאַל טעלעגראַפֿיש געמעלדעט האַבע, דאַסס ער מיר דיעזע פּאַאַר טױזענד קראָנען זאָפֿאָרט טעלעגראַפֿיש נאַך באַזעל איבערװײַזען זאָל, בלײַבע איך גאַנץ אָהנע אַנטװאָרט, אונד האַבע איך הײַטע צו מײַנע גרעסטע ערשטוּינונג אײַנע נאַכריכט בעקאָמען, דאַסס דער הערר זײַדענער נאַך אָסטענדע צוזאַמען מיט פֿרױ קורלענדער אַבגערײַזט האַט, אונד דאַסס דער הערר מאַריאַמטשיק איזט צוזאַמען מיט פֿרױ שערענציס אונד פֿרױ פּעקעליס אױך נאַך אָסטענדע אַבגערײַזט, אונד אױך דיע― זער לײַכטזיניגער הערר מאַריאַמטשיק איזט מיר אײַן פּאַאַר הונדערט קראָנען שולדיג געבליבען נאַכדעם, װי װיר צוזאַמען אײניגע מאַל אין אָקע געשפּילט האַבען. אַבער דיעזע פּאַאַר הונדערט קראָנען פֿאָן העררן מאַריאַמטשיק זינד מיר ניכט זאָ פּײַנלעך װיע יענע דרײ טױזענד קראָ־נען פֿאָן העררן זײַדענער, דען דאַס איזט בלױז קאַרטענשולד, אונד דאַס איזט לײַדער באַרעם געלד, מיט בלוט אונד שװײַס פֿערהאָרעװעט, ― אױסקרענקען זאָל ער דאַס, אַזאַ אײַן אױסװאורף! אַ ממזר! אַזעלכע בלוטיגע קראָנען, װי שדכנות־געלד בײַ אַ שדכן, אײדער מע זעצט דורך בײַ אידען אַ שידוך קומט אָן מיט גרינע װערעם, קומט צו געהן אַ דאַנטיסט, אַ שװאַרץ יאָהר פֿון קעשעניעװ, װעלכער אײנע פֿרױ אונד צװײ קינדער האַט, אונד זיך אַלס אונפֿערהײַראַטעטער קאַװאַליער מעל־דעט ― איזט דאַס טהאַטזעכליך צו שטױנען אונד צו בעדױערן, דאַסס

אין אַזאַ צײַט זאָל זאָ עטװאַס פֿאָרקומען קענען אין צװאַנציגסטען יאַר־הונדערט בײַ אַלגעמײנער ציװיליזאַציאָן פֿון באַהנען, טעלעגראַף, טעלעפֿאָן, עלעקטריע, פֿאָנאָגראַף עט צעטעראַ, עט צעטעראַ! אונד דאַ איך פֿאָן היער דירעקט נאַך אָסטענדע אַברײזע, אום דיעזען ניעדערטרעכטיגן בעטריגער צו פּאַקען אונד גלײַכצײַטיק פֿיר איהרע װערטהע טעכטער אַנשטענדיגע פּאַרטיען נאַכצוזוכען, פֿערבלײַבע איך מיט פֿאָרציג־ליכער האָכאַכטונג אונד מיט די בעסטע גרוסען צו איהרע װערטהע טעכטער. אַ ל ע ק ס אַ נ ד ע ר ס װ י ר ס ק י.

43.

(בראָניע לױפֿערמאַן פֿון מאַריענבאַד צו איר מאַן הירש לױפֿערמאַן אַף די נאַלעװקיס אין װאַרשע.)

לבעלי מוהר"ר הערש נ"י.

װאָס ס'האָט זיך מיר געחלומט די נאַכט און יענע נאַכט און אַ גאַנץ יאָר זאָל אױסגײן צו מײַנע שונאימס קעפּ און צו זײערע הענט און פֿיס און לײַב און לעבן! די יאַמאַיטשיכע זאָל אַזױ װיסן פֿון איר חיות און די טשאַפּניטשקע פֿון איר געזונט, װי איך הײב אָן צו פֿאַרשטײן אַפֿילו, װאָס דו שרײַבסט און פֿון װעמען דו שרײַבסט און צו װעמען דו שרײַבסט?! דאָס האָט אַװדאי די יאַמאַיטשיכע דורך איר װעלװל יאַמאַי־קער אָנגעפֿירט אַ רכילותל? אָדער די טשאַפּניטשקע דורך איר בערל טשאַפּניק, װאָס װיל באַ דיר אױסנאַרן אַ גמילות־חסד? ער באַדאַרף טאַקע נעבעך זײער נײטיק האָבן, װאָרעם זײַן מאַדאַם האָט זיך דאָ פֿאַרשפּילט אין „אָקע“, געפּטרט װיפֿל זי האָט געהאַט, און איצט לױפֿט זי אַרום צװישן אונדזערע װאַרשעװער זוכן אַ נאַר, װאָס זאָל איר אױסלײַען אַף אַ קורצע צײַט. איז אָבער נישטאָ קײן נאַראָנים אין מאַריענבאַד. אַ סך זײַנען צעפֿאָרן, װער קײן פֿראַנצענסבאַד, און װער קײן אָסטענדע. שלמה קורלענדערס װײַבל איז שױן אין אָסטענדע נישט אַלײן; דער קעשעניעװער, װאָס איך האָב דיר געהאַט געשריבן, איז אױך דאָרטן. װוּ זי, דאָרט איז ער. אַ פּנים, אַ כּישוף?… נאָר איך קער מיר אום צוריק צו דײַן בריװ. איך לײען אים און לײען און װער שיִער נישט משוגע! װאָרעם איך הײב דען אָן צו פֿאַרשטײן, װאָס דו מײנסט? װער איז דער „ער“, װאָס דו שרײַבסט מיר, אַז ער איז מיר אַ גוטער פֿרײַנט און אַז איך האָב באַ אים קרעדיט? װאָסער קרעדיט? איך האָב דאָ נישט קײן קרעדיט אין ערגעץ אַף קײן צען העלער אַפֿילו! גײט אַװעק די װאָך, אַזױ װערט צוגעשטעלט אַ רעכענונג, און מע מוז צאָלן. דאָס איז מיט דער סטאַנציע. און פֿאַרן עסן אין כּשרן רעסטאָראַן װערט געצאָלט באַ יעדן מאָלצײַט. הײַנט װאָס װאַרפֿסטו מיר אױס קרעדיט? און װאָס דערצײלסטו מיר, אַז דו האָסט געזען זײַנע בריװלעך צו מיר? װעמענס בריװלעך? אַ חוץ דײַנע קלוגע בריװלעך און אַ חוץ די בריװלעך פֿון מײַן מאַמע, האָב איך פֿון קײנעם קײן װאָרט נישט דערהאַלטן. און װעמען האָב איך דאָ געגעבן אַ קאַלטע אױפֿנאַם? און װעמענס קאַסע, זאָגסטו, איז פֿאַר מיר אָפֿן? כלעבן, הערש, דו רעדסט, װי אַ דולער, אָדער װי אַ שיכּורער. דו מישט צונױף קאַשע מיט באָרשטש און דערמאָנסט זיך מעשׂיות פֿון אַמאָל, נישט הײַנט געדאַכט, און פֿרעגסט מיך, אױב ס'איז אמת, אַז איך גײ מיט אים שפּאַצירן אַף דער גאַס? אױב דו מײנסט דאָס דעם אָדעסער שאַרלאַטאַן, מאירל מאַריאַמטשיק, איז װען נישט לאהצי ברוכשטול, װאָלט איך אים שױן לאַנג אָנגעשפּיגן אַ פֿולן פּנים. זי שטעלט זיך אײַן פֿאַר אים. זי זאָגט, ס'איז אַזױ אױך אַף אים אַ גאָטס רחמנות. ער האָט זיך פֿאַרליאַפּעט אין שלמה קורלענדערס װײַבל, שױן געװען מיט איר אַף אַ דרך, איז אונטערגעשפּרונגען אָט דער קעשעניעװער דאַנטיסט, װאָס איז אַנטלאָפֿן מיט איר קײן אָסטענדע, אַ פּנים, זיך באַהאַלטן פֿאַר אונדז, װאָרעם מיר זײַנען פֿאַר זײ אַ שעטנז… מיר רעכענען אָבער, איך און לאהצע ברוכשטול, אַז גאָט װעט שענקען דאָס לעבן, נאָך שבתדיקע װאָך אױך אַ פֿאָר טאָן קײן אָסטענדע, װאָרעם דאָ איז שױן באַלד אױס סעזאָן, און דאָרטן הײבט זיך ערשט אָן סעזאָן. איך װאַרט נאָר אַפֿן געלט, װאָס דו האָסט מיר אַרױסגעשיקט. און איך בעט דיך, הערש, זאָלסט מיר באַלד אַרױסשרײַבן דײַטלעך און קלאָר, נישט װי אַ משוגענער, װאָס און װעמען דו האָסט געמײנט טרעפֿן מיט דײַן בריװ, װאָרעם ס'זאָל נישט שטײן אַף אים מײַן נאָמען, װאָלט איך געמײנט: אָדער ער איז נישט צו מיר געשריבן, אָדער דו ביסט חלילה, אַראָפּ פֿון זינען? און איך מוז דיר

זאָגן דעם אמת, אַז זינט עס האָט דיר באַגליקט און ס'איז אַרױס דאָס געװינס, ביסטו טאַקע געװאָרן אַן אַנדער מענטש… גײסט אַרום טאָג װי נאַכט און רעדסט פֿון דײַן געװינס, און עס דאַכט זיך דיר אױס, אַז די גאַנצע װעלט איז דיר מקנא, און אַלע זײַנען דיר שׂונאים, און קײנער פֿאַרגינט דיר נישט, און אַפֿילו דײַן אײגן װײַב גלײבסטו שױן אױך ניט און שרײַבסט אַזעלכע זאַכן, װאָס מע קאָן משוגע װערן! אַז איך װעל דערהאַלטן דאָס געלט און אַריבערפֿאָרן קײן אָסטענדע, װעל איך דיר געבן צו װיסן מײַן אַדרעס דורך אַ דעפּעש. דערװײַל פֿאַרבלײַב געזונט און גליקלעך און זײַ נאָר נישט אַזױ צעטראָגן, װי עס װינטשט דיר דײַן פֿרױ ב ר אָ נ י ע ל ו י פֿ ע ר מ אַ ן

44.

(לאהצע ברױכשטול פֿון מאַריענבאַד צו איר מאַן קלמן ברױכשטול אַף די נאַלעװקיס אין װאַרשע.)

געערטער הער ברױכשטול!

פֿאַרצײַע, ― נאָך אַזאַ בריװ, װי דו האָסט מיר געשריבן, קאָן איך דיך מיט קײן אַנדער נאָמען נישט אָנרופֿן, נאָר „געערטער הער“. איך בין נישט גלײַך צו דיר. דאָס קאָנסטו נאָר, שרײַבנדיק מיר אַזאַ בריװ, אָנרופֿן מיך „מײַן ליבע פֿרױ לאהצע“. װי קאָן איך דיר זײַן אַ „ליבע פֿרױ“, אַז איך טו אָפּ אַזעלכע זאַכן, װי דו שרײַבסט מיר? איך װאָלט נאָר װעלן װיסן, װער איז דער מאַן, װאָס זוכט אַף דיר בלבולים און װאָס איך שיק צו אים לײַען געלט? אױב דו מײנסט דאָס מײַן פֿעטער יונה פֿון פּעטריקאָװ, איז, ערשטנס, מעג איך, דאַכט זיך, צו מײַנעם אַ פֿעטער שרײַבן, װאָס איך װיל, און, צװײטנס, האָב איך אים פֿון קײן געלט אַפֿילו נישט דערמאָנט, װאָרעם איך װײס, ס'איז אומזיסט. אַרױסגעװאָרפֿן אַ מאַרקע. דער פֿעטער יונה האָט שױן גענוג יוצא געװען, גענוג געגעבן, דו אַלײן קאָנסט דאָס אױך נישט אָפּלײקענען. עס װעט זײַן גענוג, אַז ער װעט מיך אין זינען האָבן פֿאַרן טױט באַ דער צװאה; גלײב איך אױך נישט: די קינדער װעלן אים מסתּמא נישט דערלאָזן… פֿאַרשטײ איך נישט אַלזאָ, װער איז דער מאַן, װאָס דו מײנסט? נאָר אפֿשר מײנסטו דאָס שלמה קורלענדער? האָב איך צו אים קײנמאָל ניט געשריבן װעגן געלט לײַען און װעל נישט שרײַבן. איך געדענק דען ניט, אַז דו ביסט באַ אים געװען פֿאַר מײַן אָפּפֿאָרן קײן אױסלאַנד, און ער האָט דיר אָפּגעזאָגט? זעסטו, זײַן בעלצען האָב איך דאָ יאָ אײנמאָל אָנגעמוט מיט אַ גמילות־חסד, האָב איך אױך חרטה. דאָס איז אַ סחורה! ― זי מעג שױן זײַן די כּפּרה פֿאַר איר מאַן אױך. ער איז טאַקע אַ קור־לענדער חכם, אָבער אַן ערלעכער, און זי פֿירט דאָ אױף אַזעלכע שטיק, אַז ס'איז פּשוט אַ בזיון פֿאַר לײַטן! נאָר כאַפּט זי דער װאַטנמאַכער, כאָטש איך װײס, איך שטױס מיך אָן, אַז דאָס װאַקסט פֿון איר. דאָס האָט זי מסתּמא אָנגעפֿירט באַ דיר אַ רכילות, אָדער אַלײן, אָדער דורך איר מאַן דעם חכם, און דו האָסט זיך אָנגעכאַפּט אָן דעם, װי אָן עפּעס רעכטס, אַבי אַן אױסרײד אַף גטן זיך… פֿאַרשטײ איך נישט, װאָס עפּעס איצטער אין מיטן דרינען? און װאָס ביסטו אַזעלכעס געװאָר געװאָרן אַף מיר, װאָס דו זאָגסט, אַז „דער מאַן דערװיסט זיך אַלע מאָל צום לעצט“?… דו שרײַבסט מיר, אַז דו באַפֿרײַסט מיך מיט דײַן גוטן װילן, דאַנק איך דיר זײער פֿאַר דײַן גוטסקײט. הײַנט שרײַבסטו מיר, אַז דו װילסט, מע זאָל באַװאָרענען פֿריִער מיך, דערנאָך די קינדער. איז דאָס אַװדאי זײער שײן פֿון דײַן זײַט. די פֿראַגע איז נאָר: װ ע ר זאָל עס באַװאָרענען? און װער איז דער „ער“, װאָס דו שרײַבסט, אַז ער איז אַן עושר? אַלץ דער פֿעטער יונה? װאָס געהער זיך עס אָן מיט דיר? װעט ער װעלן, װעט ער באַװאָרענען, װעט ער נישט װעלן, װעט ער נישט באַװאָרענען ― װאָס פֿאַר אַ שײַכות האָט דאָס צו גטן זיך?… דו שרײַבסט, אַז אַן אַנדערער װאָלט מיר געמאַכט אַן אַװאַנטורע מיט אַ סקאַנדאַל! מיר דאַכט, אַז קײן גרעסערער סקאַנדאַל פֿון דײַן איצטיקן בריװ קאָן שױן גאָר נישט זײַן, װאָרעם װיבאַלד, אַז איך האָב שױן קײן רעכט נישט צו שרײַבן אַ בריװ צו אַן אײגענעם פֿעטער, לאָזן זיך שױן אױס אַלע זאַכן!

װי באַלד אַזױ, האָב איך דאָ נישט װאָס צו טאָן און דאַרף מיך ניט קורירן מער. איך האָב געהאַט גערעכנט פֿאָרן פֿון דאַנען מיט בראָניע לױפֿערמאַן קײן אָסטענדע. איצט אָבער טו איך אַ שפּײַ אַף אַלץ און פֿאָר

אַװעק צו מײַן פֿעטער יונה קײן פּעטריקאָװ, און װיל דיך מער נישט קענען! דו האָסט מיר אױפֿגעדעקט מײַן אַלטע װוּנד ― מסתּמא װילסטו דאָך עס… באַ דיר איז עס נישט דאָס ערשטע מאָל… זײַ געזונט. אַז דו װעסט האַלטן באַ שרײַבן מיר בריװ, קאָנסטו מיר שרײַבן קײן פּעטריקאָװ.

פֿון מיר דײַן געװעזענער פֿרײַנט, װאָס האָט נישט פֿאַרדינט אַזעלכע בריװ, ל א ה.

45.

(חײם סאָראָקער פֿון מאַריענבאַד צו הירש לױפֿערמאן אַף די נאַלעװקיס אין װאַרשע)

להגבֿיר החדש מוהר"ר צבֿי הירש לױפֿערמאַן!

אײַער בריװ האָב איך דערהאַלטן. עס טוט מיר זײער לײד, נאָר איך מוז אײַך זאָגן, איך באַדױער אײַך מיט אײַער געװינס, װאָרעם דאָס געװינס האָט אײַך, װי עס שײַנט, אַראָפּגעפֿירט פֿונעם דרך־הישר, דאָס הײסט, איר זײַנט נעבעך געװאָרן גערירט פֿונעם זינען. איר שרײַבט מיר, אַז איר זײַנט רײַכער פֿון מיר. עס קאָן זײער מעגלעך זײַן. איך האַלט גאָרנישט דערבײַ, איך זאָל מיך װעלן אױסרעכענען מיט אײַך אין פֿאַרמעגן, און איך גלײב אײַך, אַז איר קאָנט אױסהאַלטן אײַער װײַב, װי איר זאָגט, אַפֿילו אין פּאַריז. לאָז אײַך גאָט העלפֿן, װי איר װינטשט אײַך אַלײן. נאָר איך בעט אײַך, װאָס געהער זיך עס אָן מיט מיר? װען האָב איך געשריבן צו אײַער װײַב בריװלעך, אַז איך קען מיך גאָר אַפֿילו נישט מיט איר? נישט זי האָט באַ מיר געלט פֿאַרלאַנגט, נישט איך האָב איר געלט פֿאָרגעלײגט, און איך האָב מיך קײנמאָל נישט באַרימט מיט אײַער באַקאַנטשאַפֿט, און פֿאַר אײַערן אַ פֿרײַנט האָב איך מיך קײנמאָל נישט אַרױסגעשטעלט. דאָ האָט געמוזט אַרױס אַ מיאוסער טעות. איר האָט נישט געטראָפֿן צו דער טיר. איר האָט אַװדאי געמוזט װעלן אױסזידלען מײַן שװאָגער מאַריאַמטשיק? ער איז יאָ אַ נאָענטער שמעלקע מיט אײַער װײַב. ער איז איצט מיט איר, װי איך האָב געהערט זאָגן, אין אָסטענדע. אַהינצו קאָנט איר צו זײ שרײַבן בריװלעך און זיך באַ־

רימען מיט אײַער רײַכקײט, און מיך לאָזט צורו, װאָרעם אַזױ װי איך בין געװען, אַזױ בין איך געבליבן אײַער אומבאַקאַנטער פֿרײַנט, װאָס װינטשט אײַך, איר זאָלט װערן געזונט…

ח ײ ם ס אָ ר אָ ק ע ר.

46.

(חײם סאָראָקער פֿון מאַריענבאַד צו קלמן ברױכשטול אַף די נאַלעװקיס אין װאַרשע)

מײַן אומבאַקאַנטער פֿרײַנט.

איך װײס נישט, װאָס איך זאָל אײַך ענטפֿערן אַף אײַער בריװ. איך קאָן אײַך נאָר געבן אַ ראַט, איר זאָלט זיך מטריח זײַן צום דאָקטער, ער זאָל אױסהערן אײַער גײַסטיקן צושטאַנד, נאָר בכדי עס זאָל אײַך נישט זײַן לאַנגװײַליק, זאָלט איר זיך זען פֿריִער מיט הירש לױפֿערמאַן, דער, װאָס האָט געװוּנען דאָס גרױסע געװינס און איז דורך דעם קראַנק געװאָרן אַף דעם זעלבן חולאַת, װאָס איר… װאָרעם װאָס דען קאָן איך אַף אײַך אַנדערש איבערטראַכטן נאָך דעם, אַז איר שרײַבט מיר, אַז איך װיל אַריבערנאַרן אײַער װײַב אין מײַן האָטעל פֿ ו ן א י ר ט ו בֿ ה װ ע ג ן, און אַז איך האָב איר דערצײלט אַף אײַך, אַז איר שפּילט אין „אָקע“?… אױב איר שפּילט אין „אָקע“, אָדער גאָר אין „באַנטשאָק“, װי איר זאָגט, ― דאָס װײס איך נישט, נאָר אַז איר זײַנט ניט באַם גאַנצן פֿאַרשטאַנד ― דאָס זעט מען אַרױס פֿון אײַער בריװ. איר שרײַבט, אַז איר װײסט שױן לאַנג, אַז איך בין מיט מײַן װײַב נישט שוה בשוה, און איר שטעלט מיר פֿאַר אַן עדות רב װעלװל יאַמאַיקער. עס קאָן זײַן, אַז רב װעלװל יאַמאַיקער װײס בעסער, װי אַזױ איך בין מיט מײַן װײַב אַלס איך אַלײן, נאָר דאָס, װאָס איר זאָגט, אַז איך װײס פֿון דעם, אַז איר האַלט באַ גטן זיך מיט אײַער װײַב ― דאָס רעדט איר שױן, זײַט מיר מוחל, װי אַן אמתער משוגענער. נישט נאָר איך װײס נישט פֿון אַזעלכע סודות, װאָס צװישן אײַך און אײַער װײַב, איך קען אַפֿילו נישט אײַער װײַב און נישט אײַך, און איר בײדע אינטערעסירט מיך אַזױ װינציק, אַז איר האָט אײַך געמעגט גטן נאָך אײ־

דער איר האָט אײַך דערקענט. אין אײנעם בין איך יאָ מיט אײַך אײַנפֿאַרשטאַנען: איר זאָלט דאָס צװײטע מאָל, װי איר שרײַבט, נישט הײַראַטן. אַזאַ מענטש, װי איר, האָט נישט געטאָרט הײראַטן דאָס ערשטע מאָל אױך, װאָרעם ס'אַ רחמנות אַף אײַער װײַב, כאָטש איך קען זי נישט…

איר בעט מיך, איך זאָל אײַך שרײַבן אױפֿריכטיק, װאָס איז מײַן קוק און צוליב װאָס רוף איך אַרױס אײַער װײַב אין „מיראַמאָנט“ ― שרײַב איך אײַך קלאָר און דײַטלעך און אָן „המצאָות“ און „אױבער־קעפּלעך“, װי איר פֿאַרלאַנגט, אַז אָדער אײַער װײַב איז, זאָל מיר מוחל זײַן, אַ ספּלעטניצע און אַ ליגנערין, אָדער, װי איך האָב אײַך געזאָגט אין אָנהײב פֿון מײַן בריװ, איר זײַנט נישט באַ אַלע געדאַנקען. דאָס צװײטע איז, רעכן איך, מער װאַרשײַנלעך…

װי איר זעט, האָב איך אײַך געגעבן אַ קלאָרע תּשובֿה אַף אַלץ. עס בלײַבט מיר איבער נאָר אײן זאַך ― װינטשן אײַך אַ רפֿואה שלמה…

ח ײ ם ס אָ ר אָ ק ע ר.

47.

(בערל טשאַפּניק פֿון די נאַלעװקיס אין װאַרשע צו זײַן פֿרױ חוהלע טשאַפּניק אין מאַריענבאַד)

טײַערע עװאַ!

דו מוזט מיר פֿאַרצײַען, װאָס מיט די לעצטע געלט זענדונגען קומט אָן אַ ביסל שװערלעך.

די לעצטע צײַט איז אין װאַרשע געװאָרן שװער צו באַקומען אַ הונדערטער אָדער אַ פֿופֿציקער אײנפֿאַך כּקריעת־ים־סוף. איך האָב געמוזט זיך דורכפֿאָרן קײן לאָדז און דאָרט איז מיר געראָטן דורכצוזעצן מאַנכע געשעפֿטלעך, אַפֿילו מיט גרױסער שװעריקײט, און דאַדורך האָט עס זיך אַזױ פֿערצײגערט, און דאָס איז אױך די אורזאַכע, װאָס איך האָב דיר אַזױ שנעל נישט געאַנטװאָרטעט. מיט די צװײ „איטשעמײערס“, װאָס דו האָסט מיר צוגעשיקט די „ליבע־בריװלעך“ צו זײערע װײַבלעך, האָב איך לײַדער גאָרנישט געקאָנט מאַכן. אײנער פֿון זײ, שערענציס, דער װאָלט נאָך געװען נישקשה. ער פֿירכטעט פֿאַר אַ סקאַנדאַל; ער האָט מורא, עס זאָל אים נישט שאַדטען צו קרעדיט. דאַפֿיר איז אָבער דער ייִנגערער, אָט דער פּעקעליס, אײנפֿאַך אַ פּרא־אָדם. ער אַלײן האָט דאָס בעשמירט איבער די נאַלעװקיס, דערצײלט איטלעכן באַזונדער אין געהײם, אַזױ, אַז ביז איך בין געקומען צו דער פֿרױ סאָראָקער מיט די בריװלעך, לאָזט זיך אױס, אַז זי און איר שװעסטער חנצע זײַנען שױן קלאָר אין מאַריאַמטשיק בריװלעך אַף אױסנװײניק. אײנפֿאַך נישט כּדאַי געװען מיט זײ אָנצופֿאַנגען. און דאַצו האָב איך נאָך אָנגעטראָפֿן אין אַ צײַט, װאָס באַ פֿרױ סאָראָקער האָט זיך אָפּגעשפּילט אַ גאַנצע טראַגעדיע, אין װעלכער עס איז פֿאַרמישט איר חײם, און שלמה קורלענדער, און לױפֿערמאַן, און ברױכשטול ― די גאַנצע נאַלעװקיס. עס איז מיר אײנפֿאַך אַ װוּנדער, אַז דו זאָלסט דאָס נישט װיסן. די געשיכטע איז אַן אײנפֿאַכע געשיכטע. חײם סאָראָקער האָט זיך דאָרט אין מאַריענבאַד, נישט האָבנדיק װאָס צו טאָן, אײנפֿאַך מתקנא געװען אין זײַן שװאָגער און האָט זיך אױך גענומען שרײַבן ליבע בריװלעך צו די נאַלעװקער װײַבלעך: צו בעלצע קור־לענדער, צו בראָניע לױפֿערמאַן, צו לאהצע ברױכשטול און צו דער שע־רענציס מיט דער פּעקעליס, ― נישט דורכגעלאָזט קײנעם. מע װײסט ניט גענױ װי אַרום, נאָר די אַלע בריװלעך, װאָס איך האָב דיר אױסגערעכנט, זײַנען אַרײַנגעפֿאַלן צו די מאַנען אין די הענט אַרײַן, און ס'איז געװאָרן אַ חתונה, אײנפֿאַך עס קאָכט װאַרשע! און דאָ איז אָנגעקומען אַ דעפּעש פֿון דער יאַמאַיטשיכע פֿון מאַריענבאַד, אַז אונדזערע נאַלעװקער װײַבלעך זײַנען אַלע מיט אַ מאָל פֿאַרשװוּנדן געװאָרן, אָפּגערײַזט קײן אָסטענדע, און מיט זײ חײם סאָראָקער און מאירל מאַריאַמטשיק. אײנפֿאַך אַ ראָמאַן! און װען קומט אָן אַזאַ דעפּעש? פּונקט אַף מאָרגן, נאָכדעם, װי די יאַ־מאַיטשיכע האָט שױן גראַטולירט די פֿאַמיליע מיט אַ מזל־טובֿ און אױפֿגעפֿאָדערט דעם הער יאַמאַיקער, ער זאָל קומען נאָך מאַריענבאַד. װעלװל יאַמאַיקער איז שױן אַף דער רײַזע; דאָס איז אָבער נישט װיכטיק. די הױפּט זאַך איז, װאָס די פֿרױ סאָראָקער איז פֿאַר צרות קראַנק געװאָרן צו בעט, מע זאָגט, זאָגאַר, געפֿערלעך. און לױפֿערמאַן לױפֿט אַרום, װי אַ משוגענער, שװערט, אַז לאָז נאָר חײם סאָראָקער קומען אַהײם, מוז ער אים אָנפּאַטשן אין מיטן די נאַלעװקיס, דאָס הײסט, נישט אין די נאַלעװ־

קיס, נאָר אין די באַקן! און ברױכשטול האָט איצט אַן אױסרײד אַף צו שײדן זיך מיט זײַן מאַדאַם, אָדער שלעפּן געלט באַ איר רײַכן אָנקל פֿון פּעטריקאָװ. קורץ און גוט, באַ אונדז אַף די נאַלעװקיס איז לעבעדיק, פֿרײלעך, אײנפֿאַך ליהודים! און שרײַב מיר, װען רעכנסטו צו קומען אַהײם, און אױב עס איז דיר געניגנד דאָס געלט, װאָס איך שיק דיך? אַנישט, װעל איך זען דיר שיקן נאָך, אַז איך װעל נאָר האָבן. װאַרשײַנלעך, װעט גאָט העלפֿן. זײַ געגריסט גאַנץ ליבלעך.

פֿון מיר דײַן איבערגעגעבנסטער ב ע ר נ אַ ר ד .

48.

(חײם סאָראָקער פֿון מאַריענבאַד צו איטשע־מאיר שערענציס און איטשע־מאיר פּעקעליס אַף די נאַלעװקיס אין װאַרשע)

מײַנע ליבע פֿרײַנט שערענציס און פּעקעליס!

שאַדע, װאָס איך באַזיץ נישט די לשון־קודשדיקע שפּראַך, אַזױ װי איר, און קאָן אײַך נישט אָפּענטפֿערן אַף אײַער מליצה־בריװ מיט אַזאַ שײנע מליצה, װי איר שרײַבט צו מיר. און װײַל איך בין געצװוּנגען צו רײדן מיט אײַך מאַמע־לשון, װעל איך מיר שױן דערלױבן צו רײדן מיט אײַך פּשוטע דבורים און זאָגן אײַך, אַז איר זײַנט, איך בעט איבער אײַער כּבֿוד, אַ פּאָר „איטשעמײַערס“, נאַלעװקער פֿלאָכטן, און מע דאַרף אײַך בײדן געבן קײַען שטרױ. אַז גאָט האָט אײַך יאָ באַװיליקט מיט אַזאַ מתּנה, אַזעלכע שײנע װײַבלעך, און איר ציטערט איבער זײ, איז אָדער איר באַדאַרפֿט זײ נאָכפֿרעגן פֿון הינטן, אַזױ װי איר גײט זײ נאָך שבת באַטאָג, בעת זײ לאָזן זיך אין זאַקסישן גאָרטן אַפֿן שפּאַציר, אָדער האַלטן זײ פֿאַרשפּאַרט באַ זיך אַף די נאַלעװקיס, װי מע האַלט עופֿות פֿאַר אַ יום־טובֿ, געבן זײ עסן און טרינקען און אַזױ װײַטער. װעלכער גוטער יאָר האָט אײַך געהײסן, איר זאָלט זײ אַרױסלאָזן אַף גאָטס װעלט, אַזש אין מאַריענבאַד? אָדער איר מײנט, אַז ס'איז דאָ פֿאַראַן װינציק אָן זײ? צי איר מײנט טאַקע באמת, אַז איך האָב מער נישט װאָס צו טאָן, נאָר שרײַבן „ליבע־צעטעלעך מיט חניפֿה־בריװלעך“, װי איר זאָגט, צו אײַערע װײַבלעך? זײַט־זשע װיסן, מײַנע ליבע איטשעמײַערס, אַז בסך־הכּל האָב איך מיט אײַערע װײַבלעך קײן האַלב װאָרט נישט אױסגערעדט זינט איך בין דאָ און זינט איך לעב! בסך־הכּל האָב איך זײ געזען אפֿשר צװײ־דרײַ מאָל באַם ברונען מיט נאָך אַ סך אַזעלכע װי זײ, װאָס דרײען זיך דאָ אַרום אַזױ פֿיל, אַז עס װערט נמאס, האָט קײן פֿאַריבל נישט, צו קוקן אַף זײ. װאָרעם איך קען זײ. איך מײן נישט דװקא אײַערע װײַבלעך, איך מײן אַלע נאַלעװקער װײַבלעך, װאָס אַז זײ פֿאָרן אַװעק פֿון זײערע איטשעמײַ־ערס פֿון װאַרשע קײן אױסלאַנד, װאָלטן זײ װעלן געניסן אַלע פֿאַרגעניגנס פֿון דער װעלט, נאָר בתּנאַי, אַז קײנער זאָל נישט זען און קײנער זאָל נישט װיסן, אַפֿילו זײ אַלײן אױך נישט… רײדן מיט אַ פֿרעמדן מאַנצפּאַרשױן, אָדער כאָטש קוקן אַף אים, איז באַ זײ שױן אַ גאַנצער עסק. באַ אײַך אַף די נאַלעװקיס האָבן זײ דאָס אױך נישט. איך קאָן אײַך זאָגן בהן שלי, אַז איך זע, װי װײַט מעגלעך, אױסצומײַדן אַזעלכע באַגעגענישן, װאָס ברענגען גאָרנישט אײַן, אױסער מיאוסע רײד און רכילות. איך אַנטלױף פֿון אַזעלכע װײַבלעך, װאָס אין דער הײם בענטשן זײ ליכט, און דאָ װאַרפֿן זײ אַראָפּ די פּאַריקלעך. זײ זײַנען אַ סחורה פֿאַר מײַן שװאָגער מאַריאַמטשיק, נישט פֿאַר מיר, און איך װײס נישט, װער עס האָט געהאַט אַן עזות אײַך אָנצוּװײַזן אַף מיר, אַז דאָס בין איך, װאָס שרײַב צו זײ „חניפֿה־בריװלעך מיט ליבע־צעטעלעך“? איך פֿאַרנעם זיך ניט מיט אַזעלכע נאַרישקײטן. נאָך װינציקער קאָנט איר אַף מיר רעכענען, אַז איך זאָל האָבן צוגעזאָגט אײַערע װײַבלעך, װי איר דריקט זיך אױס, „מאַכן רינען גאָלד פֿון מײַן בײַטל פֿאַר זײער טובֿה װעגן“. איך בין נישט פֿון די צעװאָרפֿענע מענטשן, און האָב אין זינען אײַך מיט אײַערע װײַבלעך אין דער לינקער פּיאַטע. און אױב עמעצער האָט אײַך אָנגעװיזן אַף מײַן שװאָגער, „דער מאַן פֿון מײַן װײַבס שװעסטער“, האָט איר געקאָנט טרעפֿן צו אים, אָדער צו מײַן װײַבס שװעסטער, נישט צו מיר, װאָס געהער זיך מיט זײ גאָרנישט אָן. מע קאָן זיך טאַקע זײַן גאַנץ אָנשטענדיקע יונגע לײַט און אומשולדיקע איטשעמײַערס, װי איר זײַנט, נאָר קײן פּרא־אָדמס זײַנט איר דאָך נישט מחױבֿ צו זײַן, און דאַרפֿט נישט דראָען מיט קײן געזעץ און מיט קײן שטראָף, נישט אַף דער װעלט און נישט אַף יענער װעלט.

אײַער אומבאַקאַנטער פֿרײַנט, װאָס ראַט אײַך זײַן פֿאָרזיכטיק מיט מליצות, ח ײ ם ס אָ ר אָ ק ע ר .

49.

(חװהלע טשאַפּניק פֿון אָסטענדע צו איר מאַן בערל טשאַפּניק אַף די נאַלעװקיס אין װאַרשע)

מײַן טײַערער בערנאַרד!

סע איז מיר צװאָר זײער נישט אָנגענעמען, נאָר איך מוז דיר נאָכאַמאָל און נאָכאַמאָל שרײַבן, זאָלסט מיר קריגן געלט אַף אַװעקפֿאָרן פֿון דאַנען, װאָרעם פֿון אַלע גליקן האָט זיך אױסגעלאָזט אַ טײַך, און נאָך מיט אַ גרױסן סקאַנדאַל, אַז דו װעסט הערן, װעסטו שטױנען! שטעל דיר פֿאָר אַ קאָמעדיע ― װאָס זאָג איך אַ קאָמעדיע? אַ טראַגעדיע, אַ בלוטיקע טראַגעדיע. נאָר לאָמיר דיר דערצײלן אַקוראַט פֿון אָנהײב ביזן סוף ס'איז אַ מעשׂה פֿון טױזנט־אײן־נאַכט.

װי דו װײסט, האָט מיך די יאַמאַיטשיכע געבעטן, איך זאָל איר מיטהעלפֿן מיטן קעשעניעװער שידוך, און צוגעזאָגט דערבײַ, אױסער װאָס איך װעל פֿאַרדינען, עקסטראַ אַ שײנע מתּנה פֿון איר אַלײן. האָב איך זי געפֿאָלגט, און האָב מיך אַרײַנגעלײגט אינעם דאָזיקן שידוך און געאַרבעט, װי װײַט איך האָב געקאָנט, און עס איז מיר געראָטן דער עסק איז געגאַנגען אַף אַ גאַנג, דאָס הײסט, נישט אַזױ גיך טוט זיך עס, װי עס רעדט זיך. איך בין גענוג אױסגעריסן געװאָרן איבער בעלצען, װי איך האָב דיר שױן געשריבן פֿריִער, װאָרעם דער חתן, מײַן קעשעניעװער דאַנטיסט הײסט עס, האָט זיך נישט אַף קאַטאָװעסן פֿאַרקאָכט אין אונדזער שלמה קורלענדערס װײַבעלע, שיִער נישט געפּאַטשט זיך איבער איר מיט מאירל מאַריאַמטשיק אין מיטן מאַריענבאַד. קורץ, מיט צרות, מיט לײַד, מיט אינטריגעס ― איך האָב קױם געפּועלט באַ מײַן קעשעניעװער דאַנטיסט, ער זאָל זיך דערקלערן פֿאַר יאַמאַיטשיכעס עלטערע טאָכטער, אַז ער ליבט זי, און די יאַמאַיטשיכע האָט מיך אַזש אַרומגעכאַפּט קושן, און האָט שױן אַװעקגעקלאַפּט אַ דעפּעש צו װעלװל יאַמאַיקער, ער זאָל קומען אַהער אַף קנס־מאָל, און מיר דאָס נאָך געראָטן אַרום און אַרום: דער װעלט־שדכן, סװירסקי, דער גאַנצער מאַכער פֿונעם שידוך, איז אָנגעפֿאָרן קײן באַזעל, בין איך דאָ געבליבן אײנע אָפֿן יריד… איז דאָך פֿאַראַן אַ בעלצע אַף דער װעלט. פֿאַרגלוסט זיך אונדזערס קורלענדערס װײַבעלע אַװעקפֿאָרן פּלוצעם פֿון דאַנען קײן אָסטענדע. אַפֿילו נישט געזעגנט זיך מיט קײנעם, פֿאַרגעסן דעם זײַ־געזונט, מילא, אַװעקגעפֿאָרן, איז אַװעק. געפֿאָרן. קײן ייִנגערער, װי זאָגט מען, זאָל נישט שטאַרבן. איז זיך אָבער מײשבֿ מײַן חתן, דער קעשעניעװער דאַנטיסט, און הײבט זיך אױף און פֿאָרט אַװעק אױך קײן אָסטענהע. פֿון װאַנען װײס איך דאָס? פֿון מאירל מאַריאַמטשיקן. איך קום אַרױס צום ברונען, באַגעגנט מיך מאַריאַמטשיק, אַ צעטראָגענער סכּנות, און געזעגנט זיך מיט מיר: „זײַט געזונט“. ― „פֿאָרט געזונט. װוּהין איז?“ ― „קײן אָסטענדע“. ― „װאָס עפּעס פּלוצעם קײן אָסטענדע?“ זאָגט ער: „אַלע פֿאָרן קײן אָסטענדע“. זאָג איך: „װער איז דאָס די אַלע?“ זאָגט ער: „ערשטנס, די מאַדאַם קורלענדער, צװײטנס, די מאַדאַם לױפֿערמאַן, דריטנס, אײַער חתן, דער קעשעניעװער דאַנטיסט“… װי ער האָט דאָס מיר אַרױסגערעדט, האָב איך שױן גאָרנישט געװאָלט הערן, און בין אַװעק גלײַך צו דער יאַמאַיטשיכע. לאָזט זיך אױס, אַז זי װײס נאָך נישט פֿון װאָס צו זאָגן! זײַנען מיר אַװעק בײדע מיט איר זיך נאָכפֿרעגן אין האָטעל אַפֿן קעשעניעװער חתן, זאָגט מען אונדז, אַז אַװעקגעפֿאָרן איז ער, נאָר װוּהין װײס מען נישט. פֿאַלט מיר די יאַמאַיטשיכע אַפֿן האַלדז: נשמהניו, האַרצעניו, ליובעניו! איך זאָל פֿאָרן גלײַך אַהינצו, קײן אָסטענדע, זי װעט מיר געבן צושטײַער אַף הוצאָות, זי װעט מיר אַזױ און אַזױ! און נעמט אַרױס הונדערט קרױן: „נאַט אײַך און פֿאָרט און קלאַפּט אַ דעפּעש, און אַז מע װעט דאַרפֿן נאָך, װעל איך אײַך שיקן נאָך“… װאָס טוט מען? אַ רחמנות אַף דער ייִדענע! איך האָב דאָס געלט גענומען, און ביז איך האָב מיך אַרומגעקוקט אַהין ― אַהער, איז שױן פֿון דעם קײן סימן נישט געבליבן. אַז איך בין שולדיק ― די האָר זײַנען נישט מײַנע! װאָס װעט זײַן װײַטער? װאָלט נאָך דאָס אַלײן געװען אַ האַלבע צרה, ס'זאָל זיך ניט טרעפֿן אַ גרעסערער אומגליק. אָט װעסטו הערן אַ שײנס:

זיץ איך מיר אַזױ באַ זיך אין האָטעל, האָב מורא באַװײַזן זיך פֿאַר דער יאַמאַיטשיכע, און טראַכט מיר: װוּ נעמט מען געלט? פֿאַלט מיר אײַן אַ געדאַנק: חײם סאָראָקער! ער איז טאַקע, צװישן אונדז רײדנדיק, אַ ייִד אַ חזיר, נאָר איך האָב צו אים אַן עצה. איך װעל אים זאָגן, אַז איך פֿאָר אַהײם קײן װאַרשע און װעל זײַן באַ זײַן אסתּרן אָפּגעבן איר אַ ג ר ו ס פֿ ו ן מ אַ ר י ע נ ב אַ ד , װעט ער זיך שטױסן, װאָס פֿאַר אַ מין „גרוס“ דאָס װעט זײַן. איך האָב אים שױן לאַנג געגעבן אָנצוהערעניש, אַז איך װײס, אַז ער איז די כּפּרה נאָך בעלצען און אַז ער לײַט איר כּלומרשט גמילות־חסדים אַף איר מאַנס רעכענונג, און נאָך אַזעלכע זאַכן ― איך שעם זיך נישט פֿאַר אים… קורץ, איך הײס אָנקלינגען אין טעלעפֿאָן און אַרױסרופֿן מיר דעם הער סאָראָקער, זאָגט מען מיר, אַז דער הער סאָראָקער איז „הײַטע מאָרגענס אַבגערײַזט נאַך אָס־טענדע!“… רבונו של עולם! װאָס טוט זיך דאָ? איך כאַפּ אַף זיך די מאַנטיליע און װיל שױן לױפֿן, איך װײס אַלײן נישט װוּהין, זאָגט מען מיר: אַ דאַמע פֿרעגט זיך נאָך אַף מיר… װײ איז מיר, אַ דאַמע? מסתּמא יאַ־מאַיטשיכע, פֿאַרפֿינצטערט בין איך געװאָרן! הײב איך מיך אָן צו פֿרעגן: װאָס פֿאַר אַ דאַמע? זאָגט מען מיר: אַ יונגע דאַמע… אַ יונגע דאַמע? רופֿט זי אַרײַן! און עס עפֿנט זיך די טיר און עס קומט אַרײַן אַ דאַמע ― אַ בילד! אַ יונגעטשקע ― בלוט און מילך! און אָנגעטאָן ― אַ קײַ־זערין! עס שעמערירט און סע פֿינקלט! „איר זײַנט, זאָגט זי, די מאַדאַם טשאַפּניק פֿון װאַרשע?“ „איך בין, זאָג איך, די מאַדאַם טשאַפּניק פֿון װאַרשע; און װער זײַנט איר?“ „איך בין, זאָגט זי, די מאַדאַם זײַדענער פֿון קעשעניעװ“. „עס פֿרײט מיך זײער, זאָג איך. זיצט, זאָג איך, מאַדאַם זײַדענער פֿון קעשעניעװ, װאָס װעט איר זאָגן גוטס?“ טוט זי אַ זיפֿץ און מאַכט צו מיר: „מע האָט מיר געזאָגט, אַז איר זײַנט באַקאַנט מיט מײַן מאַן“… „איך בין, זאָג איך, באַקאַנט, זאָג איך, מיט אײַער מאַן? װער איז אײַער מאַן?“ װערט זי רױט און מאַכט צו מיר: „מײַן מאַן איז זײַדענער פֿון קעשעניעװ“… „אָט דער דאַנטיסט?!“… „יאָ, ער איז אַ דאַנטיסט“…

װאָס װײַטער איז געװען ― דאַרף איך דיר נישט דערצײלן, עס האָט מיך געװאָרפֿן, װי אין אַ פֿיבער. דאָס רחמנות, װאָס אַף דעם װײַבל, לאָזט זיך דען באַשרײַבן? מיר זײַנען געװאָרן אין אײן האַלבע שעה צוגעקלעפּט אײנע צו דער אַנדערער, װי שװעסטער, נענטער װי שװעסטער, און נישט לאַנג געטראַכט, האָב איך מיך צענױפֿגעפּאַקט ― אַף צעצאָלן זיך האָט מיר אױסגעליִען די מאַדאַם זײַדענער ― און מיר האָבן זיך אַװעקגעלאָזט בײדע קײן אָסטענדע. געקומען קײן אָסטענדע און אָפּגעשטעלט זיך אין אַ האָטעל, אײַנגעװאַשן זיך און אָנגעטאָן פֿײַן, שײן, נעמען מיר אַ פֿיאַקער און הײבן אָן אַרומפֿאָרן פֿון אײן האָטעל צום אַנדערן נאָכפֿרעגן זיך אַף אײנעם אַ הער מיטן נאָמען זײַדענער, און אַף אַ דאַמע מיטן נאָמען קורלענדער ― װער? װאָס? װעמען? נישטאָ אין ערגעץ, נישט זײַדענער, נישט קורלענדער. מיר טוען זיך אַ נעם צו דער קורליסטע ― נישט אַ סימן אַפֿילו פֿון אַ זײַדענער און פֿון אַ קורלענדער! װאָס טוט מען װײַטער? װי אַזױ איך האָב איבערגעלעבט די נאַכט ― בין איך שטאַרקער פֿון אײַזן. דאָס װײַבל איז נעבעך שיִער פֿון זינען אַראָפּ. איך האָב זי געראַטעװעט, אַראָפּגעבראַכט דעם דאָקטער ― זי איז פֿאַרבײַ, אָט־אָט עקט זי זיך. קױם געפֿאַלן אַף אַן עצה, זי זאָל געבן אַ דעפּעש אַהײם קײן קעשעניעװ, געבן צו װיסן, אַז זי איז קראַנק, טאָמער װעט עמעצער קומען צו פֿאָרן פֿון דאָרטן. צו װאָס דאַרף איך האָבן אַף זיך אַזאַ פּעקל?… קומט נישט אָן פֿון דאָרטן אַ דעפּעש, און נאָך אַ סראָטשנע דערצו? און דװקא פֿון איר מאַן, פֿון זײַדענערן אַלײן, אַז ער איז אין קעשעניעװ און בעט זי, אַז זי זאָל קומען אַהײם!… באַקומען אַזאַ מין דעפּעש, האָבן מיר בײדע נישט געװוּסט, װאָס מיר זאָלן טאָן: צי מיר זאָלן לאַכן, צי מיר זאָלן װײנען? און ס'איז געבליבן, אַז מיר זאָלן נאָכאַמאָל טעלעגראַפֿירן קײן קעשעניעװ, אױב ס'איז אמת, אַז ער, דער דאַנטיסט זײַדענער, איז אין קעשעניעװ? און װען איז ער געקומען? און צי איז ער געקומען אַלײן, צי נאָך מיט עמעצן?… ענטפֿערט ער אונדז, אַז ס'איז אמת, אַז ער איז אין קעשענעװ, אַז ער איז געקומען ערשט נעכטן פֿון מאַריענבאַד אײנער אַלײן און אַז ער פֿאַרשטײט נישט, מיט װעמען זאָל ער קומען און װוּ־אַרום קומט זײַן װײַב אין אָסטענדע?

ערשט דעמאָלט האָב איך פֿאַרשטאַנען, אַז דאָס האָט מיך דער אַדעסיט מאַריאַמטשיק, דער שאַרלאַטאַן, אַראָפּגעפֿירט פֿונעם װעג, אױסגעטראַכט אַזעלכעס, װאָס נישט געשטױגן, נישט געפֿלױגן. איצט בלײַבט אָבער נאָר אײן זאַך: װי באַלד, אַז די מעשׂה מיט אָסטענדע איז אַן אױסגעטראַכטע זאַך, און װי באַלד דער דאַנטיסט זײַדענער איז אין קעשע־ניעװ, טאָ װאָס איז מיט בעלצען און װוּ איז זי אַהינגעקומען? אָט דעריבער האָב איך דיר טעלעגראַפֿירט: „װוּ איז בעלצע, און װוּ זײַנען די איבעריקע װאַרשעװער װײַבלעך?“ האָסטו מיך, אַ פּנים, נישט פֿאַרשטאַנען און האָסט מיר אָפּגעענטפֿערט: „צו װאָס דאַרף איך בעלצען? און װאָס טו איך אין אָסטענדע?“ האָב איך דיך דערױף געענטפֿערט נאָר געצײלטע װערטער: זאָלסט מיר אַרױסשיקן געלט. װײסטו פֿאַרװאָס? װאָרעם אַף אַ סך װערטער האָב איך קײן געלט נישט געהאַט און האָב איצט אױך ניט. מײַן מאַדאַם זײַדענער, אַז זי האָט נאָר באַקומען די גוטע ידיעה, אַז איר שאָדן האָט זיך אָפּגעזוכט, האָט זיך אױפֿגעהױבן און איז אַװעקגעפֿאָרן אַהײם, צוגעזאָגט מיר שרײַבן פֿונעם װעג און פֿון דער הײם ― און װער? װאָס? אַ נעכטיקער טאָג! דערװײַל בין איך געבליבן דאָ אײנע אַלײן אָן אַ קאָפּיקע געלט. אַ גליק, װאָס איך בין דאָ אין דעם האָטעל אַף פֿולן פּאַנסיאָן און מע מאָנט מיך נישט, נאָר מסתּמא װעט מען מיך באַלד מאָנען. און איך װײס גאָר נישט, װאָס איך װעל טאָן? איך האָב שױן געשריבן צו דער יאַמאיטשיכע קײן מאַריענבאַד, געטעלעגראַפֿירט אױך, ― ענטפֿערט די װאַנט? איך האָב שױן געפּרוּװט שרײַבן צו חײם סאָראָקער קײן מאַריענבאַד, איז מיר אָנגעקומען צוריק מײַן בריװ מיט אַ באַמערקונג פֿון דער פּאָסט, אַז דער אַדרעסאַט איז אָפּגעפֿאָרן קײן אָס־טענדע. װידער אַ מאָל אָסטענדע? איך װער שיִער נישט משוגע. איך נעם זיך צו דער קורליסטע װידער אַמאָל, איך זוך דעם נאָמען סאָראָקער, איך טו אַ קוק ― אין אײן האָטעל שטײט פֿאַרשריבן „סאָלאָמאָן קורלענדער, קױפֿמאַן אױס װאַרשע“, און אין צװײטן האָטעל „אַלעקסאַנדער סװירסקי אױס מאַריענבאַד“! װאָס איז דאָס פֿאַר אַ סורפּריז? איך לױף אַװעק אין אײן האָטעל, אינעם צװײטן האָטעל, ערשט איך װער געװאָר, אַז עס זײַנען דאָ געװען און אָפּגעזעסן אַ פּאָר טאָג שלמה קורלענדער און, אַ פּנים, דער לאַנד־שדכן, סװירסקי. װער דען זאָל דאָס זײַן? בין איך שױן גאָר צעדרײט און װײס נישט, װוּ איך בין אין דער װעלט.

האָב איך דיר באַשריבן, ליבער בערנאַרד, אַלצדינג, אַ גאַנצע מעשה פֿון טױזנט־אײן־נאַכט. אַצינד זײ אַזױ גוט און שרײַב מיר, ערשטנס װאָס איז מיט בעלצען און מיט די איבעריקע נאַלעװקער װײַבלעך? און װאָס האָט דאָ געטאָן שלמה קורלענדער? און װאָס איז מיט חײם סאָראָקער און מיט מאַריאַמטשיקן? װוּ זײַנען זײ אַצינד און װוּ איז יאַמאַיטשיכע מיט אירע טעכטער? און צי איז נישטאָ דאָרט אין װאַרשע מיט זײ דער

לאַנד־שדכן סװירסקי? איך דאַרף עס װיסן, װאָרעם אָט דער סװירסקי האָט מיט מיר אָפּגערעדט און געגעבן זײַן ערנװאָרט, אַז װאָס פֿאַר אַ שידוך ס'זאָל זיך נישט מאַכן באַ יאַמאַיטשיכען, האָב איך אַ חלק. און דער עיקר זאָלסטו קריגן געלט און מיר למען־השם אַרױסשיקן װאָס גיכער, איך זאָל דאָ נישט פֿאַרבלײַבן, חלילה, אַף יום־טובֿ. עס גײט צו ימים נוראָים, װעל איך קײן טרפֿות נישט עסן. איך װעל אָפּזוכן אַ כּשרן רעסטאָראַן, און אין אַ כּשרן רעסטאָראַן קאָן מען אַף קרעדיט נישט עסן. און אין אַ שול װעל איך אױך װעלן גײן, און פֿאַר אַן אָרט הײסן די דײַטשן זיך באַצאָלן פֿריִער. און אַ װײַסע הון אַף שלאָגן כּפּרות װעל איך מסתּמא אױך הײסן צוגרײטן ― און איך האָב נישט אַ גראָשן באַ דער נשמה! װאָס איך האָב געקאָנט פֿאַרזעצן, האָב איך פֿאַרזעצט. איך האָב דיר נישט געװאָלט אָנטאָן קײן יסורים. איך װאָלט דיר איצט אױך נישט געשריבן, װען ס'זאָל זיך נישט געװען צונױפֿקומען עטלעכע אומגליקן מיט אַמאָל.

זײ געזונט, מײַן טײַערער בערנאַרד. גאָט זאָל אָנצײכענען אונדז אַ גוט קװיטל. און אַזאַ יאָר מיט אַזאַ אױסלאַנד, װי איך האָב געהאַט אַצינד, זאָל זיך גאָר נישט אומקערן, רבונו של עולם!

דײַן געטרײַע פֿרױ ח װ ה.

ט ע ל ע ג ר אַ פֿ י ש

50.

פֿרױ זײַדענער, אָסטענדע, צו הער זײַדענער, קישיניעװ.

נעכטן אָנגעקומען מאַריענבאַד אָסטענדע. אַלפֿרעדן דאָ אױך נישט געטראָפֿן. קראַנק געװאָרן. דראַטעט בעלװיו. ― ר ע װ ע ק אַ ז ײַ ־ ד ע נ ע ר.

51.

חװהלע טשאַפּניק, אָסטענדע צו פּערל יאַמאַיטשיכע, מאַריענבאַד

זײַדענער אָסטענדע נישט געטראָפֿן. דראַטעט. ― ע װ אַ ט ש אַ פּ ־ נ י ק.

52.

הער זײַדענער, קישיניעװ, צו פֿרױ זײַדענער, אָסטענדע ( ד ר י נ ג ע נ ד )

גליקלעך געקומען קישיניעװ. איבעראַשט. נישט געטראָפֿן רעװעקאַן אין דערהײם. קום זאָפֿאָרט. דראַטע. אַ ל פֿ ר ע ד ז ײַ ד ע נ ע ר.

53.

חװה טשאַפּניק, אָסטענדע, צו יאַמאַיטשיכע, מאַריענבאַד

זײַדענער ― קישיניעװ. בריװ פֿאָלגט. ― ט ש אַ פּ נ י ק .

54.

שלמה קורלענדער, װאַרשע, צו בעלצע קורלענדער, מאַריענבאַד.

לאַנג קײן בריװ. װוּהין שרײַבן: מאַריענבאַד? פֿראַנצענסבאַד? אָס־טענדע? אומרוּיק. דראַטע. ― ס אָ ל אָ מ אָ ן .

55.

חװהלע טשאַפּניק, אָסטענדע צו פּערל יאַמאַיטשיכע מאַריענבאַד

דראַטעט אָסטענדע בעלװיו. װוּ בעלצע סאָראָקער מאַריאַמטשיק לױ־פֿערמאַן שערענציס פּעקעליס? אָסטענדע נישטאָ. ― ע װ אַ ט ש אַ פּ ־ נ י ק.

56.

פֿרױ זײַדענער, אָסטענדע, צו הער זײַדענער, קישיניעװ.

דראַטעט אױב אמת אַלפֿרעד קישיניעװ װען געקומען? אױב אַלײן געקומען אָדער מיט עמעצן? ― ר ע װ ע ק אַ .

57.

הער זײַדענער, קישיניעװ, צו פֿרױ זײַדענער, אָסטענדע

נעכטן געקומען אַלײן. פֿאַרשטײ נישט מיט װעמען? צו װאָס געפֿאָרן אָסטענדע? בעט באַלד אַרױספֿאָרן. װאַרט אומגעדולדיק. דראַטע דרינגלעך. ― אַ ל פֿ ר ע ד.

58.

אסתּר סאָראָקער װאַרשע, צו חײם סאָראָקער, מאַריענבאַד.

לאַנג קײן בריװ פֿון דיר. אומרויִק. דראַטע. ― א ס תּ ר.

59.

שלמה קורלענדער, װאַרשע, צו בעלצע קורלענדער, אָסטענדע.

יאַמאַיטשיכע דראַטעט ביסט אָסטענדע. דראַטע אַדרעס אַף געלט שיקן. אומרויִק. ― ס אָ ל אָ מ אָ ן.

60.

חנצע מאַריאַמטשיק, װאַרשע, צו דװיד מאַריאַמטשיק, אָדעס.

מאַריענבאַד דראַטעט, מאַרק אָפּגעפֿאָרן מיט נאַלעװקער װײַבלעך אָסטענדע. זאָפֿאָרט קומט צו פֿאָרן װאַרשע. דראַטעט. ― אַ נ נ אַ.

61.

אסתּר סאָראָקער, װאַרשע, צו דװיד מאַריאַמטשיק, אָדעס.

חנצע געפֿערלעך קראַנק. קומט זאָפֿאָרט װאַרשע. דראַטעט. ― א ס תּ ר.

62.

פֿרױ זײַדענער, אָסטענדע, צו הער זײַדענער, קישיניעװ.

פֿאָר שנעלצוג קישיניעװ. איך קוש. ― ר ע װ ע ק אַ.

63.

מאַדאַם טשאַפּניק, אָסטענדע צו בערל טשאַפּניק, װאַרשע.

דראַטע אָסטענדע בעלװיו. װוּ בעלצע סאָראָקער מאַיאַרמטשיק איבעריקע נאַלעװקער װײַבלעך? ― ע װ אַ.

64.

װעלװל יאַמאַיקער, װאַרשע, צו פּערל יאַמאַיטשיכע, מאַריענבאַד.

בריװ דערהאַלטן. ― שידוך קעשעניעװ געפֿעלן. געדראַטעט מזל־טובֿ. איך פֿאָר קוריערצוג מאַריענבאַד. ― װ אָ ל ף.

65.

דװיד מאַריאַמטשיק, אָדעס, צו חנצע מאַריאַמטשיק, װאַרשע.

כ'פֿאָר מיטן קוריער װאַרשע. דראַטע ברעסט געזונטהײט. ― ד אַ װ י ד .

66.

אַלעקסאַנדער סװירסקי, אָסטענדע, צו פּערל יאַמאַיטשיכע, מאַריענבאַד.

געקומען אָסטענדע. זײַדענער קורלענדער נישט געטראָפֿן. פֿילײַכט מאַריענבאַד? דראַטעט פּאָסטרעסטאַנט. ― ס װ י ר ס ק י .

67.

פּערל יאַמאַיטשיכע מאַריענבאַד, צו אַלעקסאַנדער סװירסקי, אָסטענדע.

זײַדענער קעשעניעװ. קורלענדער פֿאַרשװוּנדן. דראַטעט. ― פּ ע ־ ר ל י אַ מ אַ י ק ע ר .

68.

בערל טשאַפּניק, װאַרשע, צו חװה טשאַפּניק, אָסטענדע.

צו װאָס בעלצע? נאַלעװקער װײַבלעך? װאָס טוסטו אָסטענדע? דראַטע. ב ע ר נ אַ ר ד .

69.

מאַדאַם טשאַפּניק, אָסטענדע, צו בערל טשאַפּניק, װאַרשע.

זאָפֿאָרט שיקן געלט. בריװ פֿאָלגט. גרעסטע פֿאַרלעגנהײט. דראַטע. ― ע װ אַ .

70.

פּערל יאַמאַיטשיכע, מאַריענבאַד, צו װעלװל יאַמאַיקער, װאַרשע.

שידוך בױדעם. קעשעניעװ באַװײַבט. נישט קום מאַריענבאַד. בעלצע בראָניע סאָראָקער מאַריאַמטשיק פֿאַרשװוּנדן. רעכן פֿאָרן װאַרשע. דראַ־טע. ― פּ ע ר ל .

71.

חײם סאָראָקער, מאַריענבאַד צו אסתּר סאָראָקער, װאַרשע.

קור געענדיקט. איך פֿאָר בערלין װאַרשע. דראַטע בערלין סאַװאָי געזונט. איך קוש. ― ח ײ ם .

72.

שלמה קורלענדער, װאַרשע, צו חײם סאָראָקער, מאַריענבאַד.

אַנטװאָרט באַצאָלט. האָט רחמנות. דראַטעט װוּ בעלצע? מאַריעננאַד אָדער אָסטענדע? ― ס אָ ל אָ מ אָ ן ק ו ר ל ע נ ד ע ר .

73.

שלמה קורלענדער, װאַרשע, צו פּערל יאַמאַיטשיכע, מאַריענבאַד.

אַנטװאָרט באַצאָלט. דראַטעט אױב אמת בעלצע סאָראָקער מאַ־ריאַמטשיק פֿאַרשװוּנדן? זײער אַדרעס? האָט רחמנות. גרײט פֿאָרן מאַריענבאַד אָסטענדע. ― ס אָ ל אָ מ אָ ן ק ו ר ל ע נ ד ע ר .

74.

בעלצע קורלענדער, אלעקסאַנדראָװא, צו שלמה קורלענדער, װאַרשע.

געפֿאָרן פֿון מאַריענבאַד בערלין װאַרשע. געטראָפֿן אַן אומגליק. זאַכן פֿאַרהאַלטן גרענעץ. פֿאָר צו מיט געלט, אָדער שיק אַרױס אַלעק־סאַנדראָװאָ דרײַ הונדערט. דראַטע ― ב ע ל צ ע .

75.

אסתּר סאָראָקער װאַרשע, צו חײם סאָראָקער, בערלין.

צו װאָס אײַלן װאַרשע? בעלצע בראָניע נאָך נישטאָ. שערענציס פּע־קעליס אױך נישט. לאהצע ברױכשטול פּעטריקאָװ. מחותן מאַריאַמטשיק געקומען גטן חנצען. קאָנסט דאָס זעלבע. גרױסער אױסװאַל. ― א ס תּ ר .

76.

בעלצע קורלענדער, אלעקסאַנדראָװאַ, צו שלמה קורלענדער, װאַרשע.

נעכטן געדראַטעט קומען אַלעקסאַנדראָװאַ אָדער שיקן דרײַ הונדערט. פֿאַר װאָס קײן ענטפֿער? דראַטע. ― ב ע ל צ ע.

77.

פּערל יאַמאַיטשיכע, מאַריענבאַד, צו װעלװל יאַמאַיקער, װאַרשע.

נעכטן געדראַטעט נישט קומען מאַריענבאַד. שידוך בױדעם. בעלצע בראָניע סאָראָקער מאַריאַמטשיק אָסטענדע נישטאָ. איך קינדער פֿאָרן בערלין װאַרשע. דראַטע. ― פּ ע ר ל.

78.

יצחק־מאיר שערענציס און יצחק־מאיר פּעקעליס, װאַרשע, צו יאַמאַיטשיכע, מאַריענבאַד.

אַנטװאָרט אײַנגעצאָלט. טשאַפּניק געדראַטעט װוּ שערענציס פּעקע־ליס. דראַטעט אױב שײנצע קרײנצע נישטאָ מאַריענבאַד. פֿאָרן אָסטענדע? אומרויִק! ש ע ר ע נ צ י ס פּ ע ק ע ל י ס .

79.

בעלצע קורלענדער, אלעקסאַנדראָװאַ צו שלמה קורלענדער, װאַרשע.

פֿאַר װאָס קומסט נישט אַלעקסאַנדראָװאַ? שיקסט נישט דרײַ הונדערט? פֿאַרפֿאַלן אַלע זאַכן. גרױסער היזק! אומרויִק. דראַטע. ― ב ע ל צ ע.

80.

מאַדאַם שערענציס און מאַדאַם פּעקעליס מאַריענבאַד, צו שערענציס און פּעקעליס, װאַרשע.

פֿאָרן װאַרשע. אױסשטײַגן בערלין װערטהײם. גריסן. ― ש ײ נ ־ צ ע ק ר ײ נ צ ע.

81.

אלעקסאַנדער סװירסקי, קישיניעװ, צו פּערל יאַמאַיטשיכע, מאַריענבאַד.

געלט פֿאַרפֿאַלן. אומזאָנסטע שפּײזען. אַבער גראָסער שקאַנדאַל. פּראָפּאָניער בריעפֿליך דרײַ פּאַרטיען איהרע דרײַ טעכטער. דראַטעט קאָממען מאַריענבאַד אָדער ראַנדעװאו װיען האָטעל נאַציאָנאַל? װאַרע ערשטער זאָרט. אײן אַרצט צװײ יוריסטען. בעסטע רעפֿערענצען. ― ס װ י ר ס ק י.

82.

קלמן ברױכשטול, װאַרשע, צו לאהצע ברױכשטול, פּעטריקאָװ.

דערגאַנגען קורלענדער געפֿעלשט סאָראָקערס בריװ בעלצען. סאָראָ־קער קלאָגט קורלענדער געריכט. מיך עדות. קורלענדער אָסטענדע. זוכט בעלצען. בעט פֿאַרצײַונג. קום װאַרשע. איך קוש. ― ק ל מ ן .

83.

בראָניע לױפֿערמאן, בערלין צו הירש לױפֿערמאַן, װאַרשע.

טעלעגראַם מאַריענבאַד דערהאַלטן דאָ. דריטן טאָג בערלין. מאָרגן װאַרשע. זײַ אַלעקסאַנדראָװאַ. דראַטע למאַי לאהצע פּעטריקאָװ? װוּ בעל־צע? איך קוש. ― ב ר אָ נ י ע .

84.

בערל טשאַפּניק, װאַרשע, צו חװה טשאַפּניק, אָסטענדע.

בריװ דערהאַלטן. אַלץ קלאָר. געלט אַרױסגעשיקט. בעלצע געקומען. דרײַ טעג אַלעקסאַנדראָװאַ גרענעץ סקאַנדאַל. קורלענדער אױסלאַנד. זוכט בעלצען. סאָראָקער געקומען געטראָפֿן אסתּר פֿאַרבײַ. װיל אײַנגעבן קור־לענדער פֿעלשונג בריװ. לױפֿערמאַן ברױכשטול אױך אײַנגעגעבן קור־לענדער. שערענציס פּעקעליס עדות. בעלצע אױסער זיך. געבעטן מאַכן שלום. איך פֿאַרלאַנג דרײַ טױזנט װעל צערײַבן. מאַריאַמטשיק גטן. לאה־צע פּעטריקאָװ רײַכן פֿעטער. יאַמאַיקער מאַריענבאַד קנס־מאָל. יאַמאַי־טשיכע טעכטער װאַרשע. מאַריאַמטשיק פּאַטשן יאַמאַיטשיכע. סװירסקי נישטאָ. קום װאַרשע. דראַטע. איך קוש. ― ב ע ר נ אַ ר ד .

85.

שלמה קורלענדער, מאַריענבאַד, צו אסתּר סאָראָקער, װאַרשע.

מאַריענבאַד נישט געטראָפֿן קײנעם. פֿאָר אָסטענדע. דראַטעט פּאָסט־רעסטאַנט. ― ק ו ר ל ע נ ד ע ר .

86.

הירש לױפֿערמאן, װאַרשע, צו פּערל יאַמאַיטשיכע, מאַריענבאַד.

איר דראַטעט פֿרױ פֿאַרשװוּנדן? פֿרױ דראַטעט בערלין קומט װאַר. שע. שאַנטאַזש. קלאָגן געריכט. ― ל ו י פֿ ע ר מ אַ ן .

87.

װעלװל יאַמאַיקער מאַריענבאַד, צו װעלװל יאַמאַיקער, װאַרשע

געקומען מאַריענבאַד קנס־מאָל. קײנעם געטראָפֿן. געזאָגט אָפּגעפֿאָרן װאַרשע. דראַטעט װוּ פּערל? קינדער? װוּ חתן קעשעניעװ? אומרויִק. ― װ אָ ל ף .

88.

פּערל יאַמאַיטשיכע, װאַרשע, צו װעלװל יאַמאַיקער, מאַריענבאַד

למאַי געפֿאָרן מאַריענבאַד? געדראַטעט נישט פֿאָרן. חתן קעשעניעװ װײַב צװײ קינדער. צוריק װאַרשע. דראַטע. ― פּ ע ר ל .

89.

שלמה קורלענדער, אָסטענדע, צו אסתּר סאָראָקער, װאַרשע.

אָסטענדע אױך נישטאָ קײנער. רעכן פֿאָרן צוריק מאַריענבאַד. פֿון דאָרטן קעשעניעװ. דראַטעט. ― ק ו ר ל ע נ ד ע ר .

90.

װעלװל יאַמאַיקער, מאריענבאַד, צו פּערל יאַמאַיטשיכע, װאַרשע.

דעפּעש דערהאַלטן. נישט פֿאַרשטאַנען. למאַי חתן קעשעניעװ? למאַי צװײ קינדער? װוּ דריטע? װער צוריק װאַרשע? דראַטע. ― װ אָ ל ף .

91.

פּערל יאַמאַיטשיכע, װאַרשע צו װעלװל יאַמאַיקער, מאַריענבאַד.

געדראַטעט אױס שידוך. חתן קעשעניעװ באַװײַבט. נישט פֿאָרן מאַריענבאַד. געפֿאָרן מאַריענבאַד. נישט געדראַטעט. אומזיסטע שפּעזן. גע־דראַטעט פֿאָרן צוריק װאַרשע. איך קינדער װאַרשע. דראַטע. ― פּ ע ר ל .

92.

װעלװל יאַמאַיקער, מאַריענבאַד, צו פּערל יאַמאַיטשיכע, װאַרשע.

דראַטעסט נישט געדראַטעט? צװײ מאָל געדראַטעט: געדראַטעט מזל־טוב. געדראַטעט אַרױספֿאָר. פֿאַרװאָס נישט געדראַטעט באַלד חתן קעשע־ניעװ באַװײַבט? פֿאַרװאָס נישט געװאַרט מאַריענבאַד? װוּ שדכן? װוּ טשאַפּניק? װאָס בעלצע? דראַטע. ― װ אָ ל ף .

93.

פּערל יאַמאַיטשיכע, װאַרשע, צו װעלװל יאַמאַיקער, מאַריענבאַד.

ביז װאַנען דראַטען? געדראַטעט בעלצע געקומען. קורלענדער מאַריענבאַד ― אָסטענדע, זוכט בעלצען. מאַריאַמטשיק אָפּגעגט. לױפֿערמאַן מיר סקאַנדאַל, װיל פּאַטשן קורלענדער. אסתּר פֿאַרבײַ. סאָראָקער געריכט קורלענדער פּאָדלאָג. ברױכשטול. שערענציס, פּעקעליס עדות. טשאַפּניק שלום. סװירסקי דראַטעט קעשעניעװ דרײַ שדוכים. גענוג דראַ־טען. פֿאָר זאָפֿאָרט אַהײם. דראַטע. ― פּ ע ר ל .

94.

שלמה קורלענדער, מאַריענבאַד, צו שלמה קורלענדער, װאַרשע.

יאַמאַיטשיכע געדראַטעט פּלוצעם פֿאַרשװוּנדן בעלצע. געװען מאַריענבאַד, געװען אָסטענדע. געקומען צוריק מאַריענבאַד. געזוכט בעלצע. אַלעמען געדראַטעט. קײנער דראַטעט נישט. װער אין שטוב? דראַטעט װוּ בעלצע? זאָל איך פֿאָרן קעשעניעװ? דראַטעט דרינגלעך. ― ס אָ ־ ל אָ מ אָ ן ק ו ר ל ע נ ד ע ר .

95.

בעלצע קורלענדער װאַרשע, צו שלמה קורלענדער, מאריענבאַד

יאַמאַיטשיכע אױסגעטראַכט ליגן. געפֿאָרן מאַריענבאַד ― בערלין ― װאַרשע. געװען פֿאַרהאַלטן גרענעץ אַלעקסאַנדראָװאַ. דרײַ מאָל געדראַטעט שיקן געלט. אַלע זאַכן פֿאַרפֿאַלן. איצט געקומען. װאָס האָסטו געטאָן? איבער דיר ברױכשטול גטן. מאַריאַמטשיק שױן געגט. אסתּר געפֿערלעך קראַנק. סאָראָקער סטראַשעט קרימינאַל שאַנטאַזש פּאָדלאָג. לױפֿערמאַן, ברױכשטול, שערענציס, פּעקעליס עדות. טשאַפּניק גאַראַנטירט צערײַבן. װיל 3000. דראַטע. ― ב ע ל צ ע .

96.

שלמה קורלענדער, מאריענבאד, צו בעלצע קורלענדער, װאַרשע.

טױזנט דאַנק. גוטע נאַכריכט! כ'האָרך סאָראָקער קאָטער. כ'גיב לױ־פֿערמאַן פֿײַג. טשאַפּניק 3000 מכּות. כ'פֿאָר שנעל־צוג בערלין ― װאַרשע. כ'קוש. ― ס אָ ל אָ מ אָ ן.

געשריבן אין יאָר 1911. מעשיות און פֿאַנטאַזיעס

די רױטע ייִדלעך ― ― ― ― ― ― ― ― ― 249

משוגעים ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― 296

מעשׂיות פֿון טױזנט אײן נאַכט ― ― ― ― ― 347

אײנער פֿון טױזנט ― ― ― ― ― ― ― ― 426

(אַן אױסגעטראַכטע זאַך).

ערשטער טײל

דאָס ערשטע קאַפּיטל

(די רױטע ייִדלעך, זײער יִחוס, זײערע גענג און זײערע תּנועות, זײער לעבן, זײערע פּרנסות, זײער אַרױסגײן שבת „אַפֿן שפּאַציר", זײער אױסזען און זײערע מאכלים).

גאַנץ װײַט פֿון אונדזערע מקומות, דאָרטן ערגעץ אונטער די הרי חושך, אַזש אַף יענער זײַט סמבטיון, געפֿינט זיך אַ פֿאָלק, װאָס מע רופֿט דאָס ד י ר ו י ט ע ייִ ד ל ע ך.

מחמת די רױטע ייִדלעך ליגן אַזױ װײַט פֿאַרװאָרפֿן, זײ זײַנען אָפּגעריסן פֿון דער װעלט און קערן זיך כּמעט מיט קײנעם נישט אָן, לכן זײַנען זײ שטאַרק פֿאַרגרעבט געװאָרן, און אין פֿיל זאַכן זײַנען זײ פּשוט װילד. איבערהױפּט זײַנען זײ װײַט פֿון ייִדישקײט, פֿון דער ייִדישער היסטאָריע און פֿון דער ייִדישער שפּראַך, אַזױ װײַט, אַז זעלטן־זעלטן װער עס פֿאַרשטײט באַ זײ אַ לשון־קודש־װאָרט, חוץ די װערטער „גמילות חסד“, „מעות מזומנים“, „ברוכים היושבֿים קומט עסן“, „לחײם לשלום“, „ברוך הבא רב קרובֿ“, „אַ מיתה משונה“, אַ מכּה בחבֿרותא“, „משוגע צי חסר דעה“, „כּלבֿ שבכלבֿים“, „שוטה בן פּיקהאָלץ“, „אַדרבה“, „ממה נפֿשך“, „מהיכא־תּיתי“, „אַװדאי“, „בקיצור“, וכדומה אַזעלכע װערטער לרובֿ, װאָס האָבן זיך באַזעצט אין זײער װאָכעדיקער שפּראַך, װאָס מע רופֿט זי דאָרט מיט אַ משונה מאָדנעם נאָמען „זשאַרגאָן“.

פֿונדעסטװעגן, רעדט מיט זײ, זײַנען זײ די גרעסטע חכמים אין דער װעלט. אַלצדינג װײסן זײ, יעדע זאַך פֿאַרשטײען זײ, איטלעכן האָבן זײ ליב אױסלאַכן, אָפּשפּעטן, פֿון אַלעמען חוזק מאַכן. אַ סך פֿון זײ האַלטן זיך פֿאַר גאָר שאַרפֿע מבֿינים, פֿאַר גרױסע חקרנים, קריטיקער און גריבלער און האָבן אין זיך נײַן מאָס רײד, און צו די אַלע שײנע מעלות זײַנען זײ נאָך מוראדיקע עקשנים, זאָל גאָט שומר ומציל זײַן! מיט זײ האָבן אַ ױכוח באַדאַרף מען זיך גוט אונטערגאַרטלען, און זײ איבערשפּאַרן איז אוממעגלעך אין דער װעלט. הײַנט דאָס גרױסקײט זײערס, דאָס בלאָזן פֿון זיך איז גאָר נישט צו באַשרײַבן. איטלעכער האַלט זיך פֿאַרן גרעסטן און פֿאַרן שענסטן, און יענעם ― פֿאַרן קלענסטן שבקלענסטן. אַז עס קומט באַ זײ אַ שדוך טאָן מיט אַ קינד, איז אַ רײנער אומגליק: מע קאָן זיך נישט צוקלײַבן, עס זאָל זײַן צום האַרצן, מע קאָן זיך נישט אױסגלײַכן מיטן יִחוס. דערפֿאַר טאַקע זײַנען זײ זיך דאָס רובֿ משדך פֿון פֿרעמדע שטעט, איטלעכער זוכט זיך זײַן גלײַכן אין דער פֿרעמד; יענער מעג זײַן אַ בעדער, אַבי נישט פֿון הי. פֿאַר שדכנים איז דאָס דװקא נישט קײן שלעכט געשעפֿט; זײ פֿאַרנעמען זיך גאַנץ געשמאַק מיט דעם מסחר פֿון לעבעדיקער סחורה, װעלכער גײט דאָרטן קײן עין־הרע זײער נישקשהדיק, און ייִדן האָבן דערפֿון פּרנסה בכּבֿוד…

דאָס לעבן פֿון די רױטע ייִדלעך איז אַפֿילו נישט אַזױ זיס און פֿרײלעך, װי עס װײַזט אױס אַפֿן ערשטן קוק. פֿאַראַן צװישן זײ געצײלטע נגידים, װאָס איטלעכער פֿון זײ האָט זיך זײַן פּריץ, דאָס הײסט, איטלעכער פּריץ האָט זיך זײַן ייִדל, װאָס ציט פֿון אים די חיונה. די נגידים פֿאַרנעמען זיך דאָס רובֿ מיט האַנדלען, דאָס הײסט, זײ דרײען די גרעסטע געשעפֿטן פֿון דער װעלט. זײ דרײען און דרײען אַזױ לאַנג, ביז זײ פֿאַרדרײען גאַנץ אָפֿט אי זיך, אי יענעם, און שטאַרבן נישט אַװעק ביז זײ זעצן נישט אָן כאָטש אײן מאָל אַף זײער לעבן. אַז זײ באַקומען געלט, קנאַקן זײ און טראַסקען, ביז עס קומט צום שטאַרבן, באַהאַלט מען זײ אין פֿרעמדע תּכריכים. די װאָס האָבן פֿײַנט „שװינדל“, גיבן זיך אָפּ מיט „גמילות־חסדים“, דאָס הײסט, זײ פֿאַרלײַען אײנס דאָס אַנדערע געלט און נעמען פּראָצענט „על־פּי־היתּר־עסקא“, כּתּקון מהר"ם ז"ל, נאָר מחמת די אָנזעצן, װאָס זײַנען דאָרטן זײער שכיח, איז טרעפֿט זיך זײער זעלטן, אַז אַ בעל־הלװאָה זאָל זיך זען צוריק מיט זײַן געלט; ער איז גערן, אַז ער נעמט כאָטש פּראָצענט; דאָס קרן איז געװיס פֿאַרפֿאַלן… בעסער פֿון זײ מאַכן די „װאָכערניקעס“: דאָס זײַנען יונגע לײַטלעך, אײדעמלעך, װאָס זיצן נאָך אַף קעסט, און אַזעלכע װאָס זײַנען שױן אַראָפּ פֿון קעסט. זײ דרײען זיך אַרום אין גאַס מיט שבתדיקע קאַפּאָטקעלעך אינדערװאָכן, שמעקן און נישטערן, װעמען מע מעג און װעמען מע טאָר נישט. דאָס זײַנען קלײנע פּיאַװקעלעך, װאָס אַז זײ נעמען זיך אָן, איז זײ שװער אָפּצורײַסן ביז זײ זײגן זיך אָן פֿולע בײַכלעך… נישט שלעכט לעבן זיך אָפּ דאָרטן די „כּלי קודש“: די רבנים, דײנים, שוחטים, חזנים, שמשים, שתּדלנים, שײנע ייִדן, װאָס גיבן זיך אָפּ מיט פּושקעס און מיט צדקה און מיט די איבעריקע קהלשע זאַכן. און יענע ייִדן, װאָס טױגן נישט צו קײן זאַך און האָבן נישט קײן אַנדערע פּרנסות, גיבן זיך אָפּ מיט לערערײַ, דאָס הײסט, זײ פֿאַרשטעלן זיך פֿאַר מלמדים, האָרעװען נעבעך מיטן ביטערן שװײס, זײ „קנעלן“ מיט זײערע תּלמידים, דאָס הײסט, זײ זיצן אין ענגע, פֿינצטערע, פֿאַרעיפּושטע חדרים און שרײַען פֿון פֿרי ביז נאַכט, שלאָגן, קאַטעװען, קאַליעטשען ייִדישע קינדער… אַ גרױסער טײל פֿון די רױטע ייִדלעך זײַנען אָרעמע בעלי מלאָכות, װאָס אַרבעטן זײער גאַנץ לעבן איבער אַ שטיקל טרוקן ברױט; און די איבעריקע האָבן נישט װאָס צו טאָן, שלאָגן זיך קאָפּ אין װאַנט, פֿאַרנעמען זיך כּלומרשט מיט מעקלערײַ, דרײען זיך אום מיטן שטעקל אין מאַרק און טראַכטן: „װוּ נעמט מען אַף שבת? “… נאָר קומט שבת, איז זײ נישט צו דערקענען: זײ טוען זיך אָן װי די שׂררות, און זײערע װײַבער און טעכטער צירן זיך אױס װי די פּריצות, אין זײַד און אין סאַמעט, מיט היטעלעך, הענטשקעלעך, זאָנטיקלעך, הענגען אָן אַף זיך דער רוח װײס װאָס ― און מע גײט „אַפֿן שפּאַציר“. דעמאָלט װערט די גאַס פֿאַרפֿלײצט מיט אַלערלײ פֿאַרביקע קלײדער און מיט רױטע־געלע־טונקל־גרינע־פּאָפּעליאַטע פֿעדערן. אַ קוק טאָן אַף די דאָזיקע מיתה־משונה־קאָלירנדיקע „דאַמען“ און „מאַמזעלן“ שבת באַטאָג אַפֿן שפּאַציר, קאָן מען אַ טעות האָבן און זיכער מײנען, אַז דאָס זײַנען לױטער גרעפֿישע קינדער, װאָס װײסן נישט פֿון קײן לאָקשנטעפּלעך, טשאָלנט־ברעטלעך, קאָלאָדאַטש־מעסערס, ריבאײַזנס און באַק־דײזשעס. איר װעט זיכער מײנען, אַז זײ האָבן קײן מאָל נישט געזען אַפֿילו, װי אַזױ מע רעשטשינעט חלה, מע שײלט קאַרטאָפֿלעס, מע זאַלצט פֿלײש און שטעלט אוגערקעס… װי אַ מאַסקאַראַדן־באַל זעט אױס דעמאָלט די גאַס שבת נאָכן קוגל, װי אַ צירק מיט איבערגעטאָנענע קאָמעדיאַנטן, װאָס אַלע װײסן גאַנץ גוט, אַז אָט ענדיקט זיך די שפּיל און די קאָמעדיאַנטן װעלן אָפּטשעפּען פֿון זיך די צאַצקעס מיט די גלעקלעך, אַראָפּװאַרפֿן פֿון זיך די יום־טובֿדיקע לײַב־קאָלירענע מלבושים און װעלן אַרײַנקריכן צוריק אין זײערע אַלטע, װאָכעדיקע, געלאַטעטע, פֿאַרשלומפּערטע קלײדלעך…

קײן פֿלײש עסן זײ כּמעט קײן מאָל נישט, ― נישט מחמת זײ זײַנען „װעגעטעריאַנער“, דאָס הײסט, אַזעלכע, װאָס עסן נישט קײן דבר מן החי. נײן! זײ עסן נישט קײן פֿלײש דערפֿאַר, װײַל מען האָט באַ זײ אַרױפֿגעװאָרפֿן אַ טאַקסע אַף אַלצדינג, װאָס ס'איז כּשר, איז דאָס נישט פֿאַר זײער בײַטל. פֿונדעסטװעגן זײַנען זײערע מאַכלים זײער פֿאַרשידן, מע קאָן פֿון זײ מאַכן אַ בוך. אָט האָט איר אַ צעטל פֿון זײערע פּאָטראַװעס: אַ קרופּניק, אַ װאָלכישער באָרשט, טײגלעך מיט פֿאַסאָליעס, אַ מאַהינע, אַ מאַמעליגע, אַ טײגעכץ, אַ קאַשע מיט האָניק, װאַרניטשקעס מיט שמאַלץ, פּאַמפּעשקעס מיט קנאָבל, קאָרזש מיט קעז, שקצים מיט מאָן, בערעטשקעס מיט פֿלױמען; און נאָך אַזעלכע מאכלים, װאָס מע פֿאַרשפּאָרט צו זײ פֿלײש. פֿון שבתדיקע מאכלים רעדט מען נישט; איר קאָנט פֿאַרשטײן, אַז קוגלען אַלײן איז באַ זײ פֿאַראַן אפֿשר מער װי אַ צענדליק: אַ לאָקשן־קוגל, אַ געבלעטערטער קוגל, אַ קוגל אַ געקנאָטענער, אַ קוגל פֿון רײַז, אַ קוגל מיט ראָזשינקעס, אַ קרעפּל־קוגל, אַ שטרודל־קוגל, אַ מאַנדל־קוגל, אַ קוגל מיט העלדזלעך, אַ קוגל מיט קישקע און נאָך מינים קוגלען. אױך צימעסן איז באַ זײ פֿאַראַן אַלערלײ: אַ פֿלױמען־צימעס, אַ מערן־צימעס, אַ פּאַסטערנאַק־צימעס, אַ צימעס פֿון באַרלעך, אַן עפּל־צימעס, אַ צימעס פֿון ראָזשינקעס, אַ צימעס פֿון שאַפּטאַלן, אַ צימעס פֿון געװירצן מיט לאָרבער־בלעטער… נאָר מער פֿון אַלץ האָבן זײ ליב מרור, ביטערע קרײַטעכצער, דהײַנו: פֿעפֿער זאָל זײַן אַ סך, גוטן האַרבן כרײן, רעטעך דװקא שװאַרצן, און ציבעלעס אין פֿאַרשײדענע אופֿנים: אַ ציבלקע מיט שמאַלץ, אַ ציבלקע מיט רעטעך, אַ ציבלקע מיט אײער, אַ ציבלקע מיט הערינג, אַ ציבלקע מיט לעבערלעך, אַ ציבלקע מיט גריװן, און גלאַט ציבעלעס… דערפֿאַר טאַקע האָבן זײ אַזאַ שײן פּנים. קרענקען צו גאַנץ אָפֿט, האָבן צו טאָן מיט די מאָגנס און האַלטן אין אײן קורירן זיך. אונדזערע דאָקטױרים זאָלן מיך װעלן פֿאָלגן, װאָלטן זײ זיך באַזעצט אַף י ע נ ע ר זײַט טײַך ס מ ב ט י ו ן. כלעבן, זײ װאָלטן דאָרט געהאַט פּרנסה מיטן פֿולן מױל ― אַ סך בעסער, דאַכט זיך, װי שטופּן זיך אַלע קײן יעהופּעץ און קײן כּתרילעװקע, זיצן אַלע אינאײנעם צונױפֿגעקװעטשט, שלאָגן זיך איבער אַ חולה, רײַסן זיך און בײַסן זיך, װי די קעץ…

ד אָ ס צ װ ײ ט ע ק אַ פּ י ט ל

(די הױפּטשטאָט פֿון די רױטע ייִדלעך, זײער לשון זײער רײדן פֿאַרשטעלט, זײערע גוזמות, זײערע קולות און זײערע שבֿועות, זײערע נעמען און זײער ליטעראַטור).

די רױטע ייִדלעך זײַנען, אײגנטלעך, צעװאָרפֿן אין אַ סך שטעט און שטעטלעך, נאָר די הױפּטשטאָט זײערע רעכנט זיך ד י ר ו י ט ע ש ט אָ ט. פֿאַר װאָס עפּעס רופֿט מען זי „די רױטע שטאָט“? װײס איך נישט. אדרבה, מיר דאַכט זיך, אַז װעדליק די בלאָטעס, װאָס שטײען דאָרטן אַ גאַנץ קײַלעכיק יאָר און טריקענען אױס ערשט אַרום תּמוז, װאָלט זי גיכער געמעגט הײסן „די שװאַרצע שטאָט“. נאָר די רױטע ייִדלעך האָבן אַ טבֿע רײדן פֿאַרשטעלט, בלשון „סגי־נהור“, אָנרופֿן איטלעכע זאַך קאַפּױר. אַף יעדן אײנציקן האָבן זײ אײַך אַ צונעמעניש, אַזױ אַז פֿונעם צונעמעניש באַדאַרפֿט איך לערנען פּונקט דעם היפּך, למשל: אַז איר װעט דאָרט באַגעגענען אַ מענטשן, װאָס מע רופֿט אים דער „חכם“, מעגט איר שױן זיכער זײַן, אַז ער איז טפּש, כאָטש בראָק אים אין קרױט אַרײַן; אַ „װאָרטסמאַן“ איז מסתּמא אַ ליגנער, אַ „בעל־תּשובֿה“ איז אַ טריפֿניאק, אַ „סטאַטיק“ איז אַ שײגעץ, אַ „פֿילאָזאָף“ איז אַן עם־האָרץ, אַ „בטוח“ איז אַן אָנזעצער, אַ „בעל־לשון“ איז אַ זאַיִקע נעבעך, אַ „נשׂרף“ איז אַ צינדער, װאָס ברענט אַלע חודש װי אַ שטרױענער דאַך, און אַזױ װײַטער. הײַנט האָבן זײ ליב מגזם צו זײַן יעדע זאַך צען מאָל אַזױ פֿיל, צום בײַשפּיל: אַז זײ װילן זאָגן אַף עמעצן, אַז ער איז אַ גוטער מענטש, פֿאַרגלאָצן זײ די אױגן און זאָגן: „אַ מזג־טובֿ! אַ דימענט, אַ בריליאַנט! אַ מענטש אָן אַ גאַל! זאַ־מע־טשאַטעלנע! ''… און פֿאַרקערט, אַף נישט אַזאַ גוטן זאָגן זײ: „אַ רשע מרושע! אַ המן! אַ רוצח, ימח שמו וזכרו!“… אַ שײן מײדל איז באַ זײ: „אַ זעלטענע יפֿת־תּואר! ס'איז נישט אין פּנים איר אַרײַנצוקוקן! טשטאָ ניבוד אַסאָבענע!“… און חלילה נישט אַזאַ שײנע איז: „פֿע, אַ בײזע מיאוסקײט, אַ װיסטע חלשות אַף צו שטאַרבן!“… אַ נגיד איז באַ זײ: „פּס! איר שפּילט זיך מיט אים? אָנגעשטאָפּט! חוץ זײַן שאָדן אַף מיר געזאָגט געװאָרן כאָטש אַ טױזנט חלק!“… און אַ געמײנער מאַן ― איז „אַ קבצן, אַ דלפֿון, אַ כּתריאל, אַן עני ואביון, װאָס שטאַרבט זיבן און זיבעציק מאָל אין טאָג פֿאַר הונגער, אַ חוץ װעטשערע! ''… נאָר דער גאַנצער אַנטיק איז, װאָס זײ פֿאַרשטײען זיך אײנס דאָס אַנדערע אַפֿן װוּנק, פֿון אײן װאָרט שטױסן זײ זיך אָן אַף די איבעריקע צען, זײ באַדאַרפֿן צװישן זיך לאַנג נישט רײדן. אַן אונדזעריקער, אַז ער שטײט באַ דער זײַט, בשעת צװײ רױטע ייִדלעך רײדן צװישן זיך, פֿאַרשטײט ער נישט מאַי דקאַמרי רביצין.

***

הײַנט זײער שילטן זיך ― די תּוכחה איז אַ קאָמפּלימענט, אַ ס'קאָצל־קומט קעגן זײערע קללות: „אַ שטעכעניש, אַ ברעכעניש, אַ בײַסעניש, אַ רײַסעניש, אַ דרײעניש, אַ פֿאַרדרײעניש, אַ דאַרעניש, אַ קװאַרעניש, אַ טריקעניש, אַ פֿאַרטריקעניש, אַן אײַנטריקעניש, אַן אײַנשרומפּעניש…", און דאָס שװערן זיך באַ זײ איז ניט װי געװײנלעך. איר קאָנט דאָרט הערן אַזעלכע שבֿועות, װאָס איר האָט אַף אײַער לעבן נישט געהערט, צום בײַשפּיל: „אױב איך זאָג אײַך אַ ליגן אַף אָט אַזױ פֿיל, זאָל אַף מיר קומען אַן אױסכאַפּעניש, עס זאָל מיך פֿירן און פֿירן, אַרױספֿירן און אַרײַנפֿירן, ביז ס'זאָל מיך פֿאַרפֿירן, עס זאָל פֿון מיר װערן אַ באַרג, אַ שטײן, אַ בײן, אַ בעזעם, אַ שײַט־האָלץ, אַ פּיפּערנאָטער, אַ לדור־ודור!“… ס'איז כּדאַי, כלעבן, אַז אונדזערע געלערנטע, װאָס גיבן זיך אָפּ מיט שפּראַך, זאָלן זיך פֿאַרנעמען אױך מיטן לשון פֿון די רױטע ייִדלעך. נישקשה, װעדליק אונדזערע חקרנים האָבן זיך ביז אַהער אױסגעפֿײַנט מיט זײער בריהשאַפֿט, מעג זײ אָנשטײן; עלי ועל צואַרי ― עס װעט זײ חלילה גאָר נישט שאַדטן…

אױך די נעמען זײערע זײַנען משונה מאָדנע, אומגעלומפּערטע נעמען. מחמת די רױטע ייִדלעך, די אױפֿגעקלערטע, האָבן ליב נאָכטאַנצן די פֿרעמדע פֿעלקער, זײ געפֿעלט אַלצדינג װאָס באַ יענעם, לכן האָבן זײ איבערגעמאַכט אױך די נעמען זײערע: פֿון אַבֿרהם אַף „איב־

ראַהים“, פֿון בערל „בענעדיקטוס“, פֿון יוסל ― „יוליוס“, פֿון פּײטל ― „פּעטראָניוס“; און נאָכדעם איז שױן במילא אױסגעקומען פֿון משה ― „אַחרימאָן“, פֿון מענדל ― „טריפֿאָן“, פֿון חײם ― „עפּי־פֿאַנוס“, פֿון הערשל ― „חרבונאַ“ און פֿון װעלװל ― „ױזתא“… איר קאָנט אָנטרעפֿן צװישן זײערע אַריסטאָקראַטן אַזעלכע נעמען, װי „כאַפּלאַפּוס“, „פּאַרכענטי“, „סמאַרקאַנדוס“ ― אַבי נישט קײן ייִדישער נאָמען, איז שױן גוט… אױך די װײַבער זײערע, די הײַנטװעלטיקע געװײנלעך, מאַכן זיך איבער זײערע נעמען פֿון חנא אַף אַגריפּינאַ, פֿון דבֿורה אַף גלאַפֿיראַ, פֿון רבֿקה אַף קלעאָפּאַטראַ, פֿון שׂרה אַף פֿראַנציסקאַ, פֿון לאה אַף איזאַבעלאַ, פֿון יענטל ― דולצינאַ, פֿון אסתּר ― פּוטיפֿרע, און אַזױ װײַטער. דאָס נאָכמאַכן יענעם, הן אין די נעמען, הן אין די מלבושים והן אין די מנהגים, איז באַ די רױטע ייִדלעך אַזױ שטאַרק אַרײַן אין דער מאָדע, אַז לאָז אַ פֿרעמדער, צום בײַשפּיל, זיך פּרוּװן אָפּשנײַדן די נאָז, אַזױ נעמען די רױטע ייִדלעך און שנײַדן אַ רענדל אַ נאָז!…

אַ פּאָר װערטער בין איך מחױבֿ צו זאָגן װעגן דער „ליטעראַטור“, װאָס באַ די רױטע ייִדלעך, װעגן זײערע שרײַבער, זײערע „מחברים“, זײערע ספֿרים, זײערע ביכער און זײערע גאַזעטן.

בלעטער, גאַזעטן זײַנען דאָרטן פֿאַראַן לרובֿ און פֿאַרנעמען פֿאַרנעמען זײ זיך, צום מײנסטן, מיט פּאָלעמיקעס, אָדער, װי זײ רופֿן דאָס, מיט „קריטיק“. אײן בלאַט קריטיקירט דאָס צװײטע. אײן מחבר פּאָלעמיזירט מיטן אַנדערן. זײער קריטיק איז זײער װיכטיק. זי באַשטײט פֿון דעם, װאָס אײן בלאַט קוקט אַרױס װאָס דאָס אַנדערע בלאַט װעט זאָגן, בכדי עס זאָל קאָנען זאָגן נאָכדעם פּונקט קאַפּױר. למשל, פֿאַראַן צװײ בלעטלעך: אײנס הײסט „די רױז“, דאָס אַנדערע הײסט „דער דאָרן“. אַף װיפֿל די „רױז“ איז קאָנסערװאַטיװ, אַף אַזױ פֿיל איז „דער דאָרן“ ראַדיקאַל. אַז „די רױז“ שרײַבט װעגן נעכטיקן טאָג, אַז עס איז געװען שײן און װאַרעם, ליכטיק און פֿרײלעך, די זון האָט געשײַנט און די פֿײגעלעך האָבן געסװיטשערט, שרײַבט „דער דאָרן“ פּונקט דעם היפּך: עס איז נעכטן געװען דער אַבשײַליכסטער טאָג זינט די װעלט שטײט. קאַלט און פֿינצטער, נאַס און שמוציק, גליטשיק און וחלקלקות… אַלע זונטיק גײט אַרױס די קאָנסערװאַטיװע „רױז“ מיט אַ באַשרײַבונג פֿונעם נגידס שבתדיקן קוגל, װאָס איז געװען אַ זעלטענער דערפֿאָלג, צעגיסט זיך װי אַ סאָלאָװײ, און זינגט אַ לידל: מה יפֿית ומה נעמתּ אַהבֿה בתּענוגים! „דער דאָרן“, װעלכער װײס פֿון דעם פֿריִער, גײט אַרױס מיט אַ לײט־אַרטיקל װעגן קוגלען בכלל און נגידישע קוגלען בפֿרט, און צעלאָזט זיך מיט אַ פֿײַער, אַז ס'איז שױן צײַט, מע זאָל אױסראָטן דעם דאָזיקן אַבשײַלעכן מאַכל, װאָס גױיִם האָבן מיט אים צו טאָן: „קו־געל!… שבת… װײ איז מיר!“… דאָס איז די „קריטיק“. די פּאָלעמיק, װאָס זײ פֿירן צװישן זיך, איז חלילה נישט אָנצורירן יענעמס כּבֿוד, אָן פּערזענלעכקײטן. צום בײַשפּיל:

„די רױז“ שרײַבט באַ זיך אין בלאַט:

„נעכטן איז „דער דאָרן“ אַרױס מיט אַן אַרטיקל קעגן אונדז מיט שמוץ און מיט מיסט, װי זײַן שטײגער איז. מיר װעלן אים דערױף נישט ענטפֿערן קײן װאָרט. מיר װעלן אים נאָר פֿרעגן: „דו שמוציקער, נידערטרעכטיקער, אָרעמער, נאַקעטער דאָרן! ביז װי לאַנג נאָך װעסטו געװעלטיקן?“… דערױף ענטפֿערט איר „דער דאָרן“: „שױן לאַנג, אַז די נידעריקע, מה־יפֿיתניצע, היפּאָקריטישע פֿאַרקױפֿטע נשמה, װאָס רופֿט זיך „רױז“, איז נישט אַרױס מיט אַזאַ עזות, חוצפּה און פֿרעכהײט קעגן אונדז. מיר איגנאָרירן זי און זאָגן נאָר צװײ װערטער: „חצופֿה, באַהאַלט דײַנע בלעטלעך און װער אַנשטומט אַף אײביק!“…

ליטעראַטן בכלל קאָנען זיך נישט אױסגלײַכן מיט זײערע דעות, ובפֿרט נאָך באַ די רױטע ייִדלעך, װאָס קאָנען זיך קײנמאָל בשום אופֿן ואופֿן נישט אױסגלײַכן, דערפֿאַר שרײַבט דאָרט אײנער אַפֿן אַנדערן אַ „קריטיקע“; אַלצדינג, װאָס אײנער זאָגט, קומט דער אַנדערער און זאָגט פּונקט קאַפּױר! נאָכדעם קומט יענער און „קריטיקירט“ אים צוריק, מאַכט אים אָפֿטמאָל מיט דער בלאָטע; קומט דער און רעכנט אױס אָפֿטמאָל אַ מלחמה צװישן די שרײַבערס, זאָל גאָט שומר ומציל זײַן ― עס גיסן זיך טײַכן טינט! ד אָ ס ד ר י ט ע ק אַ פּ י ט ל

(די בלאָטע פֿון דער טרוקענער גאַס, איר געשיכטע, אירע מױערן.― דער חוש־הריח

באַ די רױטע ייִדלעך און די ראָמאַנען פֿון זײערע בחורים מיט מײדלעך).

די גאַסן פֿון דעך רױטער שטאָט באַ די רױטע ייִדלעך זײַנען צום מײנסטן בלאָטיקע, קױטיקע, פֿאַרברודיקטע גאַסן. די בלאָטעס זײַנען דאָרטן אַזױ גרױס, אַז אַמאָל, שױן לאַנג, ― אַזױ דערצײלן „אַלטע בעלי־בתּים“, און מע מוז זײ גלױבן אַף נאמנות ― איז דאָרטן אין מיטן מאַרק דערטרונקען געװאָרן אום ערבֿ־פּסח אַ װאָגן מיט מצות מיטן פֿערדל און מיטן בעל־עגלה אינאײנעם. ערשט העט־שפּעטער, אַרום נאָך שבֿועות, אַז די בלאָטע איז אַביסל אױסגעטריקנט געװאָרן, האָט מען זײ געפֿונען אַלע דרײַ, דאָס הײסט, דעם װאָגן מיט מצות, דאָס פֿערדל מיטן בעל־עגלה. נאָר װעדליק די רױטע ייִדלעך האָבן ליב אַ ביסל צו פֿיל מגזם זײַן, מײן איך, אַז… ס'איז אַ ליגן. בקיצור, מיר קערן זיך אום צוריק צו די גאַסן פֿון דער רױטער שטאָט.

אײן גאַס איז דאָרט פֿאַראַן אַזעלכע, װאָס מע רופֿט זי „די טרוקענע“. זי איז דער שפּיגל, דער בולװאַר פֿון דער שטאָט. פֿאַר װאָס עפּעס רופֿט מען די דאָזיקע גאַס „די טרוקענע“, אַז אַלע װײסן, אַז בשעת בלאָטע איז דאָרט די אײגענע בלאָטע, װאָס אומעטום? איך האָב געזוכט אין אַלטע ביכער, גערעדט מיט מענטשן, געטראַכט, צי שטעקט נישט דרינען עפּעס אַ המצאהלע פֿון די רױטע ייִדלעך, און איך בין געװאָר געװאָרן אַזאַ מעשׂה. אַמאָל, פֿאַרצײַטנס נאָך, איז אַרױס אַן אוקאַז, מען זאָל די דאָזיקע גאַס אױספֿלאַסטערן מיט שטײנער. געװײנטלעך, איז געװען „טאָרגעס“; פּאָדריאַטשיעקס האָבן זיך געשניטן אײנס דאָס אַנדערע אַף װאָס די װעלט שטײט, נאָכדעם האָט מען ''געשלאָגן בלאַט“, געמאַכט יד־אַחת, גענומען „לא־יחרץ־געלט“… װאָס איז געװען נאָכדעם ― װײס איך נישט. „אַלטע בעלי־בתּים“ זאָגן, אַז אַמאָל איז דאָס געװען נישט קײן גאַס, נאָר אַ צאַצקעלע. „גלאַט ― זאָגן זײ ― איז זי געװען, װי אַ לאָקשנברעט, טרוקן װי פֿעפֿער, רײן װי אַ טעלערל, כאָטש נעם שפּיגל זיך! ''… אַזױ דערצײלן „אַלטע בעלי־בתּים“. נאָר איך מיט מײַן שׂכל קאָן דאָס נישט פֿאַרשטײן. איך פֿרעג נאָר אײן קשיה: זאָל זײַן, אַז דאָס איז אַמאָל געװען געפֿלאַסטערט מיט שטײנער, װי אַזױ, פֿרעג איך אײַך, װאָלט זיך נישט פֿאַרװאַלגערט אין דער בלאָטע כאָטש אײן שטײנדעלע, װי מע זאָגט, אַף אַ רפֿואה? װאָס־זשע דען? מוזן מיר דאָך לערנען דעם פּשט, אַז די „טרוקענע“ איז זינט זי איז אַ גאַס קײנמאָל נישט געװען געפֿלאַסטערט מיט קײן שטײנער. אַי, װאָס טוט מען מיט די „אַלטע בעלי־בתּים“? איז משמעות, אַ פּנים, אַז די גאַנצע מעשׂה מיטן אוקאַז, מיט די טאָרגעס, מיט די פּאָדריאַטשיקעס, מיטן „לא־יחרץ־געלט“ איז שקר וכּזבֿ?… בקיצור, װאָס נוצט אונדז פּלפּול, פֿילאָזאָפֿיע? אַז מע רופֿט זי אַזױ, לאָז זײַן אַזױ. איך בעט אײַך, װער איז דאָס טאַקע מחױבֿ זיך שטעלן קריגן מיט אַ גאַנצער שטאָט מענטשן און גײן איבערשפּאַרן אַזעלכע עקשנים, װי די רױטע ייִדלעך?

על־כּל־פּנים איז זי, די „טרוקענע“ הײסט דאָס, די שענסטע גאַס פֿון דער רױטער שטאָט. דאָרט זיצן די רײַכסטע נגידים, די פֿײַנסטע בעלי־בתּים און די שענסטע פֿון די רױטע ייִדלעך. דאָרט, אַף דער גאַס, געפֿינט איר שױן מױערן צװײ גאָרנדיקע, מיט בלעך געדעקט, מיט שײנע געשניצטע גאַנקעס און מיט באַלקאָנעס און מיט רױטע, געלע, גרינע לאָדן. נאָר די אַרכיטעקטור פֿון די הײַזער איז אַ משונה־מאָדנע אַרכיטעקטור. די מױערן דאָרטן זײַנען, װי אַף־צו־להכעיס ― דער אַרײַן, דער אַרױס, אײנער אַ הױכער, אײנער אַ קורצער, און אַלע שטאַרק צע־נױפֿגעקװעטשט, גלײַך װי זײ װאָלטן װעלן אָפּשטופּן אײנס דאָס אַנדערע, אַרױסבאַװײַזן זיך אַף צו פֿריִער, װי אײנער רעדט: „שאַ, לאָז מיך!“… די פֿענצטער מיט די באַלקאָנעס קוקן אַלע גלײַך אין דער בלאָטע אַרײַן, נאָר עס מאַכט נישט אױס; עס האָט באַ זײ דװקא דעם זיבעטן חן. אַי, דער ריח? דער ריח איז זיך אַ ריח, װאָס זאָל מען טאָן? די רױטע ייִדלעך זײַנען נישט חלילה פֿון די געבאַלעװעטע, װאָס גײען אױס נאָך לופֿט; „װאָזדוך־שמאָזדוך“, זאָגן זײ… דער חוש הריח באַ זײ איז במילא שטאַרק געשלאָגן, און מחמת די נעזער זײַנען דאָס רובֿ באַ זײ, נישט פֿאַר אײַך געדאַכט, שטענדיק פֿאַרלײגט, איז זײ שװער אױסצורײדן די צװײ אותיות: אַ מ"ם און אַ נו"ן. די מ"ם פֿאַרבײַט זיך באַ זײ אָפֿט אַף אַ בי"ת און די נו"ן אַף אַ דל"ת. אַזױ אַז נחמיה קומט באַ זײ אױס דחביה, נחמה ― דחבה און אַ נאָדל־פֿאָדעם קומט באַ זײ אױס ― דאָדל־פֿאָדעב. צום בײַשפּיל, אָט האָט איר אַ געשפּרעך צװישן מאַן און װײַב:

― דחבה! איך האָב דיך װיפֿל באָל געבעטן, זאָלסט דעבעט אַ דאָדל־פֿאָדעב אוד פֿאַרדײעד ביר די קעשעדע. *

― דחביה! װאָס דולסטו ביר אַ בוח? איך האָב טאַקע בער דיט װאָס צו טוד? לאָז זײַד דאָכדעב, איך װעל אױסבעלקעד די בהבה אוד צו־שטעלעד דעב װאַרעבעס, װעל איך דעבעד אַ דאָדל ביט אַ פֿאָדעב אוד װעל דיר פֿאַרדײעד די קעשעדע. **

אַ גאַנצע װאָך איז אַף דער גאַס שטיל, מחיה נפֿשות. זומער־לעבן זײַנען די פֿענצטער צוגעמאַכט, עס זאָל זיך נישט אַרײַנכאַפּן קײן פֿליגן, און די לאָדן זײַנען צוגעשפּאַרט, עס זאָל נישט אַרײַנשײַנען, חלילה, אַ שטראַל פֿון דער זון… מע באַהאַלט זיך אינעװײניק אין די הײַזער. מאַרק־מענטשן זײַנען אַ גאַנצן טאָג אין קלײט און קוקן אַרױס אַף אַ קונה. מע זעט נישט אַף דער „טרוקענער“ קײן לעבעדיקן נפֿש. נאָר קומט שבת באַטאָג נאָכן קוגל, איז די גאַס נישט צו דערקענען. עס דרײען זיך אַרום אַף דעם דאָזיקן בולװאַר רױטע בחורים און מײדלעך, נאָר נישט װי באַ אונדז, אױסגעמישט קאַשע מיט באָרשט, זכרים מיט נקבֿות, אַלע אינאײנעם; פֿע! דאָרט, באַ די רױטע ייִדלעך, גײט עס נישט. דאָרט שפּאַצירן די בחורים באַזונדער און די מײדלעך באַזונדער, אײנס אַקעגן אַנדערן, פּונקט אַזױ װי מע טאַנצט „אַ שער“. און אַז מע באַגעגנט זיך, „װאַרפֿט מען מיט אױגן“, מע טוט זיך, כּלומרשט אומגערן, פֿאַרבײַגײענדיק, אַ שמיר מיט דער קאַפּאָטע, אַ רײַב מיטן עלנבױגן, מע װערט דערבײַ רױטלעך אָפֿן פּנים און מע כיכיקעט שטילערהײט.

אָט אַזױ װערן דאָרט אָפֿטמאָל געשלאָסן שטילע ראָמאַנען, װאָס הײבן זיך אָן מיט אַ קוק אַ שטאַרקן, אַ שמיר מיט דער קאַפּאָטע, אַ רײַב מיטן עלנבױגן, אַ מאָל אױך מיט אַ זיפֿץ אַ טיפֿן, און לאָזן זיך

―――――

* נחמה! איך האָב דיך װיפֿל מאָל געבעטן, זאָלסט נעמען אַ נאָדל־פֿאָדעם און פֿאַרנײען מיר די קעשענע. ― ** נחמיה: װאָס דולסטו מיר אַ מוח? איך האָב טאַקע מער נישט װאָס צו טאָן? לאָז זײַן נאָכדעם, װעל איך נעמען אַ נאָדל מיט אַ פֿאָ־דעם און װעל דיר פֿאַרנײען די קעשענע. אױס, נישט װי באַ אונדז אין יעהופּעץ אָדער אין כּתרילעװקע ― נײן! זײ לאָזן זיך אױס מײנסטן טײל מיט… גאָרנישט.

ד אָ ס פֿ ע ר ט ע ק אַ פּ י ט ל

(דאָס ערשטע באַגעגעניש פֿון די רױטע ייִדלעך מיט אײנעם פֿון אונדזעריקע, די גוטע בשׂורה װאָס ער האָט זײ אָנגעזאָגט, און װי אַזױ מע האָט אים אױפֿגעהױבן אַף אַ „הוראַ'!)

אײנמאָל אין אַ שבת פֿון די הײסע זומערדיקע שבתים, בשעת די רױטע בחורים און מײדלעך האָבן געשפּאַצירט פּאָרלעכװײַז איבער דער „טרוקענער“, האָט זיך פֿאַרלאָפֿן אַ מעשׂה, װאָס האָט אָנגעמאַכט אַ קאָכעניש, אַ גערודער, אַ טומל צװישן די רױטע ייִדלעך, פֿריִער אַף דער „טרוקענער“ און נאָכדעם אין דער גאַנצער שטאָט. װאָס איז די מעשׂה? מע האָט דערזען אַ מענטשן, עפּעס אַ משונה מאָדנע פּאַרשױן, נאָר נישט קײן רױטן… מע האָט אַזעלכעס דאָרטן נאָך קײן מאָל נישט געזען. מע האָט זיך גאָרנישט געקאָנט פֿאָרשטעלן אַפֿילו, אַז עס קאָן געמאָלט זײַן, אַז אַ ייִד זאָל האָבן נישט קײן רױטע האָר ― אַ פֿאַרזעעניש! אַלע האָבן זיך אָפּגעשטעלט באַטראַכטן גאָטס װוּנדער, מע האָט געטײַט מיט די פֿינגער, געקוקט אײנס אַף דאָס אַנדערע און געפֿרעגט אײנער דעם אַנדערן:

― װער איז דאָס? װאָס א י ז דאָס? פֿון װאַנען א י ז דאָס? און װאָס טוט עס דאָ? אַ „פֿאַרזעעניש“, כי־כי־כי…

דאָס „פֿאַרזעעניש“ איז געװען דוקא אַ שײנער מאַן, שױן אין די יאָרן, מיט אַ הױכן ברײטן שטערן, מיט לאַנגע האָר און מיט אַ לאַנג בערדל, מיט אַ קלאָר ליכטיק שמײכלענדיק פּנים און מיט גוטע, תּמיד שמײכלענדיקע אױגן. עס װײַזט אױס, אַז ער האָט גאָרנישט באַמערקט, װי עס קאָכט מיט אים די גאַס; ער איז זיך געגאַנגען, װי אַ שטאָט־בעל־הבית, די הענט פֿאַרלײגט אַרונטער, דעם קאָפּ פֿאַרריסן אַרױף, באַטראַכט די „טרוקענע“ מיט אירע געפֿאַרבטע מױערן און געזונגען זיך שטילערהײט אונטער דער נאָז אַ לידל, גלײַך װי נישט אים מײנט מען. און די גאַס האָט אַלע מאָל, װאָס װײַטער אַלץ שטאַרקער, געקאָכט און געזשומעט.

― זשזשזשזשזשזש.. הו־האַ!… װער אַ י ז דאָס? װאָס אַ י ז דאָס? פֿון װאַנען אַ י ז דאָס? און װאָס טוט עס דאָ?… אַ מאָדנער נפֿש, כי־כי־כי…

בקיצור, עס איז געבליבן, אַז מע זאָל צוגײן צום דאָזיקן נפֿש און באַ אים אַלײן געװאָר װערן, װ ע ר ער איז, װ אָ ס ער איז, און פֿון װ אַ נ ע ן ער איז און װאָס ער טוט דאָ? נאָר אַזױ װי קײנער האָט נישט געװאָלט זײַן דער ערשטער, האָט אײנער געשיקט דעם אַנדערן, איטלעכער איז אַ בעלן געװען אַף יענעם.

― גײ מאַך מיט אים אַ שמועס…

― װאָס עפּעס א י ך? גײ ד ו…

― פֿאָלג מיך, טו אים נאָר אַ פֿרעג…

― פֿרעג ד ו , װאָס עפּעס איך?

― נײן, דו גײ נאָר צו, און רײדן װעל א י ך…

― אַמער גײ ד ו צו, און א י ך װעל שױן נאָכדעם רײדן…

חבֿרה איז געשטאַנען און האָט זיך אַזױ אװעקגעדונגען אַ היפּשע צײַט, ביז מע האָט דעם פֿרעמדן פּאַרשױן אַרומגערינגלט פֿון אַלע זײַטן. ער האָט דערזען, אַז װײַטער לאָזט מען אים ניט גײן, און צוריק אױך נישט, האָט ער זיך אָפּגעשטעלט און אָנגערופֿן צום גאַנצן עולם אַף אַ קול, און די אױגן בשעת מעשׂה האָבן זיך אים אָנגעצונדן, געברענט װי צװײ קױל־פֿײַער.

― גוט שבת אײַך, מײַנע ליבע ברידער און שװעסטער; איך זע, איר חידושט זיך אַף מיר, איר גאַרט צו װיסן, װער ב י ן איך, װ אָ ס בין איך, פֿון װאַנען ב י ן איך און װאָס טו איך דאָ? מוז איך מיך אַלײן פֿאָרשטעלן פֿאַר אײַך: איך בין אײַער ברודער, אײַערער אַ לײַבלעכער, אַן אײגענער ברודער, אײנער פֿון אײַערע צען מיליאָן ברידער, װאָס געפֿינען זיך אַף יענער זײַט טײַך ס מ ב ט י ו ן און װאָס עס קאָן זײַן, אַז איר װײסט אַפֿילו ניט פֿון זײ קײן צענט־חלק, װאָס מיר װײסן פֿון אײַך. איך שעץ מיך פֿאַר אײנעם אַ גליקלעכן, װאָס אַף מיר איז געפֿאַלן דער גורל, איך זאָל אײַך אָנזאָגן די גוטע בשׂורה, אַז מע טראַכט פֿון אײַך דאָרטן באַ אונדז זײער געשמאַק, מע טוט פֿון אײַערט־װעגן, מע װיל אײַך, פֿאַרשטײט איר מיך, אַרױסציִען אַלע רױטע ייִדלעך פֿונעם דאָזיקן פֿרעמדן לאַנד, װאָס מע האָט אײַך אַהערצו פֿאַרטריבן צוריק מיט דריטהאַלבן טױזנט יאָר, און מע װיל אײַך באַזעצן אין אײגן לאַנד…

― כאַ―כאַ־כאַ־כאַ־כאַ! אַװדאי ארץ־ישׂראל! ― האָבן אױסגעשאָסן עטלעכע הונדערט פּאַרשױן אַ געלעכטער, װי פֿון צען האַרמאַטן. ― ער רעדט עפּעס מאָדנע װערטער; ער איז אַריבער דעם ס מ ב ט י ו ן… ער װיל אונדז פֿירן קײן ארץ־ישׂראל… ארץ־ישׂראל־ייִד… הוראַ, ארץ־ישׂראל־ייִד!

― הורררררראַ! ― האָבן אונטערגעכאַפּט נאָך עטלעכע הונדערט פּאַרשױן, און די גאַס איז גיך פֿאַרפֿלײצט געװאָרן מיט מענטשן. אַלע האָבן געלאַכט, זיך געהאַלטן באַ די זײַטן און געשריגן אין אײן אָטעם: „הוררררראַ, ארץ־ישראל־ייִד!!''…

דער פֿרעמדער פּאַרשױן, װאָס האָט פֿאַר זײַן גוטער בשׂורה געכאַפּט אַזאַ שײנעם ברוך־הבא פֿון די רױטע ייִדלעך, איז געבליבן שטײן נעבעך אַ פּריטשמעליעטער, נישט פֿאַרשטאַנען װאָס דאָ טוט זיך; ער האָט אָפּגעלאָזט הענט און פֿיס און האָט זיך געלאָזט גײן צוריק, און די גאַנצע חבֿרה בחורים און מײדלעך ― נאָך אים מיט אַ געלעכטער, מיט אַ פֿײַפֿערײַ און מיט אַ הוראַ. אײנער האָט גערופֿן דעם אַנדערן, מע זאָל גיכער גײן זען חידושים:

גיכער, אָט גײט ער, דער ארץ־ישׂראל־ייִד! גיכער, איר װעט אים חלילה פֿאַרשפּעטיקן!…

קױם מיט צרות, מיט לײַד, האָט זיך אונדזער פּאַרשױן אַרײַנגעכאַפּט אין דער רױטער אכסניה, װוּ ער האָט געהאַלטן סטאַנציע, און האָט פֿאַרשלאָסן נאָך זיך די טיר. און די רױטע ייִדלעך האָבן נישט אױפֿגעהערט צו קלײַבן זיך אַרום דער אכסניה, ליאַרעמען און פּילדערן, לאַכן און קאַטשען זיך פֿאַר געלעכטער און שרײַען: „הורררררראַ, ארץ־ישׂראל־ייִד! אַ גליק, װאָס ס'איז געװען שבת, װען ניט, װאָלטן זײ צעטראָגן די שטוב אַף פּיצפּיצלעך. קײנער האָט נישט געװאָלט זיך רירן פֿונעם אָרט און גײן אַהײם, ביז דער בעל־אכסניה, אַ געזונטער ייִד אַ רױטער, האָט נישט אַרױסגעשטעקט דעם רױטן קאָפּ דורך אַ פֿענצטער און האָט אױסגעשריגן אַף אַ קול: ― רױטע שקצים! געשלײערטע שיקסעס! איר לײדיקגײערס, פּוס־טעפּסאַניקעס! װאָס האָט איר דאָ נישט געזען, װעלכן רוח? אַן אורח איז געקומען, אַ מענטש גלײַך מיט אַלע, נאָר ניט קײן רױטער, פֿאַרװאָס קומט אים, מע זאָל אים פֿאַרטיוקען? איך זאָג אײַך, איר זאָלט זיך די מינוט, די רגע צעגײן, װי זאַלץ אין װאַסער, אַניט װעט אַ רוח אין אײַער ט… ט… אַרײַן!!

ערשט דעמאָלט האָט זיך דער עולם צעגאַנגען, אַװעק איטלעכער אין זײַן רו אַרײַן.

די רױטע ייִדלעך האָבן ליב, אַז מע זאָגט זײ אַ זאַך, זאָל דאָס זײַן מיט אַ טעם…

ד אָ ס פֿ י נ פֿ ט ע ק אַ פּ י ט ל

(אַן אַסיפֿה באַ די רױטע ייִדלעך. ― דער פֿרעמדער פּאַרשױן האַלט אַ רעדע ― די רױטע ייִדלעך האָבן קײן צײַט נישט, שלאָגן אים איבער).

שבת צו־נאַכטס, תּיכּף נאָך הבֿדלה, האָט דער אורח געשיקט רופֿן צו זיך אַף דער אַכסניה די פֿאָרשטײערס פֿון דער שטאָט, אַלע פֿאָרנעמסטע לײַט, די רבנים, די לומדים, די נגידים, די משׂכּילים, די גע־לערטע, און אױך אײניקע פֿון די בעלי־מלאָכות, פֿון פּראָסטע מענטשן. ער האָט באַפֿױלן, אַז ער האָט מיט זײ צו רײדן װעגן עפּעס זײער אַ װיכטיקן ענין, װאָס געהער זיך אָן מיטן כּלל, ער האָט זײ צו זאָגן זײער אַ נײטיקע זאַך, װאָס איז זײ נוגע אין לעבן אַרײַן.

אין שטאָט איז געװאָרן אַ רעש, אַ גערודער: „עפּעס אַ מענטש, אַן אורח, אײנער פֿון די ש װ אַ ר צ ע י יִ ד ן , איז געקומען צופֿאָרן, פֿון יענער זײַט טײַך ס מ ב ט י ו ן; ער גיט זיך אױס פֿאַר אַן ארץ־ישׂראל־ייִד און װיל עפּעס דערצײלן נײַס. מע באַדאַרף גײן האָרכן װאָס װעט ער זאָגן“… די רױטע ייִדלעך האָבן זיך דװקא נישט געלאָזט לאַנג בעטן און מען איז געקומען אַף דער אַסיפֿה, יונג און אַלט, פֿון אַלערלײ קלאַסן מענטשן, נישט אַזױ צוליב דער זאַך אַלײן, װי צוליב דעם, װאָס יעדער איז אַ בעלן געװען אָנקוקן אַ פֿרעמדן מענטשן, אַן ארץ־ישׂראל־ייִדן, האָרכן װי ער רעדט…

גיך איז די רױטע אַכסניה געװאָרן פֿול אָנגעשטופּט מיט רױטע ייִדלעך. עס איז געװען אַ מוראדיקע ענגשאַפֿט, אַ שפּאַרעניש, אַ דערשטיקעניש, סכּנות נפֿשות. אַלע האָבן געװאָלט װאָס נענטער צום אױבנאָן, פֿאַרנעמען דעם בעסטן אָרט. די װענט האָבן געשװיצט, מען איז געשטאַנען קאָפּ אַף קאָפּ, און דער עולם האָט אַלץ נישט אױפֿגעהערט צו גײן און גײן, ביז דער רױטער בעל־אַכסניה איז געפֿאַלן אַף אַן עצה ― ער האָט פֿאַרשלאָסן טיר און טױער, גוט אױסגעשאָלטן פֿריִער דעם דרױסנדיקן עולם אין ט… ט… אַרײַן, װי זײַן שטײגער איז. ערשט דעמאָלט איז דער אורח אױפֿגעשטאַנען, און צװישן עולם איז געװאָרן אַ פּאַטשערײַ מיט אַ שאַקערײַ, מע האָט געקאָנט טױב װערן.

― שאַ, שטיל זאָל זײַן! שששאַ, ששששאַ, שששששאַאַאַ!!! שאַט, שאַט! ― האָבן געשריגן אַלע רױטע ייִדלעך אין אײן קול. נאָכדעם איז געװאָרן אַ סמאַקערײַ מיט אַ שנײַצערײַ פֿון נעזער, גלײַך װי מע װאָלט שױן אַ יאָר דרײַ אָדער פֿיר די נאָז נישט געשנײַצט. שפּעטער, אַז אַלע האָבן שױן אױסגעשנײַצט די נעזער, האָט אײנער געגעבן אַ הוסט, נאָכדעם דער אַנדערער, נאָכדעם דריטער און אַזױ װײַטער ― עס איז אַף זײ אָנגעפֿאַלן פּלוצעם אַ הוסטעניש, עפּעס אַן עפּידעמיע, טאַקע נאָר װי אַף צו־להכעיס!

― װאָס איז דאָס פֿאַר אַ הוסטערײַ אין מיטן דרינען? ― האָבן זיך די נגידים צעשריגן. ― נאַ דיר גאָר הוסטן! קראַנק געװען אין דער הײם זיך אױסהוסטן דאָרטן? געקומען אַהער הוסטן! אַ הוסטעניש אַף זײ! אַ העזה פֿון קבצנים, הוסטן גאָר?!…

און ס'איז די מינוט געװאָרן שאַ־שטיל. פֿאַר אַ נגיד האָבן די רױטע ייִדלעך דאָס נײַניאָריקע קדחת! דאָרט אַז אַ נגיד זאָגט „נישט הוסטן“ ― הוסט מען נישט…

― הערט צו, רבותי! הערט מיך אױס, מײַנע ליבע, טײַערע ברידער! ― אַזױ האָט דער אורח אָנגעהױבן זײַן שײנע דרשה און אין די אױגן בשעת מעשׂה האָט זיך אים אָנגעצונדן אַ פֿײַערל. ― אײַערע היגע ברידער, די רױטע ייִדלעך, האָבן מיך אַפֿילו אױפֿגענומען הײַנט עפּעס נישט אַזױ פֿרײַנטלעך, עפּעס נישט װי זײער אַ ליבלעכן גאַסט; זײ האָבן מיך אָנגעקוקט װי אַ משוגענעם און האָבן מיר געמאַכט אַ הורראַ, זײ האָבן מיך נישט פֿאַרשטאַנען, װאָס איך האָב זײ געזאָגט. מײנט נישט, חס־ושלום, אַז איך האָב פֿאַריבל, אַז איך פֿאַל באַ זיך דערמיט אַראָפּ; חס־וחלילה! עס טוט מיר נאָר װײ דאָס האַרץ אַף אײַך, ברידער, װאָרעם איז זע דערפֿון אַרױס, װי װײַט מען איז נאָך דאָ באַ אײַך פֿאַרגרעבט און װי נידעריק עס שטײט נאָך באַ אײַך דאָס פֿאָלק! נאָר אַזױ װי איר זײַט דאָ אַצינד, װי עס װײַזט אױס, פֿאָרשטײערס, דער תּפֿארת פֿון דער שטאָט; איך זע דאָ צװישן אײַך, זאָלן געזונט זײַן, רבנים, לומדים, נגידים, משׂכּילים, געלערטע און אַזױ פֿײַנע, אײדעלע מענטשן, רעכן איך, אַז א י ר װעט מיך פֿאַרשטײן. איר דאַרפֿט װיסן, ברידער, אַז מיט גרױס מי, מיט מסירות־נפֿש האָב איך מיך צו אײַך דערשלאָגן אַהער, מײַנע ליבע רױטע ייִדלעך, װאָרעם איר ליגט פֿאַרשטעקט, זאָלט איר מיר מוחל זײַן, דער שװאַרץ־יאָר װײס װוּ… צוקומען צו אײַך באַדאַרף מען דורכגײן אַ סך מדבריות און װיסטענישן, דורך בערג און דורך טאָל, װאַלד־אײַן, װאַלד־אױס… הײַנט איבערשפּאַנען אַזאַ ס מ ב ט י ו ן. ― אַ װערטעלע אױסצורײדן! דעם ס מ ב ט י ו ן!!!… איך האָב געװוּסט גאַנץ גוט, אַז די נסיעה איז אַ שװערע, אַ שװערע נסיעה, איך האָב געװוּסט, אַז איך פֿאַרליר איבער איר אַ סך צײַט, אַ סך געזונט און אַ סך געלט און אַ סך כּבֿוד, װאָרעם װען איך זאָג מיך אָפּ פֿון דער דאָזיקער נסיעה צו אײַך, מײַנע ברידער, װאָלט מיר געװען דאָרטן אַ סך, אַ סך בעסער, װי ס'איז מיר אַצינד; מיר װאָלט זײַן בעסער און מײַנע קינדער אַװדאי… נאָר דאָס האַרץ האָט מיך געצױגן צו אײַך, צו אײַך, מײַנע ברידער, האָב איך מיך אָפּגעזאָגט פֿון כּבֿוד, האָב מיך אָפּגעזעגנט מיט מײַן עולם הזה און האָב מיך געלאָזט אַף קדוש־השם. איך האָב געװאָלט זיך זען מיט אײַך, מײַנע ליבע רױטע ייִדלעך, אײַך אָפּגעבן אַ פֿרײַנטלעכן גרוס פֿון אײַערע צען מיליאָן ברידער, װאָס אַף יענער זײַט טײַך ס מ ב ט י ו ן , אײַערע לײַבלעכע ברידער, װאָס דינען מיט אײַך אײן גאָט און װאָס קומען אַרױס מיט אײַך פֿון אײן שורש, פֿון אַבֿרהם יצחק ױעקבֿ. מיר האָט זיך זײער געװאָלט זען װאָס טוט זיך דאָ באַ אײַך, און אַלײן אָנזאָגן אײַך די גוטע בשׂורה, אַז מיר האָבן אײַך אין זינען, מיר זאָרגן זיך פֿאַר אײַך. מיר טוען פֿון אײַערטװעגן אַזעלכעס, װאָס איר װעט, אַם־ירצה־השם, זײַן צופֿרידן…

― דהײַנו, װאָס? לאָמיר האָרכן װאָס? װאָס ציט ער די נשמה? ― שרײַען מיט אַמאָל עטלעכע רױטע ייִדלעך, װאָס האָבן שױן קײן צײַט נישט.

― מע װיל אײַך, פֿאַרשטײט איר מיך, ברידער, אַרױסשלעפּן פֿון דאַנען. גענוג אײַך שױן צו פּאָליאָסקען זיך דאָ אין דער בלאָטע, זײַן צו שאַנד און צו שפּאָט באַ אַלעמען אין די אױגן! צײַט אױפֿשטײן, זיך אײַנצוּװאַשן, אױסצװאָגן זיך, װערן לײַטן גלײַך!… מע װיל אײַך אַרױסציִען פֿון דאַנען, אַזױ װי מע האָט אַמאָל אַרױסגעצױגן אײַערע עלטערן פֿון מצרים, און באַזעצן אײַך אין אײַער לאַנד, אינעם לאַנד פֿון אײַערע אָבֿות, אינעם לאַנד, װאָס גאָט האָט געשװאָרן צו אַבֿרהם יצחק ױעקב, אינעם לאַנד, װוּ מיר האָבן אַמאָל געהאַט אונדזער בית־המקדש, אונדזערע כּהנים און לװײם, אונדזער מלך, אונדזערע נבֿיאים ― א ר ץ ־ י ש ר א ל הײסט דאָס לאַנד, ארץ־ישׂראל, דאָס הײליקע לאַנד, װאָס אײַערע עלטערן האָבן פֿאַרגאָסן דערױף אַזױ פֿיל בלוט, װאָס פֿון דאָרטן איז אַרױסגעגאַנגען אַ געטלעכע ליכטיקײט ― אונדזער תּורה, און האָט באַלײַכט די גאַנצע װעלט, געעפֿנט אַלעמען די אױגן, געגעבן אַלע פֿעלקער געטלעכע ליכטיקײט, פֿרײַהײט, װיסנשאַפֿט… יאָ, מיר האָבן אַלעמען געגעבן ליכטיקײט און װיסנשאַפֿט, און אַלײן זײַנען מיר פֿאַרקראָכן אין אלף הששי… אַלעמען געגעבן פֿרײַהײט, און אַלײן האָבן מיר זיך פֿאַרשטעלט פֿאַר קנעכט, משרתים, לאַקײען… װאָס קוקט איך מיך אָן? װאָס שװײַגט איר? צו אײַך רוף איך, צו אײַך, פֿרומע רױטע ייִדלעך, רבנים, לומדים, חסידים, ייִדן מיט טליתים־קטנים, מיט לאַנגע קאַפּאָטעס, מיט בערד און פּאות! איר װײס דאָך יאָ װאָס ארץ־ישׂראל איז ― א־ר־ץ י־ש־ר־א־ל! י־ר־ו־ש־ל־י־ם!! איר זאָגט דאָך יאָ באַם בענטשן: „ולירושלים עירך ברחמים תּשובֿ… בשובֿך לציון ברחמים… המחזיר שכינתו לציון… ועל ירושלים עירך ועל ציון משכּן כּבֿודך… וזכרון ירושלים עיר קדשך… ובֿנה ירושלים.“ און דעם געװי― סן „לשנה הבאה בירושלים“…

― מילא, װאָס מע דאַװנט ― רופֿן זיך אָן עטלעכע פֿרומע רױטע ייִדלעך ― דערױף זײַנען מיר ייִדן, מיר זאָלן דאַװנען, גאָט דינען.

― דאַװנען און גאָט דינען? ― שרײַט דער אורח ― אָט דאָס איז טאַקע די מעשׂה, װאָס איר דאַװנט און װײסט נישט װ אָ ס איר דאַװנט. איר רעדט און װײסט ניט װ אָ ס איר רעדט. איר זײַט קראַנק און װײסט נישט װאָס אײַך פֿעלט. איר גײט אַרום אין דער בלענדעניש, איר ליגט אין אַ הינערפּלעט, אַ בײזער שלאָף אַף אײַך…

― בקיצור! בקיצור! ― שרײַען די רױטע ייִדלעך, װאָס האָבן קײן צײַט נישט. ― גענוג מוסר! בקיצור!

― בקיצור װילט איר? איר האָט פֿײַנט, אַז מע זאָגט אײַך דעם אמת?… ס'איז זאָג איך, אַ בײזער שלאָף אַף אײַך, בכן בין איך געקומען אײַך װעקן, אױפֿרײַסן פֿונעם שלאָף און שרײַען אײַך אין אױער אַרײַן: שטײט אױף, ברידער, שטײט אױף! שױן צײַט, שױן צװײ טױזנט יאָר, אַז איר ליגט דאָ אין דער בלאָטע און פֿילט גאָר נישט, װי װײַט אומגליקלעך איר זײַט, װי דער װאָרעם װאָס ליגט אין כרײן און מײנט, אַז ס'איז קײן זיסערס נישטאָ… שטײט אױף, קוקט אײַך אַרום, באַטראַכט אײַער לאַגע, זי איז געפֿערלעך! איר שטײט, זאָג איך אײַך, אין אַ סכּנה, אין אַ מוראדיקער סכּנה! איר װערט װאָס אַ טאָג שװאַכער און שװאַכער. איר זינקט אין דער בלאָטע טיפֿער און טיפֿער. איר פֿאַלט אין דעם פֿינצטערניש נידעריקער און נידעריקער. איר װערט װאָס װײַטער אַלץ מער פֿאַרגרעבט, איר װערט דערשטיקט אין דער ענגשאַפֿט, איר פֿרעסט אײנס דאָס אַנדערע לעבעדיקערהײט…

― דעם שפּיץ! דעם שפּיץ! ― שרײַען די רױטע ייִדלעך, װאָס האָבן קײן צײַט נישט, ― זאָגט אונדז דעם שפּיץ!

― דעם שפּיץ װילט איר װיסן? איר האָט קײן צײַט נישט? פּונקט דאָס אײגענע װאָס באַ אונדז. די אײגענע מענטשן מיט דעם זעלבן כאַראַקטער… דאָס אײגענע איז געװען אױך מיט אונדז, אײַערע צען מיליאָן ברידער, װאָס אַף יענער זײַט טײַך ס מ ב ט י ו ן , פּונקט דאָס זעלבע… נאָר מיר האָבן זיך באַצײַטנס אַרומגעקוקט, אַז מיר שטײען שמאָל, מע װיל אונדז אײַנשלינגען, אָדער מע װיל אונדז לאָזן, מיר זאָלן זיך אַלײן אײנס דאָס אַנדערע אײַנשלינגען… מע האָט אונדז געגעבן אָנצוהערעניש, דאָס הײסט, קלעפּ מיט סטוסאַקעס גוטע; מיר האָבן פֿאַרשטאַנען, אַז די װעלט איז אַ ים און די מענטשן זײַנען פֿיש… מיר זײַנען געקומען צום שׂכל, אַז די אַלע זיסע לידלעך, װאָס אונדזערע נבֿיאים און משוררים אין אַלע צײַטן האָבן אונדז געזונגען, זײַנען אַװדאי זײער שײנע לידער, אָבער טאַקע ניט מער װי לידער, װאָס זײַנען געזאָגט געװאָרן אַף אַמאָל, אַף „לעתיד לבא“, אַז משיח װעט קומען… מיר האָבן דערפֿילט, אַז אונדזער הילף איז נאָר באַ אונדז אין די הענט. אַז מיר אַלײן װעלן זיך ניט העלפֿן, װעט אונדז קײנער נישט העלפֿן. מיר האָבן פֿאַרשטאַנען, אַז אױב מיר װילן לעבן, מוזן מיר זײַן לײַטנגלײַך, אַזױ װי מיר זײַנען געװען אַמאָל, אַמאָל… מיר האָבן זיך באַקענט מיט אונדזער אײגענער שײנער היסטאָ־ ריע, מיט אונדזער אײגענער שײנער שפּראַך, און מיר האָבן דערזען, אַז מיר האָבן זיך אומזיסט געשעמט מיט דעם נאָמען ייִד, אַז מיר זײַנען אַ פֿאָלק גלײַך מיט אַלע פֿעלקער, אונדז פֿעלט נאָר אַ לאַנד, אַן אײגן לאַנד. האָבן מיר געמאַכט אַ גװאַלד פֿאַר דער גאַנצער װעלט: „לאַנד! לאַנד! גיט אונדז לאַנד!“ מיר האָבן זיך אָנגעהױבן צונױפֿפֿאָרן אַלע אין אײן אָרט, צונױפֿשמועסן זיך אַלע װעגן אײן זאַך, און ס'איז געבליבן, מיר זאָלן זיך קודם כּל אױסצװאָגן, אַרומװאַשן זיך אַלײן און אױסצװאָגן און אַרומװאַשן אונדזערע קינדער. זיך אױסבילדן, װערן מענטשן, צוגרײטן זיך אַלײן און דאָס גאַנצע פֿאָלק צו דער גרױסער אַרבעט, װאָס שטײט פֿאָר. מיר האָבן אָנגעהױבן מאַכן אַסיפֿות, קאָנגרעסן, זאַמלען געלט, גרינדן אַ פֿאָנד, לערנען אונדזערע קינדער, עפֿענען חדרים, מאַכן שקאָלעס…

― שקאָלעס? שקאָלעס נע זשעלאַיעם! זנאַט נע זנאַיעם! שקאָלעס נע זשעלאַיעם! ― האָבן אױסגעשריגן מיט אַמאָל עטלעכע הונדערט רױטע ייִדלעך, און דער גאַנצער עולם האָט אָנגעהױבן צו רײדן, ליאַרעמען און פּילדערן אַף אַלערלײ קולות. דער האָט געשריִען: „נע זשעלאַ־יעם!“ און דער האָט געשריִען: „זשעלאַיעם! דװקא זשעלאַיעם!“ און אינאײנעם איז דאָס אױסגעקומען אַ מיש־מאַש, אַ װילדער קאָנצערט: „זשעלאַיעם… נע זשעלאַיעם… זנאַיעם, זנאַיעם… שקאָלעס נע זשעלאַיעם… דװקא זשעלאַיעם… אַף־צו־להכעיס נע זשעלאַיעם!“… ד אָ ס ז ע ק ס ט ע ק אַ פּ י ט ל

(דער פֿרעמדער פּאַרשױן שטײט אױף פֿונעם טיש און די רױטע ייִדלעך רײדן אַלע אינאײנעם. ― זײ שפּאַרן זיך, אַמפּערן זיך, שרײַען איבער אײנס דאָס אַנדערע און צעגײען זיך בשלום אַהײם.)

די רױטע ייִדלעך כּל־זמן זײ שװײַגן ― שװײַגן זײ, נאָר אַז זײ הײבן אָן צו רײדן, רײדן זײ פֿון פֿײַער און פֿון װאַסער, און מיט הענט, און דװקא אַלע אינאײנעם; זײ שרײַען, זײ ליאַרעמען, זײ גראַגערן, װי די סאָראָקעס אין װאַלד, עס מאַכט זיך זײ נישט צו דאָס מױל; דער כּוח פֿון אַ מענטשן איז דעמאָלט גאָר נישט אומשטאַנד זײ אָפּצושטעלן. װיפֿל דער אורח האָט זײ נישט געבעטן, מע זאָל אים לאָזן רײדן, אױסלאָזן דאָס, װאָס ער האָט אָנגעהױבן װיפֿל דער עולם האָט נישט געפּאַטשט מיט די הענט אין טיש און געשריִען: „ששששא! שששששאַאַט! שטילער! שטיל זאָל זײַן!“ ― עס האָט נישט געהאָלפֿן קײן שמע־ישׂראל, כאָטש טו זיך אָן אַ מעשׂה! אַפֿילו די נגידים האָט מען אױך געהאָרכט, װי המן דעם גראַגער. אונדזער אורח האָט נעבעך געמוזט איבעררײַסן זײַן דרשה אין מיטן און מיט בזיונות אָפּטרעטן פֿונעם טיש און הערן, װי די רױטע ייִדלעך פֿאַרטײַטשן, צעקײַען זײַנע װערטער, איטלעכער נאָך זײַן השׂגה און נאָך זײַן פֿאַרשטאַנד.

― ער װיל שקאָלעס… שקאָלעס נע זשעלאַיעם… פֿון יענער זײַט טײַך… װאָסערע לאָקשן… עפּעס דערצײלט ער ארץ־ישׂראל… מע באַדאַרף חבֿרות… חבֿרות נע זשעלאַיעם… װאָס זאָגט איר אַף זײַן פּיסק?… כ'װאָלט אַ בעלן געװען זײַן דאָרטן… שאַ, לאָז זײַן שטיל… װאָס ביסטו פֿאַר אַ מאַכער… ארץ־ישׂראל לאָזט מיך… אַז מע זאָגט משוגע, זאָל מען גלײבן… איר זײַט מחילה אַ בהמה… פּאַרך, אָט כאַפּסטו אַ פּאַטש… חבֿרות, חבֿרות באַדאַרף מען… ס'אַ משל, נו און געלט?… געלט?…

―, איר הערט? עס האַלט שױן באַ געלט! ― אַזױ מאַכן די נגידים און כאַפּן זיך באַ די קעשענעס. ― דאָס מײנט מען אונדז, אַ פּנים? קומט, לאָמיר גײן אַהײם.

― אַן „אָקעלע“ װעט זײַן באַ אײַך הײַנט? ― רופֿן זיך אָן די חבֿרה „שנױץ מיט ברױט“ צו אײנעם פֿון די נגידים.

― אַװדאי, װוּ דען איז אַנדערש? װוּ זײַט איר נעכטן געװען?

― נעכטן זײַנען מיר געװען „איף“ באַם „חכם“ ביזן ערשטן מנין.

― אַזױ? װער איז באַגראָבן געװאָרן? װער האָט געטאַפּט דעם טאָטער? דערצײלט, דערצײלט…

― אױ, פֿרעגט נישט, ס'איז געװען אַ רעכטע שרפֿה! פֿריִער האָט דער „סטאַטיק“ געזונגען אַ „תּכּנתּ־שבתל“, װי געװײנטלעך, און דער „נשׂרף“ האָט געשװיצט; נאָכדעם האָט אים דער „בעל־תּכלית“ געפּאַקט מיט פֿיר מלכים קעגן דרײַ טײַז, גוט אָפּגעשמיסן, געצױגן פֿון אים די עצמות, אַ דרײַערל בלינד, אַ פֿינפֿערל אַף צװײ, צװײ פֿינפֿערלעך אַף דרײַ, און דרײַ אַף מײַנע דרײַ, ― ביז ס'איז אױסגעגאַנגען פֿאָדעם, האָט ער אים געעפֿנט דאָס בלעטל, איז אים פֿינצטער געװאָרן אין די אױגן. נאָר בעסער פֿון אַלע האָט געמאַכט דער „פּראָפֿעסאָר“: ער האָט געקלאַפּט מיט די װײַבער אין „סטוקעלקע“ ― ט י אָ מ נ ע! האָט צוגענומען באַ זײ װוּ זײ האָבן געהאַט אַ פֿירער, און אַ גוטן טאָג מיט דער קאַפּאָטע… קומט, לאָמיר גײן, װעלן מיר עפּעס מתקן זײַן! אַן עבֿירה די צײַט, די נאַכט שטײט נישט…

― אַפּיקורסים! הולטײַעס! ― שרײַען די רבנים און די איבעריקע כּלי־קודש, װאָס האָבן זיך צונױפֿגעשלאָגן באַזונדער אין אַ װינקעלע. ― טריפֿניאַקעס נאָר װילן אונדז פֿירן קײן ארץ־ישׂראל! „גלוחים“ װילן אַראָפּברענגען משיחן! ייִדן, װאָס שװײַגט איר?!… גװאַלד! גװאַלד! שמע ישׂראל!!!…

נאָר מער פֿון אַלע האָבן זיך געשטעלט אַקעגן די געלערנטע פֿון די רױטע ייִדלעך, די חקרנים, די גריבלער, די פֿילאָזאָפֿן און פּאָליטיקער. זײ האָבן געפֿאָדערט, מע זאָל זײ געבן צו פֿאַרשטײן „על פּי חקירה“, „על פּי שׂכל“, „על פּי היסטאָריע“, „על פּי פּאָליטיקע“ און „על פּי מענטשלעכקײט“, װי אַזױ איז דאָס מעגלעך און װוּ איז דאָס געהערט געװאָרן, מע זאָל נעמען אַ פֿאָלק פֿון רױטע ייִדלעך, װאָס זיצן זיך רויִק שױן צװײ טױזנט יאָר אַף ד ע ר זײַט סמבטיון, װאָס מישן זיך נישט צו קײנעם, זאַטשעפּען נישט קײן פֿליג אַף דער װאַנט, ― זאָל מען זײ פּלוצעם אין מיטן דרינען זאָגן: „נעמט אײַך, רױטע ייִדלעך, צונױף, פּאַקט אײַך אײַן און פֿאָרט אַריבער דעם טײַך סמבטיון און באַזעצט אײַך דאָרטן ערגעץ דאָרטן אין אַ װיסט לאַנד, צװישן װילדע טערקן“… װאָס װעלן זאָגן די אַלע איבעריקע פֿעלקער, און טאַקע דער טערק אַלײן?… װוּ איז דאָס געהערט געװאָרן אַזאַ מעשׂה, פֿרעגן מיר אײַך, אדרבה, באַװײַזט אונדז פֿון דער היסטאָריע, צי האָט זיך געטראָפֿן װען אַזאַ געשיכטע? דאָס איז אײן מאָל אַװעק; און צװײטנס, איז דאָך אַ פּאַטש אין פּנים פֿאַר דער ציװיליזאַציע, אַ חרפּה אַ בושה פֿאַר לײַטן! די גאַנצע װעלט קוקט אַרױס, אַז אָט־אָט טוט אַ שײַן די זון, און עס װערט ליכטיק אין אַלע װינקעלעך, אַלע לענדער װעלן װערן אײן לאַנד, אַלע פֿעלקער װעלן װערן אײן פֿאָלק, אַלע שפּראַכן װעלן װערן אײן שפּראַך, אַלע מענטשן װעלן װערן אײן מענטש…

― גוט מאָרגן, מזל טובֿ דיר! גוט פֿאַרקראָכן! װאָס הײסט אַלע מענטשן װעלן װערן אײן מענטש? ― שפּרינגט אַרױס אײנער אַ יונגער מיט ברילן, װײַזט אױס, אױך אַ געלערנטער. ― מילא, אַז פֿון אַלע פֿעלקער װעט װערן אײן פֿאָלק ― דאָס פֿאַרשטײ איך נאָך…

― כאַפּט זיך נישט! ― שלאָגט אים איבער נאָך אײנער אַ געלערנטער מיט אַ גרױסע ליסינע אַפֿן קאָפּ. ― לאָמיר אַקאָרשט באַטראַכטן על פּי חקירה טאַקע נאָך אַ מאָל דאָס אײגענע װידער צוריק: װאָס װערט אָנגערופֿן אַ פֿאָלק? װאָס איז דער פּשט פֿונעם װאָרט „פֿאָלק“? פֿון װאַנען נעמט זיך דאָס?

― אַ פֿאָלק װערט אָנגערופֿן נאַציאָן, ― גיט אים צו פֿאַרשטײן יענער מיט די ברילן, ― דאָס װאָרט נאַציאָן שרײַבט זיך מיט אַ „טע“, נישט מיט קײן „צע“, און לײענען לײענט זיך דאָס דװקא אַ „צע“, אָט אַזױ: NATION הײַנט פֿאַרשטײט איר שױן?

― ס'איז זײער נײטיק ― רופֿט זיך אָן נאָך אײנער אַ געלערנטער מיט גרױסע ברעמען ― ס'איז זײער נײטיק, מע זאָל װעגן דעם אָנשרײַבן אַ באַזונדער בוך…

― אַ „רעפֿעראַט“, ― רופֿט זיך אָן נאָך אײנער אַ יונגער געלערנטער און איז צופֿרידן, װאָס אים איז געראָטן אַרײַנצושטעלן אַזאַ הױך װאָרט.

― װאָס איז אײַך עפּעס געפֿעלן אַ רעפֿעראַט? ― רופֿט זיך אָן יענער, װאָס מיט די ברילן, װאָס איז אים מקנא אַפֿן װאָרט „רעפֿעראַט“.

― אַ בוך איז עפּעס אַנדערש, און אַ רעפֿעראַט איז װידער עפּעס אַנדערש. אַ בוך איז אַ טראַקטאַט, און אַ רעפֿעראַט איז אַ רעפֿעראַט.

― אַלץ אײנס! ― שרײַט יענער געלערנטער שױן מיט כּעס ― קײן שום חלוק נישט!

― װי פֿון טאָג צו נאַכט! ― שרײַט דער אַנדערער.

― האָט קײן פֿאַריבל נישט, ― שרײַט דער ערשטער ― ס'איז קײן שום חלוק נישט!

― האָט קײן פֿאַריבל נישט, ― שרײַט דער אַנדערער שױן אַף דײַטש ― פֿאָן דיזען ביז דאַזען איז אַ גרױסער „חולאַק“!…

― אָבער לאָז שױן זײַן גענוג! ― מישט זיך אַרײַן אײנער פֿון די משׂכּילים. ― האָסטו געהערט אַן אַקציע, געלערנטע מענטשן זאָלן זיך קײן מאָל נישט קאָנען אױסגלײַכן! אַז דער זאָגט טאָג, זאָגט דער נאַכט! איר לײגט זיך בעסער אַרײַן, עס זאָל װערן אַ חבֿרה, עס זאָל זײַן אַחדות באַ די רױטע ייִדלעך, מע זאָל עפּעס אָנהײבן טאָן, ― דאָס איז אַ ביסל נײטיקער פֿון אײַערע חקירות מיט אײַער פֿילאָזאָפֿיע, מיט אײַערע טראַקטאַטן און מיט אײַערע רעפֿעראַטן!…

***

עס איז שױן געװען נאָך האַלבע נאַכט, און די רױטע ייִדלעך האָבן נאָך אַלץ גערעדט און געפּלױדערט, געליאַרעמט און געגראַגערט, אַלע אינאײנעם און מיט הענט, װי געװײנטלעך, די רבנים האָבן געשריִען „אַפּיקורסים! שקצים! הולטײַעס! קאָלבאַסניקעס! זײ װילן אונדז אַראָפּברענגען משיחן!“… די געלערנטע, די חקרנים, די פֿילאָזאָפֿן האָבן נישט אױפֿגעהערט צו חקירהן, צו שפּאַרן זיך און אַמפּערן זיך צװישן זיך. זײ האָבן נאָר געװאָלט, מע זאָל זײ באַװײַזן טאַקע באַלד, אָט־אַ־דאָ אַפֿן אָרט, װי אַזױ װעט דאָס זײַן, װי אַזױ װעט מען דאָס נעמען אַ פֿאָלק און מע װעט דאָס אַריבערפֿירן דעם ס מ ב ט י ו ן און באַזעצן אין ארץ־ישׂראל? עפּעס לײגט זיך דאָס נישט אַף דעם מח! אָט לאָמיר נעמען די געשיכטע פֿון די אַלע איבעריקע פֿעלקער…

― אַלע איבעריקע פֿעלקער זײַנען עפּעס אַנדערש ― כאַפּט זיך אַרױס נאָך אַ געלערנטער ― און די רױטע ייִדלעך זײַנען װידער עפּעס אַנדערש.

― אַלץ אײנס! ― שרײַט יענער.

― װי טאָג צו נאַכט! ― שרײַט דער אַנדערער.

― האָט קײן פֿאַריבל נישט, ס'איז קײן שום חלוק נישט!

― האָט קײן פֿאַריבל נישט, פֿאָן דיזען ביז דאַזען איז אַ גרױסער „חולאַק“!…

― אָבער אַן עק מוז עס דאָך האָבן! ― שרײַען די משׂכּילים. ― מע באַדאַרף זען עפּעס טאָן לטובֿה פֿונעם פֿאָלק. מיט אײַערע חקירות װעט דאָס פֿאָלק נישט זאַט זײַן. נו, אדרבה, טראַכט צו עפּעס אַן אַנדער מיטל, אַז עס געפֿעלט אײַך נישט ארץ־ישׂראל. דאָס פֿאָלק װאַרט, דאָס פֿאָלק קוקט אַרױס אַף אײַך, און איר האָט אין זינען חקירה, פֿילאָזאָפֿיע, פּאָליטיקע!…

― אַ יושר, כלעבן, ― העלפֿן אונטער די אָרעמע לײַט ― מע זאָל טאַקע עפּעס אָנהײבן אונדז אױך אין זינען האָבן, ― עפּעס טאָן פֿון אונדזערט װעגן און פֿון אונדזערע קינדערס װעגן…

נאָר קײנער הערט זײ נישט. אַלע װילן רײדן, קײנער װיל נישט האָרכן. מע רעדט און מע רעדט אַזױ לאַנג, ביז מע הײבט זיך אָן ביסלעכװײַז צעגײן. פֿריִער פֿון אַלעמען רוקן זיך אַרױס פּאַװאָלינקע די נגידים, נאָך זײ די חבֿרה „שנױץ מיט ברױט“, און, גײענדיק אַהײם, שיט מען מיט גלײַכװערטלעך, מע באַרעדט, מע שפּעט אָפּ, מע מאַכט חוזק פֿונעם פֿרעמדן פּאַרשױן, װאָס איז אַריבער דעם ס מ ב ט י ו ן , און פֿונעם רױטן בעל־אַכסניה, און פֿון די רבנים, פֿון די געלערנטע, פֿון די משׂכּילים און פֿון דער נײַער חבֿרה „רױטע ארץ־ישׂראל ייִדלעך“, פֿון אַלע רױטע ייִדלעך און פֿון דער גאַנצער װעלט…

ד אָ ס ז י ב ע ט ע ק אַ פּ י ט ל

ראָש חודש אלול גײט אַװעק, און בעל־הבית בלײַבט בעל־הבית ― דער פֿרעמדער פּאַר־שױן פֿאָרט אַװעק, און די רױטע ייִדלעך בלײַבן רױטע ייִדלעך.)

אַף מאָרגן, אַז מען איז אױפֿגעשטאַנען פֿונעם שלאָף, איז שױן דער אורח, דער פֿרעמדער פּאַרשױן נישט געװען אין שטאָט. די רבנים האָבן נישט געקאָנט אַריבערטראָגן אַזאַ אַן אַפּיקורסות, אַז די רױטע ייִדלעך, װאָס האָבן ביז אַהער אַרױסגעקוקט אַף משיחן, געזאָגט מיט כּונה „אַני מאַמין“ און געשריִען אַף אַ קול „לשנה הבאה בירושלים“, ― זאָלן פּלוצעם גאָר אַלײן פֿון זיך אָנהײבן טראַכטן מכּח ארץ־ישׂראל?!… האָבן זײ זיך נישט געפֿױלט און זײַנען אַװעק גלײַך צו „נאַטשאַלסטװאָ“ און האָבן אײַנגעגעבן אַ פּאַפּיר אַזױ און אַזױ, דאָס איז דאָס: „הנה זײַט װיסן ― אַזױ האָבן זײ געשריבן אין פּאַפּיר ― אַז עפּעס אײנער אַ פֿרעמדער, פֿון אַלדי שװאַרצע יאָר, איז אַראָפּגעפֿאָרן אַהער צו אונדז אין שטאָט אַרײַן און בונטעװעט דעם עולם… מיר האָבן עדות, די גאַנצע שטאָט װעט גײן שװערן, אַז ס'איז אמת.. לכן בעטן מיר, אַזױ װי פֿאַרן לאַנד און פֿאַר „קאַזנאַ“ איז דאָס געװיס נישט קײן קלײנער היזק ― און „קאַזנאַ“ איז דאָך באַ אונדז טײַערער פֿון אַלצדינג, ― זאָל מען זיך באַצײַטנס אַרומקוקן, נעמען מיטלען, אַז מע זאָל די רױטע ייִדלעך חלילה נישט אַראָפּפֿירן פֿונעם דרך־הישר… און אַזױ װי אונדז איז נישט באַװוּסט, װ ע ר דער דאָזיקער נפֿש איז, פֿון װ אַ נ ע ן ער איז, װ אָ ס ער איז, און װאָס איז זײַן ט ו ע כ ץ , זאָל מען אים באַזוכן און זען, צי האָט ער שװאַרץ אַף װײַס… װאָרעם װעדליק עס װײַזט אױס, באַדאַרף ער זײַן אָדער אַזעלכער, װאָס האַנדלט מיט פֿאַלשע אַסיגנאַציעס, אָדער אַ בורח, אַן אַנטלאָפֿענער פֿון ערגעץ, אָדער אײנער פֿון הײַנטיקע װײַסע־חברהניקעס, װאָס רײדן אָן, פֿירן אַראָפּ פֿון װעג און פֿאַרפֿירן אין דער שאול־תּחתּיה אַרײַן… קײן כּשרע זאַך איז דאָס געװיס נישט“…

כּך הװה, דער פֿרעמדער פּאַרשױן איז נאָך געשלאָפֿן, בשעת צום רױטן בעל־אכסניה האָט זיך באַװיזן עפּעס אַ „קנעפּל“ מיט אַ בלױער נאָז און האָט זיך אָנגערופֿן צו אים בזה הלשון:

― הער נאָר אױס, ברודער, מיר האָבן דיך תּמיד געהאַלטן פֿאַר אַ שטילן, אַן ערלעכן ייִדן; איך װאָלט זיך גיכער געריכט אַף דיר אַ פּגירה, אײדער דו זאָלסט האַנדלען מיט טרפֿה סחורה, קאָנטראַבאַנד…

דער רױטער בעל־אכסניה איז געװען אַ געניטער מענטש און אַ חשובֿ באַ אַלע „קנעפּלעך“, האָט ער קודם כּל געהײסן, מע זאָל דערלאַנגען אַ פֿלעשל מיט צװײ גלעזלעך.

― אָט הער װאָס מע שרײַבט אַף דיר! ― מאַכט צו אים דאָס קנעפּל און זאָטלט אָן די נאָז אַף צו לײענען דאָס פּאַפּיר. ― און װער, מײנסטו, שרײַבט דאָס? טאַקע אײַערע פֿאַרשאָלטענע רױטע ייִדלעך! װען װאָלטן מיר דען געװוּסט װאָס באַ אײַך טוט זיך, װען אײַערע זאָלן נישט שרײַבן אײנס אַף דאָס אַנדערע קײן מסירהלעך?

― אַדוני פּריץ, װאָס איז דײַן באַגער? ― מאַכט צו אים דער בעל־אכסניה און גיסט אָן בײדע גלעזלעך. ― לאָמיר קודם כּל זײַן געזונט און לאָמיר טרינקען לחײם; לחײם, פּריצוני! ― מאַכט ער אַף ייִדיש. ― לאָז גאָט געבן אַלצדינג, װאָס איך װינטש דיר… אַצינד זאָג מיר, װאָס איז דײַן באַגער?

―זאָג מיר נאָר, סערדצע, ― רופֿט זיך אָן דאָס „קנעפּל“ ― װער האָט זיך דאָס אָפּגעשטעלט באַ דיר אַף הײַנטיקן שבת עפּעס אַ מאָדנער פּאַרשױן? פֿון װאַנען איז ער און װאָס טוט ער הי און װאָס האָט ער דאָ נעכטן עפּעס געדרשנט?

―געזונט זאָלסטו מיר זײַן און שטאַרק אַף אַלע אבֿרים! ― רופֿט זיך אָן צו אים דער בעל אכסניה. ― איך פֿאַרשטײ גאָר נישט אײן װאָרט, װאָס דו רעדסט צו מיר; ס'איז עפּעס טערקיש! ערשטנס, װײס איך אַלײן נישט װער דאָס איז; צװײטנס, איז ער שױן לאַנג אַװעקגעפֿאָרן; און דריטנס, האָט זיך באַ מיר קײן מאָל נישט אָפּגעשטעלט אַזאַ פּאַרשױן… איך װײס גאָר נישט פֿון קײן פּותר און פֿון קײן חלום! לחײם, לחײם, לאָמיר בײדע זײַן געזונט, ס'זאָל דיר אָנגײן, פּריץ, כאָטש האַלב, װאָס איך װינטש דיר!…

― אַי, ביסטו אַ מאַשעניק! ― מאַכט צו אים דאָס „קנעפּל“ מיט אַ געלעכטער. ― דיך האָט מען, אײגנטלעך, שױן לאַנג באַדאַרפֿט אױפֿהענגען אַף אַ בױם; נאָר דײַן גליק איז, װאָס איך האַלט פֿון דיר, דער רוח זאָל דיך װיסן, פֿאַר װאָס. איך װײס דאָך, אַז דו לײַגסט, װי אַ הונט! פֿאָלג מיך, זײַ זיך בעסער מודה, און באַװײַז מיר דעם דאָזיקן נפֿש, איך װיל אים אַ טאַפּ טאָן באַם דופֿק…

― אָך, מיטן גרעסטן כּבֿוד! פֿאַר דיר איז דען פֿאַראַן באַ מיר אַ פֿאַרבאָרגענע זאַך? ― זאָגט אים דער בעל־אכסניה און לױפֿט אַרײַן צוס אורח און רײַסט אים אױף פֿונעם שלאָף.

― יהודה בלא! שטײט אױף, טוט אײַך אָן, פּאַקט אײַך צונױף, נעמט די פֿיס אַף די פּלײצעס, און מאַכט אַ ױבֿרח, אָבער טאַקע באַלד װאָרעם ס'איז מיט אײַך נישט פֿרײלעך! איך הײס אײַנשפּאַנען די פֿור פֿון אײַערטװעגן. מאַכט זשע נישט קײן שהיות און פֿאָרט אײַך געזונטערהײט בשם אלקי ישׂראל, איר זאָלט זיך אַפֿילו גאָר נישט אַרומקוקן צוריק! און אַז גאָט װעט אײַך ברענגען בשלום אַהײם, זאָלט איר, למען השם, בענטשן גומל, װאָס איר זײַט אַרױס טרוקן… פֿרעגט נישט קײן קשיות, לײגט אײַך צונױף און אַנטלױפֿט, איר קענט נישט די רױטע ייִדלעך און איר װײסט נישט װער אונדזערע כּלי־קודש זײַנען… פֿאָרט געזונטערהײט און לאָזט גריסן איטלעכן באַזונדער גאָר פֿרײַנטלעך!…

***

פֿון דעמאָלט אָן איז באַ די רױטע ייִדלעך, דאַנקען השם־יתברך, שלום ושלוה, שאַ־שטיל, מחיה נפֿשות! איטלעכער האָט אין זינען זיך, איטלעכער איז פֿאַרנומען מיט זײַנעם: דער קרעמער קוקט אַרױס אַף קונים; דער בעל־הלװאה שרײַבט קװיטלעך „על־פּי היתּר־עסקא“; די קלײנע פּיאַװקעלעך נעמען „װאָכער“; דער בעל־מלאָכה האָרעװעט מיטן בלוטיקן שװײס; די שוחטים שעכטן, די חזנים זינגען, די מלמדים קנעלן; די מאַרק־מענטשן גײען אַרום מיט די שטעקעלעך אין גאַס און טראַכטן: װוּ נעמט מען אַף שבת?… יונגעלײַט, משׂכּילים, שרײַבן מאַמרים אין די בלעטער; זײ קומען זיך צונױף אַלע שבת־צו־נאַכט, מאַכן אַסיפֿות און מע שמועסט, װוּ נעמט מען געלט אַף צו קױפֿן ערד אין ארץ־ישׂראל?… די נגידים דערהערן נאָר דאָס װאָרט „געלט“, קומט אַף זײ אַן אױסכאַפּעניש. „װײס איך! ― זאָגן זײ ― קבצנים, שלעפּערס, מלמדים, ייִנגלעך װילן אָפּקױפֿן ארץ־ישׂראל. נישטאָ װער סע זאָל לאַכן!“… די „פּוסטעקראַטען“, אָדער די חבֿרה „שנױץ מיט ברױט“, פּאָטאַקעװען, באָמקען־צו די נגידים און מאַכן חוזק פֿון דער נײַער חבֿרה „רױטע ארץ־ישׂראל־ייִדלעך“, האַקן אין „אָקע“, קלאַפּן אין „סטוקעלקע“, שפּילן אין „דערדע“, אין „זעקס און זעכציק“, אָדער גאָר אין יענער שׂכלדיקער שפּיל, װאָס מע רופֿט זי „טערטל־מערטל“… אױך די געלערנטע, די חקרנים, קלײַבן זיך צונױף אַלע נאַכט, הערן נישט אױף צו חקירהן איבער דער פֿראַגע פֿון ארץ־ישׂראל, צי קאָן עס חלילה נישט אָנרירן דעם פּראָגרעס, שאַטן דער ציװיליזאַציע?… אײן חקירה ברענגט זײ אַרײַן אין דער אַנדערער חקירה, איטלעכע פֿראַגע שלעפּט צו זיך נאָך אַ פֿראַגע; מע רעדט, מע שאַרפֿט זיך די צינגלעך, מע לופֿטערט די שפּראַך, מע אַמפּערט זיך און מע קריגט זיך ― עס לאָזט זיך גאָר נישט אױס באַ זײ קײן מאַטעריאַל. זײ זײַנען שױן פֿאַרקראָכן אַזױ װײַט, אַז זײ האַלטן שױן באַ דער חקירה: „װאָס איז פֿריִער באַשאַפֿן געװאָרן אַף דער װעלט ― צי דאָס אײ, װאָס פֿון דעם פּיקט זיך אױס אַ הינדל, צי די הון, װאָס לײגט אַן אײ? ''… און „װאָס איז דער שׂכל, װאָס דאָס װײַסל מיטן געלכל ליגן שטענדיק אינאײנעם און מישן זיך קײן מאָל נישט צונױף? ''… וכדומה אַזעלכע טיפֿע חקירות. ― און די אָרעמע לײַט? גאָר נישט. אָרעמע לײַט זײַנען זיך אָרעמע לײַט, גײען זיך אױס שטילערהײט פֿון הונגער ― װער קאָן זײ חלילה פֿאַרװערן? שטאַרבן איז דאָך אַ גאָט־זאַך, מיר װעלן אַלע שטאַרבן… און די קינדער זײערע ― אױך נישקשה. גײען זיך אַרום פֿראַנק און פֿרײַ, נאַקעט און באָרװעס, נישט געצװאָגן, נישט געקעמט, פּאָליאָסקען זיך אין דער בלאָטע מיט אַלע חזירים. און להבֿדיל, די רבנים? און די איבעריקע זײערע כּלי־קודש? ― לאָזט זײ געמאַך: זײ האָבן גענוג אַרבעט באַם ערובֿ, באַם פּסחדיקן בראָנפֿן, באַ דער מצה־שמורה און באַ די אַלע איבעריקע זאַכן, װאָס זײַנען שײך צו ייִדישקײט. גענוג פֿון זײערטװעגן, אַז זײ האָבן אין זינען באַװאָרענען די רױטע ייִדלעך אַף סוכּות מיט „קאַרעפֿירער“ אתרוגים, חלילה נישט פֿון ארץ־ישׂראל… הכּלל, ס'איז קײן עין הרע שטיל אַף יענער זײַט טײַך ס מ ב ט י ו ן , שטיל און רויִק. אַ שטילע, אַ געדיכטע, אַ טונקעלע נאַכט האָט זיך אָנגערוקט אַף די רױטע ייִדלעך, זײ װילן שלאָפֿן ששש… װײסט איר װאָס? לאָמיר זײ נישט שטערן. לאָמיר זיך צעגײן שטילערהײט, אַף די שפּיץ פֿינגער, און לאָמיר זײ צו־װינטשן אַ גוטע נאַכט מיט זיסע חלומות. ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―― ― ―

אַ גוטע נאַכט, רױטע ייִדלעך, שלאָפֿט געזונט! ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―― ― ― ד אָ ס אַ כ ט ע ק אַ פּ י ט ל

(די בעלי־הבתּים פֿון דער מדינה, זײער שׂנאה צו די רױטע ייִדלעך ― דער קלאַפּ װאָס האָט זײ געטראָפֿן פּלוצעם, אומגעריכט ― די חדושים װאָס זײ דערצײלן זיך אָן װעגן דעם דאָזיקן אומגליק.)

די רױטע ייִדלעך זײַנען נישט די אײנציקע, נישט קײן ציטעריקע אַף יענער זײַט סמבטיון. פֿאַראַן אױך אַ חוץ זײ דאָרטן אַנדערע פֿעלקער: אַראַבער, פּערסיאַנער, אינדיאַנער, טערקן, טאָטערן וכדומה, װאָס זאָגן, אַז זײ זײַנען גאָר דער רעכטער צימעס, זײ זײַנען די בעלי־בתּים פֿונעם לאַנד, און די רױטע ייִדלעך ― דאָס זײַנען נישט מער װי אַן אונטערשלאַק, אַ רעשטל צו די צרות. און כאָטש די רױטע ייִדלעך טענהן, אַז זײ זײַנען דאָרטן אױך שטיקלעך מחותּנים, ברענגען ראַיות פֿון דעה היסטאָריע, אַז זײ זײַנען דאָרט „תּושבֿים“ גלײַך מיט אַלע, װאָס זיצן שױן דאָרטן פֿון כּמה וכּמה יאָרן, ― נאָר מע הערט זײ מיט זײערע טענות און מיט זײערע ראַיות װי דעם פֿאַראַיאָריקן שנײ, און זײ רעכענען זיך דאָרט פֿאַר פֿרעמדע, אָנגעװאָרפֿענע, אײַנגעבעטענע, צונױפֿגעלאָפֿענע פֿון אַלדי שװאַרצע יאָר… אַ סך הונדערטער יאָרן האָבן די פֿעלקער געלעבט מיט די רױטע ייִדלעך בשלום ושלוה, גאָר פֿײַנטשיק, הײנו: מע האָט זײ געלאָזט, זײ זאָלן זיך דאָרט זיצן פֿראַנק און פֿרײַ אין די ערטער, װוּ זײ זיצן שױן, און, אדרבה, קױם האָבן זײ זיך ערגעץ באַזעצט, זאָלן זײ שױן זיצן אין געהאַקטע װוּנדן… אױך אין די שטעט האָט מען זײ אָפּגעטראָטן באַזונדערע גאַסן פֿון זײער כּבֿוד װעגן, װוּ זײ קאָנען זיך טאָן װאָס זײ װילן: עפֿענען קלײטלעך, האַלטן שענקלעך, פֿאַרקױפֿן בראָנפֿן, אױפֿקױפֿן תּבֿואה, סרסורן, מעקלערן, האַנדלען, װאַנדלען, דרײען, פֿאַרלײַען געלט, נעמען פּראָצענט װיפֿל ס'לאָזט זיך.. און דערפֿון טאַקע האָט זיך גענומען די ערשטע שׂנאה, װאָס מע האָט געװאָרפֿן אַף זײ אַן אומחן, װאָרעם בשעת מע האָט באַדאַרפֿט צו זײ האָבן, איז מען מיט זײ געװען אַדרבה ואַדרבה, קוצעניו־מוצעניו, װי געװײנטלעך, און נאָכדעם, אַז ס'איז געקומען צום זמן, מע באַדאַרף צאָלן און ס'איז נישטאָ מיט װאָס, האָבן די רױטע ייִדלעך אָנגעהױבן צושטעלן די קװיטלעך, אײַנגעבן די װעקסלען; איז געװאָרן אַ גװאַלד: „פּיאַװקעס! עקספּלאָאַטאַטאָרעס! געבראַכט אַהער זײער טאַטנס ירושה! טונעיאַדצעס! פּאַראַזיטן! שאַכער־מאַכערס! מענטשן װאָס זײען ניט און שנײַדן ניט און עסן ― עסן זײ! װאָס באַדאַרף מען זײ? װאָס באַדאַרפֿן מיר רױטע ייִדלעך? לאָזן זײ זיך גײן אַהין, פֿון װאַנען זײ האָבן זיך גענומען! ''… די רױטע ייִדלעך האָבן דאָס אַלצדינג אױסגעהערט און האָבן זיך געמאַכט דערפֿון: „עט, זײ װעלן אַזױ לאַנג בילן, ביז זײ װעלן אַנשטומט װערן; אַז זײ װעלן באַדאַרפֿן האָבן, װעלן זײ װידער קומען צו אונדז“… די רױטע ייִדלעך זײַנען געגאַנגען מיט דעם גאַנג, אַז אינגאַנצן זײער כּח איז די מטבע, אַז אַ ייִד באַדאַרף אינזינען האָבן פּרנסה, אַ ייִד באַדאַרף מאַכן געלט, און װאָס מער איז בעסער… די רױטע ייִדלעך, װאָס האָבן ליב אָפּשפּעטן פֿון איטלעכן באַזונדער, חוזק מאַכן פֿון דער גאַנצער װעלט, און אַפֿילו פֿון זיך אַלײן, זאָגן אַף זיך זײער אַ גראָב װערטל: „אַלע מענטשן ― זאָגן זײ ― װערן אײַנגעטײלט אין צװײ קאַטעגאָריעס: פּאַרכעס און פּאַרכעס. האָט איר קײן געלט נישט, זײַט איר דאָך גלאַט אַ פּאַרך; האָט איר געלט ― זײַט איר אַװדאי אַ פּאַרך, װאָרעם אַז ניט, װאָלט איר דאָך קײן געלט ניט געהאַט… נאָר ס'איז גלײַכער ― זאָגן זײ ― אַ פּאַרך מיט געלט, אײדער אָן געלט, און אַז מע עסט חזיר, זאָל רינען איבער דער באָרד, און דאָרט װוּ געלט, זאָגן זײ, דאָרט איז כּבֿוד, דאָרט איז יחוס, דאָרט איז תּורה, דאָרט איז חכמה ― מיט אײנעם װאָרט: געלט איז די װעלט. אײַ, די איבעריקע פֿעלקער מאַכן פֿון אונדז חוזק, זײ זאָגן: „לײַבסערדאַקעס, שאַכער־מאַכערס, טונעיאַדצעס, פּאַראַזיטן, עקספּלאָאַטאַטאָרעס“? לאָזן זײ רײדן, װער האָרכט זײ? מיר װײסן דאָך יאָ װער מיר זײַנען; מיר זײַנען פֿאָרט די אױסדערװײלטע, די מיוחסים באַ גאָט; מיר זײַנען פֿאָרט „אַתּה בחרתּנו מכּל המינים“… װאָס פֿאַר אַ פּנים האָבן באַ אונדז אַלע זײערע זאָגעכצן אַקעגן אײן „ששי“, להבֿדיל, אין בית־המדרש? װאָס פֿאַר אַ װערט האָט דאָס אַקעגן אײן פּסוק פֿון „אַתּה הראית“? לאָזן זײ רײדן, לאָזן זײ שרײַבן; מיר האָבן איבערגעלעבט ערגערע המנס, מיר װעלן זײ, אם ירצה השם, אױך איבערלעבן. מיר װעלן זיך װײַטער פֿאָרן צום רבין, כאַפּן שירײם, פּראַװען שלש־סעודותן; אײן מאָל פֿאַר אַלע מאָל ― נישט געזאָרגט, חי געלעבט: דער רבי האָט געהײסן פֿרײלעך זײַן, פֿרײלעך זײַן, און טרינקען װײַן, ביזן װײַסן טאָג אַרײַן!“…

אַזױ האָבן די רױטע ייִדלעך זיך אױסגערעדט דאָס האַרץ, און אַזױ האָט זיך דאָס געצױגן אַ צײַט מיט יאָרן, ביז עס האָט זיך אָט דאָ ניט לאַנג מיט אַמאָל אָנגערוקט אַף זײ אַ געדיכטער, אַ פֿינצטערער װאָלקן; עס האָט אַ זעץ געטאָן אַ דונער, אַ פֿײַעריקער בליץ האָט אַף אײן אױגנבליק באַלײַכט דאָס שרעקלעכע פֿינצטערניש, און אַ האָגל, אַ מוראדיקער האָגל פֿון שטײנער האָט אױסגעבראָכן און איז געפֿאַלן אַף זײערע קעפּ, געטראָפֿן די אָרעמע לײַט נעבעך, װאָס זיצן צענױפֿגעשפּאַרט דאָרטן ערגעץ אונטער דער שטאָט, אַף די „קבצניװקעס“… װי פֿון אַ לאַנגן־לאַנגן שלאָף האָבן זיך דעמאָלט אױפֿגעכאַפּט די רױטע ייִדלעך, זיך אױסגעװישט די אױגן און געפֿרעגט אײנער באַם אַנדערן:

― האַ? װאָס? װאָס איז דאָ געשען?…

― װאָס איז דאָ געשען? ― רופֿט זיך אָפּ אײנער פֿון די רױטע ייִדלעך. ― אָט װעל איך אײַך דערצײלן װאָס איז דאָ געשען; ס'איז דאָ געשען אַ שײנע מעשׂה: ייִדישע משרתים פֿון אַ ייִדישער קלײט האָבן זיך צעקריגט מיט די פּערסיאַנער פּריקאַזטשיקעס פֿון אַ פּערסיאַנישער קלײט איבער אַ קונה אַ פּערסיאַנער. איז זיך מײשבֿ אַ ייִדישער משרת, יצחק הײסט ער, און װיל אָפּרופֿן דעם קונה, איז זיך מײשבֿ דער פּערסיאַ־נער פּריקאַזטשיק, פּרשנדתא הײסט ער און זאָגט צו אים, צום ייִדישן משרת, צו יצחקן הײסט דאָס: „זשידאַן“… איז זיך מײשבֿ דער ייִדישער משרת, יצחק הײסט דאָס, און רופֿט זיך אָן צום פּערסיאַנישן פּריקאַזטשיק: „חאַמראַוק“!… איז זיך מײשבֿ דער פּערסיאַנישער פּריקאַז מעשׂיות און פֿאַנטאַזיעס 281 טשיק און זאָגט צום ייִדישן משרת, צו יצחקן הײסט דאָס: „איר זײַט אַלע לײַבסערדאַקעס, פּאָנטשאָכעס, קנאָבל־פֿרעסער“… איז זיך מײשבֿ דער ייִדישער משרת, יצחק הײסט דאָס, און ענטפֿערט אים אָפֿ: „און איר זײַט אַלע חזירים, שכּורים, גראָבע קעפּ…“, איז זיך מײשבֿ יענער, דער פּריקאַזטשיק הײסט דאָס…

― אַ מעשׂה אָן אַן עק! ― שלאָגט מען אים איבער אין מיטן. ― איז זיך מײשבֿ דער, איז זיך מײשבֿ יענער! ס'איז גאָר ניט דערפֿאַר. גענומען האָט זיך דאָס גאָר איבער אַ פּריץ אַ פּאָמעשטשיק, װאָס מע רופֿט אים „אַנג“; ער האָט פֿאַרזעצט באַ אונדזער גבֿיר זײַן מאַיאָנטעק מיטן װאַלד, מיט דער מיל, מיט דער קאַרעטע, מיט די פֿערדלעך, און האָט געצאָלט אַזױ לאַנג פּריצענט, ביז אונדזער גבֿיר האָט אים צורעכט געמאַכט, צוגענומען באַ אים זײַן מאַיאָנטעק, מיטן װאַלד, מיט דער מיל, מיט דער קאַרעטע, מיט די פֿערדלעך, אים ג ע ש ט ע ל ט אַ ף ד י פֿ י ס… האָט דער פּריץ געשװאָרן: ער מוז זיך נוקם זײַן…

― אַ משל! גאָר נישט דאָס! ― מישט זיך אַרײַן אַ ייִדענע. ― אָט װעל א י ך אײַך דערצײלן. פֿאַראַן אַ פּריצה, זײער אַ רײַכע, ושתּי הײסט זי; האָט זי אַ זונדל פֿון אַ יאָר אַכצן, האָט ער אָנגעמאַכט חובֿות, געחתמעט װעקסלען. אױ, האָט מען אַרום אים אָפּגעלעקט אַ בײנדל!…

― שטראַם־גראַם! ― מישט זיך אַרײַן אַן אָרעם װײַבל און רעדט מיט אַ קװיטש. ― דעריבער גײען קאַטשקעס באָרװעס! אַז ושתּיס זונדל חתמעט װעקסלען, באַדאַרף מען מיר צעשלאָגן מײַן קלײט, צערײַסן דאָס בעטגעװאַנט און נאָך איבערשרעקן מײַנע קינדער אַף טױט! איר פֿאַרשטײט אַ מעשׂה? גענוג מע האָט מיך אומגליקלעך געמאַכט אין קלײט, איז מען נאָך געקומען צו מיר אַהײם און מע האָט…

דאָס אָרעמע װײַבל צעלאָזט זיך אַף אַ קװיטש און װיל אָנהײבן דערצײלן איר אומגליק, װי ער איז גרױס, דערלאָזט מען זי ניט; די מאַנצבילן שטופּן זי אָפּ.

― צום רבֿ, צום רבֿ גײט קװיטשען! דאָרטן װעט איר טענהן, ניט דאָ…

און דער עולם הערט נישט אױף צו דערצײלן די „חדושים“, װאָס דאָ האָט זיך געטאָן… אַלע רײדן, אַלע היצן זיך, מאַכן מיט הענט, גײען אַרױס פֿון די כּלים, גיבן־איבער אַלצדינג, װי אַזױ ס'איז געװען, װי אַזױ ס'האָט זיך אָנגעהױבן, כאַפּן אױס אײנס באַ דאָס אַנדערע די װערטער פֿונעם מױל.

― װאָס האָבן זײ געהאַט צו מיר? ― באַקלאָגט זיך אַ קאַרנאָסע ייִדענע, װאָס האַנדלט מיט אײער און האַלט־אױס דערמיט אַ בלינדן מאַן מיט זיבן קינדער ― װאָס האָבן זײ געהאַט צו מיר און צו מײַנע אײער, אַ פֿולן קאָשיק מיט אײער, װײ איז מיר, װינד איז מיר! װאָס װעל איך איצטער טאָן, צרות מײַנע גרױ―סע!…

― געהאַט אײן קלײדל אַ שבתדיקס… ― זיפֿצט אַ יונג װײַבל און שאַרט דאָס מיסט, צװישן שמאַטעס, שערבלעך, פֿעדערן און שטיקלעך גלאָז, טאָמער װעט זי דאָרטן עפּעס געפֿינען ― די קישנס צעריסן, דאָס געפֿעס צעבראָכן, אַפֿילו דאָס שטשערבאַטע יױך־טעפּל, משטײנס געזאָגט, אַף פּיץ־פּיצלעך…

― בדיל־הדל געשטעלט! ― דערצײלט אַ קרעמער, אַ צעלניקער פֿון די „קבצניװקעס“, װאָס אין די גוטע יאָרן האָט זײַן קראָם באַטראָפֿן אַזױ פֿיל, װיפֿל אײן לײַטישער מענטש קאָן אױסטרינקען אין אײן מינוט. ― אױסגעמישט די סטענגעלעך מיט בױמל, מיט גאַז, מיט סמאָלע און מיט שװעבעלעך, אַ מישמאַש, אָט אַזױ אָ!… (ער באַװײַזט מיט בײדע הענט װאָס פֿאַר אַ מישמאַש).

― דאָס איז נאָך בלאָטע! ― רעדט אים אױס דאָס האַרץ אַ שניטקרעמער. ― נעמען גאַנצע שטיקלעך מאַטעריע און צעשנײַדן אַף אָט אַזעלכע פֿעדעמלעך ― דאָס איז אַ קונץ, דאָס איז אַ בריהשאַפֿט!…

― איך בעט אײַך, װאָס װעל איך איצטער טאָן, אַשטײגער, כּדומה למשל, אָן אַ װאַרסטעק? ― רופֿט זיך אָן אַן אָרעם שוסטערל מיט אַ געל פּנים, אַזױ װי װאַקס.

― אם אין קמח אין תּרח! ― ענטפֿערט אים אַ הינקענדיקער שנײַדער מיט פֿעדערן אין די פּאות. ― װאָס טױג דיר אַ װאַרסטעק, אַז סײַ װי סײַ איז נישטאָ קײן אַרבעט? מע זאָגט, אַז די שטאָט טראַכט פֿון אונדזערטװעגן עפּעס מאַכן, נאָר עס געפֿעלט מיר נישט דאָס טראַכטן זײערס; עפּעס טראַכטן זײ מיר צו לאַנג ― מי יודע װאָס זײ קאָנען אַ ו י ס ט ר אַ כ ט ן…

― װאָס האָסטו מורא? ערגער פֿון ערגער קאָן דאָך שױן ניט זײַן! ― ענטפֿערט אים דאָס שוסטערל און באַװײַזט אים מיט די אױגן אַף אַן אָרעמער ייִדענע, װאָס שטײט אין מיטן גאַס צענױפֿגעלײגט די הענט, דרײט מיטן קאָפּ און רעדט צו זיך אַלײן מיט אַ הײזעריק קול: „אַדוני גאָט! אַדוני גאָט! אַדוני גאָט! גאָט, גאָט, גאָט!…“ אין דער בהלה איז באַ איר פֿאַרפֿאַלן געװאָרן אַ קינד, איז זי אַראָפּ פֿונעם זינען… קינדער, װײַסע־חבֿרהניקעס, לױפֿן אונטער אַלע מאָל, קרימען זי איבער, דער טוט

זי אַ ריס, דער ― אַ צופּ. עלטערע דערזען און גיבן זײ אַ װיסטן סוף:

― אַװעק, שקצים, עכברושים, הולטײַעס, ניט געדאַכט זאָלט איר

װערן!

יונגװאַרג טרעטן־אָפּ, צעלױפֿן זיך, װי די איבערגעשראָקענע סאַ־

דאָקעס, און גײען־צו צו דער שול. דאָרט שטײט אַ רעדל רױטע ייִדלעך.

אײנער אַ יונגערמאַנטשיק דערצײלט נסים, װי אַזױ דער זײדע זײַנער, אַ ייִד פֿון קײן עין הרע עטלעכע און אַכציק יאָר איז נצול געװאָרן פֿונעם אומגליק נאָר דורך זײַן רראת־שמים, דורך זײַן פֿרומקײט. דער יונגער־

מאַנטשיק רעדט מיט הענט, און דער גאַנצער עולם הערט זיך צו.

― אַז עס האָט זיך אָנגעהױבן די חתונה, ― אַזױ דערצײלט דער

יונגערמאַן ― בין איך באַלד אַװעקגעלאָפֿן צוס זײדן זאָל לעבן. איך

קום צעלױפֿן נישט טױט ניט לעבעדיק, איך טו אַ קוק ―. דער זײדע זאָל

לעבן זיצט זיך גאַנץ רויִק איבער אַ ספֿר, אָנגעטאָן אין טלית ותּפֿלין,

גלײַך װי גאָרנישט געװען. „זײדעניו, זאָג איך, גאָט איז מיט אײַך, טוט אױס טלית ותּפֿלין, קומט גיכער, לאָמיר אַנטלױפֿן כּל זמן זײ זײַנען נאָך נישטאָ! ” ― „גײ, מאַכט ער צו מיר גאַנץ רויִק, גײ, מײַן קינד,

גײ, איך װעל בלײַבן דאָ“. „װאָס רעדט איר, זײדעניו, זאָג איך, גאָט איז

מיט אײַך! טאָמער חלילה דערגײט דאָס צו אײַך? קומט, זײדעניו, גיכער,

גיכער!“ ― „פֿון גאָט, מאַכט ער צו מיר, אַנטלױפֿט מען ניט; אױב

ס'איז מיר באַשערט שטאַרבן נישט מיט מײַן טױט, װעט מיך דער מלאך־המות געפֿינען אומעטום; אים נאַרט מען נישט אָפּ… גײ, זאָגט

ער, מײַן קינד, גײ געזונטערהײט!“… און שטעלט אײַך פֿאָר, אַזױ װי

איך גײ אַרױס פֿונעם זײדן זאָל לעבן, באַגעגן איך…

פּלוצעם טוען זיך אַ שאָט רױטע ייִדלעך פֿון שול, דאָס רעדל װערט

צעשלאָגן, און דער יונגערמאַנטשיק רײַסט איבער די מעשׂה אין מיטן.

אַלע לאָזן זיך גײן אַרױף אַ באַרג, אַהין, אַפֿן בית־עלמין, שטיל, אָן װערטער, אַראָפּגעלאָזט די קעפּ; אַלטע ייִדן שעפּטשען, זאָגן פּסוקים און װײנען, װײנען שטילערהײט… װאָס זאָל דאָס זײַן? אַ לװיה? אַ בר־מינן? װער איז געשטאָרבן?… קײנער ניט געשטאָרבן. דאָס טראָגט מען די הײ־ ליקע שטיקלעך פּאַרמעט פֿון די צעריסענע ספֿרים ― „מקבר זײַן“ אַפֿן הײליקן אָרט, װי דער מנהג איז…

― ראה ה'― זע, גאָטעניו! והביטה ― און טו אַ קוק ― אַזױ זאָגט דער רבֿ צו זיך אַלײן און צװײ טרערן קײַקלען זיך איבער זײַנע געלע באַקן און װערן פֿאַרפֿאַלן אין דער באָרד ― זע, גאָטעניו, װ ע ־ מ ע ן האָסטו דאָ, משטײנס געזאָגט, געשטראָפֿט? פֿאַר װ ע מ ע ן האָסטו באַװיזן דײַנע גרױסע גבֿורות?!?…

און פֿון אױבן האָט אַראָפּגעקוקט דער פֿײַערדיקער קוגל, די זון, געבאַקט, געברענט, געבראָטן, געסמאַליעט דעם גרױסן פֿינצטערן פֿלעק אַף דער ערד, װאָס מע רופֿט דאָס מיטן נאָמען „די קבצניװקעס“….

ד אָ ס נ ײ נ ט ע ק אַ פּ י ט ל

(די גרױסע אַסיפֿה אין בית־המדרש. ― די נגידים שטעלן זיך צום צעטל. ― די יונגע לײַט שמועסן מכּח עמיגראַציע. ― עס האַלט באַ מאַכן אַ קאָמיטעט. ― „קאָמיטעטן נע זשעלאַיעם!“)

ס'איז אַ חוק ולא יעבֿור באַ די רױטע ייִדלעך נאָך פֿון פֿאַרצײַטן: בשעת עס קומט אַף זײ אַ צרה, אַ בהלה, אַ גזירה, אַ שׂרפֿה, אַ מגפֿה, כאַפּן זײ זיך אױף אַלע װי אײן מענטש, קומען זיך צענױף אין שול אַרײַן און האַלטן זיך אַן עצה, זוכן מיטלען, װאָס טוט מען, מע זאָל מבֿטל זײן דעם גזר־דין און פּטור װערן פֿון דער צרה? קודם כּל טוען זײ תּשובֿה; זײ רעכענען, אַז פֿריִער פֿון אַלעמען זײַנען זײ אַלײן שולדיק. אומזיסט שטראָפֿט נישט גאָט, באַדאַרף מען זיך מיט אים איבערבעטן, דאָס הײסט: דאַװנען, זאָגן תּהלים, גוזר תּענית זײַן, פֿאַסטן; און גאָט איז דאָך אַ פֿאָטער, אַז מע רופֿט צו אים, ענטפֿערט ער… די דאָזיקע צרה אָבער, װאָס איז געקומען פּלוצעם אַף די רױטע ייִדלעך, איז געװען אַזױ נײַ און אַזױ אומגעריכט, אַז עס האָט זײ פּריטשמעליעט, פֿאַרטומלט, מעשׂיות און פֿאַנטאַזיעס 285 אַראָפּגענומען די קעפּ. זײ זײַנען געװען װי אין דער הינערפּלעט, נישט געװוּסט װאָס טוט מען, װוּהין גײט מען, צו װעמען שרײַט מען? דער אומגליק איז געװען אַזױ גרױס, אַז די „שטאָט“ האָט ניט געװאַרט ביז מע װעט שיקן רופֿן פֿון קהל; די נגידים האָבן זיך אַלײן געשטעלט צוס צעטל, בעלי־בתּים זײַנען אַרומגעגאַנגען מיט זעק פֿון שטוב צו שטוב, און איטלעכער האָט געגעבן װאָס ער האָט געקאָנט: אַ ברױט, אַ בולקע, אַ ביסל מעל, זאַלץ, פֿעפֿער, ציבעלעס. נאָר אַזױ װי אַ לעכערדיקן זאַק איז שװער אָנצושטאָפּן, האָבן די רױטע ייִדלעך פֿון די ,,קבצניװקעס“ אַפֿן דריטן טאָג אָנגעהױבן ביסלעכװײַז אױסגײן פֿון הונגער. האָבן זיך אַרײַנגעמישט מענטשן און האָבן געמאַכט אַ גװאַלד: װאָס שװײַגט מען!? און ס'איז געבליבן, מע זאָל מאַכן אַ גרױסע אַסיפֿה אינעם גרױסן בית־המדרש פֿון אַלע פֿאָרנעמסטע בעלי־בתּים אין שטאָט, און אַף די אָרעמע רױטע ייִדלעך איז געװאָרן אַ נײַע הױט; אַ פֿרישע נשמה האָט מען אין זײ אַרײַנגעזעצט, אַז זײ האָבן דערהערט, אַז די נגידים האָבן געגעבן צו װיסן דעם רבֿ, אַז זײ, די נגידים, װעלן זײַן אַף דער אַסיפֿה, אם ירצה השם, געװיס, אָן אַ שום תּירוץ, און זײ, די נגידים, װילן, אַדרבה, מע זאָל טאַקע עפּעס זען צוטראַכטן, עפּעס טאָן פֿון די אָרעמע לײַטס װעגן. זײ, די נגידים, האָבן געזאָגט בפֿירוש, אַז זײ זײַנען מוסכּם צו מיטהעלפֿן װי װײַט מעגלעך, און אַפֿילו טאָמער באַדאַרף קאָסטן עפּעס געלט, אַרט זײ אױך נישט, אַבי נישט קײן סך, געװײנטלעך, װאָרעם קײן סך, װאָס איז שײך, קאָן מען נישט, אַלצדינג באַדאַרף זײַן באַם גאַנג, מיט אַ מאָס, מיט אַ חשבון, ובפֿרט געלט, איר פֿאַרשטײט?…

נאָר ביז די דאָזיקע װערטער זײַנען אָנגעקומען אַף די ,,קבצניװ־קעס“, איש מפּי איש, אײנער פֿונעם אַנדערן, האָבן זײ זיך געקײַקלט און געװאַקסן, װי אַ קױל שנײ, װאָס װײַטער גרעסער און גרעסער, און ס'איז אַרױס אַ קלאַנג צװישן די אָרעמע לײַט, אַז די נגידים האָבן צוגעזאָגט גילדענע בערג, עס מעג זײ קאָסטן מי יודע װיפֿל, דאָס לעצטע העמד װעלן זײ אַװעקגעבן, זיך לאָזן שנײַדן די פֿינגער פֿאַר זײערע אָרעמע ברידער!… און אַף די ,,קבצניװקעס“ איז געװאָרן ששון ושׂמחה, און עס האָבן זיך אַ לאָז געטאָן אָרעמע לײַט אין שטאָט אַרײַן, ייִדן און װײַבער מיט קלײנע קינדער אַ סך, און האָבן באַלאַגערט דאָס גרױסע בית־המדרש פֿון אינעװײניק און פֿון דרױסן. אין יענעם טאָג האָט זיך יעדער אָרעמאַן פֿון די רױטע ייִדלעך געפֿילט, װי אַן אבֿן־טובֿ, װי אַ צי־

טעריק קינד, אַ בן־יחידל, װאָס מע פּעסטעט דאָס, מע גלעט דאָס, מע

קיכלט דאָס, מע טראָגט דאָס אַפֿן קאָפּ, מע שלאָפֿט נישט איבער דעם

קײן נעכט ― אַ קלײניקײט, אַ װערטעלע אױסצורײדן: רױטע ייִדלעך, און

אָרעמע לײַט דערצו, און נאָך פֿון די „קבצניװקעס“?! ס'איז, אַפּנים,

הײַנט ז ײ ע ר ע זיבן יאָרן!… עס האָט געהאַט דעם זיבעטן חן אָנצו־

קוקן, װי אַזױ די אָרעמע לײַט זײַנען געװאָרן באַ זיך גרױס, נישט צו־

צוטרעטן! עפּעס אײנער אַ שטאָט־בעל־הבית האָט זיך געפּרוּװט מאַכן

מיט זײ אַ שמועס, האָט מען אים אָפּגעשאָטן מיט פֿײַער װי אײנער

רעדט: „דרך ארץ, דו פּאַרך, װער ביסטו און װער זײַנען מ י ר?

דו ביסט אַ פּראָסטער בעל־הבית, און מיר זײַנען אָ ר ע מ ע ל ײַ ט ,

פֿ ו ן ד י ק ב צ נ י ו ו ק ע ס!…“

שפּעטער, אַז אַלע פֿאָרנעמסטע בעלי־בתּים האָבן זיך צענױפֿגע־

זאַמלט אין גרױסן בית־המדרש און עס זײַנען געקומען די נגידים מיט די

רבנים, דײנים און די איבעריקע שבֿעה טובֿי העיר, איז דער שמשׂ אַרױף

אַף דער בימה און האָט אױסגעקלאַפּט דרײַ מאָל: „שאַ, שטילער, ס'זאָל

זײַן שטיל, שאַט, שטיל זאָל זײַן!“ נאָכדעם איז אױפֿגעשטאַנען אײנער

פֿון די רבנים און האָט געהאַלטן זײער אַ לאַנגע דרשה, געבראַכט פּסוקים

אַ גוזמא, צענױפֿגעטשעפּעט אײן פּסוק מיטן אַנדערן, אױסגעװיזן על פּי

מדרש און על פּי קבלה, אַז דאָס איז דער אמתער „קץ“, דאָס הײסט,

אַז איצט באַדאַרף קומען משיח, ער מוז קומען, אַניט איז פּאַסקודנע,

פֿע, ער מ ו ז , ער מ ו ז קומען!… און אַזױ װי די רױטע ייִדלעך

שטײען איצט אין אַ צרה, און װער שמועסט די אָרעמע לײַט פֿון די „קב־

צניװקעס“, װאָס זײַנען געבליבן װי אַפֿן װאַסער, ― באַדאַרף די שטאָט

זען, מע זאָל זײ העלפֿן איטלעכער מיט װאָס ער קאָן, װער מיט אַן עצה,

װער מיט געלט…

― נו, אַדרבה, פֿאַרקערט, אַדרבה! ― רופֿן זיך אָן עטלעכע נגידים מיט אַ מאָל. ― אַדרבה, פֿאַרקערט, אַדרבה, מיר אַלײן װעלן אױך מיט־ העלפֿן װי װײַט מעגלעך, און אַפֿילו טאָמער באַדאַרף קאָסטן עפּעס געלט, אַרט אונדז אױך נישט, אַבי נישט קײן סך, געװײנטלעך, װאָרעם קײן סך, װאָס איז שײך, קאָן מען נישט, אַלצדינג באַדאַרף זײַן באַם גאַנג, מיט אַ מאָס, מיט אַ חשבון, ובפֿרט געלט, איר פֿאַרשטײט?…

עס איז שװער צו פֿאַרשטײן, װאָס איז די מעשׂה, װאָס איצטיקס מאָל זײַנען די נגידים געװען אַזױ גוט, אַזױ װײך, כאָטש לײג זײ צו צו אַ מכּה? פֿון זײער רײדן האָט מען אַרױסגעזען, גלײַך װי זײ װאָלטן זיך פֿילן, אַז זײ זײַנען אין עפּעס שולדיק, אַז זײ האָבן עפּעס פֿאַרזינדיקט קעגן די אָרעמע רױטע ייִדלעך… די נגידים זײַנען געװען אַזױ אױפֿגעלײגט, האָפֿערדיק, אַז זײ האָבן דערלאָזט יונגע לײַט, „משׂכּילים“, זאָלן זיך אַרײַנמישן מיט זײערע עצות, װאָס מע שרײַבט אַף די בלעטער.

― פֿאַראַן נאָך אײן מיטל ― זאָגן די משׂכּילים ― אײן־און־אײנציק מיטל אַף צו העלפֿן די אָרעמע לײַט: ע מ י ג ר אַ צ י ע…

― װאָס הײסט דאָס „מיגעראַציע“? ― פֿרעגן די נגידים.

― עמיגראַציע ― זאָגן די יונגע לײַט ― הײסט עמיגרירן, פֿאָרן, אַװעקפֿאָרן, אַרױספֿאָרן פֿון דאַנען און באַזעצן זיך אין אַנדערע לענדער!

― װוּהין?.― פֿרעגן די נגידים ― אין װאָסערע לענדער?

― װוּהין? ― זאָגן די יונגע לײַט ― קײן הודו, קײן כּוש, קײן בבֿל, און איבערהױפּט קײן מצרים, װײַל ערד איז אין מצרים פֿאַראַן אַ סך, נאָר מענטשן װינציק; אַלצדינג איז דאָרטן בזול הזול, העכער האַלב אומזיסט. אַזױ שרײַבט מען אין די בלעטער…

אַן אַנדערס מאָל װאָלטן זיך די יונגעלײַט פֿאַר אַזאַ מעשׂה נישט גענאַרט; זײ װאָלטן געכאַפּט אַ מיאוסן פּסק פֿון די נגידים פֿאַר אַזאַ העזה זיך אַרײַנצומישן צװישן עלטערע. נאָר דער געדאַנק פֿון עמיגראַציע איז זײ שטאַרק אַרײַן אין נאָז אַרײַן: עס שמעקט מ י ט פּ ט ו ר װ ע ר ן פֿ ו ן די אָ ר ע מ ע ל ײַ ט ― עפּעס אַ קלײניקײט?…

― ס'איז טאַקע אפֿשר אַ שטיקל פּלאַן, כלעבן! ― זאָגן די נגידים. ― אַדרבה, פֿאַרקערט, פֿאַר װאָס זאָל מען טאַקע נישט זען? מצרים איז נישקשה פֿון אַ לאַנד מצרים…

― װאָס רעדט איר? ― פּרוּװט זיך דער רבֿ איבערשפּאַרן ,― איר האָט פֿאַרגעסן, אַז מיר זאָגן אַלע יאָר באַם סדר: „עבֿדים הײנו לפֿרעה במצרים?“

― מילא, װאָס מע זאָגט אין דער הגדה! ― ענטפֿערן אים די נגידים מיט אַזאַ טאָן, אַז מע זאָל שױן מער ניט איבערשפּאַרן. ― װאָס גלײַכט איר דאָס מצרים צו יענעם מצרים, װאָס אין דער הגדה? ס'איז שױן הײַנט ארץ־ישׂראל, ניט מצרים…

די יונגע לײַט זײַנען שטאַרק צופֿרידן, װאָס די נגידים האַלטן מיט זײ, רוקן זײ זיך צו נענטער און דערצײלן, װאָס מע שרײַבט אין די בלעטער װעגן דער דאָזיקער עמיגראַציע און װעגן קאָמיטעטן; מע באַ־ דאַרף זען קודם כּל, סע זאָל װערן אַ קאָמיטעט…

― ברוך הבא, אַ נײַס, אָט האָסטו דיר שױן קאָמיטעטן! ― כאַפּט זיך אַרױס אַ רױט ייִדל קעגן די יונגע לײַט ― װאָס טױג מיר קאָמי־ טעטן ― שמעטן? איך שמועסט בעסער מכּח אַכצן און דרײַצן: װוּ װעט מען נעמען געלט אַף אַריבערפּעקלען, קײן עין הרע, אַזױ פֿיל אָרעמע לײַט?

― געלט? ― זאָגן די נגידים. ― געלט איז בלאָטע! מע װעט זיך פֿאַרשרײַבן חודש־געלט איטלעכער װיפֿל ער קאָן, נישט קײן סך, געװײנט־ לעך, װאָרעם קײן סך, װאָס איז שײך, קאָן מען נישט, אַלצדינג באַ־ דאַרף זײַן באַם גאַנג, מיט אַ מאָס, מיט אַ חשבון, ובפֿרט געלט, איר פֿאַרשטײט?…

― עמיגראַציע… מצרים… קאָמיטעטן… חודש־געלט… ― אַזױ האָבן געשריִען די רױטע ייִדלעך אַלע אינאײנעם, אײנער איבערן אַנדערן, געפּילדערט, געהיצט זיך, געמאַכט מיט הענט, װי דער שטײגער איז; און אַז ס'איז אָנגעקומען אינדרױסן אַרױס צו די אָרעמע לײַט, אַז מע שמועסט דאָ מכּח עמיגראַציע קײן מצרים, מכּח מאַכן קאָמיטעטן און מכּח פֿאַרשרײַבן זיך חודש־געלט, איז געװאָרן צװישן זײ חושך ― חושך!

― װאָס איז דאָס? ― האָבן זײ געשריִען ― דערױף האָט מען אונדז אַהער געבראַכט, מע זאָל מאַכן קאָמיטעטן, װאַרפֿן גאַלקעס, קינדערשפּיל? װאָס טױג אונדז צערעמאָניעס, „מיגראַציעס“, קאָמיטעטן, צוזאָגעכצן, גילדענע פֿײגעלעך? איר גיט אונדז הײַנט, פֿאַר מאָרגן לאָז זיך גאָט זאָרגן! שיקט אונדז אָפּ קײן מצרים, קײן גושן, שיקט אונדז אָפּ צום רוח אַלײן, אַבי הײַנט, טאַקע באַלד, װאָרעם אַהײם צוריק אַף די „קבצניװקעס“ קאָנען מיר נישט קומען; אונדזערע װײַבער און קינדער װאַלגערן זיך אַף דער הױלער ערד אונטער גאָטס הימל, גײען־אױס פֿון הונגער, און איר װעט דאָ מאַכן אַף אונדז קאָמיטעטן? אָבער גאָר לא! ניע זשעלאַיעם, קאָמיטעטן נע זשעלאַיעם!!…

מיט דעם דאָזיקן געשרײ האָבן זיך אַ סך אָרעמע לײַט אַרײַנגע־מעשׂיות און פֿאַנטאַזיעס 289 כאַפּט אין בית־המדרש אַרײַן, און ס'איז געװאָרן אַזאַ ליאַרעם, אַזאַ טאַרעראַם, אַז מע האָט געקאָנט טױב װערן. תּחילת האָט מען נישט פֿאַרשטאַנען, װאָס איז דער געשרײ; נאָר אַז מע האָט דערהערט די װערטער: „נע זשעלאַיעם, קאָמיטעטן נע זשעלאַיעם“, זײַנען די נגידים געװאָרן אױפֿגעטראָגן און האָבן זיך אַרױסגעשטעלט:

― תּרבות! דרך־ארץ! אַזעלכע שלעפּערס, װי איר זײט! די שטאָט איז זיך צענױפֿגעקומען אַהער צוליב אײַך, מע טראַכט פֿון אײַערטװעגן, מע ברעכט זיך די מוחות, װי אַזױ בעסער אײַך צו העלפֿן, װי אַזױ גיכער אײַך אַרױסצושיקן פֿון דאַנען, ― האָט איר נאָך אַן עזות צו רײדן? אַהײם, שלעפּערס! דאָרטן װעט איר זאָגן דעות, דאָרט, אַף די „קבצניװקעס“!!!… ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―

― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―

ד אָ ס ל ע צ ט ע ק אַ פּ י ט ל

(מאַטעריאַלן פֿאַרן היסטאָריקער צו דער געשיכטע פֿון די רױטע ייִדלעך. ― אַ בריװל פֿון אַן עמיגראַנט, װאָס איז פֿאַרװאָרפֿן געװאָרן קײן מצרים. ― אַ סוף צו די רױטע ייִדלעך. )

דער היסטאָריקער, װאָס װעט קומען אַמאָל באַשרײַבן די געשיכטע פֿון די רױטע ייִדלעך אין די שפּעטערדיקע דורות, אַז ער װעט האַלטן באַ דעם קאַפּיטל, װעט ער זיך אָפּשטעלן: ער װעט אַ סך מעשׂיות נישט װעלן גלײבן, און אַ סך זאַכן װעט ער פֿאַרשװײַגן. ער װעט זיך שעמען אַרױסשטעלן אַזעלכע פֿאַקטן, װאָס קאָנען פֿאָרקומען סײַדן צװישן װילדע מענטשן. ער װעט נישט װעלן גלײבן בשום אופֿן, אַז צװישן ייִדן, װאָס רופֿן זיך „רחמנים בני רחמנים“, האָבן זיך געפֿונען אַזעלכע, װאָס האָבן זיך באַנוצט מיטן אומגליק פֿונעם פֿאָלק און פֿון יענעמס צרות זיך געמאַכט אַ פּרנסה, איבערגעפֿירט אַ סך קהלש געלט, געמאַכט כאַפּ־לאַפּ, אַראָפּגעקװעטשט זיך אין בײַטל אַרײַן, קײן רחמנות נישט געהאַט אַף ייִדיש בלוט… גװאַלד, װײ געשריִען! ― װעט זאָגן דעמאָלט דער היסטאָריקער ― װאָס איז דאָס געװען פֿאַר מינים ייִדן דעמאָלט, װאָס האָבן זיך באַגאַנגען מיט זײערע אָרעמע ברידער אַ סך ערגער, װי מיט בהמות? װאָס איז דאָס געװען פֿאַר מינים מענטשן, װאָס האָבן געטריבן די אָרעמע עמיגראַנטן, װי מען טרײַבט שאָף אַפֿן יאַריד? װאָס איז דאָס גע־ װען פֿאַר ברואים, װאָס האָבן דערלאָזט אָרעמע קראַנקע װײַבער מיט פּיצלעך קינדער װאַלגערן זיך אַף דער הױלער ערד אונטער גאָטס הימל, אין רעגנס און אין קעלט? װאָס איז דאָס געװען פֿאַר מינים קאָמפּאַניעס אַזעלכע, װאָס האָבן אַרױסגעלאָזט מודעות אין אַלע בלעטער, אַז זײ נעמען זיך אונטער, כּלומרשט פֿאַר אַ קלײן געצאָלט, איבערפֿירן גאַנצע משפּחות פֿון די רױטע ייִדלעך איבערן ים, ברענגען זײ און באַזעצן אינעם ג ל י ק ל ע כ ן פֿ ר ײַ ע ם ל אַ נ ד מצרים, און נאָכדעם האָט זיך אױסגעלאָזט, אַז זײ האָבן גאָר אױסגענאַרט די עטלעכע גילדן און איבערגעלאָזט די אָרעמע עמיגראַנטן אין מיטן װעג, אַף גאָטס באַראָט, ערגעץ אין דער מדבר?… װאָס איז דאָס געװען פֿאַר מינים פֿראַנטן, װאָס האָבן געשאָטן מיט געלט, פֿאַרנאַרט, אַרײַנגענאַרט אין זאַק אַרײַן אָרעמע מײדלעך, זײ צוגעזאָגט גילדענע בערג, און נאָכדעם זײ פֿאַרקױפֿט צו די „ישמעאלים“ מיט גרױסע, גרױסע רװחים?… „אױ, ברידער! ― װעט דער היסטאָריקער זאָגן מיט די װערטער פֿון מ ע נ ד ע ל ע מ ו כ ר ־ ס פֿ ר י ם , װאָס האָט זיך געקױפֿט אַן אײביקן נאָמען באַ אונדז, אַף ד ע ר זײַט טײַך סמבטיון. ― אױ, ברידער!… אַף פּעטש פֿון אַנדערע װײן איך און זאָג: נישקשה! גוטע און שלאַפֿע לײַדן אָפֿט אין דער װעלט, מעגלעך אפֿשר, יענע װעלן נאָך אַ מאָל חרטה האָבן; נאָך אַז געפּאַטשטע פּאַטשן זיך אַלײן, אַז צעדראַפּעטע דראַפּען אײנער דעם אַנדערן, װײן איך און האָב ― אױ־װײ! ― גאָר נישט װאָס צו זאָגן… דערמאָן איך מיך אין יענע נעבעך, פֿון אײַך אַלײן געפּײַניקטע, „געפֿאַנגענע“, רײַסט מיר דאָס האַרץ; עס װײנט און שרײַט: אױ, מײַן משונה־דערשלאָגן, מײַן װילד־געפֿאַלן פֿאָלק ישׂראל!!''… דער היסטאָריקער, װאָס װעט קומען אַ מאָל באַשרײַבן די געשיכטע פֿון די רױטע ייִדלעך, װעט זיך נישט אײן מאָל רײַסן באַ די האָר, אַז ער װעט לײענען די קאָרעספּאָנדענציעס, װאָס זײַנען אָפּגעדרוקט אין די בלעטער פֿון יענער צײַט, אָדער גלאַט אַזױ בריװלעך, װאָס די רױטע ייִדלעך האָבן געשריבן צו זיך אַהײם פֿונעם „גליקלעכן, פֿרײַען“ לאַנד מצרים אין יענער צײַט. אָט האָט איר אײנס פֿון די דאָזיקע בריװלעך:

„מײַנע ליבע און געטרײַע! איך שרײַב אײַך אַ בריװל, נישט מיט טינט, נאָר מיט בלוטיקע טרערן, פֿון דעם דאָזיקן גליקלעכן לאַנד, ברענען זאָל דאָס אַפֿן פֿײַער! עס װאָלט געמעגט אײַנגעזונקען װערן, אַזױ װי קורח, אײדער איך האָב דאָס גאָר דערקענט. הלװאַי װאָלט איך זיך אינדערהײם אױסגעבראָכן אַ פֿוס, אײדער איך האָב מיך גערירט פֿון דעם אָרט, און אַז איך בין שױן יאָ אַרױסגעפֿאָרן, װאָלט איך בעסער אין װעג אײַנגענומען אַ מיתה משונה, אײדער איך בין געקומען אַהער, אין דעם װיסטן מצרים! איך זאָל אײַך װעלן באַשרײַבן אַלע אונדזערע גרױסע צרות, װאָס מיר האָבן איבערגעטראָגן אין װעג פֿונעם ערשטן טאָג ביז אַצינד, װעט ניט סטײַען ניט קײן פּאַפּיר, ניט קײן פּענעס פֿון דער גאַנצער װעלט! אינעם טײַך סמבטיון איז געװיס נישטאָ אַזױ פֿיל װאַסער, װיפֿל טרערן מיר און אונדזערע װײַבער האָבן פֿאַרגאָסן ביז הײַנטיקן טאָג. די אַגענטן, װאָס האָבן אונדז געבראַכט אַף דער שיף, האָבן צוגענומען באַ אונדז די פּעקלעך (דאָרט זײַנען געלעגן אונדזערע טלית־ותּפֿלינס), און מער האָבן מיר זײ נישט געזען אין די אױגן. ס'איז געװען ערבֿ שבת, האָבן אונדזערע װײַבער געװאָלט בענטשן ליכט, איז ניט געװען אַף װאָס, האָבן זײ אונדז גענוג באַװײנט, זײערע קללות זאָלן נאָר פֿאַלן אַף די קעפּ פֿון די קאָמיטעטן. און נאָכדעם האָט זיך אױפֿגעהױבן אַ שטורעם־װינט מיט סכּנות נפֿשות, עס האָט אונדז געװאָרפֿן העכער הײַזער, איטלעכע כװאַליע איז די גרױס װי אַ מױער, מיר האָבן זיך שױן אָפּגעזעגנט מיטן לעבן, געמײנט, ס'איז אַן עק! דרײַ װאָכן האָבן מיר זיך אַזױ אָפּגעמוטשעט, ס'איז נישט געקומען קײן געקעכטס אין אונדזער מױל אַרײַן, מיר האָבן געזען פֿאַר זיך נאָר הימל און װאַסער, ביז מיר האָבן זיך קױם־קױם דערשלאָגן צו אַ ברעג, און אַז מיר זײַנען אַראָפּ פֿון דער שיף קראַנקע, צעבראָכענע, אױסגעמוטשעטע, הונגעריקע, האָט מען אונדז אָפּגעהאַלטן אַ טאָג מיט אַ נאַכט אין דרױסן אַפֿן רעגן, און פּונקט דעמאָלט האָט זיך מײַן אסתּר־רײזלען פֿאַרגלוסט גײן צו קינד, זי איז געלעגן געװאָרן און געהאַט אַ ייִנגל; דאָס ייִנגל איז געשטאָרבן, און זי איז געװען, ניט הײַנט געדאַכט, טױט־קראַנק, ס'איז נישט געװען אַפֿילו קײן לעפֿל יױך אָדער אַביסל אײַנגעמאַכטס אַף דערקװיקן די נשמה. ערשט אַפֿן אַנדערן טאָג האָט מען זיך אַף אונדז דערבאַרעמט, מענטשן פֿון אַ קאָמיטעט זײַנען געקומען און האָבן אונדז איבערגעשריבן אַלעמען באַם נאָמען, און מע האָט אונדז אַװעקגעפֿירט פֿון דאָרטן, און מע האָט

אונדז פֿאַרטריבן אין אַ שטאַל, און דאָרט האָט מען אונדז געטײלט בול־ קעס מיט מאַראַנצן, איטלעכן אַ בולקע מיט אַ מאַראַנץ, און פֿון דאָרטן האָט מען אונדז װידער אַװעקגעטריבן, איבערגעשריבן איטלעכן באַם נאָמען און אַרױפֿגעזעצט װידער אַף אַ שיף, און מע האָט אונדז געפֿירט אָנדערהאַלבן מעת־לעת, און די זון האָט געבאַקן, געברענט װי אַ גיהנום, ביז מע האָט אונדז געבראַכט צופֿירן און אַראָפּגעװאָרפֿן אין אַן אָרט פֿון גאָלע זאַמד, נישט קײן הײַזער, נישט קײן בײמער, נישט קײן גראָז, נאָר זאַמד און הימל, הימל און זאַמד, און דאָ האָט מען געװאָלט, מיר זאָלן זיך באַזעצן, מע האָט אונדז געגעבן אַרבעט ― שלעפּן קלעצער פֿונעם ים און בױען הײַזער, גראָבן ערד און פֿלאַנצן בײמער, און מע האָט גע־ שטעלט איבער אונדז אַן אױבערהאַר, אַ משוגענעם כּעסן, װאָס באַלד עפּעס ― פֿלעגט ער געבן פּעטש; האָבן מיר דאָך מסתּמא געמאַכט אַ ױצעקו, האָט מען עטלעכע פֿון אונדז געבונדן, געשלאָגן מכּות־רצח… קױם מיטן לעבן זײַנען מיר פֿון דאָרטן זיך צעלאָפֿן, דער אַהער, דער אַהין, װוּהין די אױגן האָבן געטראָגן, און מיר האָבן זיך צוגעשלאָגן עטלעכע משפּחות אין אַן ערטל אַרײַן, טאַקע דאָ אין מצרים, װוּ עס װאָלט אונדז אפֿשר זײַן נישקשה, װ אָ ר ע ם מע ק אָ ן ד אָ מ אַ כ ן אַ ל ע ב ן , דהײַנו: מע גיט אונדז אַרבעט ― שטײן באַ דער מאַשין, דרײען די ראָד פֿון כּאור הבוקר ביז שפּעט אין דער נאַכט, און מע באַקומט דערפֿאַר אַ זילבערנעם טאָלער, און קינדער אַ האַלבן טאָלער. הכּלל, ס'איז גאָר קײן מעשׂה ניט. איטלעכער הײסט דאָ „מיסטער“, פֿערד גײען אין ברילן און מענטשן טראָגן פּאַפּירענע מאַנישקעס. דער חסרון אָבער, װאָס מע װײס ניט פֿון קײן שבת און פֿון קײן יום־טובֿ, און װאָס מע פֿאַרשטײט נישט דאָס לשון זײערס, װאָרעם מע רעדט דאָ זײער שטשיפּעליאַװע, דער רוח װײס זײ, אַף װאָס פֿאַר אַ שפּראַך! קײן רחמנות איז באַ זײ נישט פֿאַראַן, איר מעגט אױסגײן אין גאַס פֿאַר הונגער, װעט זיך קײנער ניט אָפּשטעלן אַפֿילו, װאָרעם סע איז אַ טאַרעראַם, אַלע לױפֿן, אַלע אַרבעטן, און װער סע קאָן ניט אַרבעטן און װיל האַנדלען, קאָן ער האַנדלען מיט װאָס ער װיל, מיט אַלטע מלבושים, אַרומטראָגן שװעבעלעך, שוּװאַקס אָדער קנעפּ, און קאָן זיך „מאַכן דערפֿון אַ לעבן“ (אַזױ גײט דאָ די שפּראַך…). נאָר איך מעג זאָגן „גם זו לטובֿה“, װאָרעם אַנדערע מאַכן דאָ אַ סך ערגער פֿון מיר. אָט האָב איך נישט לאַנג באַגעגנט יענקל דעם פֿעטער מרדכיס, בין איך נבֿהל ונשתּומם געװאָרן! איך האָב אים כּמעט נישט דערקענט ― אַזױ שטאַרק האָט ער זיך איבערגעביטן! אָנגעטאָן האָט ער זיך װי אַ משוגענער קאַטערינ־ שטשיק, אין אַ קורץ װײטיקל מיט אַ לאַנגן סטאָן און מיט אַ הױכן ספּאָדיק אַפֿן קאָפּ, װי אַ לאָקשנטעפּל. „יענקל, זאָג איך, ס'איז דו?“ ― „װער דען? ― זאָגט ער, ― פֿאַרשטײט זיך, ס'איז איך, כאָטש איך הײס שױן הײַנט ניט יענקל, איך הײס גאָר מיסטער דזשעק“… „װאָס מאַכסטו עפּעס, זאָג איך, מיסטער דזשעק, װי גײט דאָס דיר אינעם דאָזיקן לאַנד?“ ― „נומער ערגער, זאָגט ער; די ערשטע צײַט איז געװען זײער נישט פֿרײלעך, נאָר איצט, דאַנקען גאָט, מ אַ ך א י ך אַ ל ע ב ן ''… „דהײַנו, זאָג איך, װאָס איז דײַן טועכץ? ', ― „מײַן טועכץ איז, זאָגט ער, איך װאַש גרעט“. „װאָס הײסט, זאָג איך, דו װאַשט גרעט?“ ― „אָט דאָס הײסט, זאָגט ער, איך האָב מיך אױסגעלערנט װאַשן און פּרעסן“. „אָט דאָס הײסט באַ דיר געמאַכט אַ לעבן? אַז אָך און װײ, זאָג איך, איז צו מיר, אַז מײַן פֿעטער מרדכיס זון באַדאַרף זײַן אַ פּראַטשקע, און נאָך אין מצרים דערצו! ''… פֿון אים בין איך געװאָר געװאָרן װאָס מאַכן די איבעריקע אונדזערע חבֿרה, די רױטע ייִדלעך, װאָס האָבן זיך צוגעשלאָגן אַהער; אַלע „מאַכן, ברוך השם, אַ לעבן“: משה שפּרינצעס האָט זיך אױסגעלערנט פֿאַרזױמען לעכלעך צו אונטערהױזן, בערל דאָבעס שלאָגט פֿלעקלעך אין די אָבצאַסן, מענדל מינדעס באַקט בײגל, מאָטל ראַצלט פֿאַרקױפֿט בעזעמער, עטלעכע גײען אַרום דערװײַל אַזױ אָן אַרבעט, בעטן נדבֿות, און די איבעריקע װײס ער אַלײן אױך ניט, װוּ זײ זײַנען אַהינגעקומען, אפֿשר זײַנען זײ שױן נישטאָ… מיר האָבן זיך בײדע גוט אױסגעװײנט, אױסגערעדט אײנער דעם אַנדערן די הערצער, זיך געגעבן די האַנט „תּקיעת־כּף“, אַז מיר זאָלן זיך זען כאָטש אײן מאָל אין װאָך, װעט אונדז זײַן אַביסל גרינגער, װאָרעם דאָס בענקען װאָס מיר בענקען אַרױס איז אַזױ גרױס, אַז ממש עס עקט זיך אונדז דאָס חיות! מיר דאַכט, איך װאָלט זײ מוחל געװען זײערע אַלע גליקן, איך װאָלט זײ אַװעקגעשענקט אַלע זײערע טאָלערס פֿאַר אײן קוק אַף די קבצניװקעס! אױ, װוּ נעם איך פֿליגל, װאָלט איך באַלד צו אײַך אַריבערפֿליִען, מײַנע ליבע און געטרײַע! מיר לאָזן אײַך גריסן גאָר פֿרײַנטלעך, און מיר בעטן אײַך, דאָס הײסט, איך און אסתּר־רײזל זאָל לעבן, איר זאָלט דאָרט לאָזן גריסן איטלעכן באַזונדער גאָר פֿרײַנטלעך, און איר זאָלט זײ זאָגן, אַז מיר פֿאַרגעסן זײ ניט אַפֿילו אַף אַ מינוט, און דעם פֿעטער יאָסע מיט דער מומע סאָסיע זאָלט איר למען השם לאָזן גריסן, און דעם פֿעטער שעיה מיט דער מומע חיה, און די קינדער זײערע, איטלעכן באַזונדער גאָר פֿרײַנטלעך, און מײַן שװעסטער בײלע און די מומע קײלע זאָלט איר אַחוץ לאָזן גריסן פֿון אונזערטװעגן און פֿון אונדזערע קינדערס װעגן, איטלעכן באַזונדער גאָר פֿרײַנטלעך, און איר זאָלט זײ זאָגן למען השם, זײ זאָלן זיך ניט דערװעגן רירן פֿונעם אָרט, װאָרעם זײ װעלן חרטה האָבן און װעלן זיך פֿאַרשילטן דאָס געבײן, אַזױ װי פּעסיע די אַלמנה, װאָס האָט געהאַט דעם פּסק מיט אירע צװײ מײדלעך נעבעך, און נאָך אַ סך אַזעלכע װי זי, װאָס האָבן זיך געלאָזט אײַנרײדן, אַז מע װעט דאָ גליקלעך מאַכן זײערע טעכטער, מע װעט זײ געבן חתנים מיט אַ סך נדן און מיט שײנע מתּנות, און צום סוף האָט מען זײ פֿאַרפֿירט צו אַלדי שװאַרצע יאָר, געפּענטעט אין קײטן און פֿאַרקױפֿט צו די „ישמעאלים“ פֿאַר קנעכט, מע זאָגט, פֿאַר זײער אַ סך גאָלד… למען השם ולמען השם, איר זאָלט זיך נישט לאָזן אײַנרײדן פֿון קײנעם, טאָמער קומט צו אײַך עמעצער פֿון די דאָזיקע „פֿראַנטן“ מיט װײַסע מאַנישקעס און מיט גילדענע זײגערס און זאָגן אײַך צו הרים וגבֿעות, ובפֿרט מיט אײַערע מײדלעך זאָלט איר זײַן געהיט, װי דאָס שװאַרצאַפּל פֿונעם אױג! הלװאַי װאָלט איך מיך אױך ניט געלאָזט אײַנרײדן קײן נאַרישקײטן, קאָמיטעטן, עמיגראַציעס, װאָלט איך געװען באַװאָרנט כאָטש מיט דעם, װאָס איבער הונדערט און צװאַנציק יאָר װעלן מײַנע בײנער קומען צו קבֿר־ישׂראל, צװישן מײַנע ליבע און געטרײַע אַף די קבצניװקעס… און מיר בעטן אײַך, דאָס הײסט, איך און מײַן אסתּר־רײזל זאָל לעבן, נאָכאַמאָל, איר זאָלט נישט פֿאַרגעסן לאָזן גריסן פֿון אונדז און פֿון אונדזערע קינדער דעם פֿעטער יאָסיע און די מומע סאָסיע, דעם פֿעטער שעיה און דער מומע חיה, און מײַן שװעסטער בײלע און מײַן מומע קײלע, און זײערע קינדער, איטלעכן באַזונדער גאָר פֿרײַנטלעך, און למען השם ולמען השם, זײ זאָלן זיך ניט דערװעגן רירן פֿונעם אָרט“… ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―

אַזעלכע בריװלעך האָבן די רױטע ייִדלעך באַקומען פֿון זײערע פֿאָ־מעשׂיות און פֿאַנטאַזיעס 295 טער און מוטער, שװעסטער און ברידער, פֿרײַנט און גוטע פֿרײַנט ― לרובֿ, און כאָטש די ידיעות זײַנען געװען כּמעט אַלע אַזעלכע טרױעריקע, אײנע טרױעריקער פֿון דער אַנדערער, פֿונדעסטװעגן האָבן זײ אַרױסגעקוקט אַף בעסערע ידיעות; זײ האָבן נישט פֿאַרלאָרן זײער בטחון, זײ האָבן געהאַט אַ האָפֿענונג, אַז זײ װעלן נאָך הערן, אם ירצה השם, פֿון דאָרטן גוטע בשׂורות מיט ישועות ונחמות… אױב זײערע האָפֿענונגען זײַנען מקױם געװאָרן ― דאָס װעלן מיר װיסן שפּעטער, אַז גאָט װעט אונדז שענקען דאָס לעבן און מיר װעלן אַמאָל אַף ציקאַװעסט זיך דורכפֿאָרן אַהינצו, זען װאָס מאַכן דאָרט, אינעם נײַעם גלות מצרים, אונדזערע ברידער, די רױטע ייִדלעך… אײן זאַך קען איך אײַך זאָגן פֿאַר קלאָר, אַז די רױטע ייִדלעך, װאָס זײַנען געבליבן אינדערהײם, זײַנען גאָר ניט די רױטע ייִדלעך װאָס פֿריִער, װאָרעם װי באַלד עס איז געשען דער קלאַפּ, איז באַ זײ געװאָרן אַן איבערקערעניש; זײ האָבן זיך נאָך די קלעפּ עפּעס װי אױסגעניכטערט, װי אױפֿגעװאַכט פֿון אַ לאַנגן־לאַנגן שלאָף און האָבן אָנגעהױבן צו פֿאַרשטײן זײער לאַגע, פֿאַרשטײן, אַז װײַטער קאָן דאָס אַזױ ניט זײַן, אַז מע באַדאַרף עפּעס אָנהײבן טראַכטן. און אַז זײ האָבן אָנגעהױבן טראַכטן, האָבן זײ ערשט דעמאָלט צעקײַט די װערטער פֿון יענעם פּאַרשױן, װאָס איז אַראָפּגעפֿאָרן צו זײ פֿון יענער זײַט טײַך סמבטיון און האָט זײ דערצײלט אַ מעשׂה מכּח אַ לאַנד, אַן אײגן לאַנד, מכּח ארץ־ישׂראל ― און דער עולם האָט זיך שטאַרק אַ נעם געטאָן צו דעם דאָזיקן ענין, מיט היץ, מיט פֿײַער, װי דער שטײגער איז פֿון די רױטע ייִדלעך… נאָר איר װילט דאָך װיסן װאָס איז געװען דער פּועל יוצא? װאָס איז דערפֿון אַרױסגעקומען? צי האָבן די רױטע ייִדלעך טאַקע עפּעס מתקן געװען, טאַקע עפּעס געטאָן אױך? אָדער מען איז אָפּגעקומען נאַר דערמיט, װאָס מע האָט גערעדט און גערעדט און װידער אַמאָל גערעדט?… צי האָט מען זיך שױן אַמאָל אױסגעגלײַכט דאָרט מיט דעות, אָדער איטלעכער איז זיך געבליבן באַ זײַנעם? צי האָט מען זיך שױן דעררעדט אַמאָל באַ זײ צו אַ סוף? אָדער אַז ס'איז שױן געקומען צום שפּיץ, האָט זיך געלאָזט הערן אַ קול: ,,נע זשעלאַיעם! ” ?… אָט דאָ לאָזט זיך אַראָפּ דער פֿאָרהאַנג, און מיר געזעגענען זיך אָפּ מיט די רױטע ייִדלעך אַף אַ היפּשער צײַט.

געשריבן אין יאָר 1900 מ ש ו ג ע י ם אַ באַשרײַבונג פֿון אַ דורכפֿאָרער

ד אָ ס ע ר ש ט ע ק אַ פּ י ט ל (אַ דורכפֿאָרער אַנטדעקט דאָס נײַע לאַנד. ― די רױטע ייִדלעך הערן זיך אָן מיט מעשׂיות און װערן פֿאַרקאָכט. ― אײנער פֿון זײ לאָזט זיך אַהין אַװעק. ― ער קומט צוריק און גיט אַרױס זײַן באַשרײַבונג באַזונדער אין אַ ביכל. ― ער רעכנט דערפֿון גליקלעך װערן).

אַ צײַט מיט יאָרן האָבן די רױטע ייִדלעך געמײנט, אַז מיט זײ לאָזט זיך אױס די װעלט. פֿון אײן זײַט דער טײַך סמבטיון, פֿון דער אַנדערער זײַט די הרי חושך און אין מיטן די רױטע ייִדלעך ― און אַן עק, װאָס באַדאַרף מען נאָך? גערעדט האָט מען, אַז אַף יענער זײַט סמבטיון איז אַ סבֿרא, אַז סע איז יאָ פֿאַראַן עפּעס אַ לאַנד, נאָר אַפֿילו אַז יאָ, איז נאָך אַ ספֿק, צי עס געפֿינען זיך דאָרטן ייִדן; כאָטש אַפֿילו, אַז מע זאָל װעלן שמועסן דאָס אײגענע װידער צוריק, מוז מען רעכענען, אַז סע איז ג ע װ י ס דאָרטן פֿאַראַן ייִדן, װאָרעם, ערשטנס, װי געשיקט זיך דאָס אַ לאַנד אָן ייִדן? און, צװײטנס, װוּ זײַנען אַהינגעקומען די „עשׂרת השבֿטים“?… נאָר פּלוצעם עפּעס איז אַרױס אַ קלאַנג, אַז אײנער אַ דורכפֿאָרער, מע װײסט ניט װער און פֿון װאַנען, האָט דערצײלט, אַז ער איז דאָרט אַלײן געװען אין יענעם לאַנד. אײַ, װי אַזױ האָט ער געקאָנט אַריבער דעם סמבטיון, װאָס אַלע װײסן, אַז אַ גאַנצע װאָך װאַרפֿט ער מיט שטײנער, אַ חוץ שבת? בלײַבט אַ קשיא… דער דורכפֿאָרער האָט דערצײלט, אַז ער איז דאָרטן געװען, אַז ער האָט אַלײן געזען מיט זײַנע אױגן

מעשׂיות און פֿאַנטאַזיעס 297

די דאָרטיקע ייִדן און האָט מיט זײ גערעדט; ער זאָגט, אַז זײ זײַנען גאָר

נישט פּאָכאָזשע אַף אונדזערע ייִדן; ערשטנס, זײַנען זײ אַלע מיט שװאַר־

צע האָר, און, צװײטנס, זײַנען זײ גאָר אַנדערע מינים ייִדן; זײ פֿײַנען זיך

אױס מיט זײערע גוטע מידות און זײ לעבן אַלע דאָרטן גליקלעך, װאָס

גליקלעכער קאָן שױן נישט זײַן, דהײַנו: זײ האָבן פּרנסה מיטן פֿולן מױל,

נישטאָ דאָרטן קײן אָרעמע לײַט, אַלצדינג איז דאָרטן װאָלװל, ביול־

הזול, עס װאַלגערט זיך באַ זײ ממש גאָלד אין די גאַסן… ― דו הערסט װאָס ער זאָגט? ― רופֿט זיך אָן אײנער צום אַנדערן

און דערלאַנגט אים אַ שטורך מיטן עלנבױגן. ― עט, מילא, װאָס ער זאָגט, עס רעדט זיך אַזױ ― מליצה. ― אַ משל! מע שמועסט, אַז סע װאַלגערט זיך גאָלד אין די גאַסן,

זאָגט ער גאָר מליצה! ― אַז סע װאַלגערט זיך גאָלד, פֿאַר װאָס זשע הײבט דאָס קײנער

נישט אױף? ― ביסט אַ בהמה, פֿאַרשטײסט ניט פֿון דאַנען אַהין: אַז מע זאָל

דאָס װידער אױפֿהײבן, װאָלט זיך עס ניט געװאַלגערט אין גאַס… די רױטע ייִדלעך, װאָס זײַנען בטבֿע שטאַרקע בעלי־גוזמא, װי מיר

װײסן שױן פֿון אונדזער פֿריִעריקער מעשׂה,* האָבן מער נישט באַ־

דאַרפֿט; זײ האָבן נאָר דערהערט „גאָלד“, האָבן זײ שױן װײַטער נישט

געװאָלט הערן. באַלד איז אױסגעװאַקסן באַ זײ אינעם כּח־הדמיון גאַנצע

בערג מיט גאָלד און זילבער, מיט דימענטן, מיט בריליאַנטן, מיט אַלדאָס

גוטס: „אָט אַ לאַנד, װוּ מע קאָן זיך גוט אָפּלעבן, אָפּשטורכען דאָס

ביסל יאָרן! ― אַזױ האָבן זײ געזאָגט אײנס דאָס אַנדערע מיט אַ זיפֿץ.

― מע פֿאַרשפּאָרט האָרעװען, װערן אױסגעריסן, זיך ברעכן דעם מוח.

נישטאָ אַף שבת, גײסטו אַרױס אין מאַרק און קלײַבסט זיך אױס װאָס

דײַן האַרץ גלוסט. װילסט גאָלד ― נעם גאָלד; װילסט זילבער ― נעם

זילבער. הכּלל, דו האָסט הענט ― נעם און גענוג!…“ עס האָבן זיך אַפֿילו

געפֿונען אַזעלכע אַפּיקורסים, װאָס האָבן געװאָלט אָפּלײקענען אינגאַנצן

די מעשׂה, זיך געפּרוּװט איבערשפּאַרן:

―――――――――――

* זע די „רױטע ייִדלעך”, אַן אױסגעטראַכטע מעשׂה פֿון שלום־עליכם.

― װײס איך װאָס? בהמות, נאַראָנים! מע דערצײלט זײ פּזמונות, נעכטיקע טעג, אַ קו איז געפֿלױגן איבערן דאַך און געלײגט אַן אײ!

― סטײַטש, מיר האָבן אָבער אַלײן געהאָרכט, אַז ס'איז דאָ געװען אַ דורכפֿאָרער, װאָס האָט אַלײן גערעדט מיט די דאָרטיקע ייִדן; אַ סימן, זײ זײַנען אַלע מיט שװאַרצע האָר…

― אַ סימן, די מומע אין מיט אַ נאָז. שפּײַט אים אָן אַ פֿולן פּנים, דעם דורכפֿאָרער! פֿרעגט אים, װי אַזױ איז ער אַריבער דעם סמבטיון, אַז אַ גאַנצע װאָר װאַרפֿט ער מיט שטײנער?

― אָט זעט איר דאָך!…

― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―

בקיצור, דאָס גאָלד מיטן זילבער, װאָס אַף יענער זײַט סמבטיון, האָבן אָנגעמאַכט צװישן די רױטע ייִדלעך אַ גערודער נישט אַף קאַטאָװעס. אַ סך פֿון זײ האָבן דאָס גוט אַרױפֿגענומען אַף דער מחשבֿה, געטרױמט װעגן דעם באַטאָג און באַנאַכט, נישט געקאָנט אײַנליגן, זיך געקאַטשעט פֿון אײן זײַט אַף דער אַנדערער, געזיפֿצט, געקרעכצט און אַלץ געטראַכט: „אױ, רבונו־של־עולם, װאָס איז באַ דיר פֿאַר אַ קונץ נעמען מיך און אַריבערטראָגן אַהין כאָטש אַף אײן טאָג!“ די בעלי־בטחון, די פֿרומע, האָבן דאָס געהאַט אין זינען בשעת דאַװנען: „אָבֿינו מלכּנו ― טאַטע זיסער, האַרציקער, געטרײַער! צוליב דײַן גרױסן נאָמען און צוליב אונדזערע עלטערן, װאָס האָבן זיך אָן דיר פֿאַרזיכערט, באַװײַז דײַן גענאָד, טו עפּעס אַ נס מיט אונדז, אַזױ װי דו קאָנסט!…” װאָס פֿאַר אַ נס האָבן זײ געװאָלט: צי גאָט זאָל זײ ברענגען אַהין, אין יענעם לאַנד, צי ער זאָל זײ ברענגען דאָס לאַנד אַהער ― דאָס האָבן זײ אַלײן נישט געװוּסט אַקוראַט; זײ האָבן נאָר חשק געהאַט צום גאָלד מיטן זילבער, װאָס דאָרטן. דאַכט זיך, מער יושר, כלעבן, עס זאָל ליגן באַ זײ אין קעשענע, אײדער עס זאָל זיך װאַלגערן אין גאַס!… נאָר נעמען אױפֿהײבן זיך און אַװעקפֿאָרן אַהין האָט קײנער קײן חשק נישט געהאַט; ערשטנס, װוּהין פֿאָרט מען? גלאַט נעמען און פֿליִען הענדום־פּענדום אין דער װעלט אַרײַן? און צװײטנס, װאָס טוט מען מיטן סמבטיון? װי אַזױ שװימט מען אַריבער דעם טײַך, װאָס װאַרפֿט מיט שטײנער? אמת, קײנער האָט נישט געזען, נישט דעם סמבטיון, נישט די שטײנער, װאָס ער װאַרפֿט פֿון זיך; נאָר אַ װעלט איז דאָך ניט משוגע. מסתּמא אַז מע זאָגט שטײנער ― איז שטײנער…

נאָר פֿאַר צװײ יאָרן, אין דער צײַט, האָט זיך ,געטראָפֿן אַ מעשׂה. עפּעס אײנער פֿון די רױטע ייִדלעך, אַ גײַציק ייִדל, נישט קײן פּראָמאַך, מיטן נאָמען משה (כּמעט דער אײנציקער מענטש, װאָס הײסט מיט זײַן אײגענעם נאָמען, אָן אַ שום צונעמעניש), איז פּלוצעם אין אַ שײנעם פֿרימאָרגן אַרױסגעגאַנגען מיטן שטעקעלע אין מאַרק אַרײַן און איז שױן מער צוריק נישט געקומען; און אָט אַזױ איז ער נעלם געװאָרן, מע האָט ניט געװוּסט װוּהין. מע האָט אים אױסגעזוכט אין אַלע מײַזנלעכער, װוּ ערגעץ אַ בױדעם, װוּ ערגעץ אַ קעלער; מע האָט אים געזוכט העט־װײַט הינטער דער שטאָט, אַף יענער זײַט מילן, מע האָט אים געזוכט נעבן דער באָד, באַם ברעג טײַך ― נישטאָ; פֿאַרפֿאַלן, װי אין װאַסער אַרײַן! אינדערהײם האָט ער איבערגעלאָזט נעבעך אַ װײַב אַ יונגס, אַן אײביקע עגונה מיט קינדער, לעבעדיקע יתומים, אָן אַ שטיקל ברױט. דער עולם האָט שטאַרק רחמנות געהאַט. מע האָט געאַרבעט, מע האָט נישט אױפֿגעהערט צו ברעכן זיך דעם קאָפּ: װוּ האָט ער געקאָנט אַהינקומען? אַ מענטש איז דאָך נישט קײן שפּילקעלע. רבנים האָבן צעשיקט בריװלעך אין אַלע שטעט מיט אַלע זײַנע סימנים: אַז ער הײסט משה און איז אַ רױטער, פֿון מיטלמעסיקער װוּקס. דאָס הײסט, ער איז נישט קײן שטאַרק הױכער, נישט גאָר קײן נידעריקער. און נאָך צװײ װיכטיקע סימנים האָט ער: ער רעדט פֿונעם שלאָף און עסט נישט קײן קעז… די דאָזיקע סימנים האָט מען אַװעקגעשיקט אױך אין אַלע ייִדישע בלעטער, מע האָט אָפּגעדרוקט גרױסע ברײטע מודעות און מע האָט צוגעזאָגט, אַז דער, װאָס װעט אָנװײַזן אַף דעם פֿאַרפֿאַלענעם, װעט דערפֿאַר, אם ירצה השם, געװיס האָבן עולם הבא… דאָס האָט אָבער אױך ניט געהאָלפֿן. ביז די צײַט איז געקומען און דער שאָדן האָט זיך אָפּגעזוכט, דאָס הײסט, דער פֿאַרפֿאַלענער איז אין אַ יאָר אַרום אַלײן געקומען צוריק מיטן שטעקעלע אַהײם. מע קאָן זיך פֿאָרשטעלן די שׂמחה פֿון זײַן װײַב און קינדער, אַז אײן מאָל אין אַ שײנעם פֿרימאָרגן שטײט מען אױף, מע טוט אַ קוק ― ער איז דאָ!…

דעם ערשטן ברוך־הבא האָט ער געהאַט, געװײנטלעך, פֿון זײַן װײַבל „די עגונה“. זי האָט אים אָפּגעשפּילט אַ װיװאַט, װי ער איז װערט געװען; נאָכדעם האָט ער אָנגעהױבן באַקומען שלום־עליכמס פֿון קרובֿים, פֿון שכנים און פֿון גלאַט באַקאַנטע.

― ױבֿוא הפּליט ― געקומען דער אַנטרונענער! שלום־עליכם, פֿון װאַנען קומט דאָס אַ ייִד? דערצײלט, װאָס האָרכט זיך עפּעס אַף דער װעלט? װי טײַער איז קאָרן?…

― לאַכט, לאַכט! ― מאַכט ער צו זײ ― װען איר זאָלט װיסן, װוּ איך בין אױסגעװען און פֿון װאַנען איך קום אָן און װאָס איך האָב געזען, װאָלט איר מיט מיר אַנדערש גערעדט.

― דהײַנו, לאָמיר האָרכן? אפֿשר פֿון יענער זײַט סמבטיון?

― גלײַך װי איר זײַט געװען דערבײַ. אױ, איז דאָס אַ לאַנד!

― טאַקע באמת, צי דו טרײַבסט קאַטאָװעס?

― איך זאָל אַזױ לעבן מיט אײַך אינאײנעם, װי איך זאָג אײַך אמת.

― הערסט, הײַנט װאָס זשע שװײַגסטו?

― װאָס זשע זאָל איך שרײַען?

עס האָט נישט געדױערט קײן האַלבע שעה, איז די גאַנצע שטאָט געװאָר געװאָרן, אַז „משה דער פֿאַרפֿאַלענער“ האָט זיך געפֿונען; ער קומט אָן פֿון יענעם גליקלעכן לאַנד, װוּ עס װאַלגערט זיך גאָלד און זילבער, און דערצײלט זיך אָן אַזעלכע דרושים, אַז מע קאָן משוגע װערן. מע האָט דערהערט אַזאַ מעשׂה, האָט מען אַװעקגעװאָרפֿן האַק און פּאַק, שער און אײַזן און מע האָט זיך געלאָזט צו אים, װי צו אַ גוטן ייִדן; מע האָט אים געשטעקט שלום־עליכמס פֿון אַלע זײַטן, שױן נישט אַף קאַטאָװעס, און דװקא מיט גרױס רעספּעקט, מע האָט אים שטאַרק מקנא געװען אַף זײַן נאַטור, געלױבט און געחידושט זיך אַף אים, װי אַזױ ער האָט קײן מורא נישט געהאַט מאַכן אַזאַ װײַטע נסיעה אײנער אַלײן. און מע האָט אים געבעטן, ער זאָל כאָטש דערצײלן אַלצדינג, װי אַזױ און װאָס און װען, און טאַקע באַלד אָט־אָ־דאָ, און צי ס'איז טאַקע אמת, װאָס מע זאָגט גאָלד? דער עולם איז געװאָרן אַלע מינוט גרעסער און גרעסער, עס זײַנען צוגעקומען אַלע מאָל נײַע פּאַרשױנען, װאָס האָבן באַגערט און געפֿאָדערט, ער זאָל זײ דערצײלן די גאַנצע מעשׂה, כ אָ ט ש נ אָ ך אַ מ אָ ל פֿ ו נ ע ם אָ נ ה ײ ב ב י ז ן ס ו ף ― אַלצדינג, װי אַזױ און װאָס און װען. ער האָט אַפֿילו פֿאַרטיק געװען זײ דערצײלן אַלצדינג, נאָר דאָ האָט זיך אַרײַנגעמישט זײַן װײַבל.

― טאָמער װײסטו, װאָס איז מען זיך דאָ צענױפֿגעקומען, אַף װעמענס בײז װוּנדער? מע װיל האָרכן נײַס? איז מען נישט קראַנק צו דאַרן אַביסל, איך האָב מער געװאַרט!…

דאָס איז געװען אַן אײדל אָנצוהערעניש, אַז דער עולם זאָל זיך צעגײן. די רױטע ייִדלעך זײַנען טאַקע גרױסע גדלנים, האָנאָריסטע לײַט, נאָר דאָרטן, װוּ מע באַדאַרף, זײַנען זײ באַ זיך נישט אַזױ גדולדיק, קלײנע מענטשעלעך, מאַכן זיך תּמעװאַטע, גלײַך װי ניט זײ מײנט מען. זײ זײַנען נישט אָפּגעטראָטן פֿון אים, געשלעפּט אים פֿאַר דער צונג, ער זאָל זײ נאָר דערצײלן און דערצײלן.

אונדזער פּאַרשױן האָט פֿאַרשטאַנען, אַז הײַנט איז ז ײַ נ ע זיבן יאָר, אַז הײַנט איז ע ר דער מיוחס אין שטעטל, האָט ער פֿון זײ געצױגן די עצמות, געשלעפּט אָדערן.

― װאָס זאָל איך אײַך זאָגן, ברידער, איז דאָס אַן ערטל! איז דאָס ייִדן! זינט גאָט האַנדלט מיט ייִדן האָט ער נאָך אַזױנע ייִדן ניט באַשאַפֿן. ס'איז, זאָג איך אײַך, הערט איר מאָדנע מינים באַשעפֿענישן, װאָס מע זעט זײ גאָר נישט! ס'איז, זאָג איך אײַך, הערט איר…

― אָבער אַן עק זאָל דאָס האָבן! דערצײל אונדז עפּעס, דערצײל װי אַ מענטש. מיר װילן װיסן דעם שפּיץ.

― איך װײס נישט, כלעבן, פֿון װאָס איך זאָל אײַך אָנהײבן פֿריִער? איך זאָל װעלן דערצײלן אײַך אַלצדינג, װאָלטן מיר באַדאַרפֿט אַװעקזיצן אָט־אָ־דאָ כאָטש דרײַ טעג, ― װאָס זאָג איך דרײַ טעג? דרײַסיק טעג מיט דרײַסיק נעכט! מע זאָל דאָס װעלן באַשרײַבן, װאָלט מען געקאָנט אָנשרײַבן אָט אַזאַ בוך! (ער באַװײַזט װאָס פֿאַר אַ מין בוך, פֿון דער ערד ביז כּמעט דער סטעליע). שאַט, קינדער! װײסט איר װאָס איך װעל אײַך זאָגן? איך בין געפֿאַלן אַף אַ גלײַכע זאַך. אױ בין איך אַ חכם!

― דאָס װײסן מיר! אַװדאי ביסטו אַ חכם! נאָר לאָמיר שױן האָרכן װאָס, אַבי גיכער!

― איך בין געפֿאַלן אַף אַזאַ אַן עצה: באַדאַרף איך אײַך דערצײלן איטלעכן באַזונדער, אָנהײבן אַלע מאָל פֿון „מה טובֿו“? אַמער, נעם איך און גיב דאָס אַרױס אַלצדינג אַף פּאַפּיר, דאָס הײסט, איר פֿאַרשטײט? איך באַשרײַב דאָס אין אַ ביכל, דעמאָלט קאָן זיך דאָס יעדער אײנציקער איבערלײענען פֿון אָנהײב ביזן סוף! װאָרעם דאָס, װאָס מע קאָן אַרױסשרײַבן מיט דער פּען, װעט איר קײן מאָל נישט אַרױסרײדן מיט דער צונג. אָבער אַיאָ, ס'איז אַ גלײַכער אײַנפֿאַל? דער עיקר ― איר זאָלט מיך נישט קװעטשן, איך זאָל קאָנען זיצן און שרײַבן.

― סאַ משל! אַף װען װעט דאָס אַרױסקומען ― אם ירצה השם, אַף חול המועד פּורים?

― חס וחלילה! װיפֿל, מײנט איר, באַדאַרף דאָס באַ מיר געדױערן, דאָס אָנשרײַבן מיטן אָפּדרוקן? ― נישט מער װי אַ חדשים צװײ אָדער דרײַ.

― אַ חכם פֿון דער מת נשתּנה אַרױס! ביסט משוגע, צי חסר דעה! װאָס רעדסטו? דו װײסט װאָס דו רעדסט? ― האָבן זיך די רױטע ייִדלעך צעשריִען אַף אים, גלײַך װי ער װאָלט געװען באַ זײ אַ געדונגענער פֿון קהל. ― חדשים? װער איז דאָס אימשטאַנד צו װאַרטן חדשים? מען איז דאָך נישט מער װי לעבעדיקע מענטשן! אַ קשיא, טאָמער שטאַרבסטו גאָר ביז דעמאָלט אַװעק?

― בקיצור, װי איר װילט אײַך! ― האָט זיך שױן זײַן װײַבל אַרױסגעשטעלט פֿאַר אים. ― מײַן מאַן איז אײַך נישט משה־מחױבֿ; ער האָט זיך ניט אונטערגענומען באַ אײַך פֿאַר קײן דערצײלער. עלעהײ, לאָז זיך אײַך דאַכטן, עס האָט אים אָפּגענומען דאָס לשון און ער קאָן ניט רײדן!… גײט אײַך געזונטערהײט!

דער עולם האָט אַרױסגעזען, אַז מע װעט דאָ גאָר נישט מאַכן, איז מען זיך צעגאַנגען, און אונדזער חבֿרה־מאַן האָט געהאַלטן װאָרט: ער האָט אײַנגעקױפֿט פּאַפּיר און טינט און פּענעס אַ גוזמא, און האָט זיך אַװעקגעזעצט באַשרײַבן די גאַנצע נסיעה זײַנע אין אַ באַזונדער מעשׂה־ביכל, װעלכעס ער האָט אַ נאָמען געגעבן: ,, ד אָ ס ג ל י ק ל ע כ ע ל אַ נ ד , אָ ד ע ר אַ ן אָ ר ט פֿ ו ן מ ש ו ג ע י ם ''. דאָס ביכל איז פֿאַרטיק געװאָרן, האָט ער דאָס אַװעקגעגעבן אין דרוק אַרײַן, מע זאָל דאָס אָפּדרוקן אַף זײַנע אײגענע הוצאָות אין אַ גרױסער צאָל עקזעמפּלאַרן (איך האָב מורא, אױב נישט עטלעכע טױזנט שטיק!). ער האָט זיך געהאַט אַזאַ רעכענונג: דאָ, אין זײַן שטאָט אַלײן, געפֿינען זיך, קײן עין הרע, אַ צװאַנציק טױזנט רױטע ייִדלעך; לאָמיר שמועסן, אַשטײגער, אַז נאָר אײנער פֿון צען װעט קױפֿן אַ ביכל, האָט איר שױן אַ קײַמא־לן פֿון צװײ טױזנט ביכלעך; הײַנט װוּ זײַנען די איבעריקע שטעט? די מעשׂיות און פֿאַנטאַזיעס 303 רױטע ייִדלעך זײַנען דאָך פֿאַראַן עטלעכע מיליאָן, קײן עין הרע! אַדרבה, עטלעכע טױזנט װעט גאָר קלעקן אַף אײן צאָן; מע װעט דאָס מוזן נאָכדעם אָפּדרוקן נאָכאַמאָל און נאָכאַמאָל, מע װעט דאָס פֿאַרצוקערן, און ער װעט זיך מיט גאָטס הילף צעפֿירן די הענט, ― מאַכן דערפֿון אַ מאַיאָנטעק…

כּך הװה. דאָס אַרױסגײן פֿונעם בוך האָט זיך אַביסל פֿאַרצױגן; עס האָט געדױערט אַביסל מער פֿון צװײ חדשים, און מער פֿון דרײַ, און מער פֿון פֿיר, און מער פֿון זעקס. עס האָט זיך געטראָפֿן אַ סיבה: ס'איז אױסגעגאַנגען פֿאָדעם, נישט געסטײַעט קײן אותיות אין דער דרוק! מע האָט געמוזט צו־װאַרטן עטלעכע חדשים, ביז מע װעט אױסגיסן נײַע אותיות… אונדזער מחבר האָט זיך דאָס אַביסל דעמאָלט אָנגעגעסן מיט צרות ― אַפֿן פּוד! פֿון אײן זײַט דאָס װײַב פּיקט אין קאָפּ: „װאָס איז דאָס פֿאַר אַן עובֿדה ― ביכלעך גאָר אינמיטן דרינען? פֿריש און געזונט און משוגע!“ פֿון דער אַנדערער זײַט די רױטע ייִדלעך רײַסן באַ די פּאָלעס: „גװאַלד, דאָס ביכל! דאָס ביכל!“ און דער דרוקער, װאָס איז צום אָנהײב געװען זיס װי צוקערלעך, האָט מיט אַ מאָל אָנגעהױבן דולן אַ ספּאָדיק: „געלטעניו! געלט! געלט! געלט! “ ער האָט זיך נעבעך פֿאַרזעצט און פֿאַר־משכּנט פֿון קאָפּ ביז די פֿיס, געװאָרן אַ באַלכױװ ביז איבער די אױערן, און גאָט האָט אַ נס געטאָן ― די „משוגעים“ זײַנען אַרױס פֿון דרוק!

„די משוגעים“ זײַנען אַרױס פֿון דרוק, און דער עולם האָט זיך אַ לאָז געטאָן װי נאָך מצה־װאַסער. מע האָט אים באַלעגערט די שטוב, איטלעכער האָט געװאָלט װאָס פֿריִער. זײַן װײַבל האָט דערזען אַזאַ מחיה, האָט זי זיך נישט געקאָנט אײַנהאַלטן און האָט זיך אַרײַנגעמישט.

― דו האָסט דען שׂכל אַף אָט אַזױ פֿיל, דו לעקיש אײנער? אַז גאָט האָט אונדז יאָ צוגעשיקט אַזאַ גליק, װאָס טרעפֿט זיך אײן מאָל אין הונדערט יאָר, פֿאַר װאָס־זשע זאָלן מיר נישט אָפּלעקן אַ בײנדל, װי עס געהער צו זײַן? מכּות װאָלט איך זײ פֿאַרקױפֿט אַזױ װאָלװל די סחורה! אַ קניע ערד װאָלטן זײ באַ מיר אױסגעשלאָגן אָט־אַ־דאָ־אָ, אױסציִען װאָלטן זײ זיך פֿאַר מײַנע אױגן!…

עס האָט נישט געדױערט קײן צװײ שעה צײַט און דער עולם האָט אָנגעהױבן װערן װאָס װײַטער אַלץ שיטערער און װינציקער, ביז ס'איז נישט געבליבן קײן לעבעדיקער מענטש, ― די רױטע ייִדלעך זײַנען מיט אַ מאָל אָפּגעקילט געװאָרן. װאָס איז די מעשׂה? די מעשׂה איז גאָר אַ פּשוטע מעשׂה: די שטאָט איז געװאָר געװאָרן דעם אינהאַלט פֿונעם ביכל איש מפּי איש, און דװקא אָן אַ טעלעפֿאָן; אײנער האָט איבערגעגעבן דעם אַנדערן די גאַנצע מעשׂה אין קורצן, ― הײַנט צו װאָס באַדאַרף מען נאָך גײן אױסגעבן געלט, קױפֿן ביכלעך?… דאָס איז נומער אײנס. והשנית, האָט מען אַ טעות געהאַט אין חשבון:

― װײס איך! אַ נעכטיקער טאָג! ― האָבן זײ געטענהט. ― װער מיר גאָלד? װאָס מיר זילבער? עפּעס משונה מאָדנע ייִדן, משוגעים באַשרײַבט ער דאָרטן! אַװדאי איז כּדאַי געװען אַזױ פֿיל צו װאַרטן אַף אַזאַ מעשׂה!

― ס'איז גאָר אינגאַנצן די מעשׂה אַ ליגן; דאָס האָט ער אױסגעטראַכט פֿונעם קאָפּ!

― עס האָט זיך אים, אַפּנים, געחלומט, אַז ער איז אַריבער דעם סמבטיון?

― טפֿו אַף זײַן קאָפּ און אַף זײַנע הענט און פֿיס!…

בקיצור, מע האָט דאָס ביכל מער אין די הענט אַרײַן נישט געװאָלט נעמען. די עטלעכע, װאָס האָבן יאָ געקױפֿט, האָבן זײ דאָס געבראַכט צוריק צום מחבר און האָבן געפֿאָדערט פֿון אים, ער זאָל זיך נעמען זײַן סחורה צוריק, און פֿונעם געלט, װאָס זײ האָבן באַצאָלט, שענקען זײ אים אַװעק די העלפֿט; דאַכט זיך, ערלעך? מיט יושר?… אײנער האָט זיך מײשבֿ געװען און האָט אים אַרײַנגעװאָרפֿן דורכן פֿענצטער צוריק דאָס ביכל אינאײנעם מיט אַ געפּגרטער קאַץ, און די גאַנצע שטאָט האָט פֿון דער חכמה אַזױ אָנגעקװעלט, אַזױ געלאַכט, אַז מען איז שיִער ניט צעזעצט געװאָרן פֿאַר געלעכטער.

מע קאָן זיך דען פֿאָרשטעלן די ביטערע פֿינצטערע לאַגע פֿון אונדזער מחבר? די צרות, װאָס ער האָט נעבעך איבערגעטראָגן פֿון זײַן װײַב, װאָס האָט אים שיר נישט אױפֿגעגעסן לעבעדיקערהײט? די אַנגסטן מיט די יסורים פֿונעם דרוקער, װאָס איז נעבעך דורך אים ניזוק ונהרג געװאָרן? און זײַן האַרצװײטיק מיט די בזיונות, װאָס ער האָט געהאַט פֿון די רױטע ייִדלעך? ער איז ,געװאָרן באַ זײ אױס „משה דער פֿאַרפֿאַלענער“; זײ האָבן אים געקרױנט מיט אַ נײַעם נאָמען: „דער משוגענער ביכל־מאַ־כער“ ― ס'איז געװען בוזי־בזיונות!

אײנס פֿון די דאָזיקע ביכלעך איז על־פּי נס אַרײַנגעפֿאַלן צו אונדז אין די הענט אַרײַן, און מיר האָבן דאָס דורכגעלײענט פֿון אלף ביז תּװ און האָבן געפֿונען, אַז ס'איז גאָר נישט אַזױ שלעכט, װי די רױטע ייִדלעך מײנען. מהאַי טעמא דרוקן מיר דאָס איבער דאָ װאָרט באַ װאָרט, און מיר בעטן דעם עולם, אַז טאָמער װעט דאָ עמעצער געפֿינען עפּעס אַ זאַך, װאָס װעט זײ אױסװײַזן פּריקרע, ערטערװײַז אַביסל צו פֿיל גוזמאדיק, איבערגעכאַפּט די מאָס, אָדער אַזױ מחילה נאַריש, טיפּשעװאַטע, זאָלן זײ צו אונדז קײן טענות ניט האָבן, נאָר צום מחבר אַלײן. אַף אים, אַפֿן מחבר הײסט דאָס, מעגן זײ זאָגן װאָס זײ װילן: אַ ז ו י װ י ע ר ה ע ר ט נ י ש ט, אַ ז ו י װ ע ט א י ם נ י ש ט ש אַ ד ט ן…

ד אָ ס צ װ ײ ט ע ק אַ פּ י ט ל

(זײַן אָנקומען אין שטאָט אַרײַן. ― דאָס ערשטע באַגעגעניש. ― די שול. ― מע טוט אים אָן אַ קאַפּעלוש. ― מע שלאָגט זיך פֿאַרן אורח, איטלעכער װיל אים צו זיך אַף שבת).

אָנגעקומען אינעם לאַנד פֿון די משוגעים ― אַזױ הײבט ער אָן די באַשרײַבונג פֿון זײַן נסיעה ― בין איך פּונקט אום פֿרײַטיק פֿאַרנאַכט, שױן אַרום ליכט־בענטשן, און מחמת איך האָב מיך זײער געאײַלט אַף שבת, האָב איך גאָר קײן צײַט נישט געהאַט זיך צוקוקן צו דער שטאָט און צו אירע שײנע, רײנע, ציכטיקע, אױסגעפֿלאַסטערטע גאַסן און צו די שײנע, הױכע, ליכטיקע מױערן. איך בין געפֿלױגן פֿײַל אױסן בױגן; עס האָט מיר כּסדר געבאָמבלט אין קאָפּ: „װוּ װעל איך דאָ מקבל שבת זײַן? װוּהין װעל איך מיך דאָ צושלאָגן, אין אַ פֿרעמדער מדינה, און צו װעמען װעל איך מיך דאָ קערן און װענדן אָן אַ שום רעקאָמענדאַציע?“… די ערשטע מחשבֿה מײַנע איז געװען: אַ שול. „לאָם איך נאָר צושלאָגן זיך צו אַ שול, ― אַזױ האָב איך מיר געטראַכט ― װעט שױן אַלץ זײַן רעכט: צװישן ייִדן, נישקשה, װערט מען נישט פֿאַרפֿאַלן“…

דעם ערשטן ייִדן, װאָס איך האָב באַגעגנט, האָב איך אָפּגעשטעלט און אַ פֿרעג געטאָן:

306 שלום־עליכם

― װײסט איר נישט, פֿעטער, װוּ איז דאָ ערגעץ אַ שול?

דער ייִד…

נאָר איך מוז דאָ פֿריִער אָפּמאָלן װאָס פֿאַר אַ מין ייִד דאָס איז געװען. אַ הױכער, מיט שװאַרצע האָר, אַ שװאַרצע באָרד, דעם קאָפּ פֿאַרריסן אַרױף מיט גדלות, אָנגעטאָן אין שװאַרצן, מיט אַ הױכן שװאַרצן גלאַנצנדיקן ספּאָדיק אַפֿן קאָפּ, כּמו אַ לאָקשנטאָפּ.

― האָט קײן פֿאַריבל נישט, פֿעטער, ― זאָג איך צו אים ― אױב איר זײַט, איך בעט איבער אײַער כּבֿוד, אַ ייִד, נאַט אײַך אָפּ שלום־עליכם.

― עליכם־שלום! ― מאַכט ער צו מיר און קװעטשט מיך באַ דער האַנט זײער פֿרײַנטלעך. ― עליכם־שלום! מיט װאָס קאָן איך אײַך דינען?

― צי װײסט איר ניט, ― זאָג איך ― װוּ איז דאָ ערגעץ אַ שול, אָדער אַ בית־המדרש?

― קומט, ― מאַכט ער צו מיר ― איך גײ מיט אײַך. פֿון װאַנען איז אַ ייִד?

― פֿון װאַנען? פֿון װײַטן, ― זאָג איך. ― אַזש פֿון יענער זײַט סמבטיון, הינטער די הרי־חושך.

― אַך, אפֿשר פֿון די רױטע ייִדלעך? ― מאַכט ער צו מיר און נעמט מיך װידער אַ מאָל אָן באַ דער האַנט. ― עס טוט מיר זײער, זײער הנאה, װאָס איך זע מיך מיט אײַך. זאָגט־זשע מיר, איך בעט אײַך, איר זײַט דאָך דאָ, הײסט דאָס, אַ פֿרעמדער, אַן אורח, קאָן איך אײַך אפֿשר פֿאַרבעטן אַף שבת?

― מהכתּיתי, ― זאָג איך ― פֿאַר װאָס ניט? איך האָב גערעכנט זיך צושלאָגן צו אַ שול און דורכן שמשׂ שױן אײַנבעטן זיך ערגעץ אַף שבת.

― אײַנבעטן? ― מאַכט ער מיט אַ געלעכטער. ― באַ אונדז פֿאַרשפּאָרט מען זיך אײַנבעטן; באַ אונדז איז מען צופֿרידן, אַז גאָט שיקט צו אַן אורח.

― און באַ אונדז ― זאָג איך ― איז אַן אַנדער מנהג: באַ אונדז לאָזט דער שמשׂ ניט אַרױס דעם עולם פֿון שול, ביז מע צענעמט נישט די אָרעמע לײַט אַף שבת.

― אַזױ? ― מאַכט ער צו מיר מיט אַזאַ פּנים, גלײַך װי איך װאָלט

אים דערצײלט, אַז באַ אונדז גײט מען מיטן קאָפּ אַראָפּ, מיט די פֿיס אַרױף.

― האָט קײן פֿאַריבל ניט, ― רוף איך מיך אָן צו אים ― נאָך װעמען האָט איר דאָס יאָרצײַט: נאָך אַ טאַטן, צי נאָך אַ מאַמען?

― װאָס איז דען? ― מאַכט ער צו מיר. ― װאָס איז אײַך עפּעס אײַנגעפֿאַלן, אַז איך באַדאַרף הײַנט האָבן יאָרצײַט?

― גלאַט, ― זאָג איך ― איך שמועס אַקעגן דרינען, װאָס איר גײט דאַװנען.

― װאָס הײסט? ― מאַכט ער צו מיר. ― ס'איז דאָך הײַנט פֿרײַ־טיק־צו־נאַכטס, דערפֿאַר פֿרעג איך טאַקע, װאָרעם באַ אונדז אַזעלכע, איך בעט איבער אײַער כּבֿוד, פֿראַנטן, װי איר, גײען זעלטן פֿרײַטיק־צו־נאַכטס אין שול אַרײַן.

― אַזױ? ― מאַכט ער צו מיר. ― װאָס־זשע דען טוען זײ שבת?

― איך װײס ― זאָג איך ― װאָס זײ טוען? זײ געפֿינען זיך שױן מסתּמא אַן אַרבעט: מע כאַפּט אַ קערטל, אַז קײנער זאָל ניט זען…

― װאָס כאַפּט מען? ― מאַכט ער צו מיר.

― אַ קערטל ― זאָג איך ― כאַפּט מען: אַן „אָקעלע“, אַ „סטוקעל־קע“, אַ „באַנטשאָק“, אָדער גאָר אַ „טערטל־מערטל“?

― װאָס הײסט דאָס ― זאָגט ער ― „טערטל־מערטל“?

― כּלומרשט! ― זאָג איך. ― װאָס מאַכט איר זיך געפּגרט? מע שפּילט דען נישט באַ אײַך אין קאָרטן?

― אַך, קאָרטן? ― מאַכט ער צו מיר. ― באַ אונדז שפּילט מען שױן ניט אין קײן קאָרטן; באַ אונדז איז פֿאַראַן אַ סך בעסערע פֿאַרגעניגנס דערפֿון… אָט איז אונדזער שול.

― װוּ ― מאַך איך צו אים.

― אָט דאָס איז זי! ― זאָגט ער צו מיר און פֿירט מיך צו צו אַ הױכן מױער, אַ שײנעם, מיט װײַסע מירמלשטײנערנע זײַלן, מיט אַ מחיהדיקן גאָרטן אַרום און אַרום, און באַלײַכט, באַגאָסן פֿון אױבן ביז אַראָפּ מיט אַ מין משונה־מאָדנע ליכטיקײט, אַז מע קאָן בלינד װערן.

„אָט דאָס הײסט באַ זײ אַ שול?“ ― טראַכט איך מיר און איך דערמאָן מיך אָן אונדזער גרױסן בית־המדרש, װאָס שטײט אָנגעבױגן „כּורעים“ שױן פֿון היפּשע עטלעכע יאָר, אונטערגעשפּאַרט מיט סטופּעס, װאָס ייִנגלעך קונדסים קלעטערן דורך זײ אַפֿן דאַך; די װענט זײַנען הױל, נאַקעט, אַרומגעגריזעט פֿון די ציגן, און דער ריח לאָזט זיך הערן פֿון דער װײַטן…

באַ דער טיר באַגעגנט אונדז אײנער אַ הױכער מיט גאָלדענע קנעפּ, עפֿנט אונדז אױף די טיר און טוט זיך אַ בײג בשעת מעשׂה, װי אײנער רעדט: „ברוך הבא, אַ ייִד, סקאָצל קומט!“

אַרײַנגעקומען אינעװײניק, בלײַב איך שטײן פֿאַרגאַפֿט. די שול איז פֿון אױבן ביז אַראָפּ אײַנגעטונקען אין גינגאָלד, און פֿון דער ליכטיקײט, װאָס גיסט זיך פֿון אַלע זײַטן, פֿינקלט, שעמערירט אין די אױגן. אײנער מיט אַ שװאַרצן לאָקשנטאָפּ אַפֿן קאָפּ, מיט אַ לאַנגער זשיפּעצע מיט קנעפּ און מיט אַ מגן־דוד צוגעשפּילעט צו דער זײַט, גײט־ צו צו מיר שטילערהײט און טוט מיר אַ װוּנק, איך זאָל גײן מיט אים.

― מע האָט מיר געזאָגט װעגן אײַך, ― מאַכט ער צו מיר ― זײַט זיך מטריח מיט מיר אַף אײן מינוט.

― װער, זאָג איך, זײַט איר? קודם־כּל נאַט אײַך אָפּ שלום־עליכם.

― עליכם־שלום!.. מאַכט ער צו מיר ― איך בין דער שמשׂ פֿון דער שול.

„דער שמשׂ! אַ שײנער שמשׂ! ― טראַכט איך מיר ― אַן אױסגעפּוצטער מיט אַ מגן־דוד, פּונקט װי, להבֿדיל, באַ אונדז, פֿעלט ניט אַ האָר: אָן אַ צעפּיצלטער קאַפּאָטע, אָן אױסגעדרײטע שטיװל, אָן אַ פּליסענעם קאַרטוז, אָן אַ נאָז מיט טאַבעקע“…

― װוּהין פֿירט איר מיך? ― זאָג איך צו אים ― װײַזט מיר בעסער אַן אָרט, װוּ איך קאָן אָפּלײגן אָט דאָס פּעקל מײַנס.

― קומט, קומט, ― מאַכט ער צו מיר און נעמט צו באַ מיר דאָס פּעקל און פֿירט מיך אַרײַן אין אַ באַזונדער ליכטיק חדרל, צו אַ װײַסן מירמלשטײנערנעם װאַשקאַסטן, דערלאַנגט מיר אַ שטיקל זײף מיט אַ קלאָר־װײַס האַנטיכל און לײגט מיר פֿאָר, איך זאָל מיך מטריח זײַן אַביסל אײַנװאַשן זיך.

„װאָס איז דאָס פֿאַר אַ משוגעת? ― קלער איך מיר ― װאַשן די הענט ― דאָס פֿאַרשטײ איך; דערױף איז פֿאַראַן באַ אונדז אױך אַ האַנטפֿאַס אין שול מיט אַ גרױסער פּאָמעניצע באַ דער טיר. נאָר אין אַ

שול זאָל מען זיך באַדאַרפֿן װאַשן גאָר און זײפֿן ― דאָס פֿאַרשטײ איך שױן ניט!“

― װער האָט אײַך געזאָגט װעגן מיר? ― רוף איך מיך אָן צום שמשׂ.

― דער הער שנײַדער.

― װאָסער שנײַדער?

― אָט דער, װאָס איר זײַט מיט אים געגאַנגען.

― אַזױ? ― זאָג איך ― איז ער סך הכּל אַ שנײַדער? אַ „בעל־מלאָכה“, הײסט דאָס? הײַנט װאָס איז מיט אים אַזױ דער יחוס, װאָס ער גײט אַזױ אױסגעפּוצט און דעם קאָפּ פֿאַרריסן אַרױף, גלײַך װי, איך בעט איבער אײַער כּבֿוד, עפּעס רעכטס?

― ער איז גבאי באַ אונדז אין שול ― מאַכט צו מיר דער שמשׂ מיט גדלות.

― אַזױ? ― זאָג איך ― איז דאָס, אַפּנים, אַ שנײַדערשע שול באַ אײַך?

― נײן, ― מאַכט ער ― ס'איז נישט קײן שנײַדערשע, ס'איז אַ ייִ ד י ש ע שול.

― איך װײס, ― זאָג איך ― אַז ס'איז אַ ייִדישע, ניט קײן גױיִשע. נאָר זאָגט מיר, איך בעט אײַך, װי קומט צו אײַך אַ שנײַדער אַ גבאי? מע האָט, אַפּנים, נישט געקאָנט געפֿינען קײן אַנדערן אַף אױסצוקלײַבן? װי זאָגט מען: במקום שאין איש איז הערינג פֿיש…

― אַ שנײַדער איז דען קײן ייִד נישט? ― מאַכט ער צו מיר און עפֿנט אַ שאַפֿקעלע און נעמט אַרױס פֿון דאָרטן אַ הױכן שװאַרצן ספּאָדיק און בעט מיך, איך זאָל אױסטאָן מחילה מײַן װעג־מיצל און זאָל אָנטאָן אָט דעם „צעלענדער“.

― משוגע, ― זאָג איך ― צי חסר דעה בין איך? װאָס הײסט, פּלוצעם אין מיטן דערינען װעל איך מיך אָנטאָן, װי אַ מאַרשאַלאָק? אַ קאָמעדיאַנטשיק?

― איר מוזט אָבער אָנטאָן אַ „צעלענדער“ ― מאַכט ער צו מיר מיט אַ פֿרײַנטלעך שמײכעלע ― באַ אונדז גײען אַלע אין צעלענדערס; אַנדערש קאַן מען ניט אַרײַנטרעטן צו אונדז אין שול אַרײַן.

― איטלעכע שטאָט האָט זיך איר משוגענעם, ― זאָג איך ― און

באַ אײַך זײַנען, אַפּנים, אַלע משוגעים? ס'איז דאָך באַ אײַך סדום, איר

זײַט דאָך עפּעס דאָ, װי איך בין אַ ייִד, װילדע מענטשן, פּראָים! ― איר מוזט אָבער אָנטאָן דעם „צעלענדער“, ― מאַכט ער צו מיר

נאָך אַמאָל, שױן מיט אַזאַ ניגון, װי אײנער רעדט: „װילט איר אַזױ ―

איז גוט, אלא ניט ― גײט אײַך געזונטערהײט“. און דאָ װערט שפּעט,

שױן שבת, װאָס טוט מען? גײן זוכן ערגעץ אַן אַנדער שול? „טאָ, אױך

די אײגענע מעשׂה, ― טראַכט איך מיר, ― אַז איך האָב מיך שױן

אַרײַנגעכאַפּט צװישן משוגעים, העלפֿט עפּעס חכמות?“ איך טו אָן דעם

„צעלענדער“ און גײענדיק פֿאַרבײַ דער גלעזערנער טיר, כאַפּ איך אַ קוק

אַף מײַן געשטאַלט און קױם װאָס איך האַלט מיך אײַן פֿאַר געלעכטער. ― װי געפֿעלט אײַך ― רוף איך מיך אָן צום שמשׂ, גײענדיק ― װי

געפֿעלט אײַך אָט דער שמײגער מיטן קױמען? דער שמשׂ אָבער ענטפֿערט מיר נישט דאָס אַנדערע װאָרט; ער באַ־

זעצט מיך גאַנץ אױבן־אָן און איז מיך מכבד מיט אַ סידורל. איך הײב

מיך אָן אַרומצוקוקן, װוּ בין איך אין דער װעלט? שײנע געפּאָלירט

בענק שטײען אַלע מיטן פּנים אַהין. אַף דער ערד ליגן אױסגעבעט שײנע

װײכע קאַװיאָרן, נישטאָ װוּ אױסצושפּײַען. דער עולם ― אױסגעזעצט,

װי די מחותּנים, אָנגעטאָן שבתדיק, אַלע מיט שװאַרצע הױכע „צע־

לענדערס“ אַף די קעפּ, מע זעצט זיך און מע שװײַגט ― װאָס איז דאָס

פֿאַר אַ פֿאָלק? איך טו אַ װוּנק צום שמשׂ, ער גײט־צו צו מיר אַף די

שפּיץ־פֿינגער. ― זאָגט מיר, איך בעט אײַך, װוּ איז דאָ ערגעץ באַ אײַך מזרח? ― מזרח? ― מאַכט ער צו מיר און טוט מיר אַ װײַז מיטן האַנט

אַרױף, אַז אַהין איז מזרח.
― איך װײס אַלײן, ― זאָג איך צו אים ― אַז מזרח איז אַהין, קײן
מזרח־זײַט, נישט קײן צפֿון־זײַט; איך פֿרעג אײַך, װוּ איז דאָ באַ אײַך
דער אױבנאָן?
― װאָסער אױבנאָן? ― בראָש פֿאַרשטײען זײ נישט װאָס מע רעדט צו זײ! װוּ זיצן דאָ
באַ אײַך די נגידים, דער תּפֿארת פֿון דער שטאָט?
― אַלץ אײנס! ― מאַכט ער צו מיר, מעשׂיות און פֿאַנטאַזיעס 311

― װאָס הײסט, זאָג איך, אַלץ אײנס? באַ אײַך איז, אַפּנים, הפֿקר ציבעלעס? װוּ װער סע װיל, דאָרט זעצט ער זיך?

― װוּ װער סע װיל, דאָרט זעצט ער זיך, ― מאַכט ער צו מיר מיט מײַנע װערטער.

„משוגעים! ― זאָג איך צו זיך אַלײן, און צעלאַך מיך. ― מע זאָל באַ אונדז זאָגן אַ נגיד, ער זאָל זיך זעצן אין שפּיגל באַנק, נישט גאַנץ אױבן־אָן, ― איך װײס? די װעלט װאָלט געהאַט צו טאָן! אָדער, אַשטײגער, אַ קבצן זאָל האָבן די העזה אַרױפֿקריכן אין מזרח, װאָלט געװען הימל עפֿן זיך. פֿאַר־אַ־יאָרן האָט זיך געטראָפֿן באַ אונדז אַ מעשׂה, עס האָט זיך פֿאַרקױפֿט אַ מזרח־שטאָט אין אַלטן בית־המדרש, האָט זי ישׂראלי דער קצבֿ געדונגען, איז געװאָרן אַ רעש צװישן די נגידים: „סטײַטש, מיר װעלן דערלאָזן אַ קצבֿ זאָל זיך רוקן אין מזרח? אָבער גאָר לא!“ די נגידים האָבן זיך צונױפֿגעלײגט און האָבן די שטאָט אַװעקגעקױפֿט, באָדאַי זי זאָל שטײן לײדיק, אַבי דער קצבֿ זאָל האָבן אַ מכּה, נישט קײן מזרח!“…

פּלוצעם דערהער איך, עס טוט אַ זעץ פֿון אױבן עפּעס אַ מין געזאַנג, אַ מישמאַש פֿון פֿאַרשײדענע קולות, װאָס איך האָב אַף מײַן לע־בנסטאָג אַזעלכעס נישט געהערט. עס גיסן זיך אַלערלײ זיסע שטימען, נידעריקע און נאָך נידעריקערע, הױכע און נאָך העכערע, און אַלע אינאײנעם גיסן זיך צונױף אין אײן געזאַנג און רינען, אַזױ װי אַ מין בױמל, ממש עס צעגײט זיך אין יעדן אבֿר. איך װאָלט געמעגט שװערן, אַז איך הער אַ קול פֿון אַ פֿידל, פֿון אַ פֿלײט, פֿון אַ טרומײט און פֿון אַ באַס ― אַ גאַנצע קאַפּעליע כּלי־זמר… און עס װאַקסט אױס, װי פֿון אונטער דער ערד, עפּעס אַ מין שלאַק אין אַ טליתל, מיט אַ װײַסן ספּאָדיק אַפֿן קאָפּ. אַפּנים, דאָס איז זײער חזן? ― ער מאַכט עפּעס מאָדנע אָנשטעלן, בײגט זיך און בוקט זיך און הײבט אָן צו זינגען „מה טובֿו“.

„סאַ משל! ― זאָג איך צו זיך אַלײן. ― פֿרײַטיק־צו־נאַכטס גאָר פֿון מה טובֿו! װוּ איז דער ערבֿ שבתדיקער „הודו לה' כּי טובֿ?” װוּ איז דער „ידיד נפֿש אָבֿ הרחמים?” װוּ איז עפּעס מנחה? ― װילדע מענטשן!

תּיכּף נאָכן חזן באַװײַזן זיך אַף דער סצענע נאָך אַ צװײ־דרײַ נפֿשות מיט שװאַרצע קױמענס אַף די קעפּ; צװישן זײ דערקען איך מײַן הױכן שנײַדער ― אַפּנים, דאָס זײַנען די גבאָים פֿון דער שול? ― און אײנער מיט אַ שװאַרצן פֿירעקעכיקן ספּאָדיק און מיט אַ װײַסן קאָלנער; זײ זעצן זיך אױס אַלע פֿיר אױבן־אָן, װי די טאָקן, אײנס אַקעגן דאָס אַנדערע, און דער חזן עפֿנט אױף אַ געמבע, פֿליט איבער פֿון „מה טובֿו“ גלײַך צו „לכו נרננה“ (װי געפֿעלט אײַך אַזאַ שפּרונג?). איך דערהער, אַז עס האַלט באַ „קבלת שבת“, טו איך דאָך מסתּמא אַ זאָג דעם „לכו נרננה“ אַף אַ קול מיט אַ ניגון, װי איך בין געװױנט געװאָרן. איך מײן, אַז דאָ װעט שױן דער גאַנצער עולם אָנהײבן צו דאַװנען ― װער? װאָס? װעמען? אַ װאָרט װיל קײנער נישט זאָגן! דער חזן הײבט אָן און די זינגערלעך לאָזן אױס, און דער גאַנצער עולם קוקט אין די סדורימלעך, װי אַ האָן אין בני־אָדם, שעפּטשעט שטילערהײט. מע האָט מורא, טאָמער װעט מען חלילה דערהערן פֿון זײ אַ װאָרט עבֿרי…

אַז ס'איז געקומען צו די „לכה־דודיס“, האָט דער חזן אַלײן שױן, אַן משוררים, אַנידערגעלײגט אַ „מזמור־שיר־ליום־השבתל“, און דװקא אַפֿן ייִדישן שטײגער, מיט אונדזער פּראָסטן ייִדישן נוסח ― סע זאָל אַ רוח אין זײַן טאַטן אַרײַן! ער האָט זיך דאָס אַביסל צעלאָזט ― אַ כּפּרה דוד־משה, אַ כּפּרה משה־יוסע אַ כּפּרה אַפֿילו דער גרױסער הערש־בער… שפּעטער, אַז ער איז אױסגעשטאַנען שמונה־עשׂרה, האָט ער זיך אױסגעדרײט מיטן פּנים צום עולם (שטעלט אײַך פֿאָר אַ מין חזן: איר זאָלט זאָגן אַ סימן פֿון אַ באָרד, אױסגעפּוצט װי אַ מױד, אָן אַ שום קנאָפּ אין גאָרגל, אָן אַ שום פֿאַטשײלע אָפֿן האַלדז און אָן אַ טראָפּן שװײס!), דער שמשׂ מיטן מגן־דוד האָט אים אונטערגעטראָגן אַ גאָלדענעם בעכער מיט װײַן, און דער שײנער חזן האָט געמאַכט קידוש, און דװקא הױך אַפֿן קול. דאָס ערשטע מאָל אַף מײַן לעבן הער איך, אַז אין אַ שול זאָל מען מאַכן קידוש ― איך האָב געמײנט, איך װעל פּלאַצן פֿאַר געלעבטער! נאָכן קידוש האָט מען נאָך עפּעס געזונגען, און דער עולם האָט זיך אָנגעהױבן צעגײן שטיל, אָן אַ „גוט שבת“, געקװעטשט זיך אײנס דאָס אַנדערע די הענט, געזאָגט אײנער דעם אַנדערן: „לשנה הבאה בירושלים“ (אַ משל!) און איבערגעװוּנקען זיך מיט די אױגן גאָר פֿרײַנטלעך. געגאַנגען איז מען אײנציקװײַז, נישט געכאַפּט זיך, נישט געשטופּט זיך ― מאָדנע ייִדן! נאָכן דאַװנען איז דער שמשׂ צוגעגאַנגען צו יענעם, װאָס מיטן פֿירעקעכיקן ספּאָדיק און מיטן װײַסן קאָלנער, און האָט אים אײַנגערױמט אַ סוד אַפֿן אױער. נאָכדעם איז ער צוגעגאַנגען צו מיר און נאָך אים די דרײַ גבאָים מיט מײַן הױכן שנײַדער בתּוכם.

― דאָס איז אונדזער הער ראַבינער, ― מאַכט צו מיר דער שמשׂ שטילערהײט ― אונדזער רבֿ.

„נישקשה פֿון אַ רבֿל! ― טראַכט איך מיר ― אָט דאָס פּסקעט שאלות?“

― שלום עליכם! ― מאַכט צו מיר דער רבֿ און קװעטשט מיך באַ דער האַנט, און נאָך אים געבן מיר אָפּ שלום די איבעריקע צװײ גבאָים.

― עליכם שלום אײַך, ― זאָג איך ― װאָס מאַכט איר גוטס?

― מה שמכם? ― מאַכט צו מיר דער רבֿ.

― װאָס עפּעס אַף לשון־קודש? ― זאָג איך ― איר רעדט אפֿשר נישט קײן דבֿרי־חול אים שבת? מײַן נאָמען איז משה. פֿאַראַן באַ אונדז דרײַ משהס: אײנער אַ הױכער, רופֿט מען אים „משה דער קלײנער“; אײנער אַ קורצער, רופֿט מען אים „משה דער גרױסער“; און מיך רופֿט מען גלאַט משה.

אַלע דרײַ גבאָים מיטן שמשׂ קוקן זיך איבער און שמײכלען אײנס צום אַנדערן.

― איך האָב געהערט, ― מאַכט צו מיר דער רבֿ ― אַז איר קומט אָן פֿון אַ װײַטער מדינה, פֿון יענעם לאַנד, װוּ עס געפֿינען זיך די רױטע ייִדלעך. װאָס מאַכן עפּעס דאָרטן אונדזערע ברידער נעבעך?

― װאָס זאָלן זײ מאַכן? ― זאָג איך. ― װער סע האָט די קלינגערס, דעם איז גוט, װי זאָגט מען: המבֿדיל בין קודש לחול, װער עס האָט געלט, דעם איז װױל, און װער עס האָט ניט קײן געלט, דער ליגט נײַן אײלן אין דער ערד, איך בעט איבער אײַער כּבֿוד, און באַקט בײגל. און װער שמועסט די לעצטע צײַט, זינט עס האָבן זיך אָנגעהױבן באַ אונדז די „בהלות“, איז נאָך ערגער: מע לױפֿט װוּהין די אױגן טראָגן, אײנער װײס ניט פֿונעם אַנדערן. אָט בין איך פֿאַרפֿאָרן אַהער, פֿרעגט מיך, װי אַזױ ― װײס איך אַלײן ניט. די ערשטע צײַט איז אַפֿילו געװען באַ אונדז דאָרטן „קאָמיטעטן“, װאָס האָבן באַדאַרפֿט זאָרגן פֿון אונדזערט־װעגן, נאָר עס האָט זיך אױסגעלאָזט פֿון זײ, איך בעט איבער אײַער כּבֿוד, אַ בױדעם…

איך האָב גערעדט און גערעדט, זײ דערצײלט אַלצדינג, װאָס באַ אונדז טוט זיך, און די גבאָים מיטן רבֿ מיטן שמשׂ זײַנען געשטאַנען און האָבן מיך באַטראַכט, װי עפּעס אַ זעלטענעם פּאַרשױן, װאָס מע זעט דאָס גאָר ניט; באַ איטלעכס מאָל, װאָס איך האָב דערמאָנט די רױטע ייִדלעך, װי אַזױ זײ װערן נעבעך פֿאַרשװאַרצט, האָבן זײ געזיפֿצט, רחמנות געהאַט; איך האָב געזען, אַז עס עקט זיך זײ דאָס חיות…

― איך מײן, ― מאַכט צו מיר דער רבֿ מיט אַ פֿרײַנטלעך שמײכעלע ― אַז איר באַדאַרפֿט זײַן רעכט מיד פֿונעם װעג און הונגעריק?

― גלײַך װי איר זײַט געװען דערבײַ, ― זאָג איך.

― מיר װעלן נאָך צײַט האָבן, מאַכט ער, צו שמועסן; אַצינד קומט, זײַט מוחל, צו מיר, איך פֿאַרבעט אײַך צו מיר אַף שבת.

― האָט קײן פֿאַריבל נישט, הער דאָקטאָר, ― רופֿט זיך אָן צו אים דער הױכער שנײַדער ― דער ייִד איז מײַנער, איך האָב אים שױן פֿאַרבעטן צו זיך נאָך גײענדיק מיט אים אַהער אין שול אַרײַן.

― שאַדע! מאַכט דער רבֿ דער דאָקטאָר.

― װען ― זאָג איך ― זאָרגט זיך אַן אָרעמאַן? אַז ער האָט צװײ חתונות אין אײן טאָג.

דער רבֿ דער דאָקטאָר, יענע צװײ גבאָים און דער שמשׂ לאַכן. נאָר איך זע, אַז זײ זײַנען שטאַרק מקנא דעם שנײַדער, װאָס ער האָט מיך פֿאַרבעטן פֿריִער, אױסגעכאַפּט די מציאה ― אַ גליק האָט אים געטראָפֿן!…

„משונה־מאָדנע ייִדן! ― אַזױ טראַכט איך מיר, גײענדיק מיט מײַן שנײַדער צו אים אַף שבת. ― קײן מזרח איז באַ זײ ניט פֿאַראַן… דעם אױבן־אָן טרעטן זײ אָפּ יענעם… נגידים און קבצנים איז באַ זײ גלײַך… אַ דאָקטאָר איז באַ זײ אַ רבֿ, אַ שנײַדער איז אַ גבאי און אַ שמשׂ טראָגט אַ הױכן ספּאָדיק… אַן אורח אַן אָרעמאַן איז באַ זײ גאָר אַן אבֿן טובֿ, אַ ייִד איז באַ זײ אַ גאַנצער אַנטיק. מע שלאָגט זיך פֿאַר אַ ייִדן ― רײנע משוגעים!“… מעשׂיות און פֿאַנטאַזיעס 315 ד אָ ס ד ר י ט ע ק אַ פּ י ט ל

(באַם שנײַדער אין שטוב. ― דאָס װײַב גיט אים אָפּ שלום. ― די טעכטער רײדן לשון־קודש. ― ער װערט געװאָר פֿון משונה־מאָדנע זאַכן. ― ער רעדט װעגן ארץ־ישׂראל. )

אַרײַנגעקומען צום שנײַדער אין שטוב אַרײַן, האָט מיר מיט אַ מאָל אַ זעץ געטאָן אין פּנים אַרײַן אַ מאָדנע מין ליכטיקײט, אַ פֿרײלעכקײט און אַ הײמלעכקײט, װאָס לאָזט זיך גאָר ניט באַשרײַבן. באַגעגנט האָט אונדז טאַקע זײַן װײַב, די שנײַדערן, אָנגעטאָן װי אַ „מאַדאַם“, נישט מיט קײן פּערל, װי באַ אונדז אַ נגידית, נאָר גלאַט אַזױ אױסגעפּוצט, שײן און ציכטיק. נעבן דער „מאַדאַם“ זײַנען געשטאַנען צװײ מײדלעך, דעם שנײַדערס טעכטער, שײנע, אַזױ װי גינגאָלד, מיט שװאַרצע האָר און מיט שװאַרצע פֿײַעריקע אױגן.

― גאָט האָט אונדז צוגעשיקט אַן אורח ― רופֿט זיך אָן צו זײ דער שנײַדער מיט אַ גדולה ― איך האָב אײַך געבראַכט אַ ייִדן, אײנעם פֿון אונדזערע װײַטע־װײַטע ברידער, װאָס מע רופֿט זײ מיטן נאָמען „די רױטע ייִדלעך“.

― שלום עליכם! ― רופֿן זיך אָן צו מיר אַלע דרײַ װײַבער און גיבן מיר די האַנט, פּונקט אַף דעם שטײגער, װי באַ אונדז מאַנצבילן.

― עליכם שלום, ― זאָג איך צו זײ ― דאָס ערשטע מאָל אַף מײַן לעבן טרעפֿט זיך מיר, אַז, איך בעט איבער אײַער כּבֿוד, נקבֿות זאָלן גאָר אָפּגעבן שלום!

דעם שנײַדערס צװײ טעכטער האָבן צװישן זיך עפּעס אָנגעהױבן צו שמועסן אַף אַ מין מאָדנער שפּראַך, װאָס איך װאָלט געמעגט שװערן, אַז ס'איז אונדזער לשון־קודש; נאָר זײ האָבן גערעדט אַזױ גיך, אַז איך האָב נישט פֿאַרשטאַנען אײן װאָרט אַפֿילו. דער שנײַדער האָט אַ װוּנק געטאָן צו דער שנײַדערן, און די „מאַדאַם“ האָט מיך אַרײַנגעבעטן אינעם אַנדערן חדר, װוּ ס'איז שױן געשטאַנען אָנגעגרײט אַ טיש מיט כּל טובֿ, און געבעטן מיך, איך זאָל „פֿאַרנעמען אַ פּלאַץ“.

― האָט קײן פֿאַריבל נישט, ― זאָג איך ― מײַן פּלאַץ װעט מסתּמא נישט אַנטלױפֿן; איך בין אַ ייִד, װאָס קאַטאָרי בין געװױנט געװאָרן

מאַכן קידוש, איך קאָן נישט יוצא זײַן מיט אײַער שײנעם חזן מיטן ספּאָדיק, װאָס האָט אָפּגעמאַכט אין שול קידוש פֿאַר אַלע ייִדן.

― אָך! ― מאַכן זײ צו מיר און טראָגן מיר אונטער אַ שײנעם זילבערנעם בעכער מיט אַ פֿלאַש װײַן און שטעלן זיך אַװעק הערן, װי איך מאַך קידוש.

אָפּגעמאַכט קידוש, רוף איך מיך אָן צום בעל־הבית:

― װײסט איר, װאָס איך װעל אײַך זאָגן? ס'איז אַ רעכט ביסל משקה אָט דאָס אָ! איך האָב שױן לאַנג אַזאַ גלעזל װײַן ניט געטרונקען. עס צעגײט זיך אין אַלע אבֿרים!

― דאָס איז טאַקע אונדזער װײַן, ― רופֿט זיך אָן צו מיר דער שנײַדער מיט גדלות.

― װאָס הײסט, ― זאָג איך ― איר האַלט אַ װײַנשענק אױך? אױב אַזױ, איז שױן רעכט: אַפּנים, אַז פֿון שנײַדערײַ אַלײן קאָן מען אַזױ ניט לעבן?

― נײן, ― מאַכן זײ צו מיר מיט אַ פֿרײַנטלעך שמײכעלע ― איר האָט אונדז ניט פֿאַרשטאַנען, װאָס מיר האָבן אײַך געזאָגט; אונדזער װײַן ― מײנען מיר ייִ ד י ש ן װײַן.

― ס'אַ משל! ― זאָג איך ― װאָס דען, נסך װעט איר מיר געבן?

― אַך, נײן! ס'איז אונדזער אײגענער ייִדישער װײַן פֿון אונדזערע אײגענע ייִדישע װײַנגערטנער, װאָס באַ אונדז אין ארץ־ישׂראל.

― באַ אײַך ― זאָג איך ― אין ארץ־ישׂראל? ארץ־ישׂראל איז דאָך דערװײַל דעם טערקס!

― ארץ־ישׂראל ― רופֿט זיך אָן צו מיר דער שנײַדער מיט ברענענדיקע אױגן ― ארץ־ישׂראל איז א ו נ ד ז ע ר ס; ארץ־ישׂראל איז ג ע װ ע ן אונדזערס און עס װעט ז ײַ ן אונדזערס!

― אָמן הלװאַי! ― מאַך איך צו אים. ― באַ אונדז זאָגן מיר אױך אַלע מאָל לשנה הבאה בירושלים. נאָר לאָז פֿריִער קומען משיח, װעלן מיר אַלע, אם ירצה השם, גײן קײן ארץ־ישׂראל. דערװײַל האָט נאָך דאָרטן דער טערק צו שאַפֿן, און מיר זײַנען נאָך אַלץ די אײגענע שלעפּערס, דרײען זיך אַרום פֿון שמונין צו בונין און זוכן דעם נעכטיקן טאָג… איך האָב געזען, אַז דער שנײַדער װיל מיר עפּעס אָפּענטפֿערן; נאָר די שנײַדערן האָט אים אָפּגעהאַלטן און האָט אַ זאָג געטאָן צו אים מיט אַ שמײכעלע:

― דעם שמועס לאָז איבער אַף נאָך װעטשערע; לאָז דער אורח זיך גײן װאַשן, ער קער אַװדאי װעלן עסן.

„נישט קײן נאַרישע ייִדענע, ― קלער איך מיר ― כאָטש אַ שנײַדערס אַ װײַב! “

― לאָם איך האָבן אַזאַ יאָר, װי איר זײַט גערעכט! ― זאָג איך צו איר. ― קײן טאַנץ, זאָגט מען, גײט ניט פֿאַרן עסן…

גאַנץ פֿײַן געװאַשן זיך, זעצן מיר זיך צום טיש. מיך באַזעצן איז אים אױסגעקומען פּונקט נעבן זײַן װײַב. שנײַדער בלײַבט שנײַדער… ס'איז מיר אױסגעקומען אַביסל פּריקרע, איבער דער טבֿע, נאָר דאָס פֿרײַנדשאַפֿט פֿון די בעלי־בתים צו מיר איז געװען אַזױ גרױס, אַז איך האָב מיך אָנגעהױבן צו פֿילן דאָ גאַנץ הײמיש. אײן זאַך האָט מיר נאָר אױסגעװיזן אַביסל װילד ― דאָס, װאָס דעם שנײַדערס טעכטער רײדן צװישן זיך אַף זײער שפּראַך, װאָס איז שטאַרק פּ אַ כ אָ ז ש ע אַף אונדזער לשון־קודש.

― האָט קײן פֿאַריבל נישט, ― רוף איך מיך אָן צו מײַנע בעלי־
בתּים ― װאָס איך װעל אײַך פֿרעגן; װער עס פֿרעגט, דער בלאָנדזשעט ניט: אַף װאָס פֿאַר אַ שפּראַך רײדן דאָס אײַערע מײדלעך?
― אַף א ו נ ד ז ע ר שפּראַך, אַף העברעיִש, ― זאָגן זײ צו
מיר ― איר פֿאַרשטײט דען נישט קײן לשון־קודש?

― צי איך פֿאַרשטײ, ― זאָג איך ― איז קײן חידוש ניט; איך פֿאַרשטײ אײניקע װערטער; אַ חדוש איז נאָר, װאָס ז ײ פֿאַרשטײען! װי קומט דאָס, װאָס מײדלעך רײדן באַ אײַך אַף לשון־קודש?

― װאָס הײסט, װאָס איז דאָס חדוש? ― רופֿן זיך אָן די מײדלעך. ― העברעיִש איז דאָך א ו נ ד ז ע ר שפּראַך! מע האָט אונדז געלערנט אין חדר אַלע אַנדערע שפּראַכן און העברעיִש פֿריִער פֿון אַלצדינג.

― װאָס איז שײך, ― זאָג איך ― מײדלעך לערנען באַ אײַך אין חדר? עפּעס הער איך פֿון אײַך אַלע מאָל, איך בעט איבער אײַער כּבֿוד,

318 שלום־עליכם

װילדע זאַכן. און װאָס איז דאָס באַ אײַך פֿאַר חדרים אַזעלכע, װאָס מע לערנט דאָרט שפּראַכן גאָר, לשונות?

― סע רעדט זיך אַזױ חדרים! ― מאַכט דער שנײַדער. ― דאָס זײַנען, אײגנטלעך, אונדזערע ייִדישע שקאָלעס, ייִדישע גימנאַזיעס, סע־מינאַריעס.

― ייִדישע גימנאַזיעס? סעמינאַריעס? ― זאָג איך. ― איר מאַכט פֿון מיר חוזק. גלאַט ס'איז אַ קונץ, איר האָט דערטאַפּט אַ ייִדן און פֿירט אים אין באָד אַרײַן.

― חס ושלום! ― מאַכן זײ צו מיר. ― װאָס הײסט, מיר װעלן לאַכן פֿון אַ פֿרעמדן מענטשן? אָט װעט איר זען, ייִדישע גימנאַזיעס מיט אונדזערע ייִדישע גערטנער, מיט אונדזערע ייִדישע גמילות־חסדים־הײַ־זער, מיט אונדזער ייִדישער באַנק, מיט אונדזער…

― אַ ייִדישע באַנק? ― זאָג איך און שפּרינג אונטער אַפֿן בענקל. ― טאַקע אַ באַנק, װאָס מע נעמט דאָרטן געלט? איז דאָך עס טאַקע, אַפּנים, אַן אמת, װאָס מע זאָגט, אַז עס װאַלגערט זיך דאָ באַ אײַך גאָלד אין די גאַסן?

― אין די גאַסן? ― זאָגן זײ צו מיר. ― נײן! קײן גאָלד װאַלגערט זיך נישט באַ אונדז אין די גאַסן; נאָר געלױבט איז גאָט, מיר האָבן אַלצדינג, װאָס מיר באַדאַרפֿן…

― האָט קײן פֿאַריבל נישט, ― זאָג איך ― װאָס איך שלאָג אײַך איבער אין מיטן די רײד. דער שמשׂ פֿון דער שול האָט מיר געזאָגט, אַז איר זײַט אַ… אַ…. בעל־מלאָכה.

― אַ שנײַדער, ― מאַכט ער צו מיר און גלעט זיך באַ דער באָרד מיט גרױס גדלות ― איך בין אַ שנײַדער, מײַן פֿאָטער איז געװען אַ שנײַדער און אַלע מײַנע ברידער זײַנען געװען שנײַדערס. אונדזער אַרבעט האָט אַ שם.

― און פּרנסה ― זאָג איך ― האָט איר, װי איך פֿאַרשטײ, דװקא נישקשהדיק?

― גאָט צו דאַנקען, ― זאָגט ער ― חוץ דאָס הױז, האָב איך נאָך צװײ הײַזער.

― אײגענע?

― װאָס דען, פֿרעמדע?

― רײנע? נישט קײן פֿאַרזעצטע?

― אַװדאי. װי דען אַנדערש?

― נו, און איר אַרבעט נאָך הײַנט אױך מיט דער נאָדל?

― אַװדאי. איך האָב געאַרבעט, איך אַרבעט און װעל אַרבעטן.

― אױב אַזױ, ― זאָג איך ― פֿאַרשטײ איך אײַך ניט, װאָס איר זײַט פֿאַר מענטשן; האָבן הײַזער אײגענע, נישט קײן פֿאַרזעצטע, און זיצן שטשאָבען מיט דער נאָדל, ― דאָס קומט שױן אױס באַ מיר, האָט קײן פֿאַריבל נישט, פֿריש און געזונט און משוגע! נאָך אײן זאַך האָב איך אײַך געװאָלט פֿרעגן: װי קומט דאָס, װאָס איך זע נישט באַ אײַך קײן דינסט? אין אײַער גראַד, קײן עין הרע, זאָל מען נישט האַלטן כאָטש אײן דינסט אין שטוב?

― אונדזערע דינסטן ― רופֿט זיך אָן צו מיר די שנײַדערן ― זײַנען שבת און יום־טובֿ פֿרײַ, אַזױ װי באַ אונדז אין דער תּורה שטײט געשריבן…

― אין דער תּורה? ― זאָג איך. ― ס'איז מיר אַ חדוש, װאָס איר װײסט די תּורה בעסער װי איך; איך בין, דאַכט זיך, מעבֿיר די סדרה אַלע פֿרײַטיק, און איך געדענק עפּעס נישט אין דער תּורה, אַז דינסטן זאָל מען גאָר לאָזן אַף שבת פֿרײַ?

― װאָס רעדט איר? ― מאַכט צו מיר אײנע פֿון אירע טעכטער און טראָגט מיר צו אַ תּג"כּל און װײַזט מיר אָן אַף אַ פּסוק אין דער סדרה „ואתחנן“, װוּ עס רעדט זיך װעגן שבת: ,,…למע ינוח ― בכדי עס זאָל רוען, עבֿדך ― דײַן קנעכט, ואמתך ― און דײַן דינסט, כמוך ― אַזױ װי דו“…

― סאַ משל! ― זאָג איך. ― מע זאָל װעלן מקײם זײַן אַלצדינג, װאָס אין דער תּורה שטײט! איך פֿאַרשטײ ניט אײן זאַך: װיבאַלד אַז איר לאָזט די דינסטן פֿרײַ, װער זשע דערלאַנגט אײַך צום טיש?

― די קינדער, ― מאַכט צו מיר די שנײַדערן ― מײַנע קינדער זײַנען אַזױ דערצױגן, אַז זײ טוען אַלצדינג; זײ קאָנען קאָכן און באַקן און װאַשן און פּרעסן. איר זעט אָט די קױלעטשן? דאָס איז מײַן עלטערער טאָכטערס אַרבעט.

― אַז אײַער טאָכטער ― זאָג איך ― איז יאָ אַזאַ געראָטענע, קומט דאָך איר אַ חתן אַ רעכטן; אפֿשר װאָלט איך איר גערעדט אַ שדוך פֿון אונדזערע מקומות?

― אָ? ― רופֿט זיך אָן צו מיר דאָס עלטערע מײדל מיט אַ געלעכטער ― איך דאַנק אײַך זײער, איך בין שױן אַ כּלה.

― האָסטו עפּעס אַ פֿײַנעם חתן? ― מאַך איך צו איר.

― אָ! ― רופֿט זי זיך אָן, װערט רױט װי פֿײַער און טראָגט מיר צו אַ „מעדאַליאָן“ מיט אַ „פּאַטרעט“ פֿון עפּעס אַ פּאַרשױן מיט „פּאַליעטן“.

― װאָס איז דאָס ― זאָג איך ― פֿאַר אַ „ידנעראַל“?

― דאָס איז אַן אינזשעניער פֿון ארץ־ישׂראל, ― מאַכט צו מיר דער שנײַדער מיט גרױס גדלות, ― ער דינט דאָרט באַ דער באַן, װאָס מיר בױען באַ אונדז אין ארץ־ישׂראל.

― װאָס פֿאַר אַ מחותּן ― זאָג איך ― זײַט איר מיט ארץ־ישׂראל? און װי קומט איר אַהין?

― מיר פֿאָרן אַהין ― זאָגט ער ― אַלע זומער. דאָרט איז פֿאַראַן…

― איך װײס ― זאָג איך ― װאָס דאָרט איז פֿאַראַן. איך װײס! דאָרטן איז פֿאַראַן די פֿאַרװײנטע װאַנט („כּותל מערבֿי“), דער „מוטער רחלס קבֿר“, די „מערת־המכפּלה“; ציגן, זאָגט מען, עסן דאָרטן באָקסערן און אַלטע ייִדן פֿאָרן אַהינצו שטאַרבן…

― עהע־הע! ― רופֿט זיך אָן דער שנײַדער מיט אַ געלעכטער, און אַלע קוקן אַף מיר און לאַכן. ― עס זעט אױס, אַז איר קומט טאַקע צו פֿאָרן פֿון הינטער די הרי־חושך; איר װײס גאָר ניט, װאָס אין ארץ־ישׂראל טוט זיך. דאָס איז אַלץ געװען אַ מ אָ ל , אַ מ אָ ל!…

― װאָס הײסט אַמאָל? ― זאָג איך. ― נו, און הײַנט?

― הײַנט ― זאָגט ער ― האָבן מיר שױן דאָרטן, ברוך השם, אונדזערע עטלעכע הונדערט קאָלאָניעס, גאַנצע דערפֿער אײגענע, װײַנגערטנער און װײַנקעלערס, אַלערלײ געשעפֿטן, פֿאַבריקעס, שיפֿן און באַנען אײגענע…

― טע־טע־טע! ― רוף איך מיך אָן צו אים. ― איר הײבט שױן אָן, מײַן ליבער שנײַדער, דאַכט מיר, פֿאַרקריכן אין „אלף השישי“ אַרײַן; איך האָב מורא, אַז אָט נאָך אַביסל, װאַקסט אױס באַ אײַך אַ פּאַפּירענע בריק… לאָז מען בעסער געבן אַביסל „מים־אַחרונים־װאַסער“, װעלן מיר בענטשן. איך װעל אײַך זאָגן דעם אמת, עס דרײט זיך מיר אַזױ דער קאָפּ פֿון אײַערע מעשׂיות, אַז איך מוז מיך גײן צולײגן…

נאָכן בענטשן האָט מען מיך אַרײַנגעפֿירט אין אַ באַזונדער ציכטיק חדר, װוּ ס'איז שױן געװען צוגעגרײט פֿון מײַנעטװעגן אַ נאַכטלעגער מיט אַלע שאָלעמױזן.

אַזױ װי איך האָב מיך אַרײַנגעלײגט אין בעטל אַרײַן, אַזױ בין איך אַנטשלאָפֿן געװאָרן, און עס האָט זיך מיר געפּלאָנטעט אַ גאַנצע נאַכט משוגעים, ארץ־ישׂראל־ייִדן מיט טערקישע שאַלן, מיט מײדלעך, װאָס גײען אין „צעלענדערס“ און רײדן לשון־קודש, און איך אַלײן בין גאָר אַ מין „ידנעראַל“ מיט „פּאַליעטן“, און איך פֿיר די רױטע ייִדלעך אַף אַ פּאַפּירענע בריק… איך לױף, און די רױטע ייִדלעך לױפֿן מיר נאָך… פּלוצעם פֿיל איך, װי די בריק ברעכט זיך… אָט־אָט פֿאַלן מיר, חס ושלום, אַלע אַרײַן אין ים אַרײַן… איך שרײַ „שמע ישׂראל“ און… כאַפּ מיך אױף ― אָהאָ, גרױסער טאָג, ס'איז שױן צײַט אין שול אַרײַן…

ד אָ ס פֿ ע ר ט ע ק אַ פּ י ט ל

(ער כאַפּט זיך אױף פֿונעם שלאָף. ― אַ שװאַרצער בחור. ― שבתדיקע טײ. ― ער רעדט צו דער װאַנט. ― זײ גײען אין שול אַרײַן . ― אַלע מאָל נײַע חדושים).

― װוּ בין איך?

דאָס איז געװען דאָס ערשטע, װאָס עס איז מיר געקומען אַף דער מחשבֿה. איך האָב מיך אױפֿגעכאַפּט פֿונעם שלאָף און האָב מיך אָנגעהױבן אַרומקוקן, װוּ בין איך אין דער װעלט? דאָס ליכטיקײט, דאָס רײנקײט, דאָס ציכטיקײט, װאָס באַ זײ איז! איר זאָלט געבן אַ רענדל פֿאַר אַ װאַנץ… װוּ גיסט מען דאָ אָפּ נעגלװאַסער?

איך טו אַ קוק נעבן מײַן בעטל ― שטײט אַ װאַש־קאַסטן אַ װײַסער, אַ שפּיגלדיקער, מיט אַ קראַן; איך טו אַ ריר דעם קראַן ― ברענען זאָלן זײ אַפֿן פֿײַער! ― סע שפּריצט מיט װאַסער פֿון אַלע זײַטן! אַ גאַנצע באָד!… פּלוצעם הער איך, עמעצער קלאַפּט מיר פֿון יענער זײַט טיר.

― װער איז דאָרטן? װער קלאַפּט?

― טראַך־טאַרעראַך!

― מיטן קאָפּ אין װאַנט! ― זאָג איך און עפֿן אױף די טיר ― עס שטײט עפּעס אַ גרױסער שװאַרצער בחורעץ, אָנגעטאָן שבתדיק, און גיט מיר אָפּ שלום־עליכם און פֿרעגט מיך:

― װי אַזױ זײַט איר געשלאָפֿן?

― װעמענס עסק איז דאָס? ― זאָג איך. ― װער זײַט איר?

― איך בין דאָ ― זאָגט ער ― אַן אַרבעטער באַם הער שנײַדער. ער האָט מיך געבעטן, איך זאָל אײַך אױפֿװאַרטן דאָ ביז איר װעט אױפֿשטײן פֿונעם שלאָף און גײן מיט אײַך אין שול אַרײַן, אױב איר האָט חשק גײן דאַװנען.

― אַזױ? ― זאָג איך. ― ביסטו, הײסט דאָס, אַן אַרבעטער־יונג באַם שנײַדער? זאָג־זשע מיר, איך בעט דיך, װאָס איז מיט דיר אַזױ די גדולה, װאָס דו האָסט זיך אַזױ אױסגעסטראָצלט, אױסגעפּוצט?

― פֿאַר װאָס נישט? װאָס האָב איך, זאָגט ער, צו זאָרגן? הענט, ברוך השם, האָב איך, מײַן באַדערפֿעניש פֿאַרדין איך מיר, קײן װײַב און קינדער האָב איך נישט, נאָר אַן אַלטן בלינדן טאַטן, װאָס זיצט באַ מיר…

― סע פֿאַרשטײט זיך, ― זאָג איך ― ביסט גערעכט, הוליע קבצן! װיפֿל נעמסטו אַ װאָך באַם שנײַדער, ניט אום שבת דערמאָנענדיק?

― אַ פֿופֿציקער, ― מאַכט ער ― און אַ חוץ האָב איך אַ קלײנעם חלק אין געשעפֿט.

― װאָס? װאָס בעלעבעטשעסטו? ― מאַך איך צו אים. ― איך פֿרעג דיך, װיפֿל נעמסטו אַ װאָך?

― איך זאָג דאָך אײַך אַ פֿופֿציקער, אַ חוץ פּראָצענט אין געשעפֿט.

װער עס האָט נישט געזען אין יענער מינוט אונדז בײדן שטײן אײנס אַקעגן אַנדערן, דער האָט קײן שײנס ניט געזען.

― פֿופֿציק קאַרבן אַ װאָך? ― זאָג איך. ― װײ איז מיר! באַ אונדז אַזאַ בחורל װי דו, אַז גאָט העלפֿט אים, ער פֿאַרדינט דרײַ קאַרבן אַ װאָך, הײבט מען אים שױן אָן צו רײדן כּלות. איך װעל דיר זאָגן דעם אמת, עס הײבט מיר שױן אָן באַנג טאָן, װאָס מײַן טאַטע האָט מיך נישט געלערנט שנײַדערײַ. מעשׂיות און פֿאַנטאַזיעס 323

― װאָס דען איז אײַער מלאָכה? ― מאַכט ער צו מיר.

― מײַן מלאָכה? ― זאָג איך. ― מײַן ט אַ ט ע איז נישט געװען קײן בעל־מלאָכה, א י ך בין נישט קײן בעל־מלאָכה און מײַנע ק י נ ד ע ר װעלן נישט זײַן קײן בעלי־מלאָכות, אם ירצה השם, מיט גאָטס הילף.

― װאָס־זשע דען זײַט איר?

― װאָס־זשע דען בין איך? אַ ייִד בין איך.

― איך מײן ― זאָגט ער ― װאָס איז אײַער טועכץ? מיט װאָס באַשעפֿטיקט איר זיך? פֿון װאָס לעבט איר?

― פֿון װאָס איך לעב? ― זאָג איך. ― פֿון װאָס גאָט גיט, פֿונעם װינט לעבט מען.

― װאָס הײסט ― זאָגט ער ― פֿונעם װינט?

― אָט דאָס הײסט! ― זאָג איך. ― מע דרײט זיך אַרום מיטן שטעקל אין מאַרק, טאָמער װעט גאָט צושיקן דאָס, יענץ, לאָקש, בױדעם, ציבעלעס ― גאָט פֿירט אױס…

― און טאָן, הײסט דאָס, טוט איר גאָר נישט?

― װאָס הײסט ― זאָג איך ־ גאָר נישט? מע טוט אַלצדינג, װאָס מע קאָן.

― װאָס־זשע קאָנט איר?

― אָט װעל איך דיר באַלד ― זאָג איך ― גײן דערצײלן װאָס איך קאָן… זאָג מיר בעסער, נשמה מײַנע, װאָס טוסטו, ניט אום שבת דערמאָנענדיק, מיט אַזױ פֿיל געלט, װאָס דו פֿאַרדינסט, און פֿאַרװאָס האָסטו נישט חתונה?

― איך האָב דאָך אײַך געזאָגט, ― מאַכט ער ― אַז איך האַלט באַ זיך אַן אַלטן טאַטן אַ בלינדן…

― מילא איז װאָס? ― זאָג איך. ― איז שױן עק־װעלט? בכן, טאָר מע ניט חתונה האָבן?

― „כּבֿוד־אָבֿ“! ― מאַכט ער צו מיר און שטשירעט די צײן. ― „כּבֿוד־אָבֿ“ איז נישט קײן קלײניקײט. מײַן אַלטער, זאָל מאַריך ימים זײַן, לעבט זיך אָפּ באַ מיר אַף דער עלטער, װי אַ גראַף; גאַנצע טעג ליגט ער באַ מיר אין גאָרטן און אַרבעט בעסער פֿון אַ זעענדיקן.

― װי קומט צו דיר ― זאָג איך ― אַ גאָרטן? ― איך האָב ― זאָגט ער ― אַ שטוב מיט אַ גאָרטן. דאָס האָב איך בירושה טאַקע פֿון מײַן אַלטן.

― אױב אַזױ, ― זאָג איך ― מעגסטו אים טאַקע אָפּגעבן כּבֿוד; ער האָט דאָס באַ דיר ערלעך פֿאַרדינט. איך װאָלט אַ בעלן געװען באַ דיר מאָרגן, אם ירצה השם, אָנקוקן דײַן שטוב און זען, װי דײַן טאַטע באַאַרבעט בלינדערהײט דײַן גאָרטן.

― איך בעט אײַך טאַקע, ― מאַכט ער צו מיר ― עס װעט זײַן באַ מיר דער גרעסטער כּבֿוד, און מײַן אַלטער װעט זיך מחיה זײַן.

― װאָס איז ער געװען, דער טאַטע דײַנער? ― זאָג איך צו אים ― אױך אַ שנײַדער?

― נײן, ― מאַכט ער ― מײַן אַלטער איז געװען כּל ימיו אַ גערטנער.

― אַ גערטנער?

― אַ גערטנער.

― װאָס איז דאָס ― זאָג איך ― פֿאַר אַ פּרנסה?

― דאָס איז אַ מלאָכה, ― זאָגט ער ― װי אַלע מלאָכות. מײַן אַלטער איז דערױף אַ גרױסער ספּעציאַליסט: זײען, זעצן, פֿלאַנצן בײמער ― דערױף איז ער אַ בריה. ער האָט אָפּגעהאָרעװעט אַלע זײַנע יאָרן, צענױפֿגעשלאָגן אַ שטיקל קאַפּיטאַל, און אַף דער עלטער האָט ער געקױפֿט אַ שטוב מיט אַ שטיקל ערד און האָט באַאַרבעט און פֿאַרפֿלאַנצט אַ גאָרטן. ער האָט אַזױ ליב די דאָזיקע אַרבעט, אַז אַפֿילו איצט, בלינדערהײט, טרעט ער נישט אַרױס פֿונעם גאָרטן. ער איז קלאָר אין יעדן בײמעלע, ער װײס איטלעכס צװײַגעלע, אים איז באַקאַנט יעדעס גרעזעלע ― אַ קלײניקײט, אַ מענטש האָט פֿאַרבראַכט דאָס גאַנצע לעבן אַרום גרינװאַרג, צװישן בײמער און צװישן בלומען! ער האָט שטאַרק חשק געהאַט אַף דער עלטער אַװעקפֿאָרן אַהין, קײן ארץ־ישׂראל, איז ער, ניט פֿאַר אײַך געדאַכט, געפֿאַלן אַף די אױגן…

„נאַ דיר אַזאַ מין השׂגה! ― טראַכט איך מיר. ― אַ ייִד זאָל נאָר ליב האָבן גרינװאַרג, בײמער און בלומען!… און אַ פּראָסטער ייִד אַ גערטנער האָט חשק אַף דער עלטער פֿאָרן קײן ארץ־ישׂראל!“…

― װאָס װילט איר טרינקען, ― מאַכט ער צו מיר ― פֿרישע טײ, קאַװע אָדער אַ שאָל שאָקאָלאַדע? מעשׂיות און פֿאַנטאַזיעס 325

― אַ דאַנק, ― זאָג איך ― איך בין דיר מוחל די פֿרישע טײ מיט דער קאַװע און מיטן שאָקאָלאַד; שבת טרינק איך טײ פֿונעם אַפֿן־אױװן, און באַ אײַך איז דאָך מסתּמא אַ זודיקער סאַמאָװאַר לכּבֿוד שבת?

― חס וחלילה! ― זאָגט ער. ― באַ אונדז איז אינדערװאָכן אױך נישטאָ קײן סאַמאָװאַר.

― װוּ־זשע נעמט איר זודיק װאַסער?

― פֿונעם קראַן.

― פֿון װאָסער קראַן?

פֿון דער װאַנט.

― פֿון װאָסער װאַנט?

― קומט, ― זאָגט ער ― װעל איך אײַך װײַזן.

און ער פֿירט מיך אַרײַן אין קיך אַרײַן (רײן, ציכטיק, זױבער, כאָטש שפּיגל זיך!) און מאַכט צו מיר:

― זעט איר אָט דעם קראַן? דאָס איז אַ קראַן פֿון קאַלט װאַסער, און דער אַנדערער קראַן גיט אונדז הײס װאַסער, אַלע מאָל װיפֿל איר װילט.

― און דער דריטער קראַן ― זאָג איך ― װאָס איז פֿאַר אַ קראַן?

― דער דריטער קראַן ― זאָגט ער ― איז אַ קראַן פֿון עלעקטריע.

― װאָס איז דאָס ― זאָג איך ― פֿאַר אַ שלאַק?

― דאָס גיט פֿײַער, ליכטיקײט ― מאַכט ער צו מיר און װיל אַ דרײ טאָן עפּעס אַ שרײַפֿל.

― אום שבת? ― זאָג איך. ― אום שבת װילסטו זיך שפּילן מיט פֿײַער? קום שױן בעסער אין שול אַרײַן! עס קען שױן זײַן גוט שפּעט.

― אָט װעל איך אײַך באַלד זאָגן, װוּ מע האַלט. ― מאַכט ער צו מיר און גײט צו צו דער װאַנט און טוט אַ דרײ אַ רעדל: טרררר! ― און טראָגט צו צום אױער עפּעס אַ טרײַבל און רעדט צו דער װאַנט: „נומער צװײ און צװאַנציק טױזנט אַכטהונדערט זעקס און זעכציק!… די שול?… איך בעט דעם שמשׂ אַף אַ מינוט!… דער שמשׂ?… זײַט אַזױ גוט, װוּ האַלט מען באַ אײַך?… האַ? אַ דאַנק“…

איך שטײ און קוק אים אָן, װי אַ משוגענעם.

― שױן באַלד אױסנעמעניש, ― מאַכט ער צו מיר ― קומט!

― פֿון װאַנען װײסטו? ― זאָג איך. ― האָסט געהאַט אַ ידיעה פֿון דער װאַנט?

― איך האָב געפֿרעגט דעם שמשׂ.

― װוּ האָסטו דאָ אַ שמשׂ?

― איך האָב גערעדט מיטן שמשׂ דורכן טעלעפֿאָן.

― טעלעפֿאָן? ― זאָג איך. ― װאָס איז דאָס פֿאַר אַ שװאַרץ יאָר?

― טעלעפֿאָן ― מאַכט ער צו מיר ― װײסט איר נישט? טעלעפֿאָן ― דאָס איז דאָך דער טעלעפֿאָן, װאָס מע רעדט אַף אים!

― װאָס הײסט ― זאָג איך ― מע רעדט אַף אים? װי אַזױ רעדט מען דאָס אַף אים?

― װי אַזױ רעדט מען? ― זאָגט ער. ― אָט װעל איך אײַך געבן צו פֿאַרשטײן. איך טו אַ דרײ אָט־דאָ מיטן רעדעלע, דערהערט מען דאָרט, גײט יענער און דרײט דאָרטן, דערהער איך דאָ, הײבט מען אָן רײדן; און אַז מיר רײדן אָפּ, טו א י ך אַ דרײ, נאָכדעם טוט ע ר אַ דרײ ― און אַן עק.

― טפֿו זאָלסטו װערן! ― מאַך איך צו אים. ― האָסטו געזען אַ שנײַדערוק גיט צו פֿאַרשטײן! דרײ איך, דרײסטו, דרײט יענער… איך װיל װיסן דעם שׂכל, װאָס דאָ שטעקט!

― דעם שׂכל ― מאַכט ער צו מיר ― פֿונעם טעלעגראַף װײסט איר?

― סאַ משל! ― זאָג איך. ― דער טעלעגראַף איז עפּעס אַנדערש! דעם טעלעגראַף פֿאַרשטײט אַ מינדסט קינד! טעלעגראַף איז פֿאַראַן אומעטום! אַ טײַערע מציאה!

― פּונקט דאָס אײגענע ― מאַכט ער ― איז דער טעלעפֿאָן: דאָרט איז מיט אַ דראָט און דאָ איז מיט אַ דראָט. דער חלוק איז נאָר, װאָס דאָרטן קלאַפּט מען און דאָ רעדט מען.

― אָט דאָס איז גאָר? ― זאָג איך. ― און איך האָב געמײנט מי יודע װאָס! קום, לאָמיר גײן אין שול אַרײַן.

גײענדיק מיט מײַן בחורעץ אין שול אַרײַן, האָב איך ערשט דערזען די שטאָט, װי שײן זי איז, די געפֿלאַסטערטע גאַסן, װי רײן זײ זײַנען, און די הױכע װײַסע ליכטיקע מױערן מיט די גרינע בײמער, װאָס מעשׂיות און פֿאַנטאַזיעס 327 אַרום זײ. איך האָב מיר קײן מאָל גאָר נישט געקאָנט פֿאָרשטעלן אַזאַ מין רײנקײט, אַזאַ ציכטיקײט. „הלװאַי װאָלט געװען באַ אונדז אינעװײניק כאָטש האַלב, װי באַ זײ אינדרױסן!“ ― אַזױ האָב איך מיר געקלערט. ― „נאָר װוּ איז דאָ זײער גאָלד און זילבער, װאָס מע זאָגט, אַז עס װאַלגערט זיך דאָ אין די גאַסן?“

― װאָס זוכט איר? ― מאַכט צו מיר דער בחור.

― דעם נעכטיקן טאָג, ― זאָג איך.

פֿאַרפֿאַלן, ― מאַכט ער צו מיר ― איר װעט אים שױן אײביק נישט געפֿינען!

― אַ דאַנק דיר ― זאָג איך ― פֿאָר דער עצה; איך האָב גאָר ניט געװוּסט, אַז דו ביסט נאָך אַ חקרן אױך צו די צרות.

― פֿון אַ חקרן בין איך ― זאָגט ער ― נאָך װײַט, נאָר עפּעס אין די קלײנע אותיות פֿאַרשטײ איך אַביסל.

― האָסט געלערנט ― זאָג איך ― אין חדר אַמאָל?

― איך לערן הײַנט אױך.

― װאָס הײסט, דו לערנסט הײַנט אױך? ביסט דאָך ― זאָג איך ― אַן אַרבעטער, װען האָסטו צײַט לערנען?

― פֿאַרנאַכט, ― מאַכט ער צו מיר ― אַלע פֿאַרנאַכט קלײַבן מיר זיך צונױף, בעלי־מלאָכות, בעלי־עגלות, גערטנער, אַלע ייִדישע אַרבעטער אין שול אַרײַן און דאָרטן לערנט מען מיט אונדז לײענען און שרײַבן און רעכענען און גימנאַסטיקע.

― גימנאַסטיקע? ― זאָג איך. ― װאָס איז דאָס פֿאַר אַ שלאַק?

― גימנאַסטיקע ― זאָגט ער ― הײסט לױפֿן, שפּרינגען, טאַנצן, ברעכן זיך, קלעטערן. דאָס לערנט מען באַ אונדז פֿון קינדװײַז אױף אין אַלע ייִדישע חדרים.

― פֿאָרמאַלנע משוגעים! ― זאָג איך. ― טאַנצן, שפּרינגען, דראַפּען זיך אַף די גלײַכע װענט? איר װײסט װאָס אײַך פֿעלט נאָך? ― מאַך איך צו אים.

― װאָס? ― פֿרעגט ער מיך.

― גײן ― זאָג איך ― מיטן קאָפּ אַראָפּ, מיט די פֿיס אַרױף!…

328 ש ל ו ם ־ ע ל י כ ם ד אָ ס פֿ י נ פֿ ט ע ק אַ פּ י ט ל

(דעם דבֿס דרשה. ― אַקאַדעמיעס אין ארץ־ישׂראל. ― מע שמועסט װעגן די רױטע ייִדלעך. ― יקום פּורקן מיט אַן אָרגל. ― אַ ייִדישער מי־שברך. ― אַ נײַער משוגענער. )

געקומען אין שול אַרײַן זײַנען מיר שױן נאָך קריאת־התּורה. אױבן, אַף דער בימה, איז געשטאַנען דער שײנער רבֿ זײערער מיטן װײַסן קאָלנער און מיטן פֿירעקעכיקן ספּאָדיקל און האָט געהאַלטן אַ דרשה. דער עולם איז געזעסן אַף די ערטער, אַלע מיט הױכע שװאַרצע „צע־לענדערס“ אַף די קעפּ און מיט װײַסע שאַרפֿעלעך אַפֿן האַלדז. פּונקט אַזאַ מין טראָגט מיר אונטער דער שמשׂ מיטן מגן־דוד.

― װאָס איז דאָס פֿאַר אַ פֿאַטשײלע? ― פֿרעג איך אים.

― ס'איז אַ טלית, ― מאַכט ער צו מיר גאַנץ ערנסט.

― אַ שײנער טלית! ― זאָג איך ― עפּעס אַף געלעכטער, אַפּנים, אַ מין קינדערשפּיל!…

„װאָס קאָן ער זײ דאָ דרשענען? ―. טראַכט איך מיר. ― און װאָס פֿאַר אַ מוסר קאָן ער זײ דאָ זאָגן? מע זאָל נישט טראָגן אום שבת?… צי מע זאָל ניט קוקן אַרױף, אַף די װײַבער?“…

איך כאַפּ אַ קוק אַרױף אַף דער װײַבערשער שול ― טאַטעניו! אָנגעשטױסן מיט װײַבער! און װאָסערע װײַבער? פּריצות! היטעלעך און פֿעדערן, דימענטן און בריליאַנטן!… איך הער מיך אײַן אין דעם „רבינס“ דרשה, טאָמער װעל איך קאָנען כאַפּן עפּעס אַ גוט װאָרט, הערן װי ער טײַטשט אַ פּסוק, װי ער זאָגט אַ פּשטל אַ שײנס, אָדער אַ משל אַ גוטן, אָדער אַזױ אַ גלײַך װאָרט ― װער? װאָס? װעמען? ער שטײט און פּלאַפּלט גלאַט אַזױ, אין דער װעלט אַרײַן, און אָן אַ שום ניגון! ער רעדט פֿון זײַטיקע ענינים גאָר, װעגן בילדונג, װעגן ייִדישע אַקאַדעמיעס אין ארץ־ישׂראל. „ס'איז װינציק, זאָגט ער, אײן אַקאַדעמיע; מע באַדאַרף האָבן, זאָגט ער, לכל הפּחות, דרײַ אַקאַדעמיעס אין ארץ־ישׂראל!“…

„אַקאַדעמיעס גאָר אין ארץ־ישׂראל! ― טראַכט איך מיר. ― זײ װײסן שױן גאָרניט װאָס אױסצוטראַכטן! אַ „מושבֿ־זקנים“ אין ארץ־ישׂראל, אַ „הקדש“ ― דאָס האָב איך געהערט; אָבער אַקאַדעמיעס? ― משוגעים!“…

― „אַקאַדעמיעס ― דרשעט װײַטער דער רבֿ ― זײַנען פֿאַר אונדז טײַערער פֿון ברױט (סע פֿאַרשטײט זיך!). מחמת ברױט, זאָגט ער, איז נאָר אַ מיטל צום לעבן; און די תּורה, זאָגט ער, איז דאָס לעבן אַלײן“. און ער פֿאַרפּראַװעט דאָס מיט אַ פּסוק: „כּי עץ חײם היא ― װאָרעם זי איז אַן אָנהאַלט פֿון ל ע ב ן , למחזיקים בה ― צו די װאָס האַלטן זיך אָן איר… תּורה! ― שרײַט ער. ― ליכטיקײט! בילדונג! װיסנשאַפֿט!“… און לאָזן לאָזט ער אױס אַזױ: „און לאָז מקױם װערן די װערטער: כּי מציון תּצא תּורה“…

איך מײן, אַז דאָס איז אַן עק פֿון זײַן דרשה, טו איך דאָך אַ געשרײ: „יקום פּורקן מן שמיא“! ― אַף אַ קול, װי איך בין געװױנט געװאָרן באַ אונדז; איך זע, דער גאַנצער עולם דרײט אױס די קעפּ אין מײַן זײַט און מע קוקט אַף מיר, װי אַף אַ בער… און דער רבֿ, דער מגיד, דרשעט װײַטער, אַלץ פֿון זײַטיקע זאַכן: װעגן דער לאַגע פֿון ייִדן בכלל און װעגן אונדזערע רױטע ייִדלעך בפֿרט… און ער הײבט אָן דערצײלן אַ מעשׂה פֿון „טױזנט אײן נאַכט“, אַז ס'איז פֿאַראַן אַף יענער זײַט סמבטיון (דאָס הײסט באַ אונדז) אַ גוזמא ייִדן, װאָס מע רופֿט זײ „די רױטע ייִדלעך“ (אַניט װײסט מען ניט!). „זײער צאָל, זאָגט ער, קאָן מען אַקוראַט ניט װיסן; נאָך מע רעכנט פֿון פֿינף ביז זיבן מיליאָן, און אפֿשר טאַקע אַלע אַכט (זאַלץ אים אין די אױגן! שטײנער אים אין האַרצן! ער זאָל כאָטש זאָגן: „קײן עין הרע“…) מחמת זײ פֿרוכפּערן זיך און מערן זיך זײער געשמאַק (כּן ירבו וכּן יפֿרצו!)… נאָר זײער לעבן, זאָגט ער, איז נעבעך קײן לעבן ניט, ס'איז אַ גאָטס רחמנות אַף זײ, זײ גײען אױס פֿון הונגער, זײ װערן דערװאָרגן אין ענגשאַפֿט, זײ גײען צו גרונט! ''… ער צעלײגט דאָס אַף טעלער, מאָלט אױס נאָך צען מאָל אַזױ, װי דאָס איז, און דער גאַנצער עולם קוקט אים גלײַך אין די צײן אַרײַן; אַלע מאָל לאָזט זיך הערן אַ זיפֿץ און אַ קרעכץ; און פֿון אױבן, באַ די װײַבער, זע איך, מע טראָגט װײַסע טיכלעך צו די אױגן, מע זאָל מײנען, אַז זײ װײנען…

„װאָס פֿאַר גוטע מענטשן איר זײַט! ― קלער איך מיר. ― איר זיפֿצט און קרעכצט אַף אונדזערע צרות? װאָס טױג מיר אײַער זיפֿצן מיט אײַער קרעכצן? טרערן? װאָס דאַרפֿן מיר אײַערע טרערן? אַז איר גײט שױן יאָ אַרײַן אין אונדזער לאַגע, העלפֿט־זשע אונדז מיט עפּעס אַנדערש! איר נעמט, לײגט זיך צונױף און שיקט אונדז אַרײַן עטלעכע קער…“

דאָ דערמאָן איך מיך, אַז ס'איז שבת, און שבת טאָר מען נישט קלערן פֿון קײן געלט־זאַכן… איך הער מיך צו, װאָס װעט ער דאָ אױספֿירן און מיט װאָס פֿאַר אַ פּסוק װעט ער אױסלאָזן די שײנע דרשה זײַנע?

― „אַף אונדז ליגט אַ חובֿ, זאָגט ער, אַרױסרײַסן אונדזערע אָרעמע אומגליקלעכע ברידער פֿון יענע אומגליקלעכע לענדער, און באַזעצן זײ אַף דער ערד פֿון אונדזער הײליק לאַנד… (אָ? װער בעט זײ? װאָס האָבן זײ זיך צוגעטשעפּעט צום הײליקן לאַנד? העלפֿט אונדז בעסער דאָ באַ אונדז, אַפֿן אָרט! אַ װײַטע הילף, זאָגט מען, איז אַ נאָענטער טױט… װאַרט אַף פֿרײַטיק, װעסטו עסן אַ קױלעטשל…) שױן צװײ טױזנט יאָר, זאָגט ער, אַז זײ װאַרטן אַף אונדז און בעטן זיך באַ אונדז (עס הײבט זיך גאָרניט אָן!), אַז מיר זאָלן זײ אױסלײזן פֿונעם לאַנגן, פֿינצטערן ביטערן גלות“. (ובזכות זה, זאָג איך, ובא לציון גואל.) „אָמן“! ― לאָזט אױס דער רבֿ די שײנע דרשה זײַנע, און פֿון אױבן טוט אַ זעץ אַראָפּ אַ געזאַנג פֿון אַ גאַנצער קאַפּעליע זינגערלעך: „אָ־אָ־אָמן! ',

איך װאָלט געמעגט שװערן, אַז איך הער אַ קול פֿון אַ פֿידל, פֿון אַ פֿלײט און פֿון אַ טרומײט און פֿון אַ קאָנטערבאַס.

― עס שפּילן באַ אײַך כּלי־זמר אום שבת? ― טו איך אַ פֿרעג שטילערהײט דעם שמשׂ.

― ס'איז נישט קײן כּלי־זמר, ― זאָגט דער שמשׂ ― ס'איז אונדזער אָרגאַן.

― אַן אָרגאַן! ― זאָג איך. ― װאָס איז דאָס פֿאַר אַן אינסטרומענט?

― אַן אָרגאַן ― זאָגט ער צו מיר ― װײסט איר נישט? אָט דאָס, װאָס די לוײם האָבן געשפּילט דערױף אין בית־המקדש.

― הערסטו, אַן „אָרגעל“ ― זאָג איך ― אַזױ־זשע רעדט!

„עס האָט געקערט זײַן אַמאָל שײן באַ אונדז! ― טראַכט איך. ― דער בית־המקדש מיטן כּהן־גדול… דער אָרגעל האָט געשפּילט… די לוײם האָבן געזונגען… און אַפֿן מזבח האָט געברענט אשה ― אַ פֿײַער־אָפּפֿער…

און פֿון די קרבנות האָט זיך געלאָזט הערן ריח־ניחוח ― אַ געשמאַקער ריח“…

פּלוצעם װערן מײַנע געדאַנקען איבערגעריסן אינמיטן: דער שײנער חזן מיט דער געגאָלטער מאָרדע טרעט אַרױס און צעלאָזט זיך מיט אַ „מי שברך“, און דװקא אַפֿן ייִדישן שטײגער, װי באַ אונדז רב הערש־בער, און אַז עס קומט צו די װערטער: „ופֿת לאורחים וצדקה לענײם“, צעפּעסטעט ער זיך און צעיאַכמערט זיך, ער נעמט אײַן אַ מיתה משונה! דעם „ײן לקדוש ולהבדלה“ שלינגט ער אײַן, מאַכט אַװעק מיט דער האַנט, און פֿונעם „ופֿת לאורחים וצדקה לענײם“ מאַכט ער אַ גאַנצן צימעס. ער פֿאַרקאַטשעט זיך מיט אַ װאָלעכל, חזרט איבער אַ מאָל דרײַסיק דעם „יפֿת לאורחים“: „לאורחים, לאורחים, לאורחים! ” און טאַקע װידער אַמאָל: „ופֿת לאורהים וצדקה לענײם! וצדקה! וצדקה! וצדקה לענײם! לענײם! לענײם!“… און אָט באַ דעם „לענײם“ לאָזט ער זיך אַראָפּ מיט דער שטימע גאָר־גאַר נידעריק, און שטיל, שטיל, אַף אַ בײַ־קולכל, קױם־קױם װאָס מע הערט: „ל־ע־נ־ײ־ם“… און מיט אַ מאָל עפֿנט ער גאָר אױף אַ געמבע און טוט אַ געשרײ: „וכּל מי שעוסקים בצרכי צבור בא־מונה!“ און קװעטשט דעם „באמונה“ און מאַכט בשעת מעשׂה אַ פֿרום פּנים, גלײַך װי דער רוח כאַפּט אים אַװעק.

„מיר װײסן! ― טראַכט איך מיר. ― מיר װײסן גאַנץ גוט װאָס הײסט „עוסקים בצרכי צבור“, און נאָך „באמונה“ דערצו! באַ אונדז האָט זיך אײנער אַ יענקל, ער הײסט שױן הײַנט רב יענקל, אױסגעבױט אַ שטוב פֿון „צרכי צבור“ און חתונה געמאַכט קינדער דערפֿון… אַ װױלע פּרנסה אָט דאָס „צרכי צבור“, װי איך בין אַ ייִד! דערצו אַז גאָט גיט נאָך אַ שטיקעלע הצלחה! ''…

„ױשלח ברכה והצלחה! ', ― לאָזט אױס דער חזן און פֿאַלט אַרײַן שײן אין זײער משוגענעם נוסח אַרײַן, און די משוררים אױבן זינגען, און דער אָרגעל שפּילט ― שײן געדאַװנט מוסף!

„גװאַלד, װוּ נעמט מען אַהער אַ פּאָר רױטע ייִדלעך? ― קלער איך מיר. ― נעכײַ־בי װאָלטן זײ זען אַלצדינג, װאָס איך זע! איך װײס, איך װײס, אַז מע װעט מיר אינדערהײם נישט װעלן גלײבן“…

נאָכדעם האָט מען זיך געשטעלט שמונה־עשׂרה. שײן שטײט מען דאָ שמונה־עשׂרה, אַזאַ יאָר אַף מײַנע שׂונאים! מילא פֿון דאַװנען שמועסט מען נישט; קײנער דאַװנט דאָ ניט אַ װאָרט; מען איז יוצא מיטן חזנס זינגען און מיטן שפּילן פֿונעם אָרגעל. זײ שטײען אַלע װי די טאָקן. עמעצער זאָל זיך דאָס געבן אַפֿילו אַ שאָקל. גאָר נישט! אָבער טאַקע גאָלע גאָר נישט ― שאַ!… איך האָב מיר געטאָן מײַנס און געשטאַנען שמונה־עשׂרה, װי מע שטײט באַ אונדז… אױסגעשטאַנען שמונה־עשׂרה, האָב איך אומגערן אָנגעטראָטן אײנעם אַן אױסגעפּוצטן דײַטש, װאָס איז געשטאַנען הינטער מיר, אַף די פֿיס; האָט ער זיך ,געגעבן אַ װאָרף און האָט אָנגעטראָטן נאָך אַ דײַטש, װאָס הינטער זײַנע פּלײצעס, און האָט אים אַראָפּגעװאָרפֿן דעם צעלענדער, און יענער דײַטש ― נאָך אַ דײַטש, אַזױ אַז ס'איז געװאָרן אַ שטיקל בהלה אין שול, און דער גאַנצער עולם האָט געקוקט אַף מיר, גלײַך װי זײ װאָלטן קײן מאָל קײן מענטשן ניט געזען…

― גוט שבת! ― רופֿט זיך אָן צו מיר, אַרױסגײענדיק פֿון שול, מײַן בעל־הבית, דער לאַנגער שנײַדער. ― עס טוט מיר זײער באַנג, נאָר איך האָב אײַך געמוזט אָפּטרעטן מײַנעם אַ גוטן ברודער אַף הײַנטיקס מאָל.

און מיט די דאָזיקע װערטער גיט ער מיך איבער צו אַ געפּאַקט ייִדל מיט אַ שײן בײַכל און מיט פּוכקע הענט, װי פּאַמפּעטשקעס.

― שלום־עליכם! ― מאַכט צו מיר דאָס געפּאַקטע ייִדל און שטופּט מיר אַרײַן אַ פּאַמפּעטשקע אין דער האַנט אַרײַן.

― עליכם־שלום! ― זאָג איך אים. ― מה שמכם?

― יצחק. ― מאַכט ער צו מיר און קוקט מיר אין די אױגן אַרײַן מיט אַזאַ מינע, גלײַך װי איך װאָלט א י ם נעמען פֿאַר אַן אורח אַף שבת, ניט ער מ י ך.

― יצחק? ― זאָג איך. ― יצחק אַלײן איז װינציק; איך װאָלט װעלן װיסן װ ע ר זײַט איר, װ אָ ס זײַט איר און װאָס איז אײַער ט ו ע כ ץ?

― איך בין ― זאָגט ער ― אַ היגער בעל־הבית. אַ סטאָלער בין איך.

― אַ סטאָלער? ― זאָג איך. ― אַ בעל־מלאָכה, הײסט דאָס?

― אַ בעל־מלאָכה! ― מאַכט ער מיט אַזאַ מין גרױסקײט, גלײַך װי ער װאָלט זאָגן, אַז ער איז אַ רבֿ, אַ שוחט, אַ בעל־טאַקסע, אָדער אַ פֿאַרשריבענער שטאָט־שתּדלן. מעשׂיות און פֿאַנטאַזיעס 333

באַ אײַך ― זאָג איך ― איז קײן עין־הרע אַ גערעטעניש אַף בעלי־מלאָכות, װי איך זע אַרױס.

― און װאָס ― זאָגט ער ― איז אײַער מלאָכה?

― מײַן מלאָכה? ― זאָג איך ― איך בין נישט קײן סטאָלער.

― װאָס־זשע דען ― זאָגט ער ― זײַט איר?

― אַ ייִד ― זאָג איך ― בין איך.

― איך װײס! ― זאָגט ער. ― איך מײן, װאָס איז אײַער טועכץ? מיט װאָס פֿאַרנעמט איר זיך?

― מיט װאָס איך פֿאַרנעם זיך? ― זאָג איך צו אים אַף קאַטאָװעס. ― איך שרײַב ספֿרים.

― אַזױ? ― זאָגט ער און מאַכט מיר אַ „בואי בשלום“ און טוט זיך אַ נײג. ― זײַט איר, הײסט דאָס, אַ שרײַבער? זײער אַ פֿײַנע מלאָכה! זײער אַן אײדעלע אַרבעט! איך האָב אַ באַקאַנטן, טאַקע אַ שטיקל קרובֿ מײַנער, איז ער אױך אַ שרײַבער.

― װאָסער אַ שרײַבער ― זאָג איך ― איז ער? אַ מײדלשער שרײַבער, צי אַ שרײַבער, װאָס שרײַבט „פּראָשעניעס“, יאַבעדעם און מסירות?

מײַן סטאָלער בלאָזט אָן די באַקן און צעלאַכט זיך אַזױ, אַז ער װערט שיִער נישט צעשפּרונגען פֿאַר געלעכטער.

ע! ― מאַכט ער צו מיר נאָכדעם, אַז ער האָט זיך גוט אױסגעלאַכט. ― איר זײַט דאָך טאַקע אַ רעכטער לץ!

― איר זײַט אַלײן ― זאָג איך ― אַ גוטער לץ, אַ פֿאַרשלעפּטע קרענק, אַ מאַרשעלאָק, אַ פּיקהאָלץ, אַ פּיפּערנאָטער!

דערהערט פֿון מיר די דאָזיקע װערטער, האָט זיך מײַן סטאָלער אָנגעכאַפּט מיט בײדע הענט באַ די זײַטן. ער האָט אָנגעבלאָזן דאָס פּנים, װי אַ פּאַכיר, איז געװאָרן רױט, און האָט זיך אָנגעהױבן קאַטשען פֿאַר געלעכטער ― איך האָב נאָר געמײנט, אַז ער איז אַראָפּ פֿונעם זינען.

דערזען, אַז איך האָב זיך אָפּגעשטעלט און קוק אַף אים, װי אַף אַ משוגענעם, האָט ער מיטאַמאָל אױפֿגעהערט לאַכן, אױסגעװישט די אױגן און רופֿט זיך אָן צו מיר:

― האָט קײן פֿאַריבל נישט, איך האָב מיך נישט געקאָנט אײַנהאַלטן… באַ מיר איז אַ טבֿע פֿון לאַכן… אַז איך הער, מע לײענט מיר אַמאָל אַ לעבעדיקס, װאָס אַף צו לאַכן, לאַך איך אָן אַ שיעור… מײַן פֿרױ לײענט מיר אָפֿט אַזעלכע ביכלעך, װאָס צום לאַכן… מײַן פֿרױ איז אַ געבילדעטע פֿרױ… זי װעט זיך מחיה זײַן, אַז זי װעט דערהערן, אַז איר זײַט אַ שרײַבער, אַ מחבר הײסט דאָס… מײַן פֿרױ האַלט זײער־זײער פֿון מחברים… ס'איז טאַקע זײער שײן, אַז גאָט גיט אַ טאַלאַנט און מע קאָן זײַן אַ מחבר!…

„װאָס מחברט ער מיר?! ― קלער איך מיר. ― איך האָב מיך גוט אַרײַנגעכאַפּט אָט־דאָ, ניטאָ װאָס צו רײדן!… מילא יענער, דער שנײַדער איז אַפֿילו אַ מאָדנער נפֿש, נאָר פֿאָרט עפּעס אַ שטיקל מענטש; און ער, אָט דער דאָזיקער סטאָלער, איז עפּעס גאָר אַ חושים; נײן, ער איז טאַקע פּשוט אַ משוגענער, װי איך בין אַ ייִד, אַ משוגענער!“…

ד אָ ס ז ע ק ס ט ע ק אַ פּ י ט ל (באַם סטאָלער צו דער סעודה. ― אַ גדולה ― זײ גײען אין סאָלדאַטן. ― מע רעדט פֿון משיחן. ― ער צערעדט זיך פֿון פֿײַער און פֿון װאַסער. ― ייִדישע גאַזעטן און זשורנאַלן. ― עונג שבת).

― דאָס איז מײַן פֿרױ, און דאָס איז דער אורח פֿון יענער זײַט סמבטיון; איך האָב זײ קױם אױסגעבעטן באַ ישׂראל דעם שנײַדער.

אַזױ האָט מיך פֿאָרגעשטעלט דער משוגענער סטאָלער פֿאַר זײַן װײַב, אַ „מאַדאַם“ מיט זײער שײנע אױגן און מיט קײַלעכיקע ברעמען. דערהערט די דאָזיקע װערטער, איז די סטאָלערקע געװאָרן אַזױ פֿרײלעך, גלײַך װי מע װאָלט איר אָנגעזאָגט אַ בשׂורה, אַז זי האָט אױסגענומען דאָס גרױסע געװינס. זי האָט גאָרניט געװוּסט, װוּ זי זאָל מיך אַנידערזעצן. זי האָט מיך אָפּגעשאָטן מיט װערטער. זי האָט געװאָלט געװאָר װערן באַ מיר אַלצדינג אין אײן כּהרף־עין, איך זאָל איר אױסדערצײלן, װאָס באַ אונדז טוט זיך: צי ס'איז אמת, װאָס מע שרײַבט באַ זײ אַף אונדזערע רױטע ייִדלעך, אַז זײ זײַנען נאָך גאָר װילד?

― װילד? ― זאָג איך. ― זײ זײַנען נאָך אַזױ קלוג, װי אײַערע ייִדן, און אפֿשר נאָך אַביסל קליגער. אײן חסרון נאָר, װאָס קײן משוגעים זײַנען באַ אונדז נישטאָ.

― װאָס הײסט דאָס? ― זאָגט זי. ― װאָס מײנט איר דערמיט?… איך האָב געלײענט עטלעכע באַשרײַבונגען װעגן אײַערע ברידער, אַז ס'איז באַ אײַך נאָך גאָר פֿינצטער…

― אַז מע פֿאַרלעשט דאָס ליכט, ― זאָג איך ― איז אומעטום פֿינצטער…

― נשמה מײַנע! ― רופֿט זיך אָן דער סטאָלער צו זײַן פֿרױ. ― דו װילסט זיך מיט ז ײ אױסטענהן? האָסט נישט געטראָפֿן דעם אָרט. דער ייִד איז אַ שרײַבער, אַ פֿאַרפֿאַסער באַ די רױטע ייִדלעך…

דערהערט די דאָזיקע װערטער, האָב איך געמײנט, אַז די סטאָלערקע װעט אײַננעמען אַ מיתה משונה. זי האָט אױפֿגעהױבן אירע ברעמען נאָך העכער, װי זײ זײַנען, און האָט מיך אָפּגעשאָטן מיט נײַע שאלות: װער איך בין, און װי אַזױ איז מײַן אמתער נאָמען, און װאָס פֿאַר ביכער האָב איך געמאַכט…

„װאָס עס האָט זיך מיר געחלומט יענע נאַכט און אַ גאַנץ יאָר ― זאָל אױסגײן צום סטאָלערס קאָפּ! ―. אַזױ האָב איך מיר געטראַכט. ― נאַ דיר גאָר אַזאַ מין קאָמעדיע! װאָס טוט מען? גײ דערצײל איר װאָס פֿאַר ביכער איך האָב געמאַכט, אַז איך האָב אַף מײַן לעבן ניט געזען אַפֿילו, װי אַזױ מע מאַכט אַ בוך?“… אַ גליק, װאָס דער סטאָלער האָט זיך אַרײַנגעמישט סאַמע אין מיטן שמועס.

― נשמה מײַנע! אונדזער אורח װיל עסן. די ביכער לאָז איבער אַף נאָכדעם, װעסט נאָך צײַט האָבן זיך אָנרײדן מיט זײ פֿון די דאָזיקע זאַכן…

און מיר זײַנען געגאַנגען צום טיש.

איך האָב שױן אַף מײַן לעבן געזען שׂמחות, איך בין שױן אַף מײַן לעבן געװען אַף סעודות, אַף חתונות און אַף בריתן ― אַזאַ סעודה, װי באַם סטאָלער איז געװען שבת באַ־טאָג, האָב איך נאָך קײנמאָל נישט געזען. פֿון מאכלים און פֿון װײַנען שמועס איך שױן ניט; ס'איז געװען פֿון כּל־טובֿ, טאַקע כּיד המלך, עס װאָלט גענוג געװען פֿאַר נאָך עטלעכע אורחים. איך שמועס גלאַט פֿון דער שׂמחה אַלײן, פֿון דער פֿרײלעכקײט, װאָס באַ זײ איז. אַ חוץ דעם סטאָלער מיט דער סטאָלערקע און עטלעכע קלײנע קינדער, זײַנען געזעסן אַרום טיש אַ שטיק צען ייִנגלעך, שײנע, לױטערע, געזונטע „כלאָפּצעס“, אײנס און אײנס, און האָבן מקײם געװען דעם פּסוק „ױאָכלו“, דאָס הײסט, זײ האָבן געלײגט אין בײדע באַקן…

― װער זײַנען די דאָזיקע קנאַקערס? ― רוף איך מיך אָן צום בעל־הבית תּיכּף נאָכן קידוש מאַכן (זײער ארץ־ישׂראל־װײַן האָט אין זיך עפּעס אַ מין כּוח, אַז לאָז מען אױסטרינקען דאָס ערשטע גלעזל, אַזױ װערט מען באַלד באַרײדעװדיק און מע פֿילט זיך עפּעס „בגלופֿין“…).

― דאָס זײַנען מײַנע העלפֿערס, לערן־ייִנגלעך ― מאַכט צו מיר דער סטאָלער מיט גדלות.

― גוטע פּיקערס! ― זאָג איך. ― עס װאָלט פֿון זײ געקאָנט זײַן רעכטע סאָלדאַטן.

― זײ װעלן נאָך, אם ירצה השם, זײַן סאָלדאַטן! ― רופֿט זיך אָן דער סטאָלער.

― אַ גדולה אַף דער באָבע! ― זאָג איך. ― אַ גליק װעט זײ טרעפֿן!

― איך האָב אָבער מורא, ― מאַכט דער סטאָלער גאַנץ ערנסט, ― אַז נישט אַלע װעלן קאָנען דינען.

― איר האָט מורא? ― זאָג איך. ― לײענט אָפּ קריאת־שמע.

― מחמת נישט אַלע ― גיט מיר דער סטאָלער צו פֿאַרשטײן ― װעלן האַלטן די מאָס, װאָס מע דאַרף, און אַ צװײ איז פֿאַראַן צװישן זײ קורצזיכטיקע, זײ האָבן אַ נידעריקע ראיה, האָב איך מורא, מע װעט זײ ניט נעמען…

― האָט איר ― זאָג איך ― מורא? אַדרבה, מיר דאַכט, אַז איר דאַרפֿט גיכער מורא האָבן פֿאַר יענע, װאָס טױגן יאָ!

― פֿאַר װאָס? ― זאָגט דער סטאָלער.

― פֿאַר װאָס, פֿרעגט איר? פֿאַר שבת! איר װילט מיך ― זאָג איך ― פֿריצעװען? צי איר רעדט דאָס טאַקע ערנסט? װאָס פֿאַר אַ שׂמחה קאָן זײַן, אַז מע טױג פֿאַר אַ סאָלדאַט?

― װאָס פֿאַר אַ שׂמחה קאָן זײַן, אַז איר טױגט פֿאַר אַ מענטשן? ― רופֿט זיך אָן צו מיר אײנער פֿון די ייִנגלעך.

― דו שװײַג! ― זאָג איך צו אים. ― ביסט נאָך צו אַ יונגער צוציק, זאָלסט זיך אַרײַנמישן, בשעת עלטערע מענטשן רײדן צװישן זיך!

חבֿרה קוקן אײנס אַף דאָס אַנדערע און שמײכלען. דער סטאָלער װינקט צו זײ און פֿאַרבײַסט אַ ליפּ, װי אײנער רעדט: „איר װילט, אַפּנים, כאַפּן אַ פּסק?“…

― מאַכט מיר קלאָר, ― זאָג איך ― װאָס איז די גדולה, אַז גאָט העלפֿט, מע גײט אַװעק פֿאַר אַ סאָלדאַט? באַ מיר איז צו אַ קלײן קעפּעלע!

― איך װעל אײַך געבן צו פֿאַרשטײן ― רופֿט זיך אָן די סטאָ־ לערקע ― ערשטנס, איז די דינסט אַלײן אַן אײַנגענעמע זאַך; ס'איז אַ סימן, אַז מען איז געזונט און שטאַרק אַף אַלע אבֿרים. צװײטנס, איז שײן, אַז מען איז אַ סאָלדאַט: מען קאָן זיך דערדינען אַ כּבֿוד. און, דריטנס, באַדאַרפֿן מיר דאָך האָבן אונדזערע אײגענע סאָלדאַטן, אונדזער אײגן היל אין ארץ־ישׂראל. װאָס פֿאַר אַ פּנים האָט אַ פֿאָלק, װאָס װיל האָבן אַ לאַנד און האָט נישט קײן היל?

― װאָס באַדאַרפֿט איר ― זאָג איך ― היל? איר װילט דען זיך גײן שלאָגן? מלחמה האַלטן מיט עמעצן?

― שלאָגן זיך, ― זאָגט זי ― מלחמה האַלטן װעלן מיר נישט באַדאַרפֿן מיט קײנעם; נאָר די מענטשן זײַנען נאָך נישט געקומען צו דער מדרגה אַז אַ מלוכה זאָל זיך קאָנען באַגײן אָן מיליטער, אָן סאָלדאַטן…

― װוּ האָט איר ― זאָג איך ― אַ מלוכה?

― װאָס הײסט? ― זאָגט זי. ― נו, און ארץ־ישׂראל?

― איר רעכנט, אַפּנים, ― זאָג איך ― טאַקע גאַנץ ערנסט, אַז משיח קומט שױן?

― משיח ― זאָגן זײ אַלע מיט אַמאָל ― איז שױן געקומען.

― מזל־טובֿ אײַך! ― זאָג איך. ― װען איז ער דאָס געקומען צו אײַך?

― פֿון יענער מינוט אָן, ― זאָגן זײ ― זינט מיר האָבן אַלע ביז אײנעם אָנגענומען דעם רעיון פֿון ישובֿ ארץ־ישׂראל, איז געקומען משיח.

― װי אַזױ איז ער אָנגעקומען צו אײַך? ― זאָג איך. ― רײַטנדיק אַף אַ װײַס פֿערדל? און װוּ איז אליהו הנבֿיא? און װוּ איז די מלחמה פֿון גוג ומגוג? און װוּ איז דער בלאָז פֿונעם שופֿר? און װוּ איז דאָס ערדציטערניש? און װוּ זײַנען די אַלע איבעריקע סימנים, װאָס באַװײַזן אַף משיחן? זעט נאָר, צי פֿירט מען אײַך ניט אין באָד אַרײַן? קוקט זיך נאָר צו צו אײַער משיחן, צי איז ער נישט קײן אַפֿעריסט? לאָז ער אײַך באַװײַזן אַ געשריפֿטס, שװאַרץ אַף װײַס…

איך האָב זיך צערעדט פֿון פֿײַער און פֿון װאַסער. איך װײס גאָר ניט, פֿון װאַנען עס האָט זיך צו מיר גענומען אַזױ פֿיל רײד? דער גאַנצער עולם איז געזעסן און געשװיגן, געקוקט אײנס אַף דאָס אַנדערע און געחדושט זיך, װי קומט צו אַ רױט ייִדל אַזױ פֿיל מאַטעריאַל? זײ האָבן, אַפּנים, אַ טעות געהאַט אין חשבון. זײ האָבן געמײנט אַף מיר, אַז ס'איז זיך גלאַט אַזױ אַ ייִדל; צום סוף האָבן זײ אַרױסגעזען, אַז דאָס איז „אַ ייִ ד אַ ז ע ל כ ע ר , װ אָ ס ק אַ ט אָ ר י װ ע ל ־ כ ע ר ''… האָבן זײ געקוקט אײנס אַף דאָס אַנדערע, נאָכדעם רופֿן זײ זיך אָן צו מיר:

― אפֿשר װילט איר אַביסל צולײגן זיך אָפּרוען נאָכן עסן? זאָגט, שעמט זיך נישט.

― װאָס איז דאָ פֿאַראַן ― זאָג איך ― צו שעמען זיך? און איר שלאָפֿט דען נישט שבת באַטאָג?

― נײן ― זאָגן זײ.

― װאָס דען ― זאָג איך ― טוט איר?

― מיר ―. זאָגן זײ ― װעלן זיך דורכגײן אין אונדזער פֿאָלקס־ביבליאָטעקע.

― װוּהין?

― אין אונדזער פֿאָלקס־ביבליאָטעקע.

― װאָס װעט איר דאָרטן טאָן? ― פֿרעג איך זײ. ― לערנען משניות, צי זאָגן תּהלים?

― מיר װעלן געװאָר װערן ― זאָגן זײ ― װאָס טוט זיך נײַס אין דער ייִדישער װעלט.

― נײַס ― זאָג איך ― װעט איר דאָך קאָנען הערן אין שול, באַ מנחה למעריבֿ.

― אין שול ―. זאָגן זײ ― נײַס? װער גײט דען אין שול אַרײַן הערן נײַס? אַ שול איז דען אַ קלוב?

― אַ קלײניקײט ― אַזעלכע צדיקים, װי איר זײַט! גאָט אין ציצית!… זאָגט זשע מיר, איך בעט אײַך, װאָס איך װעל אײַך פֿרעגן: הײסט דאָס, קלײַבט איר זיך צענױף אַלע שבת נאָכן טיש אַהינצו־צו, װי אַזױ רופֿט מען דאָס באַ אײַך?

― אין אונדזער פֿאָלקס־ביבליאָטעקע.

― װאָס זשע טוט איר דאָרטן ―, זאָג איך ― אין יענער ביבליאָ־טעקע? איר קומט זיך צענױף, װי להבֿדיל די גױים אין שענק, הײסט דאָס, און רעדט מסתּמא דבֿרים בטלים?

― מיר רײדן נישט דאָרטן ― זאָגן זײ ― קײן דבֿרים בטלים; מיר לײענען ייִדישע צײַטונגען, ביכער, זשורנאַלן, גאַזעטן.

― ייִדישע גאַזעטן? ― זאָג איך. ― אַ סך גאַזעטן? מסתּמא אײנעם אַ גאַזעט?

― פֿאַר װאָס נישט עטלעכע הונדערט?

― װאָס? עטלעכע הונדערט?!

― עטלעכע הונדערט.

― װער ― זאָג איך ― באַדאַרף אַזױ פֿיל גאַזעטן? װער לײענט דאָס אַזױ פֿיל?

― מיר אַלע.― זאָגן זײ ― לײענען. װי קאָן מען דען לעבן אָן גאַזעטן און זשורנאַלן?

― סע פֿאַרשטײט זיך! ― זאָג איך. ― װי קאָן זיך באַגײן אַ סטאָ־לער אָן אַ גאַזעט? נו, און די װײַבער? װאָס לײענען די װײַבער? מסתּמא טײַטש־חומש, צאינה ראינה?

― דאָס אײגענע, ― זאָגן זײ ― װאָס מיר. װאָס איז דען די נפֿקא־מינה? מאַנצבילן, װײַבער?

― ס'איז שױן גאָר ניטאָ באַ אײַך ― זאָג איך ― קײן שום נפֿקא־מינה צװישן זכרים און נקבֿות? זײַט איר דאָך, אַפּנים, טאַקע דאָס, װאָס מע טאָר נישט אױסזאָגן?… װעל איך מיך צולײגן כאַפּן אַ דרעמל לכּבֿוד שבת, און איר גײט אײַך געזונטערהײט אין אײַער װי אַזױ רופֿט מען דאָס, צו אײַערע ייִדישע גאַזעטן…

„נאַ דיר גאָר אַזאַ מין פֿאַרגעניגן! ― טראַכט איך מיר. ― די גאַנצע װעלט איז זיך נוהג שבת נאָכן טיש זיך לײגן אַביסל שלאָפֿן; דאַכט זיך, קײן גרעסערער תּענוג דערפֿון קאָן שױן גאָר ניט זײַן! און זײ נעמען זיך צענױף אַלע אינאײנעם, גאַנץ קעקעליקהל, און מע לײענט גאַזעטן! אַ שײנע עובֿדה! אַזאַ מין עונג שבת! איבערגעקערטע מוחות! באַ זײ 340 ש ל ו ם ־ ע ל י כ ם איז רעכט גײן אָן אַ היטל און גלײבן אין משיחן… ניט זינגען זמירות און האַלטן פֿון ארץ־ישׂראל… זיצן װי די שׂררות, פֿרעסן און זױפֿן, און ליב האָבן די מלאָכה… אַ זכר מיט אַ נקבֿה איז באַ זײ אַלץ אײן מטבע… אַ לאַנד פֿון משוגעים!“…

איך פֿאַל אַנידער אַף זײער אַ װײך געלעגער, אַ סאַמעטענע סאָפֿע מיט „שפּרינזינעס“, און איך כאַפּ אַ דרעמל גאָר אַף אַן אַנדער מין אופֿן!

ד אָ ס ז י ב ע ט ע ק אַ פּ י ט ל

(אַן אַסיפֿה פֿון משוגעים. ― װידער אַקאַדעמיעס אין איר ארץ־ישׂראל! ― עס שיטן זיך מיליאָנען. ― אַ בריװ פֿון רױטשילדן, װאָס װיל זיך אײַנ־ קױפֿן אין חבֿרה. ― מען איז אים מוחל זײַנע מיליאָנען. ― דאָס רױטע

ייִדל קאָן זיך נישט אײַנהאַלטן און שפּרינגט אַרױס. )

שבת־צו־נאַכטס, אָפּגעמאַכט הבֿדלה און אָפּגעזאָגט די אליהו־הנבֿיאס, רוף איך מיך אָן צו דער סטאָלערקע (נישט קײן נאַרישע ייִדענע, כלעבן!):

― װוּהין איז דאָס אַװעקגעפֿלױגן אַזױ פֿרי אײַער מאַן? אַף אַ מלוה־מלכהלע מסתּמא?

― אַף אַן אַסיפֿה, ― מאַכט זי צו מיר, ― איך גײ אױך אַהין; אױב איר זײַט אַ בעלן, קומט מיט מיר.

― נקבֿות גײען באַ אײַך ― זאָג איך ― אױך אַף אַסיפֿות?

― פֿאַר װאָס ניט? ― זאָגט זי. ― װײַבער זײַנען דען קײן מענטשן נישט?

אַװדאי איז דאָס אַ קלאָץ־קשיא ― גײ געפֿין איר דערױף אַ תּירוץ!…

― מכּח װאָס ― זאָג איך ― איז באַ אײַך אַן אַסיפֿה? מכּח דער טאַקסע? צי מכּח שׂכירות דעם רבֿ? צי מכּח דעקן דאָס אַלטע בית־המדרש? איך בין קלאָר אין ייִדישע אַסיפֿות!…

― נײן, ― זאָגט זי ― דאָס איז אַן אַסיפֿה מכּח ארץ־ישׂראל.

― װײַטער ― זאָג איך ― ארץ־ישׂראל? װאָס האָט איר זיך צוגעטשעפּעט צו ארץ־ישׂראל? אַפּנים, עס גײט אײַך מער ניט אָפּ?

― זאָלט איר טאַקע װיסן, ― מאַכט זי צו מיר ― אונדז גײט טאַקע מער נישט אָפּ. מיר האָבן אַלצדינג: אי געלט, אי געזונט, אי מענטשן, אי װיסנשאַפֿט; נאָר אײן זאַך פֿעלט אונדז, אַז מיר זאָלן זיך קאָנען אױסגלײַכן מיט אַלע אַנדערע פֿעלקער ― אַ לאַנד. אַז מיר װעלן האָבן אַ לאַנד, װעלן מיר זײַן אַ פֿאָלק. ארץ־ישׂראל ― דאָס ייִדישע לאַנד, לעם ישׂראל ― צום ייִדישן פֿאָלק…

„הערסטו, ― קלער איך מיר ― זי פֿאַרשטײט דאָך גאָר אַף לשון־קודש, װוּ איך בין אַ ייִד! עמעצער פֿון אונדזערע לײַט זאָל שטײן באַ דער זײַט, זען, װי איך גײ שבת־צו־נאַכטס אײנער אַלײן מיט אַן אשת־איש איבער דער גאַס, און רײד מיט איר פֿון אַזעלכע מאָדנע ענינים, און נאָך אַף לשון־קודש דערצו, װאָלט ער געמײנט, אַז איך בין גאָר משוגע געװאָרן, אָדער ער װאָלט אַלײן משוגע געװאָרן“…

― װוּ װעט באַ אײַך זײַן ― זאָג איך ― די אַסיפֿה?

― באַם ראַבינער ― זאָגט זי ― אין שטוב.

און מיר גײען צו צו אַ גרױסן מױער און קומען אַרײַן אין אַ גרױסער, שײנער, ליכטיקער זאַל. עטלעכע לאַנגע, מיט געװאַנט געדעקטע טישן, אַ סך בענקלעך און מענטשן, ייִדן און װײַבער, בחורים און מײדלעך אָן אַ שיעור. גאַנץ אױבן־אָן זיצט אײנער, אַ גרײַז־גרױער מאַן מיט ברילן, און קלינגט מיט אַ גלעקל. אַן אַסיפֿה מיט אַ גלעקל זע איך דאָס ערשטע מאָל אַף מײַן לעבן! הײַנט די שטילקײט װאָס באַ זײ איז. מע האָט מורא אױסרײדן אַ הױך װאָרט. רײדן רעדט מען באַ זײ גאָר אײנציקװײַז. בשעת יענער האַלט אין מיטן רײדן, טאָר אים דער אַנדערער נישט מפֿסיק זײַן חלילה, װי, להבֿדיל, באַ אונדז דעם חזן, בשעת דער הױכער שמונה־עשׂרה… האָט אײנער אָפּגערעדט, שטײט אױף דער אַנדערער און רעדט זיך זײַנס… אַלע אינאײנעם זאָלן רײדן, װי באַ אונדז, אַשטײגער, ― דאָס איז נישטאָ! און אַפֿילו דער ראַבינער אַלײן (שױן כּלומרשט אַ רבֿ!), אַז ער װיל עפּעס זאָגן, פֿרעגט ער זיך אױך אָן באַם אַלטן מיט די ברילן, צי מעג ער זאָגן אַ פּאָר װערטער… װעט באַ אונדז, אַשטײגער, אַ רבֿ אָנפֿרעגן זיך באַ עמעצן, צי ער זאָל רײדן? מע װיל רײדן ― רעדט מען; צו װאָס באַדאַרף מען די אָנשטעלן? אײַ, יענער פֿאַלט מיר אַרײַן אין די רײַך? פֿאַל איך אַרײַן צו י ע נ ע ם אין די רײד…

הײַנט די ענינים גופֿא, װאָס מע האָט דאָ גערעדט ― עפּעס װילדע ענינים! ס'איז שװער צו פֿאַרשטײן, װאָס זײ װילן…

אײנער שטײט אױף און פֿרעגט אַ קשיא: מה נשתּנה ― פֿאַר װאָס איז הײַנטיקס יאָר ערגער פֿון אַלע יאָר? אַלע יאָר, זאָגט ער, נעמט מען באַ אים געלט אַזױ פֿיל און אַזױ פֿיל, און הײַנטיקס יאָר האָט מען באַ אים אַפֿילו קײן האַלב ניט גענומען! איר הערט אַן אומגליק?

דער אַנדערער שטײט אױף מיט אַן אַנדער טענה: למאַי גיט מען אים ניט קײן אַרבעט, ער זאָל עפּעס קאָנען אַרבעטן לטובֿת הכּלל? פֿאַר װאָס קומט דאָס אים, אַז דער און דער זאָל אַרבעטן דאָס און דאָס, און יענער זאָל טאָן יענץ און יענץ, און ער, נעבעך, דאַרף זיצן און װאַרטן, טאָמער װעט אים גאָט צושיקן עפּעס עמעצן אַ טובֿה טאָן?… איר פֿאַרשטײט, װי מע האָט אים דאָ געקױלעט די קאַפּאָטע?…

דער דריטער הײבט זיך אױף און לײגט אַנידער אַ צעטל פֿון דעם, װאָס מע האָט געטאָן ביז אַהער, און פֿון דעם, װאָס מע װאָלט געקאָנט טאָן, און פֿון דעם, װאָס ס'איז נאָך דאָ װאָס צו טאָן.

― געטאָן ― זאָגט דער דאָזיקער חכם ― האָבן מיר נאָך גאָרניט געטאָן. טאָמער האָבן מיר ביז אַהער געגרינדעט און אײַנגעלאַדעט אַזעלכע הונדערט קאָלאָניעס אײגענע אין ארץ־ישׂראל, איז דאָס אַ קלײניקײט. מיר װאָלטן שױן געקאָנט האָבן ביז איבער העכער טױזנט… טאָמער ― זאָגט ער ― האָבן מיר אין אונדזער נאַציאָנאַל־באַנק אַזעלכע צװײ הונדערט מיליאָן פֿונט שטערלינג, װאָלטן מיר, אײגנטלעך, באַדאַרפֿט האָבן אַצינד, צום װינציקסטן, אַ פּאָר מיליאַרדן. נאָך די גרױסע נדבֿות מיט די גרױסע ירושות, װאָס אונדזערע גבֿירים האָבן אָפּגעזאָגט אַף אונדזער פֿאָנד, װאָלט אונדז אָנגעשטאַנען, מיר זאָלן שױן איצטער קאָנען אָפּקױפֿן גאַנץ ארץ־ישׂראל און צערעכענען זיך מיטן טערק ביז דער לעצטער פּרוטה… איך װײס, זאָגט ער, איר װעט מיר אָפּענטפֿערן, אַז מיר האָבן אַ סך געלט און אַ סך צײַט אױסגעגעבן אַף קולטור. באַדאַרף איך אײַך אָבער דערױף אָפּענטפֿערן צוריק, אַז מיר האָבן דאָ אױך אַ סך װינציקער, װי מיר װאָלטן געקאָנט האָבן ביז אַהער… אונדזער הער ראַבינער איז גאַנץ גערעכט געװען, װאָס ער האָט אונדז הײַנט אין שול אױסגעװאָרפֿן, אַז אײן ייִדישע אַקאַדעמיע אין גאַנץ ארץ־ישׂראל איז קאַרג. אונדז װאָלט אָנגעשטאַנען, מיר זאָלן האָבן דרײַ אַקאַדעמיעס, פֿיר אַקאַדעמיעס, פֿינף אַקאַדעמיעס!…

איך שטײ נאָר פֿונדערװײַטן און באַטראַכט די דאָזיקע מאָדנע מינים ייִדן. װידער אַקאַדעמיעס אין ארץ־ישׂראל? אײן אַקאַדעמיע אַף גאַנץ ארץ־ישׂראל איז זײ קאַרג; זײ באַדאַרפֿן האָבן צען אַקאַדעמיעס, הונדערט אַקאַדעמיעס, טױזנט אַקאַדעמיעס, מיליאָנען אַקאַדעמיעס!…

דער חכם זעצט זיך אַנידער, און עס שטײט אױף אַ נײַער תּנא און באַקלאָגט זיך אַף דער לאַגע פֿון די ייִדישע גערטנער אין ארץ־ישׂראל, װאָס זײ האָבן הײַנטיקס יאָר ניט געקאָנט אַרײַנטראָגן אין פֿאָנד אַרײַן מער פֿון אַ האַלבן מיליאָן פֿראַנק… נאָר אױב, זאָגט ער, די לאַגע פֿון די גערטנער איז נישט אַם בעסטן, איז די לאַגע פֿון די בעלי־מלאָכות אין ארץ־ישׂראל גאָר טרױעריק: די בעלי־מלאָכות אין ארץ־ישׂראל, זאָגט ער, האָכן תּמיד געהאַט זײער אײגענע ביבליאָטעקע, און הײַנט זײַנען זײ נעבעך געבליבן אָן אַ ביבליאָטעקע: זי איז אָפּגעברענט געװאָרן, און זײ מוזן גײן אין פֿרעמדע ביבליאָטעקעס (אַ גאָטס רחמנות אַף זײ!…). הײַנט, זאָגט ער, די ייִדישע אַרבעטער פֿונעם אײַזנבאַן אין ארץ־ישׂראל ― די זײַנען גאָר אומגליקלעך: ביז אַהער האָבן זײ געהאַט זײער אײגן טעאַטער, און איצט איז דאָס טעאַטער צעפֿאַלן געװאָרן, װאָרעם די בעסטע שפּילער האָבן חתונה געהאַט און זײַנען זיך צעפֿאָרן, דער אַהער, דער אַהין. און דערװײַלע זײַנען נעבעך די ייִדישע באַן־אַרבעטער געבליבן אָן אַ טעאַטער (אַ שטײן קאָן אױך צעגאָסן װערן פֿון געװײן!… אַ קלײניקײט ― ייִדישע באַן־אַרבעטער זײַנען געבליבן אָן אַ זײדן!…).

נאָך דעם תּנא שטײט אױף נאָך אַ חבֿרה־מאַן פֿון די יונגע לײַט און רעדט מיט פֿײַער, פֿאַלט אָן אַף דער חבֿרה „כּרמל“ און זאָגט, אַז די חבֿרה „כּרמל“ איז די רײַכסטע צװישן אַלע ייִדישע חבֿרות; ס'איז אַ יושר, אַז די חבֿרה „כּרמל“ זאָל געבן װײַן אַף אַלע ייִדישע בקור־חולימס אין ארץ־ישׂראל אומזיסט. נישקשה, זאָגט ער, טאָמער װעט די חבֿרה „כּרמל“ פֿאַרדינען װינציקער מיט עטלעכע הונדערט טױזנט קערבלעך אַ יאָר, איז אױך אָן אַן אומגליק! דער גוטער יאָר װעט זײ נישט נעמען!…

נאָך אים שטײט אױף אײנער, אַ יונגערמאַנטשיק, און לײענט פֿון אַ פּאַפּיר עפּעס אַ גאַנצע מגילה מכּח מיליטער, מכּח ייִדיש היל, לײגט פֿאָר 344 ש ל ו ם ־ ע ל י כ ם נײַע פּלאַנען, װי אַזױ און װאָס און װען, און אַלע הערן אים אױס מיט קאָפּ, פֿרעגן קשיות, און ער פֿאַרענטפֿערט זײ. און אַז ער לאָזט אױס, װערט אַ פּאַטשערײַ „בראַװאָ!“ און אַ געשרײ: „הידד!“ „הידד!“ ― מע קאָן טױב װערן!…

צום סוף שטײט אױף דער בעל־הבית אַלײן, דאָס הײסט, דער ראַבי־ נער, און לײענט איבער אַ בריװ פֿון רױטשילדן. פֿונעם לײענען פֿאַרשטײ איך, אַז רױטשילד שמײכלט זיך צו צו דער חבֿרה, ער װיל װערן אַ חבֿרה־ מאַן גלײַך מיט אַלע, און זאָגט זײ צו „הרים וגבֿעות“, שיט מיט מי־ ליאָנען.

איך שטײ און באַטראַכט זײ און קלער מיר: באַ אונדז, אַז ס'זאָל זיך טרעפֿן, אַשטײגער, אַזאַ מעשׂה: אַ גבֿיר זאָל זיך װעלן אײַנקױפֿן אין חבֿרה, ― איך װײס װאָס עס װאָלט געװען? מע װאָלט געקראָכן אַף אַלע פֿיר, מע װאָלט פֿאַר פֿרײד געגאַנגען אַ טענצל! װאָרעם באַ אונדז אַ גבֿיר אַז ער זאָגט נאָר אַ גוט װאָרט אַלײן, אָן געלט, איז מען שױן אױך צופֿרידן: „דער גבֿיר האָט גערעדט, דער גבֿיר האָט געזאָגט, דער גבֿיר האָט גענומען באַם שמשׂ אַ שמעק טאַבאַקע און האָט אַ ניס געטאָן, צו געזונט זאָל אים זײַן! צו לאַנגע יאָר!…“ איך האָב געמײנט, אַז חבֿרה װעט דאָ צעגאַנגען װערן פֿאַר תּענוג; צום סוף ― װער? װאָס? ס'איז געװען אַ סך אַזעלכע, װאָס האָבן געפֿרעגט קשיות: „װוּ איז געװען רױטשילד פֿריִער, דעמאָלט, װען מע האָט אים באַדאַרפֿט? דעמאָלט, װען מען איז צו אים געקראָכן? דעמאָלט, װען עס האָבן זיך געגאָסן ייִדישע טרערן און ייִדיש בלוט? דעמאָלט האָט ער זיך פֿאַרשלאָסן בחדרי־חדרים? דעמאָלט האָט ער ניט פֿאַרשטאַנען קײן ייִדיש?… איצט, אַז גאָט האָט אונדז געהאָלפֿן, מיר האָבן זיך מיט אונדזער אײגענער הילף אַרױפֿגעשלאָגן אַף אַ דרך, איצט, אַז גאָט האָט אונדז מזכּה געװען, אונדזער פֿאָלק הײבט אָן װערן לײַטן גלײַך, קומען צו אונדז אונדזערע צאַפּעס ― (אַ שײגעץ קאָן!) און װילן זיך אײַנקױפֿן מיט זײערע מיליאָנען, בכדי זײ זאָלן קאָנען זאָגן אַ דעה? נײן, באַ אונדז פֿאַרקױפֿט זיך נישט קײן כּבֿוד פֿאַר קײן געלט! כּבֿוד באַדאַרף מען באַ אונדז פֿ אַ ר־ד י נ ע ן , פֿ אַ ר ה אָ ר ע װ ע ן! מיר דאַרפֿן ניט רױטשילדן! מיר דאַרפֿן ניט זײַנע מיליאָנען!“ מעשׂיות און פֿאַנטאַזיעס 345

דאָ האָב איך זיך שױן מער ניט געקאָנט אײַנהאַלטן און בין אַרױסגעשפּרונגען.

― רבותים! ― האָב איך מיך אָנגערופֿן צו זײ אַף אַ קול. ― האָט קײן פֿאַריבל נישט, װאָס איך, אַ װילד־פֿרעמדער גאָר, אַן אורח פֿון יענער זײַט סמבטיון, שפּרינג אַרױס און מיש מיך אַרײַן אין אײַערע ענינים. מע זאָגט באַ אונדז אַ װערטל: „אַ גאַסט קומט אַף אַ װײַל ― און זעט אַף אַ מײַל“. איך בעט באַ אײַך נאָך אַמאָל הונדערט מאָל מחילה, איר װײַזט מיר אױס אין מײַנע אױגן רײן משוגע! מילא, דעם אומגליק, װאָס די באַן־אַרבעטער אין ארץ־ישׂראל זײַנען געבליבן, ניט דאָ געדאַכט, ניט פֿאַר קײן ייִדן געדאַכט, אָן אַ טעאַטער, ― דאָס בין איך אײַך מוהל. נאָר דאָס, װאָס דער דאָזיקער עזות־מחוצף־פּנים האָט נאָר־װאָס גערעדט קעגן אַזאַ מענטשן, װי רױטשילד, ― אַ קלײניקײט רױטשילד! ― דאָס, זאָג איך, איז שױן אַזאַ עװלה, װאָס איך קאָן דאָס שױן ניט איבערטראָגן! באַ אונדז װאָלט מען אַזאַ חבֿרה־מאַן אַנידערגעלײגט און מע װאָלט אים, איך בעט איבער אײַער כּבֿוד, אַרײַנגע־פֿידלט אין װי־הײסט־מען־דאָס אַ שטיקלעך זעכציק, ער זאָל װיסן הלכות דרך־ארץ, װי אַזױ צו רײדן קעגן אַ גבֿיר! איך זאָל זײַן באַקאַנט מיט רױטשילדן, װאָלט איך אים דער ערשטער איבערגעגעבן װאָס דאָ האָט זיך אָפּגעטאָן! ס'איז אַ מצװה, מע זאָל אַזעלכע שקצים, עזות־פּנימער צערײַסן, װי מע צערײַסט אַ הערינג אום ערבֿ יום כּפּור! אַדרבה, זאָגט אפֿשר, אַז נײן?…

דערהערט פֿון מיר אַזעלכע דבורים, האָבן זײ זיך, אַפּנים, שטאַרק פֿאַרשעמט, מחמת זײ האָבן מיר נישט געענטפֿערט דאָס אַנדערע װאָרט; זײ האָבן זיך נאָר איבערגעקוקט אײנס מיט דאָס אַנדערע, געשמײכלט און געשושקעט זיך שטילערהײט… עס װײַזט אױס, אַז זײ האָבן מורא געהאַט, טאָמער, אַ קשיא אַף אַ מעשׂה, נעם איך און איך שרײַב טאַקע אַװעק װעגן דעם צו רױטשילדן?…

― מיר װעלן אײַך ביסלעכװײַז קלאָר מאַכן, ― רופֿט זיך אָן צו מיר דער רבֿ ― מיר װעלן אײַך…

― איר האָט מיך ניט ― זאָג איך ― װאָס קלאָר צו מאַכן; איך בין נאָך, ברוד השם, באַ אַלע געדאַנקען…

דער אַלטער, װאָס מיט די ברילן, טוט אַ קלונג מיטן גלעקל און זאָגט, אַז די אַסיפֿה איז אױס אַסיפֿה, און דער עולם הײבט זיך אױף און מע זינגט אינאײנעם אַ ליד אַף לשון־קודש, װאָס הײבט זיך אָן און לאָזט זיך אױס מיט די װערטער: „עוד לא אבֿדה תּקותּנו! ', אַלע זינגען: אי די אַלטע לײַט, אי די יונגע, אי די זכרים, אי די נקבֿות ― ניטאָ װער ס'זאָל לאַכן!…

― איר האָט דאָס גוט געזאָגט! ― מאַכט צו מיר דער סטאָלער צוריקװעגס און בלאָזט זיך אָן װי אַ פּאַכיר און װערט צעפּלאַצט לאַכנדיק. ― איך האָב אָבער באַלד פֿאַרשטאַנען, אַז איר מאַכט פֿון זײ אַ שפּאַס.

― אַװדאי! ― זאָג איך. ― איר פֿאַרשטײט מער פֿון אַ טױטן! איר פֿאַרשטײט פּונקט אַזױ פֿיל, װיפֿל מײַן שטיװל!

דער סטאָלער כאַפּט זיך אָן מיט בײדע הענט באַ די זײַטן און קאַטשעט זיך פֿאַר געלעכטער.

― ס'איז שױן אַף אײַך װידער ― זאָג איך ― אָנגעפֿאַלן דאָס לעבעדיקע? שוטה בן פּיקהאָלץ! רב שעיה קאָטער! רב מענדע לאָקש! אַבֿרהמל כיריק! בערל באַס! חײם טראַסק! מאָטל װאַרעניק!…

ער לאַכט נאָך שטאַרקער, ער װערט שיִער נישט צעזעצט פֿאַר געלעכטער!

איך טו אַ שפּײַ אַף דעם משוגענעם סטאָלער און פֿאַרטיף מיך אין מחשבֿות: װאָס זײַנען זײ פֿאַר ברואים?… פֿון דעם שבת־צו־נאַכטס, מיט די אַלע רעדעס, מיט זײערע מיליאָנען דרײט זיך מיר אַזױ דער קאָפּ, אַז איך װײס שױן גאָר ניט אַף װאָס פֿאַר אַ װעלט איך בין. אײנס פֿון די בײדע: אָדער זײ זײַנען משוגעים, אָדער איך בין משוגע?…

נײן, ז ײ זײַנען די אמתע משוגעים!… ע נ ד ע ע ר ש ט ע ר ט ײ ל.

געשריבן אין יאָר 1900 דערצײלט בהדחבה פֿון אַ קרושניקער ייִדן, װאָס זיצן זיצט ער אין קרושניק נאָר רופֿן רופֿט מען אים „יאַנקל יונעװער“, װײַל ער איז פֿון יונעװ, פֿאָרנדיק אַפֿן שיף פֿון קאָפּענהאַגען ביז ניו־יאָרק, און איבערגעגעבן װאָרט אין װאָרט.

1.

יאַנקל יונעװער פֿון קרושניק.

― ― ― פֿאָרט איר, הײסט עס, פּאַני שלום־עליכם, אױך אַהינצוצו, װי אַלע? ― זײער אָנגעלײגט!

נישט מחמת, װי זאָגט איר, צרת רבים חצי נחמה. חס ושלום! אַדרבה, פֿאַרקערט! למאַי זאָל איך זאָגן? נאָר װאָס דען? גלאַט אַזױ, ס'איז עפּעס הײמלעכער אַף דער נשמה צו װיסן, אַז א ו נ ד ז ע ר שלום־עליכם, איר פֿאַרשטײט צי נײן, פֿאָרט אױך מיט אונדז, פּשוטע עמיגראַנטן, אַף אײן שיף, אַהין, אין יענעם לאַנד אַרײַן, װאָס גאָט האָט באַשאַפֿן פֿון ייִדנס װעגן, זײ זאָלן האָבן װוּהין צו אַנטלױפֿן, אַז עס טרעפֿט זיך אַ צרה שלא תבוא, אַן אומגליק, אַ פּאָגראָם, אַ מלחמה…

איך װעל אײַך זאָגן דעם אמת ― עס גלײבט זיך עפּעס גאָר ניט, אַז ס'איז נאָך פֿאַראַן הײַנטיקע צײַטן ערגעץ אַף דער װעלט אַזאַ ניכטער װינקל, װוּ מענטשן זײַנען ניט פֿאַרשכּורט פֿון בלוט און מע קױלעט זיך ניט אין די אַלפֿים, װי מע קױלעט באַ אונדז, אַשטײגער, עופֿות, אַז עס קומט ערבֿ יום־כּפֿור צו די כּפּרות, און מע האַקט ניט אײנס דאָס אַנדערע, װי מע האַקט הערינג, און מע בראָקט ניט קײן מענטשן, װי מע בראָקט קרױט…

װי מײנט איר, מיר װעלן אַמאָל קומען אַהין, אין דעם אַמעריקאַ, צי װער־װאָס?

איך װײס ניט, װי אַזױ איר דאָרטן, אױבן, אין די קאַיוטן פֿון
ערשטער קלאַס ― נאָר מיר אָט־דאָ, פּאַסאַזשירן פֿון דריטן קלאַס, האָבן שױן אַװעקגעגעבן, װי זאָגט איר, דער מאַמעס מילך, געבן זאָל זײ גאָט אַ בײז קװיטל, דערפֿאַר װאָס זײ האָבן צוגעטראַכט אַלע גוטן זאַכן אַף דורכצולעכערן די שטאַרקסטע פֿעסטונגען און אַף דורכצוברעכן אײַזער־ נע מױערן און אַף צו מזיקן, אומברענגען די גאַנצע װעלט!

װאָלט דען נישט גלײַכער געװען, זאָגט שױן איר אַלײן, מע זאָל עפּעס צוטראַכטן אַ מיטל אַף צו פֿאַרגרינגערן די דאָזיקע שװערע אומגעלומפּערטע נסיעה אַפֿן ים?

נײן, אַמער האָבן זײ בעסער אַװעקגעלײגט דעם קאָפּ אַף שמד־שטיק, אַף אַ „צװײ־און־פֿערציקער“, מיט אַלערלײ באָמבעס: אַזעלכע, װאָס גנבֿענען זיך אונטער אונטערן װאַסער און דערצײלן דעם פּסוק, און אַזעלכע, װאָס שיסן פֿון אױבן גאָר, אַזש פֿון יענער זײַט כמאַרע ― צו ברענגען אַ חורבן אַף דער װעלט און צו מאַכן אַ תּל פֿונעם גאַנצן רעשטל ייִדישקײט… און אַז מע האָט זיך גענומען אַף אונדזער ביסל ייִדן, און אַז די גאַנצע מלחמה איז נאָר צוליב אונדז, איר פֿאַרשטײט צי נײן ― אַ ייִ ד י ש ע מ ל ח מ ה ―, דאָס איז דאָך אַזױ קלאָר, װי דער טאָג, װאָרעם אַז ניט ― צו װאָס דען האָט דער אײבערשטער געפֿירט אַזױ, אַז גראָד אָט דאָ, אַף דעם שטיקל אָרט, איז זײ געפֿעלן צו שלאָגן זיך און הרגענען זיך, צו קױלען זיך און צו יאָשען זיך? װאָס איז? דער דײַטש האָט זיך אײַנגעשפּאַרט, ער װיל דװקא לאָדזש און דװקא װאַרשאָ! און פֿאָניע פֿון זײַן זײַט קריכט אַלץ אַהין ― אַף קראָקע מיט לעמבעריג קריכט ער! איז דאָך ממה נפֿשך: אַז דיר, דײַטש, שמעקט אַזױ אונדזער װאַרשאָ מיט אונדזער לאָדזש, און דיר, פֿאָניע, איז געפֿעלן קראָקע מיט לעמבעריג ― איז דאָך עס אַ פּשוטע זאַך: נעמט מען און מע מאַכט אַ בײַט ― און שױן! צו װאָס איז דאָס שלאָגן זיך? מיטן קױלען זיך? מיטן יאָשען זיך? און ועל כּולם ― װאָס געהער זיך עס אָן מיט מיר, מיט יאַנקל יונעװער, און מיט מײַנע קינדער, װאָס מיר זאָלן גײן אַװעקלײגן דעם קאָפּ צוליב דעם, װאָס דײַטש װעט געװעלטיקן אין קוטנע און פֿאָניע אין פּשעמישל? עס קומט אױס גלײַך, װי אױסער פּױלן און מעשׂיות און פֿאַנטאַזיעס 349 אױסער גאַליציע איז שױן גאָר מער קײן װעלט נישטאָ, אַן עק! אײַ, װעט איר מיך פֿרעגן, למאַי בעלגיע? װעל איך אײַך ענטפֿערן: למאַי קרושניק?

איר קוקט מיך אָן, פּאַני שלום־עליכם, װאָס איז דאָס פֿאַר אַ קרושניק, װאָס איך האָב אַ העזה דאָס צו פֿאַרגלײַכן צו אײַער בעלגיע, להבֿדיל? קרושניק, איר פֿאַרשטײט צי נײן, איז זיך אַ קלײן שטעטל, ניט גרעסער פֿון יונעװ, און בײדע שטעטלעך, קרושניק און יונעװ, געפֿינען זיך אין לובלינער גובערניע אײנס נעבן אַנדערן טאַקע.

אַז אירט אַ פֿרעג טאָן, נאַפּשיקלאַד: „װוּ איז דאָס ערגעץ קרושניק?” װעט מען אײַך ענטפֿערן: „קרושניק? ― ניט װײַט פֿון יונעװ“. װוּ־זשע איז יונעװ? ― „ניט װײַט פֿון קרושניק“… איר פֿאַרשטײט צי נײן ― קרושניק און יונעװ זײַנען כּמעט, קאָן מען זאָגן, אײן שטאָט. דאָס הײסט, ס'איז ניט אײן שטאָט; דאָס זײַנען זיך צװײ באַזונדערע שטעט, און הײסן הײסן זײ, אױב איר װילט װיסן אַקוראַט, ניט קרושניק און ניט יונעװ, נאָר „קראַסניק“ און „יאַנאָװ“ נאָר מיר, ייִדישע קינדער, האָבן עס פֿאַרצױגן: קרושניק“ און „יונעװ“. פֿאַר װאָס? פֿאַר גאָרניש! ס'איז שענער אַזױ, איר פֿאַרשטײט צי נײן, ס'איז ייִ ד י ש ל ע כ ע ר … אַ גױ, להבֿדיל, אַז ער דאַרף זאָגן „יאַנאָװ“, איז אַ גאַנצער עסק: יאַ־נאָװ ― װי אַ פֿאַס! און באַ אונדז איז דאָס אי גלאַט, אי קורץ: יונעװ ― און שױן!

בין איך אַלײן טאַקע אַ דאָרטיקער, אַ יונעװער הײסט עס, פֿון יונעװ. נאָר למאַי זאָל איך זאָגן אַ ליגן? זײַן בין איך, אײגנטלעך, אַ קרוש־ניקער, פֿון קרושניק, נאָר אַ געבױרענער בין איך אַ יונעװער, פֿון יונעװ. און דערימאַך טאַקע רופֿט מען מיך באַ אונדז אין שטעטל „יאַנקל יונע־װער“. פֿאַר װאָס? ערשטנס, װײַל ס'איז פֿאַראַן באַ אונדז אין קרושניק אַ סך יאַנקלס. והשנית, רופֿט מען מיך „יונעװער“ דערפֿאַר, װײַל איך בין, איר פֿאַרשטײט צי נײן, אַ געבױרענער אַ יונעװער. האָט איר עס צעקײַט?

װײסט איר שױן, הײסט דאָס, װער איך בין ― אַיאָ? עס הײבט זיך גאָר ניט אָן! װאָרעם כּדי איר זאָלט װיסן, װ ע ר איך בין, באַדאַרף מען אײַך אױסרעכענען מײַן גאַנצן יחוס, פֿון װאַנען איך שטאַם ― און איך װעל דאָס נישט טאָן! װײסט איר פֿאַר װאָס? װײַל איך האָב פֿײַנט

350 ש ל ו ם ־ ע ל י כ ם באַרימען זיך. צו װאָס װעל איך אײַך גײן דערצײלן גרױסקײט, למשל, אַז שטאַמען שטאַם איך, װי זאָגט איר, פֿון סאַמע צימעס, ס'איז גאָר אַ גװאַלד! רבנים און חזנים און… און… און… כּמעט גוטע ייִדן! איך האָב פֿײַנט באַרימערײַ, איך האַלט נישט דערפֿון!

זעט איר, װען איר זײַט אַ בעלן און איר פֿאָרט אײַך דורך אַף צי־ קאַװעסט צו אונדז אין גרױס־פּױלן, װעלן מיר זאָגן, אין אַ לובלינער גו־ בערניע, און איר שטעלט אײַך אָפּעט אַף אַ מינוטקעלע אין װאָס פֿאַר אַ שטאָט איר װילט, נאַפּשיקלאַד, אין אַ מענדרעװיץ, אין אַ יונעװ, אַ מאַזעלכאָזשעץ, אין אַ ראַכאָװ, אין בילגערײַ, אָדער טאַקע באַ אונדז אין קרושניק אַלײן, און איר טוט אַ פֿרעג אַ מינדסט קינד אַף יאַנקל יו־ נעװער ― מער נישט װי די צװײ װערטער באַדאַרפֿט איר צו זאָגן: ,, י אַ נ ק ל ,, און ,, י ו נ ע װ ע ר ” ― װעט איר שױן האָרכן! נאָר װאָס קומט אַרױס? װי זאָגט איר: גײ שרײַ אַני שלמה!…

צי איך זאָל אײַך גײן, אַשטײגער, דערצײלן, אַז מײַן טאַטע איז געװען כּל ימיו אַ גבֿיר, און מײַן זײדע, און מײַן עלטער־זײדע, און אַז אַלײן בין איך אױך געװען ניט לאַנג אַ ייִד אַ נגיד, ביז ס'איז אָנגעקומען דער פֿינצטערער באָיקאָט אַף אונדז פֿון די פּױלן, און ס'איז אַלצדינג אַװעק מיטן װינט און מיטן רױך. נאָר צו װאָס? װאָס װעט עס מיר העלפֿן? װי זאָגט איר: ג ע װ ע ן שײן, ג ע ה אַ ט געלט, ג ע ק אָ נ ט זינגען ― די אַלע זאַכן טױגן אַף אַ כּפּרה! איר זעט פֿאַר זיך אַ ייִדן אַן עמיגראַנט, װאָס פֿאָרט מיט אַלע ייִדן קײן אַמעריקאַ ― און שױן! דאָס װײַב, ברוך השם, פֿאַרלױרן. די קינדער פֿאַרזאָרגט אַפֿן בעסטן אַרט. דרײַ קינדער, צװײ זין מיט אײן אײדעם ― האָט דער אײבערשטער געטאָן אַ נס, מע האָט אײן זון ג ע ז אָ ל ט הענגען, און דעם אַנדערן האָט מען ג ע ז אָ ל ט ש י ס ן, און דעם אײדעם האָט מען, אַנדערע זאָגן, געהרגעט אונטער לעמבעריג, אַנדערע זאָגן, מע האָט אים גענומען אין געפֿײנקעניש, מע װײס ניט, װוּ זײַן געבײן איז אַהינגעקומען. איז די טאָכטער אַראָפּ פֿונעם זינען, האָט דאָס מײַן װײַב ניט אױסגעהאַלטן ― אַ בת־יחידת, אײן און אײנציקע ― און איז אַװעק פֿאַר דער צײַט. און איך אַלײן, װי איר קוקט מיך אָן, אַף די עלטערע יאָרן באַדאַרף זײַן נע־ונד… אַזױ, אַפֿן קוק, דאַכט זיך, עפּעס נישט אַזאַ גבֿר, װײַט פֿון אַ שמשון הגבור, אַיאָ? איז אָבער דער טױט נעמט מיך נישט! דער מלאך המות, איר פֿאַרשטײט צי נײן, האָט צו מיר קײן שליטה נישט. װאָרעם װאָס איך בין אױסגעשטאַנען אין די דרײַ־פֿיר חדשים פֿון דער װעלט־משוגעת, װאָס מע רופֿט דאָס מלחמה, װאָלט אַן אַנדערער אַף מײַן אָרט אָנגעשפּאַרט אַצינד ― טע־טע־טע! אָט װעט איר הערן אַ מעשׂה! דרײַ־פֿיר מעשׂיות, אָן אַ שיעור מעשׂיות, און אַלע זעלטענע, װוּנדערלעכע מעשׂיות, ממש יציאת מצרים, װי זאָגט איר: מ ע שׂ י ו ת פֿ ו ן ט ו י ז נ ט א ײ ן נ אַ כ ט! אַז איר װעט זײ האָרכן, װעט איר אַלײן זאָגן, אַז ס'איז הפֿלא ופֿלא, גאָר נישט קײן מענטשלעכער כּח, נאָר עפּעס טאַקע אַ נס מן השמים, װאָס דער אײבערשטער קאָן!

למשל, איך זאָל אײַך דערצײלן אַ מעשׂה, װי אַזױ איך און דער רבֿ און דער קאַזשאָנע רבֿ, דער ראַבינער, הײסט עס, און די איבעריקע שבֿעה טובֿי העיר פֿון קרושניק ― אַז מיר זײַנען געקומען מיט זאַלץ און ברױט מקבל פּנים זײַן דעם דײַטש, װאָס איז אַרײַן צו אונדז אין קרושניק; און אַז מיר זײַנען פֿאַרטיק געװאָרן מיט אים מכּח קאָנטריבוציע, װי איר װעט האָרכן װײַטער אַביסל, האָט זיך קירע־דײַטש ניט געשעמט צו געבן אונדז בעזעמער, איר פֿאַרשטײט צי נײן, פּשוטע בעזעמער, אין די הענט אַרײַן און באַפֿױלן, מיר זאָלן זיך אים אַװעקשטעלן אױסקערן די גאַסן פֿון שטאָט; ס'איז אים נישט געפֿעלן, דעם דײַטש; מיר זײַנען, זאָגט ער, שמוציקע קערלען, און אונדזער מלוכה איז, זאָגט ער, אַ שמוציקע מלוכה!…

צי, אַשטײגער, אַז איך װעל אײַך דערצײלן נאָך אַ שענערע מעשׂה, װי אַזױ איך, יאַנקל יונעװער, און דער רבֿ אונדזערער און דער קאַזשאָנע רבֿ, דער ראַבינער, הײסט עס, און די איבעריקע שבֿעה טובֿי העיר, די פֿײַנסטע בעלי־בתים פֿון שטאָט, זײַנען מיר שױן געװען אַלע אַפֿן הײליקן אָרט אױך, אַפֿן קרושניקער בית־עולם הײסט דאָס? באַנאַכט איז דאָס געװען, די לבֿנה האָט געשײַנט, און דער שׂונא האָט אונדז אַרױפֿגעבראַכט, געגעבן אונדז זאַסטופּעס אין די הענט אַרײַן און געהײסן, מיר זאָלן זיך אַלײן גראָבן קבֿרים, פּשוטע קבֿרים, דאָס הײסט, יעדער זאָל זיך גראָבן, איר פֿאַרשטײט צי נײן, פֿאַר זיך זײַן קבֿר, זיך אױסגראָבן אַ קבֿר און אַרײַנלײגן זיך לעבעדיקערהײט!

נאָך איצטער, אַז איך רײד דערפֿון, שטעלן מיר זיך טרערן אין די 352 ש ל ו ם ־ ע ל י כ ם

אױגן… איר װילט װיסן װאָס איז דאָס געװען: אַ קאַטאָװעס, אָדער אַ משוגעת? זאָל מיך אַזױ װיסן אַ בײז לעבן מיט אײַך אינאײנעם! איך װײס נאָר אײנס: אַז איך און דער רבֿ און דער קאַזשאָנע רבֿ, נאָך גאָר אַ יונגער מאַן, קײן דרײַסיק יאָר ניט אַלט, זײַנען מיר אין אײן נאַכט אַלע געװאָרן גרױ און אַלט!

אַיאָ, איר קוקט אַף מיר און טראַכט זיך: אָט דער ייִד איז אַ בריה אַף צו דערצײלן בבֿא־מעשׂיות!… איר האָט רעכט. איך אַף אײַער אָרט, װען מע דערצײלט מיר אַזאַ זאַך, װאָלט איך אױך געזאָגט: „פֿעטער, איר רעדט פֿון היץ, שיקט נאָכן דאָקטער, אָדער גײט לײגט אײַך שלאָפֿן!“… װי־זשע איז אָבער, אַז איך װעל אײַך גײן שװערן אַ שבֿועה דאורײתא, אין טלית און אין קיטל, אַז אַלץ, װאָס איך דערצײל אײַך, איז װי מיר זיצן דאָ תּחת כפּת השמים ― אונטער אַ הימל פֿון גאָט? און דאָס אַלעס, דאַרפֿט איר װיסן, איז נאָך אַ שמינית שבשמינית, איר פֿאַרשטײט צי נײן, אַפֿילו קײן הונדערט חלק ניט פֿון דעם, װאָס מיר, ייִדן פֿון קרושניק און פֿון יונעװ און פֿון אַנדערע ייִדישע שטעטלעך, זײַנען אױסגעשטאַנען דערנאָכדעם פֿון די פּאָליאַקן, און דערנאָך פֿון פֿאָניע, בעת ער האָט אַרױסגעיאָגט פֿון דאָרטן דעם דײַטש און איז אַלײן אַרײַן מיט בײדע פֿיס! און דאָס װײסט איר דאָך, מן הסתּם, אַז פֿאָניע האָט שױן אַזאַ גליק, אַז װוּ נאָר ער שטעלט אַרײַן אַ פֿוס, אַזױ מ ו ז ז ײַ ן אַ פּ אָ ג ר אָ ם!… נישט מחמת ער איז אַזאַ רשע, ― חלילה! ער איז בעצם גאָר ניט אַזױ שלעכט, אונדזער פֿאָניע, זאָל מאריך ימים ונשים זײַן, נאָר ער האָט שױן אַזאַ מזל, מ'שטײנס געזאָגט…

הכּלל, װי איר זעט, האָב איך אײַך צו דערצײלן און צו דערצײלן אַזױ פֿיל, אַז הלװאַי מיר זאָלן כאָטש פֿאַרטיק װערן ביז ניו־יאָרק!

אײַך, פּאַני שלום ־ עליכם, װעלן די דאָזיקע מעשׂיות מסתּמא צונוץ־קומען. אַז מע דערצײלט אײַך אַ מעשׂה, נעמט איר דערנאָכדעם און איר צעלײגט עס אַף צען טעלערלעך… װי באַלד אַזױ, האָט־זשע מיר נאָר אַביסעלע געדולד און לײגט־צו קאָפּ איך װעל זײ אײַך דערצײלן אײנציקװײַז, אַ מעשׂה נאָך אַ מעשׂה. און אָנהײבן װעל איך פֿון מײַן עלטערן זין, פֿון מײַן יחיאלן, װי אַזױ פֿאָניע האָט אים גענומען אין דער מלחמה און האָט אים אַװעקגעשטעלט שיסן, פּשוט שיסן, איר פֿאַרשטײט צי נײן, פֿון אַ ביקס! האָט אים מײַן יחיאל געגעבן אַ שאָס, אַז װען אַלע יונים שיסן אַזױ, װאָלטן די קיסרים מיט אַלע זײערע גענעראַלן און פֿעלד־ מאַרשאַלן געהאַט אַ שײן פּנים… נאָר איך זע, אַז איר זײַט שױן, דאַכט מיר, מיד און איר האָט חשק אַביסעלע דורכצושפּאַצירן זיך איבערן שיף. שפּאַצירט, עס האָט צײַט, ס'איז נאָך נישקשהדיק װײַט ביז צו ניו־יאָרק, מירן זיך נאָך גענוג אָנרײדן!…

2.

י ח י א ל ש י ס ט אַ ר ו י ף .

― ― ― האָב איך אײַך, הײסט עס, צוגעזאָגט, פּאַני שלום־עליכם, צו דערצײלן קודם כּל פֿון מײַן עלטערן זון, פֿון מײַן יחיאלן, װי אַזױ פֿאָניע האָט אים גענומען אין דער מלחמה און האָט אים אַװעקגעשטעלט גלײַך מיט אַלע יוניס, ער זאָל שיסן. װאָלט איך אײַך, אײגנטלעך, באַדאַרפֿט דערצײלן, װי אַזױ ס'איז נאָר אָנגעקומען צו מײַן יחיאלן, אַז בסך הכּל האָב איך אים פֿון פֿאָניעס הענט, איר פֿאַרשטײט צי נײן, לאַנג אַרױסגענומען. װיפֿל דאָס האָט מיך געקאָסט, װאָלט זיך עס אַיעדער עמיגראַנט, אָט־אָ־דאָ אַף דעם שיף, געמעגט װינטשן ער זאָל עס פֿאַרמאָגן אײדער ער קומט קײן אַמעריקאַ, װאָלט אים אפֿשר אַזױ דער קאָפּ נישט װײ געטאָן, טאָמער האָט ער יסורים באַם אַװעקשטעלן אַ פֿוס אַפֿן ברעג פֿונעם גאָלדענעם לאַנד… נאָר װאָס דען? אַזױ װי איך בין אַ מענטש, איר פֿאַרשטײט צי נײן, װאָס כ'האָב פֿײַנט מאריך זײַן און האָב ליב נאָר צו דער זאַך, לכן גײ איך אַריבער גלײַך צום ענין, װי אַזױ מע האָט מײַן יחיאלן גענומען צו דער אָפּאָלצעניע, אַרײַנגעשטעלט, װי זאָגט איר, אין געװאַנט אַרײַן, געגעבן אַ ביקס אין דער האַנט אַרײַן און געזאָגט: „סטופּאַי, יחיאל!“ ― גײ, הײסט עס, ראַטעװע ניקאָ־לאַיען נעבעך פֿון דעם רשע, פֿונעם דײַטש!…

איר הערט אײַך נאָר צו מיט קאָפּ, איך בעט אײַך, װאָס דאָ טוט זיך: אַז פֿאָניע נעמט און צעבוצקעט זיך מיט קירען איבער אַ שטיקל סערבישע מדינה, װאָס איז ניט װערט קײן דרײַ גילן, און עס צינדט זיך אָן אַ פֿײַער איבער דער גאַנצער װעלט, זאָל דער אײבערשטער שומר ומציל זײַן, און אַלײן קריכט ער אַרײַן אין בלאָטע ביז אַריבער די אױ־ ערן, באַדאַרף מײַן יחיאל, איר פֿאַרשטײט צי נײן, אים גײן אַרױסשלעפּן פֿון דער בלאָטע ― קאָן ניט צעזעצט װערן די גאַל? נײן, זאָגט שױן איר אַלײן, איר זײַט דאָך עפּעס אַ שלום־עליכם!

הײַנט גלאַט, יחיאל מײַנער אַ שיסער ― ניטאָ װער ס'זאָל לאַכן! די גאַנצע זאַך איז, װאָס עס ליגט ניט אין דער טבֿע באַ מיר, װי איך האָב אײַך געזאָגט שױן, באַרימערײַ… נאָר אַז איר זאָלט קומען אין אונדזערע מקומות, װאָס איך האָב אײַך אױסגערעכנט, אין אַ מענדרע־װיץ, אַ יונעװ, אַ מאַזעלבאָזשעץ, אַ ראַכאָװ, אַ בילגערײַ, אָדער צו אונדז טאַקע קײן קרושניק אַלײן, און אָנכאַפּן אַ מינדסט קינד און אַ פֿרעג טאָן אַף יאַנקל יונעװערס קינדער, װעט איר שױן הערן װאָס מע װעט אײַך זאָגן! און איבערהױפּט ― פֿון מײַן יחיאלן! דאָס איז געװען, װי זאָגט איר, שױן אײן מאָל אַ יחיאל! איר קאָנט פֿאַרשטײן, װאָס דאָס איז געװען פֿאַר אַ פּאַרשױן, אַז קירע־דײַטש איז אַרײַנגעקומען צו אונדז קײן קרושניק, און מיר זײַנען געקומען אַ גאַנצע דעפּוטאַציע, איך און מײַן יחיאל און דער רבֿ און דער קאַזשאָנע רבֿ, דער ראַבינער הײסט דאָס, און די איבעריקע שבֿעה טובֿי העיר צום קאָמענדאַנט, און דער קאָמענדאַנט האָט געגעבן אַ רײד אַרײַן מיט אונדז מכּח קאָנטריבוציע, און מײַן יחיאל איז אַרױס מיט לשון אַף רײן דײַטש: „אַדוני קעניג, כּך וכּך…“ ― האָט דער דײַטש באַקומען שיִער אַ מיתה משונה און האָט אַ זאָג געגעבן: „ייִדיש! שפּרעכן זײ ייִדיש!“…

מײנט איר דאָך, אַז נאָר דײַטש? פֿראַנצױז איז פֿראַנצױז, ענגליש איז ענגליש, ― און אַלײן, אַלצדינג פֿון זיך אַלײן! פּױליש שמועסט מען ניט, אַז דאָס האָט גערעדט פּױליש װי אַ געבױרענער פּאָליאַק; נאָר אַפֿילו רוסיש האָט דאָס אױך געקענט. פֿון װאַנען? זאָל מיך אַזױ װיסן בײז מיט אײַך אינאײנעם! אַז בסך הכּל רעדט מען גאָר ניט באַ אונדז אַף יוניש. פֿאַרװאָס? אַזױ: מע האָט פֿײַנט פֿאָניען און מע האָט ניט ליב זײַן לשון. מײנט איר, אַז נאָר מיר, קושניקער ייִדן? פֿליאַקע מיט די װאָנצעס האָט אים נאָך טױזנט מאָל מער פֿײַנט! דאָס איז נאָר איצטער איז מען געװאָרן „מאָיע קאָכאַנע“, אָדער „קוצעניו־מוצעניו“, װי מע זאָגט באַ אונדז, װײַל דער אַדון הגדול האָט זײ צוגעזאָגט דרים וגבעות, גאָלדענע בערג, מיט אַװטענאָמיע, מיט אַלע גוטע זאַכן. איז געבן װעט מען דאָך זײ, אם ירצה השם, אַ רײנע קדחת מיט אַ פֿרישער פֿײַג אַף צו פֿאַרבײַסן ― פֿאָניע װײס װאָס ער האָט צו טאָן…

נאָר איך האָב שיר פֿאַרגעסן, אַז מיר האַלטן נאָך גאָר פֿון פֿאָרנט, באַ דער ערשטער מאָבעליזאַציע הײסט עס. גײט זײַט אַ נבֿיא, אַז פֿאָניע װעט שיקן זאָגן צו װילהעלמען: „זאַטשעם טי מעניע רוגאַל“, און טאַקע מגיד זכיה געבן אַ רוף אַלע ראַטניקעס, און מײַן יחיאלן בתּוכם, אַז „װדװאַדצעט טשעטירע טשאַסאַ“, איר פֿאַרשטײט צי נײן!… האָט דאָך מײַנע, תּוך כּדי דבור, גענומען חלשן און מאַכט צו מיר: „יאַנקל, איך װעל דאָס ניט איבערטראָגן! יאַנקל, איך בין פֿאַרבײַ! יאַנקל, איך שטאַרב!..,,

װאָס־זשע, מײנט איר, האָב איך דערױף געענטפֿערט? „נאַרעשע, האָב איך איר געזאָגט, דו זינדיקסט, דאָס איז נאָך, זאָג איך, גאָרניט־שבגאָרניש אַקעגן דעם, װאָס קאָן זײַן, װאָרעם באַ גאָט, זאָג איך, איז דאָך אַזױ פֿיל, אַז אַ מענטשנס מח איז גאָר נישט אימשטאַנד צו כאַפּן עס מיטן שׂכל“… עפּעס טאַקע נאָר װי דאָס האַרץ האָט מיר געזאָגט, אַז אונדזערע צרות הײבן זיך ערשט אָן… נאָר, װי זאָגט איר: אַ ייִדענע בלײַבט אַ ייִדענע. אַז זי װיל גאָר נישט הערן פֿון קײן זאַך: סטײַטש און סטײַטש און טאַקע נאָך אַמאָל סטײַטש! ― איר יחיאל, איך פֿאַרשטײט צי נײן!…

און אַז מע װיל שמועסן דאָס אײגענע צוריק, איז זי אפֿשר גאָרניט אַזױ אומגערעכט געװען אױך, איך מײן מײַן װײַב, מײן איך. װאָרעם פֿאַר װעמען, איך בעט אײַך, זאָל טאַקע יאַנקל יונעװערס זון גײן שלאָגן זיך מיט זײַנע אײגענע ברידער פֿון קראָקע מיט לעמבעריג? פֿאַר פֿאָניען? װאָס מאַכט אַף אים פּאָגראָמען? צי פֿאַר פֿליאַקען, װאָס מאַכט אַף אים באָיקאָטן? איז אײן מאָל אַװעק. והשנית, איז דאָך עס ניט אַבי װער. דאָס איז דאָך עפּעס יחיאל! אַ יונגערמאַן, איר פֿאַרשטײט צי נײן, מיט מחשבֿות! אַ מענטש מיט אײגענע געדאַנקען! אַ זאַך װאָס אים האָט אױסגעװיזן, אַז ס'איז קרום, האָבן געמעגט קומען כּל מלכי מזרח ומעריבֿ און זאָגן ס'איז גלײַך, װאָלט ניט געהאָלפֿן.

ניט מחמת עקשנות. אַן עקשן ― דאָס אַ חוץ. עקשנים זײַנען מיר אַלע קרושניקער און אַלע יונעװער. מיר האָבן אַ שם פֿאַר אײַנגעשפּאַרטע. און איך אַלײן, װי איר זעט מיך אָן, בין אױך בטבֿע אַ ייִד, װאָס לאָזט זיך נישט בײגן.

אָט נעמט, למשל, אָט־דאָ אַפֿן שיף, זאָגן אַלע ייִדן, אַז מירן קומען קײן ניו־יאָרק, אם ירצה השם, איבער אַכטאָג מאָנטיק, און איך זאָג אײַך, אַז מירן ניט קומען ניט איבער אַכטאָג מאָנטיק, ניט דינסטיק און ניט מיטװאָך; הלװאַי מיר זאָלן קומען איבער אַכטאָג דאָנערשטיק. כאָטש שנײַדט מיך, כאָטש בראָקט מיך ― אָט אַזאַ מענטש בין איך! אַ סימן האָט איר: אַ ז מ י ר װ ע ל ן ל ע ב ן , װ ע ל ן מ י ר ז ע ן.

בקיצור, מע האָט אַ רוף געגעבן מײַן יחיאלן צו דער אָפּאָלצעניע, און אַז פֿאָניע רופֿט, קאָן מען, װי זאָגט איר, קײן חזיר נישט זײַן און מע מוז גײן ― װאָס מיר װײַב? װער מיר קינד? (ער האָט שױן דעמאָלט געהאַט אַ װײַב מיט דרײַ קינדערלעך). און ער האָט זיך אָפּגעזעגנט מיט אונדז, מײַן יחיאל הײסט עס, און מײַנע, בעת מעשׂה, האָט, ברוך השם, געחלשט דרײַ מאָל, און דרײַ מאָל האָבן מיר זי אָפּגעמינטערט, און װאָס טױג אײַך גרױס, מע האָט מײַן יחיאלן, טאַקע אין קרושניק, געגעבן אַ נעם צו דער אַרבעט. גלײַך מיט אַלע יונים, גאָרנישט אַף קאַטאָװעסן, און מע האָט אים אָנגעהױבן, ראשית חכמה, לערנען שיסן. שיסן פֿון אַ ביקס. פּשוט, װי מע שיסט, למשל, װילדע קאַטשקעס: „ראַז, דװאַ, טרי ― פּלי!“ און שױן.

און מיר זײַנען אַ בעלן געװען, קרושניקער בעלי־בתּים, גײן אַרױס דער שטאָט זען, װי מע לערנט זײ שיסן, די ראַטניקעס הײסט עס, ― זאָג איך אײַך, הערט איר, אַז ס'איז חוזק מיט חוזק! און גאָרנישט אַזױ שװער אױך, און שׂכלדיק אַװדאי ניט. אױך מיר אַ תּורה ― שיסן! מע נעמט און מע טוט אַ שאָס, שיסט עס. איז אָבער ניט פֿון דעם רײדן מיר. לאָזן זײ זיך שיסן, לאָזן זײ זיך הענגען, לאָזן זײ זיך טרינקען ― װאָס האָט איר צו מײַן יחיאלן, אַז ער זאָל אײַך גײן העלפֿן שיסן? אַז סך־הכּל, איר פֿאַרשטײט צי נײן, האָט ער אַף זײַן לעבן, װי זאָגט איר, קײן פֿליג אַף דער װאַנט ניט אָנגערירט. אַן עוף אַ געקױלעטס פֿונעם שוחט, אַז מע האָט געבראַכט, האָט ער נישט געקאָנט צו־זען. אַ פֿינגער אַז עמעצער האָט זיך צעקאַליעטשעט, האָט ער געקאָנט פֿאַלן חלשות. נעמט מען אַזאַ מענטשן און מע שנעלט אים אַװעק דערנאָכדעם סאַמע מעשׂיות און פֿאַנטאַזיעס 357 אַקעגן פֿײַער און מע הײסט אים, ער זאָל שיסן! און אַװעקגעשטעלט האָט מען אים אַקוראַט אַף דער גרענעץ צװישן קרושניק און צװישן יונעװ, דאָרטן װוּ דער דײַטש איז שױן געשטאַנען גרײט אַף אַרײַנצוגײן, און נאָר געװאַרט ביז מײַן יחיאל װעט זײ װײַזן װאָס ער קאָן… האָט זיך אָבער מײשבֿ געװען מײַן יחיאל, ― װעט איר הערן אַ שײנס ― אַז ס'איז געקומען צו דער רעכטער אַרבעט: ראַז, דװאַ טרי ― פּלי! ― האָט ער אױפֿגעהױבן די ביקס אַרױף און גענומען שיסן גלאַט אַזױ אין דער װעלט אַרײַן, איר פֿאַרשטײט צי נײן, אין ערגעץ ניט און קײנעם ניט, נאָר גלאַט אַזױ, צו גאָט הײסט עס…

האָט דער זװאָדנע דערזען, אַז אַלע שיסן אַהין װוּ מע דאַרף, נאָר אײן יון שיסט אַרױף, איז אים מסתּמא געװאָרן די מעשׂה קשהדיק. לױפֿט ער צו און טוט אַ קוק ־ ס'איז מײַן יחיאל!

האָט זיך אין אים אָנגעצונדן דער גזלן און ער איז געװאָרן מלא רציחה ― עשׂו. לױפֿט ער צו צו מײַן יחיאלן און צעשרײַט זיך: „קאַק טיעביע!“ און „פּשאַ קרעװ!“ און „זשידאָװסקע מאָרדע!“ און נאָך אַזעלכע שײנע כּבודים, װי פֿאָניע קאָן! ― „װוּהין שיסטו? אין הימל אַרײַן?…”

שרעקט זיך מײַן יחיאל פֿאַר אים ניט שטאַרק איבער און טוט זיך זײַן זאַך ער שיסט אַרױף.

װערט דאָך עשׂו נאָך מער גזלן און צעשרײַט זיך אַף אים װידער אַ מאָל מיטן אײגענעם „קאַק טיעביע“, און „פּשאַ קרעװ“, און „זשידאָװסקע מאָרדע“. ― „אַהין! אַהין זאָלסטו שיסן, װוּ אַלע שיסן!“ און ער באַװײַזט אים מיט די הענט, װוּהין ער זאָל שיסן. שרעקט זיך מײַן יחיאל װידער ניט איבער פֿאַר אים און מאַכט צו אים גאַנץ געלאַסן:

― אַהין? דאָרט זײַנען דאָך מענטשן! ― ― ― ― ― ―

― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―

װילט איר דאָך װיסן מסתּמא דעם סוף פֿון דער מעשׂה? אַזאַ סוף אַף אַלע שׂונאי ישׂראל!…

תּחילת איז ער אַפֿילו געװאָרן, עשׂו הײסט עס, אַביסל װי מטושטש און אָפּהענטיק. װאָרעם אַז מע װיל שמועסן דאָס אײגענע על־פּי יושר, דאָס הײסט, אין תּוך אַרײַן גערעדט, איז דאָך עס טאַקע אַ שרעקלעכע זאַך: נעמען אױף לעבעדיקע מענטשן און שיסן, װי מע שיסט אַף פֿײגלען, אָדער אַף װילדע חיות. יעדער אײנציקער האָט דאָך מסתּמא אין דער הײם אַ טאַטן, אָדער אַ מאַמען, אָדער אַ װײַב און קינד, איר פֿאַרשטײט צי נײן! און גלאַט, װאָס איז דאָס פֿאַר אַן עובֿדה ― מענטשן זאָלן זיך שיסן אײנס דאָס אַנדערע?!… ― נאָר צוריק אָבער ― מלחמה! דינא דמלכותא! אין אַזאַ זאַך װײסט איר מיט װאָס עס שמעקט? מורד במלכות ― איז אַחת דתו להמית: קאַראַ שמערטש! דערפֿאַר קומט הענגען, שיסן, גנאָטעװען, פֿערטלען ― אַ קלײניקײט? מורד במלכות!

איז דאָך אָבער פֿאַראַן, װי זאָגט איר, אַ גרױסער גאָט אַף דער װעלט. װאָס טוט גאָט ברוך הוא? װעט איר הערן אַ שײנס. באַדאַרף זיך טרעפֿן אַזױ, אַז אַקוראַט יענעם טאָג, אין יענער שעה, אױסגערעכנט פּונקט װי אַ זײגער, נעמען די דײַטשן און מאַרשירן אַרײַן צו אונדז אין גרױס־פּױלן גאָר פֿון אַן אַנדער זײַט. האָט פֿאָניע נעבעך אַװעקגעװאָרפֿן הכּל־בכּל־מכּל־פֿלעקל, האָט גענומען מאַכן פֿיס ― על חטא שחטאנו לפֿניך בריצת רגלים ― װי זאָגט איר, קײן צײַט געהאַט אַרומקוקן זיך צוריק אַפֿילו! און דאָס האָט דאָך געטאָן טאַקע אונדזער ייִדישער גאָט צוליב מײַן יחיאלן טאַקע! ס'איז אים באַשערט געװען, אַפּנים, דערנאָך אַרײַנצופֿאַלן צו די דײַטשן אין די הענט אַרײַן… נאָר שאַ! מיר דאַכט, אַז מע בלאָזט שױן אַ תּקיעה גדולה. דאָס גיט מען אונדז צו װיסן, אַז ס'איז צײַט גײן אַ טראַכט טאָן מכּח אַכילה.

איך װײס נישט, װי אַזױ איר אין אײַערע קאַיוטן ― מיר, פּאַסאַזשירן פֿון דריטן קלאַס, זײַנען זיך נוהג, איר פֿאַרשטײט צי נײן, מיר עסן אַלע טאָג, צװײ מאָל, דרײַ מאָל אַ טאָג. איך גײ נישט אַרײַן אין חקירות, װאָס מ י ר עסן און װאָס א י ר עסט, און איך פֿרעג אײַך נישט פֿון װאָסער אַ שחיטה איר עסט דאָרטן אין ערשטן קלאַס און צי פֿאַרזוכט איר ניט אַמאָל פֿון דעם, װאָס סע קװיטשעט ―. איך בין נישט גאָטס סטראַפּטשע. מיר, פּאַסאַזשירן פֿון דריטן קלאַס, באַנוגענען זיך מיט אַ כּשרע פּרי, װאָס מע מאַכט אַף איר בורא פּרי אַדמה. פֿון אַמעריקאַ, זאָגט מען, שטאַמט זי, די דאָזיקע פּרי, און הײסט דאָרט מיט אַ מאָדנעם נאָמען: ,פּעטײטעס“. באַדאַרף מען, הײסט עס, גײן, װי זאָגט איר, איבערכאַפּן דעם הונגער, און דערנאָך װעלן מיר קאָנען זיך אַװעקזעצן נאָכאַמאָל אָט־אָ־דאָ, אַפֿן צװישנדעק, און דערצײלן זיך װײַ־

טער אונדזערע מעשׂיות פֿון טױזנט אײן נאַכט, נסים ונפֿלאָות, יציאת מצרים, אַ מעשׂה נאָך אַ מעשׂה, און אַלצדינג בקיצור, מחמת איך האָב פֿײַנט לאַנגע מעשׂיות. אַ מעשׂה, װאָס זי איז קירצער, איז זי שענער. און דערװײַלע װעלן מיר אײַך װינטשעװען אַ גוטן אַפּעטיט, אָדער, װי מע זאָגט באַ אונדז אינדערהײם: ברוכים היושבֿים, קומט עסן, עסט געזונט…

3.

י ח י א ל אַ מ ש כּ ו ן.

― ― ― האָבן מיר, הײסט עס, פּאַני שלום־עליכם, זיך אַביסל, װי זאָגט איר, אונטערגעפֿיטערט. אַצינד זעצט זיך אַקאָרשט אַװעק, זײַט מוחל, װידער אַמאָל אָט־אָ־דאָ, צװישנדעק, װעלן מיר זיך דערצײלן װײַטער אונדזערע מעשׂיות פֿון טױזנט אײן נאַכט, אַ מעשׂה נאָך אַ מעשׂה, און נישט געכאַפּט, און בקיצור, נאָר דעם תּמצית פֿון יעדער מעשׂה, אַזױ װי איר האָט ליב.

איז אַף װאָס, אײגנטלעך, האָבן מיר זיך געהאַט אָפּגעשטעלט? יאָ, אַפֿן ערשטן שאָס, װי אַזױ מײַן יחיאל, הײסט עס, האָט ניט געװאָלט צוליב טאָן פֿאָניען און אײדער עס זאָל שיסן אַף מענטשן האָט ער בעסער געשאָסן אַרױף, אין הימל אַרײַן, צו גאָט הײסט עס. איז אים דערפֿאַר געקומען קרימינאַל, אַרבע מיתות בית־דין, אַ קלײניקײט ― מורד במלכות! האָבן מיר דאָך אַ שטאַרקן גאָט; װאָס טוט דער אײבערשטער? באַװײַזט ער אַ נס און עס קומט אַרײַן צו אונדז קײן פּױלן אַקוראַט אין יענעם טאָג, איר פֿאַרשטײט צי נײן, דער דײַטש בכבֿודו ובעצמו, נאָר װי אַזױ, מײנט איר, איז ער אַרײַנגעקומען? בתּופּים ובֿמחולות ― מיט מוזיק און מיט געזאַנג, האָט זיך צעלײגט װי באַם טאַטן אין װײַנגאָרטן און געװאָרן בעל־הבית, גלײַך װי קרושניק און יונעװ און לובלין און גאַנץ גרױס־פּױלן איז זײַן טאַטנס ירושה פֿון קדמונים.

האָט דאָס אונדז, קרושניקער בעלי־בתּים, פֿון דער לכתּחילה אַ ביסעלע פֿאַרדראָסן: ממה נפֿשך, גאָט ברוך הוא האָט דיר געגעבן אַ שטי־ 360 ש ל ו ם ־ ע ל י כ ם קעלע הצלחה, ביסט אַרײַן ― מהכתּיתי, לאָז זײַן, װי זאָגט איר, אין אַ גוטער שעה; נעם, זעץ זיך אַנידער און שרײַב אַװעק צו דײַן מלך אַ בריװל: „חנה זײַ װיסן, אַדוני קיניג, אַזױ און אַזױ ― אַז איך בין אַרײַן אין גרױס־פּױלן, און מהיום והלאה איז דאָס קרושניק, װאָס האָט אַמאָל געהערט צו ניקאָלאַיען, געהער עס הײַנט צו דיר מיטן גאַנצן מאַרק, מיט די געװעלבן, מיטן קאָשטשאָל, מיט, להבֿדיל, די ייִדישע בתּי־מדרשים, און מיטן אַלטן און מיטן נײַעם בית־עולם“ ― און שױן! צו װאָס נאָך דאָס זינגען מיטן טאַנצן מיטן גאַנצן טאַרעראַם?

נאָר, װידער צוריק שמועסנדיק, איך זאָל אײַך גײן דערצײלן התנצלות, אַז פֿאַר אונדז, קרושניקער ייִדן, איז יענער טאָג געװען תּשעה באָבֿ ― װעט דאָס אױך זײַן ניט קײן אמת. נײן, קרושניק האָט זיך ניט אַװעקגעזעצט װײנען, איר פֿאַרשטײט צי נײן, האָט אַפֿילו קײן קרעכץ נישט געגעבן דערױף, למאַי זאָל איך ליגן זאָגן? װאָרעם װאָס איז דאָ דער געװײן? אַף דעם, װאָס פֿאָניע װעט האָבן חלילה װינציקער מיט אַ שטאָט, צי אַפֿילו מיט אַ גובערניע? ער האָט זײ גענוג! צי איך זאָל אײַך זאָגן, מיר האָבן זיך שטאַרק פֿאַרבענקט נאָך אַ פּאָגראָם? איז אױך ניט אַזױ די מעשׂה, װאָרעם אַז מיר װעלן זוכה זײַן באַ גאָט, קאָנען מיר עס האָרכן, ניט דערלעבן זאָל ער עס, פֿון דער װײַטן…

בלײַבט איבער נאָר אײן זאַך: די שפּראַך, דאָס „רשעות“; מיר װעלן דאַרפֿן, הײסט עס, צולערנען זיך אַ ביסל דײַטש און חלילה פֿאַרגעסן דאָס גאַנצע ביסל „רשעות“; איז דאָס אפֿשר טאַקע אַ שטיקל עװלה, נאָר איך האָב מורא, אַז דאָס דײַטשע לשון איז אַביסל נענטער צו אונדז פֿונעם רוסישן „קאַק טיעביע“ און מיטן רוסישן „זשידאָװסקע מאָרדע“. און אױב איר װילט, װעל איך אײַך אײַנרױמען אַ סוד אַפֿן אױער, װאָס איך האָב עס אַלײן געהערט פֿון מײַן יחיאלן, אַז בסך הכּל איז קײן רוסישע שפּראַך, איר פֿאַרשטײט צי נײן, גאָרנישט בנמצא. נישטאָ קײן רוסיש לשון אַף דער װעלט ― אױס רשעות, װאָרעם פֿאָניע האָט אַלע זײַנע װערטער במחילה אַװעקגעלקחנט באַ פֿרעמדע, אַביסל באַ אונדז און אַביסל באַ אַנדערע. און בכדי מע זאָל ניט דערקענען, האָט ער זײ איבערגעאַנדערשט און ציגעפּוצט אַף זײַן שטײגער. למשל: „סאָבאָטע“ ― דאָס האָט גלײַך אַװעקגעגנבֿ\עט באַ אונדז פֿון „שבת“, „פּאַסקאַ“ ― פֿון „פּסח“, „לונאַ“ ― פֿון „לבֿנה“, „רובל“ ― פֿון „ריבל“, „קאָפּײקאַ“ מעשׂיות און פֿאַנטאַזיעס 361 ― פֿון „קאָפֿיקע“, „גראָשי“ ― פֿון „גראָשן“, „סטאָראָזש“ ― פֿון „סטרוזש“, „װאָדקאַ“ ― פֿון „בראָנפֿן“, און אַזױ װײַטער…

הקיצור, ער איז אַרײַן, דער דײַטש הײסט עס, אין גרױס־פּױלן ― גאָט ליב אײַך מיט אײַער גאַסט! באַדאַרף מען אים אױפֿנעמען, װי געװײנטלעך, אַ גאַסט, אַ נײַעם מלכות, מיט ברױט און מיט זאַלץ, אַזױ װי גאָט האָט געבאָטן.

די ערשטע האָבן זיך אַ װאָרף געטאָן צו אים מיט אַ ברוך הבא, געװײנטלעך, די פּױלן. פֿליאַקע האָט אױסגעגלעט די װאָנצעס, זיך אױסגעצױגן אין דער לענג, און טאַקע תּוך כּדי דבור אָנגעבױגן זיך נידעריק צו דער ערד: „פּראָשען פּאַנאַ! פּאַדאַם דאָ נאָג! צעלאָיען רענקי!“ ― װי פֿליאַקע קאָן. זאָלן מיר שװײַגן? איז געבליבן, אַז באַלד נאָך זײ, נאָך די פּױלן הײסט עס, זאָלן מיר, קרושניקער ייִדן, אױך אַרױסקומען מיט אונדזער קבלת פּנים, פֿרעגט זיך: מר ומי החולכים? ― װער זאָל גײן אױפֿנעמען אַזאַ געהױבענעם גאַסט? פֿאַרשטײט זיך, די פּני, די שבֿעה טובֿי העיר, די פֿאָרנעמסטע בעלי־בתּים פֿון שטאָט, און איך, יאַנקל יונעװער, און מײַן זון יחיאל בתּוכם.

צו װאָס עפּעס מײַן יחיאל? צוליב דער שפּראַך. טאָמער װעט מען דאַרפֿן, איר פֿאַרשטײט צי נײן, אַרױס מיט לשון, איז נישטאָ קײנער אינדערהײם, אַחוץ מײַן יחיאל…

האָבן מיר זיך, הײסט עס, צענױפֿגענומען און אַװעק מיט ברױט און מיט זאַלץ. אָנגעטאָן זײַנען מיר אַלע געװען יום־טובֿדיק, פֿײַן, מיט צילינדערס, מעשׂה דעפּוטאַציע, און גוט געציטערט: אַ נײַער מלכות, איר פֿאַרשטײט צי נײן, װער װײס, װי אַזױ ער װעט אונדז אױפֿנעמען?

און כּך הװה: װי נאָר מיר זײַנען צו אים אַרײַנגעקומען, צום קאָ־מענראַנט הײסט עס, אַזױ האָט זיך באַלד אָנגעהױבן אַ סדרה: קאָנטריבוציע.

דאָס הײסט, למאַי זאָל איך זאָגן אַ ליגן, אַז איך קאָן זאָגן אַן אמת? אָנגעהױבן האָט ער, דער קאָמענדאַנט הײסט עס, ניט פֿון קאָנטריבוציע ― קאָנטריבוציע איז געװען נאָכדעם ― פֿון קאָזאַקן האָט ער גאָר אָנגעהױבן. מיר זאָלן אים זאָגן, הײסט עס, װוּ געפֿינען זיך דאָ ערגעץ די רוסישע קאָזאַקן? און אײן מאָל פֿאַר אַלע מאָל ― קאָזאַקן זאָל מען אים געבן, און קאָזאַקן און קאָזאַקן! און קוקן קוקט ער אַף אונדז בעת מעשׂה מיט אַזעלכע אױגן, גלײַך װי יעדער פֿון אונדז האָט באַ זיך אין

קעשענע באַהאַלטן כאָטש אַ האַלב טוץ קאָזאַקן. שװערן מיר אים מן הסתּם מיט כּל השבועות, װי מיר האָבן הײַנט

יום גימל אַף דער גאַנצער װעלט, אַז ס'איז נישטאָ באַ אונדז קײן קאָ־

זאַקן, איר זאָלט זאָגן אַפֿילו אײן קאָזאַק אַף אַ רפֿואה! דער אײבערשטער,

זאָגן מיר, האָט אונדז אױסגעהיט פֿון אָט דעם אַנטיק, הלװאַי װײַטער… אַהין ― אַהער, ער האָט אַרױסגעזען, דער דײַטש הײסט עס, אַז ער

װעט מיט אונדז גאָר נישט מאַכן, רופֿט ער זיך אָן צו אונדז: „געדענקט־

זשע, זאָגט ער, טאָמער געפֿינט זיך באַ אײַך ערגעץ באַהאַלטן אַ קאָזאַק,

אָדער טאָמער שיסט מען עמעצן פֿון אַ פֿענצטער“… „שיסן, זאָגן מיר,

,פֿון אַ פֿענצטער? באַ אונדז אין קרושניק? ניטאָ װער ס'זאָל לאַכן,

כלעבן! װאָלטן מיר שױן אַזױ רײן געװען, זאָגן מיר, פֿון מלחמות און

פֿון דײַטשן און פֿון צרות און פֿון שלעק! ” הערט ער אונדז אױס, דער קאָמענדאַנט הײסט עס, און רופֿט זיך

אָן צו אונדז: „געדענקט־זשע, זאָגט ער, די קאָזאַקן װעלן אײַך קאָסטן

טײַער! פֿאַר יעדן קאָזאַק, זאָגט ער, װעט איר מיר באַצאָלן מיט צען

ייִדן (איר הערט װערטער?), און אַצינד, זאָגט ער, קינדערלעך, קאָנ־

טריבוציע!“… איז אונדז געװאָרן רעכט קאַלעמוטנע אַפֿן האַרצן! נאָך אַ מאָל:

פֿאַר װאָס זאָלן מיר צאָלן קאָנטריבוציע? קאָנטריבוציע איז שײך צו אַ

מלוכה. אַ מלוכה האָט געפֿירט אַ מלחמה און האָט פֿאַרשפּילט די מל־

חמה, באַדאַרף זי צאָלן קאָנטריבוציע. איז אַז מע װיל אין תּוך אַרײַן,

איז עס אױך ניט אינגאַנצן על־פּי יושר: לא די איך האָב פֿאַרשפּילט,

געהאַט אַ מפּלה הײסט עס, באַדאַרף איך נאָך, איר פֿאַרשטײט צי נײן,

צאָלן קאָנטריבוציע! מילא, בין איך אײַך מוחל ― איז ניט על־פּי יושר;

אָבער װאָס געהער זיך עס אָן מיט אונדז, קרושניקער ייִדן? ניט מיר האָבן

געפֿירט מלחמה, ניט מיר האָבן זי פֿאַרשפּילט. מיר װײסן נאָר, אַז מיר

זײַנען אַף גרױסע צרות: פֿאָניע פֿון אײן זײַט, פֿליאַקע פֿון דער אַנדע־

רער זײַט ― װאָס די צװײ װינטשן זיך אײנס דאָס אַנדערע מעג עס זײ

בײדן מקױם װערן… דערװײַל זײַנען מיר אין מיטן, גרײט כאַפּן קלעפּ

פֿון בײדע צדדים ― איז קאַרג? דאַרפֿן מיר נאָך אַ דריטן, אַ דײַטש

אַף זיך, װאָס הײסט זיך באַצאָלן מיט קאָנטריבוציע! מי יודע װאָס פֿאַר אַ מעשׂיות און פֿאַנטאַזיעס 363 קאָנטריבוציע דער דײַטש קאָן זיך הײסן אָנמעסטן? װוּ װעלן מיר עס נעמען?

מאַכן מיר זיך געפּגרט, גלײַך װי מיר פֿאַרשטײען גאָר ניט אַפֿילו די טײַטש פֿונעם װאָרט „קאָנטריבוציע“, און מיר װײסן גאָר ניט מיט װאָס מע עסט עס. פֿױלט ער זיך ניט, דער קאָמענדאַנט הײסט עס, און זאָגט אונדז נאָך אַמאָל דאָס אײגענע און באַװײַזט אונדז שױן מיט די פֿינגער, װי זאָגט איר, „פּעטי־מעטי“ ― „געלט, זאָגט ער, געלט מײן איך! „געלט? ― זאָגן מיר. ― װי קומט צו אונדז געלט? אַ שטאָט פֿון קבצנים, דלפֿנים, ענײם ואביונים! '”… מאַכט ער זיך אױך געפּגרט, דער קאָמענדאַנט הײסט עס, און רופֿט זיך אָן תּמעװאַטע: „אירט מוחל זײַן, זאָגט ער, צען טױזנט באַרעס, במזומנים הײסט עס; דאָס איז, זאָגט ער, נומער אײנס. און ברױט מיט פֿלײש פֿאַר די סאָלדאַטן איז צװײ. און דאָס דריטע: הײ און האָבער פֿאַר די פֿערד, װי זאָגט איר, מספּוא לגמלים, און פֿינף שעה צײַט גיב איך אײַך, זאָגט ער, אַף צו באַטראַכטן זיך“. און ער באַװײַזט אונדז אַף די פֿינגער: „פֿינף שטונדן! ', און טוט אַ װוּנק צו דער טיר, הײסט אונדז גײן.

קאָן מען, װי זאָגט איר, אַזױ גראָב ניט זײַן און מע מוז גײן. הײבן מיר זיך אױף און װילן אָנהײבן גײן. מאַכט ער צו אונדז, דער קאָמענדאַנט הײסט עס: „גײן װעט איר גײן, נאָר ניט אַלע, זאָגט ער; דרײַ פֿון אײַך לאָז איך איבער, זאָגט ער, באַ מיר פֿאַר אַ משכּון, בכדי איך זאָל זײַן, זאָגט ער, זיכער מיט אײַער קאָנטריבוציע“.

און ער נעמט, דער קאָמענדאַנט הײסט עס, און לאָזט איבער באַ זיך דעם רבֿ און דעם קאַזשאָנע רבֿ, דעם ראַבינער הײסט עס, איז צװײ, און מײַן יחיאלן אַ דריטן, איר פֿאַרשטײט צי נײן, און מיר גײען שױן אַהײם אָן דעם רבֿ און אָן דעם קאַזשאָנע רבֿ, דעם ראַבינער הײסט עס, און אָן מײַן יחיאלן.

איך גײ און די ערד װיגט זיך אונטער מיר: װאָס פֿאַר אַ תּירוץ װעל איך, אַשטײגער, זאָגן פֿאַר מײַן װײַב, אַז זי װעט מיך פֿרעגן, װוּ איז איר זון? און װאָס װעל איך זאָגן צו מײַן שנור, אַז זי װעט מיך פֿרעגן, װוּ איז איר מאַן? אַף װעלכע גוטע יאָר האָב איך גאָר אינגאַנצן באַדאַרפֿט מיטשלעפּן אין דער דעפּוטאַציע מײַן יחיאלן, פֿאַרװיסט און פֿאַרפֿינצטערט בין איך געװאָרן, אַז ער זאָל אַרײַן אין געפֿענקעניש פֿאַר 364 ש ל ו ם ־ ע ל י כ ם אַ משכּון?! מײַן יחיאל אַ משכּון?!!… און װאָס הײסט, אײגנטלעך, אַ משכּון? איר צעפֿרעג מיך באַ מײַנע קרושניקער בעלי־בתּים ― זײ װײסן מער פֿון אַ טױטן! פֿױל איך מיך ניט און טו אַ לױף אַװעק צוריק צום פּריץ, צום קאָמענדאַנט הײסט עס: „אַזױ און אַזױ, אַדוני קיניג, װאָס הײסט אַ משכּון? װאָס איז דער פּשט דערפֿון?“ צעלאַכט ער זיך, דער דײַטש, און מאַכט צו מיר: „אַ משכּון הײסט, אַז טאָמער ברענגט איר מיר ניט צו דער צײַט די קאָנטריבוציע, װערן זײ געשאָסן“. איז װי ער האָט דאָס מיר אױסגערעדט, אַזױ איז מיר געװאָרן, איר פֿאַרשטײט צי נײן, קאַלט אין אַלע אבֿרים און פֿינצטער אין די אױגן, און איך נעם און טו אַ פֿאַל־צו צו אים צו די פֿיס: „לאָז אַרױס, זאָג איך, מײַן זון, און נעם, זאָג איך, בעסער מיך, זאָג איך, פֿאַר אַ משכּון!“… צעלאַכט ער זיך װידער אַמאָל: „נײן, זאָגט ער, דיך דאַרף איך ניט, איך דאַרף דײַן זון“… איר הערט? ער דאַרף מײַן זון!!… מײַן זון באַדאַרף ער האָבן!!!… שױן! מע בלאָזט שױן װידער שופֿר… דאָס רופֿט מען אײַך מסתּמא צו אַ גלעזל טײ, און ס'איז שױן טאַקע צײַט אײַך דורכצושװענקען דעם האַלדז, כאָטש רײדן האָב איך גערעדט די גאַנצע צײַט, ניט איר. גײט־ זשע, פּאַני שלום־עליכם, טרינקט אײַך אױס אײַער גלעזל טײ, איר פֿאַרשטײט צי נײן, און קומט באַלד צוריק, װעל איך אײַך דערצײלן װײַטער, װי אַזױ מיר, קרושניקער ייִדן הײסט עס, האָבן געצאָלט דעם דײַטש קאָנטריבוציע. דאָס איז זיך אַ גאַנץ באַזונדערע מעשׂה פֿאַר זיך, מיט אַ מוסר־השׂכּל, װאָס איז כּדאַי איר זאָלט זי אױסהערן מיט קאָפּ. אַף װידערזען.

4.

ק אָ נ ט ר י ב ו צ י ע.

― ― ― איז װוּ האַלטן מיר, הײסט עס? ― באַ דער קאָנטריבוציע. צען טױזנט קאָנטריבוציע הײסט ער זיך באַצאָלן, דער דײַטש, קלאַפּ און צײל, במזומנים הײסט עס, און חוץ לזה ברױט מיט פֿלײש פֿאַר די סאָל־

מעשׂיות און פֿאַנטאַזיעס 365 דאַטן, און הײ און האָבער פֿאַר די פֿערד, און פֿינף שעה צײַט גיט ער אונדז אַף צו באַטראַכטן זיך, און פֿאַר אַ באַװאָרעניש האָט ער גענומען באַ אונדז אַ משכּון ― דעם רבֿ און דעם קאַזשאָנע רבֿ, דעם ראַבינער הײסט עס, און מײַן יחיאלן אַ דריטן, דאָס הײסט, איר פֿאַרשטײט צי נײן, קױם װעט אױסגײן די פֿינף שעה און מיר װעלן אים נישט צושטעלן אַלצדינג, װאָס ער פֿאָדערט, איז פֿאַרפֿאַלן ― װערן זײ געשאָסן!

קאָנט איר שױן פֿאַרשטײן, פּאַני שלום־עליכם, װאָס ס'האָט זיך אָפּגעטאָן דערנאָך באַ אונדז אין קרושניק? און װאָס באַ מיך אין שטוב איז געװאָרן ― װיל איך שױן גאָרניט רײדן! חושך! חושך ואַפֿילה!!.. מען איז גלײַך אַװעק צו אַלע ייִדן אין די בתי־מדרשים און מע האָט זיך געגעבן אַ נעם צום תּהלים, גוזר תּענית געװען אױך, װי זאָגט איר, אונדזערע אַלטע מיטלען. די געװײנען מיט די געשרײען האָבן דערגרײכט עד לבֿ השמים ― ביזן זיבעטן הימל אַרײַן! גװאַלד, ייִדישע קינדער, גיט עפּעס אַן עצה, געפֿינט עפּעס אַן אױסװעג, װאָס טוט מען? אַזאַ גזירה!.. מילא, ברױט און פֿלײש פֿאַר די סאָלדאַטן און הײ און האָבער פֿאַר די פֿערד ― װאָס זאָל מען טאָן? עלעהײ, לאָז זיך אונדז דאַכטן, פֿאָניע האָט זיך אַרײַנגעריסן, קאָזאַקן זײַנען באַפֿאַלן, אָדער גלאַט חלילה אַ פּאָגראָם ― װאָלט געװער בעסער? נאָר װוּ װעלן מיר נעמען דאָס ביסל מזומנס? די עשׂרת אַלפֿים? צען טױזנט רובל, איך פֿאַרשטײט צי נײן! ס'איז אַקוראַט װי מע זאָל אונדז זאָגן, אַשטײגער, צען טױזנט מיליאָן! נאָר ס'איז עפּעס אַ תּירוץ? אַ גזירה! און נאָך מיט אַ משכּון אױך! אַזאַ משכּון! לעבעדיקע נפֿשות! צװײ רבנים און מײַן יחיאל אַ דריטער! נו, װי מײנט איר, װעלן מיר שװײַגן? נאָר װאָס װעט אונדז העלפֿן, אַז מירן שרײַען? און דערװײַל די צײַט שטײט ניט. אָט־אָט, אָקערשט װי מע קוקט זיך אַרום, איר פֿאַרשטײט צי נײן, לױפֿן איבער די עטלעכע שעה און פֿאַרפֿאַלן! װאָס װעט זײַן מיטן משכּון? מיט די לעבעדיקע נפֿשות??

פֿאַלט אײנער אַף אַן עצה, װעט איר הערן, און דװקא אַ ייִד אַ פֿײַנער בעל־הבית, חזקאל מנוחהס רופֿט מען אים. ער איז מנוחהס אַ מאַן און מײַנער אַ מחותּן. מאָלט אײַך, ער װאָלט לאַנג געמעגט װאַרטן ביז איך װאָלט מיט אים שליסן מחותּנעשאַפֿט, נאָר ס'איז דרינען אַ גאַנצע מעשׂה, װאָס איך װעל אײַך דערצײלן, אם ירצה השם, אַן אַנדערס מאָל. איר װײסט דאָך, אַז איך האָב פֿײַנט מישן אײן מעשׂה מיט דער אַנדערער און האָב ליב, װי זאָגט איר, אַ װאָרט און צװײ און אַראָפּ פֿון מאַרק.

די מנוחה װאָס איך זאָג אײַך, איז אַ שם־דבר, אַ מאַנצבילשער קאָפּ אַף איר, אַ ייִדענע אַ קאָזאַק! איר קאָנט פֿאַרשטײן שױן פֿון דעם אַלײן, אַז מע רופֿט דעם מאַן אַפֿן װײַבס נאָמען, איז אײנס פֿון די צװײ: אָדער דער מאַן איז אַ גאָרנישט שבגאָרנישט, אָדער דאָס װײַב איז אַ גאַנצער יאַ־טעבי־דאַם.

דאָ האָט איר בײדע זאַכן: חוץ װאָס זי איז אַ גאַנצער ספּאָדיק, איז ער אַ כּשרע בהמה, אַ זאַק פּאָלאָװע, אַ שײנע באָרד און װײַטער גאָרנישט. איצט װעט איר האָרכן אַ שײנס, װאָס אַ ייִד פֿאַרגינט זיך.

דערהערט פֿון דעם גרױסן אומגליק, אַז דער דײַטש הײסט זיך באַצאָלן צען טױזנט קאָנטריבוציע, און אַז ער האָט פֿאַרהאַלטן אַ משכּון דעם רבֿ מיטן קאַזשאָנע רבֿ, דעם ראַבינער הײסט דאָס, און מײַן יחיאלן אַ דריטן, איז זיך מײשבֿ אָט דער לעקיש, מײַן מחותּן טאַקע, און גיט אָט אַזאַ אַן עצה: לאָז מען, זאָגט ער, נעמען פֿון אַלע בתּי־מדרשים, זאָגט ער, פֿאַראַן דאָרטן, זאָגט ער, צו עטלעכע רײניקײטן, ספֿר־תּורהס הײסט עס…

מער האָט ער שױן אָבער אַ װאָרט נישט גערעדט. קײן האַלבן װאָרט אַפֿילו. דאָס האָב א י ך אים געמאַכט שװײַגן. איך בין, דאַרפֿט איר װיסן, אַ מענטש אַ היציקער און אַ כּהן דערצו. און אַ כּהן, זאָגט מען, איז אַ בעל־כּעסן, כאָטש אַפֿילו כּעס, זאָגט מען, איז ניט אַזאַ שײנע מדה, כּעס איז, זאָגט מען, עבֿודה זרח. נאָר מען איז דאָך נישט מער װי אַ מענטש, איר פֿאַרשטײט צי נײן, האָט דאָס מיר געגעבן אַ נעם־אָן באַם האַרצן און עס האָט זיך אין מיר צעפֿלאַקערט אַ פֿײַער, ס'איז מיר, הערט איר, אַזש פֿינצטער געװאָרן אין די אױגן! און איך האָב אים אַװעקגעגעבן אַ גאָב ― װאָס ס'איז מיר געקומען אַף דער צונג, דאָס האָב איך אים אַרײַנגעזאָגט. מײַן גאַנץ ביטער האַרץ האָב איך אױסגעלאָזט צו זײַן קאָפּ: „נאָך דאָס פֿעלט אונדז, האָב איך אים געזאָגט, אַז מיר זאָלן אַלײן בידים, זאָג איך, נעמען און אַװעקגעבן דאָס אײנציקע און דאָס הײליקסטע, װאָס מיר פֿאַרמאָגן? צו־ביליק איז געװאָרן, זאָג איך, באַ אונדז די תּורה! װער ס'זאָל ניט דורכפֿאָרן פֿאַרבײַ, ― אַ ביסקאָפּ, אַ גלח, אַ גובערנאַטאָר, אַ ספּראַװניק, אַ שװאַרץ יאָר ― טראָגן מיר אים אַרױס די תּורה! אַלעמען די תּורה! אָ, ניט דערלעבן, זאָג איך, װעלן דאָס נישט אונדזערע שׂונאים און נישט מיר אַלײן, אַז מיר זאָלן זיך צעשײדן מיט אונדזער אײנציקן מאַיאָנטעק, װאָס מיר פֿאַרמאָגן! מיר װעלן זיך גיכער, זאָג איך, פֿאַרקױפֿן פֿאַר קנעכט, מיר מיט אונדזערע װײַבער און קינדער און קינדס־קינדער, נאָר גאָטס תּורה, זאָג איך, ― אַזאַס! דאָס, זאָג איך, װעלן מיר נישט אַװעקגעבן פֿאַר כּל הון דעלמא! לאָז מען אונדז שנײַדן, זאָג איך, לאָז מען אונדז בראָקען, לאָז מען אונדז בראָטן, לאָז מען אונדז ברענען, װי מע האָט געשניטן און געבראָקט, געברענט און געבראָטן אונדזערע אָבֿות אַבֿותינו!” גוט־גוט אַרײַנגעזאָגט, און איך האָב מיך אַזש צעװײנט פֿאַר האַרצװײטיק.

כאַפּט ער מיך אָן פֿאַר בײדע הענט, דער מחותּן מײַנער, און זאָגט צו מיר: „משוגענער כּהן, זאָגט ער, װאָס איר זײַט! איך האָב, זאָגט ער, גאָר אַזױ װײַט ניט געמײנט, זעט נאָר אַביסל! איך האָב נאָר געזאָגט, זאָגט ער, אַז מיר זאָלן נעמען, זאָגט ער, די רײניקײטן און קומען צו אים, זאָגט ער, מיט די רײניקײטן און זאָגן, זאָגט ער, אָט דאָס פֿאַרמאָגן מיר און דאָס האָבן מיר, און װײַטער טו מיט אונדז װאָס דו װילסט, מיר זײַנען באַ דיר אין די הענט… װעט ער, זאָגט ער, אַף אונדז רחמנות האָבן און װעט פֿאַרגעסן, זאָגט ער, פֿון דער גאַנצער געשיכטע מיט דער קאָנטריבוציע מיט אַלע מיט אַן אַנדער, און מירן דערװײַל, זאָגט ער, אױסגעלײזט װערן פֿון אַן אומגליק“… געפֿעלט אײַך אַ ייִד אַ חכם?

בקיצור, אױסגעפֿירט מסתּמא האָב א י ך , ניט ער; מיר האָבן די ספֿרי־תּורהס נישט גערירט פֿון אָרט. גענומען האָבן מיר, איר פֿאַרשטײט צי נײן, די פּרוכתן מיט די העמדעלעך, מיט די גאַרטעלעך, מיט די ידלעך און מיט די עץ־חײמס ― אַלצדינג, װאָס איז פֿון רײן זילבער, װי זאָגט איר, כּסף טהור, און מיר האָבן דאָס געבראַכט אים צו טראָגן, דעם קאָמענדאַנט הײסט עס, און צוגעפֿאַלן צו אים, און אַ גוטן װײן געטאָן דערבײַ, און געזאָגט צו אים: „אַדוני קיניג, כּך וכּך, אָט דאָס פֿאַרמאָגן מיר און דאָס האָבן מיר, און װײַטער טו מיט אונדז װאָס דו װילסט, מיר זײַנען באַ דיר אין די הענט“…

איז דאָך אָבער פֿאַראַן אַ גרױסער גאָט אַף דער װעלט, איר פֿאַרשטײט צי נײן, װאָס טוט דער אײבערשטער? שטײט ער אױף, דער קאָמענדאַנט הײסט עס, טוט אונדז אַ קוק אין די אױגן אַרײַן, און איך 368 ש ל ו ם ־ ע ל י כ ם װאָלט געמעגט שװערן, אַז ער איז געװאָרן עפּעס װי מטושטש, װי פֿאַר־ שעמט איז ער געװען… דערנאָך גײט ער צו צום טיש, נעמט די אַלע זאַכן, װאָס מיר האָבן אים געבראַכט צו טראָגן, באַטראַכט זײ אײנציקװײַז, יעדע זאַך באַזונדער, און רופֿט זיך אָן צו אונדז: „מײַנע הערן! איר קאָנט עס, זאָגט ער, נעמען צוריק. איך דאַרף עס נישט. מיר זײַנען ניט קײן פֿעלד־גזלנים, זאָגט ער, און נישט קײן קאָזאַקן. ס'איז אײַערע קאָ־ זאַקן, זאָגט ער, זײַנען געװױנט געװאָרן צו ראַבירן בתּי־מדרשים און הײליקע זאַכן. מיר זײַנען, זאָגט ער, דײַטשן און אונדזער קאַיזער, זאָגט ער, ברױכט ניט אײַערע הײליקײטן“.

כּהאַי לישנא, איך בין אײַך נישט מגזם אַפֿילו אַ האָר ― איך האָב פֿײַנט אַזעלכע זאַכן.

און װאָס טױג אײַך, דער גױ איז געװאָרן גאָר אַן אַנדער גױ, איר פֿאַרשטײט צי נײן, און אַן אַנדער פּנים, אַנדערע אױגן און אַן אַנדער לשון, ― שיִער־שיִער ניט געבעטן אונדז זיצן, און האָט באַלד אַרױסגעגעבן אַ באַפֿעל, מע זאָל אַרױסלאָזן די פֿאַרהאַלטענע, דעם רבֿ און דעם קאַזשאָנע רבֿ, דעם ראַבינער הײסט עס, און אַז ס'איז געקומען צו מײַן יחיאלן, װאָס איך האָב שױן געװאָלט דערלעבן אים זען אינדערהײם, איר פֿאַרשטײט צי נײן, באַ זײַן װײַב מיט זײַן קינד, נעמט ער, דער קאָמענדאַנט הײסט עס, און לײגט אַרױף די האַנט אַף זײַן פּלײצע און רופֿט זיך אָן צו מיר: „אָט דאָס איז דײַן זון?“ רוף איך זיך אָן: „ביז הונדערט און צװאַנציק יאָר ― װאָס איז דען?“ „אים, זאָגט ער, לאָז איך נישט אַרױס. אים לאָז איך, זאָגט ער, איבער באַ מיר“… נאָר שאַ! מע בלאָזט שױן װידער אַ תּקיעה גדולה. דאָס רופֿט מען אונדז שױן צו דער שײנער װעטשערע אין אַ גוטער שעה. אױב איר'ט װעלן, קאָנט איר אַרױסגײן באַלד נאָך דער װעטשערע, װעלן מיר אײַך דערצײלן װײַטער. און אַז נישט, קאָנען מיר דאָס איבערלאָזן אַף מאָרגן, אם ירצה השם. דער עיקר, איר זאָלט נאָר געדענקען װוּ מיר האַלטן אין די יוצרות. און בכדי איר זאָלט ניט פֿאַרגעסן, װעל איך אײַך געבן אַן עצה: אַז איר האָרכט פֿון מיר, למשל, אַ מעשׂה, נעמט מען אַ ביכעלע, מע זעצט זיך אַװעקעט מיט אַ בלײַשטיפֿט אין האַנט, איר פֿאַרשטײט צי נײן, און מע פֿאַרשרײַבט דאָס אַלצדינג װאָרט באַ װאָרט אַף פּאַפּיר, אַזױ װי איר קאָנט ― און לאָז עס טאַקע בלײַבן פֿאַרשריבן, װי זאָגט איר, לזכּרון ― אַף דור דורות. 5.

יחיאל ― אַ „בירגערמײַסטער“.

― ― ― זײַט איר כאָטש גוט געשלאָפֿן, פּאַני שלום־עליכם? איך ברוך השם, ניט. איך װײס ניט פֿון קײן שלאָף, איך זאָל שױן אַזױ ניט װיסן פֿון קײן שלעכטס מיט אײַך אינאײנעם. װײסט איר פֿאַר װאָס? װײַל מיר שיסט אין די אױערן. עס שיסט נאָך פֿון דעמאָלט אָן, עס װיל גאָרניט אױפֿהערן צו שיסן. און פֿון בײדע זײַטן שיסט עס מיר, איר פֿאַרשטײט צי נײן? ― פֿון אײן זײַט דער דײַטש און פֿון דער אַנדערער זײַט פֿאָניע. און װער איך אַנטשלאָפֿן אַף אַ װײַלע ― אַזױ קומט מיר אַקעגן מײַן יחיאל, װי ער שטײט אַ צוגעבונדענער צו אַ בױם, די הענט אַרונטער, קוקט אַף מיר טרױעריק, און מיט ליבשאַפֿט, און מיט טרערן אין די אױגן, גלײַך װי ער װאָלט זאָגן צו מיר: „זײַ געזונט, טאַטע, מיר זעען זיך שױן ניט מער!”… נאָר איך פֿאַרכאַפּ אײַך, װי זאָגט איר, די לאָקשן פֿאַר די פֿיש, און איך האָט דאָך ניט ליב, אַז מע כאַפּט, װאָרעם פֿון אײַלעניש, זאָגט איר, קומט קײן גוטס ניט אַרױס, און צײַט האָבן מיר דאָ אַפֿן שיף, געלױבט דער אײבערשטער, גענוג, קאָנען מיר זיך דעריבער פֿאַרגינען זיצן מער מיט אַ האַלבע שעה. װאָס קאָן דאָ זײַן? די גרױסע געשעפֿטן? אָדער מע עסט, אָדער מע שלאָפֿט, אָדער מע נודעט זיך גלאַט קוקנדיק אין ים אַרײַן ― װאַסער און הימל, הימל און װאַסער! מענטשן האָבן אױסגעטראַכט אַ נסיעה ― טפֿו, גאָט זאָל ניט שטראָפֿן פֿאַר די רײד!

װוּ־זשע, הײסט עס, האַלטן מיר? באַ מײַן יחיאלן. װי אַזױ קירע־דײַטש האָט אים פֿאַרהאַלטן אינאײנעם מיטן רבֿ און מיטן קאַזשאָנע רבֿ, דעם ראַבינער הײסט עס, אַ משכּון פֿאַר דער קאָנטריבוציע, װאָס ער האָט זיך געהײסן באַצאָלן, און דערנאָכדעם, װי אַזױ ער האָט די רבנים אַרױסגעלאָזט, און מײַן יחיאלן האָט ער זיך באַטראַכט, דער דײַטש הײסט עס, און האָט אים איבערגעלאָזט באַ זיך ― ער װעט אים, זאָגט ער, צו נוץ קומען.

מיט װאָס פֿאַר אַ האַרץ איך בין אַהײם געקומען אָן מײַן זון ― באַדאַרף איך אײַך ניט דערצײלן קײן מעשׂיות. איר זײַט דאָך אַ פֿאָטער און האָט קינדער, פֿילט איר שױן דעם טעם. און װאָלט איך אַלײן כאָטש נישט געװען דער גאַנצער חײבֿ, װאָרעם װער האָט אים מיטגעשלעפּט מיט דער דעפּוטאַציע צום קאָמענדאַנט, אַז ניט איך? גװאַלד געשריגן! װאָס װעל איך זאָגן פֿאַר מײַן װײַב? װאָס פֿאַר אַ תּירוץ טראַכט מען צו פֿאַר מײַן שנור, כאָטשבי אַף דער הײסער מינוט? און איך בלײַב שטײן פֿון יענער זײַט טיר, איר פֿאַרשטײט צי נײן, װי אַ פֿאַרזינדיקטער קונדס, און קאָן גאָר צו זיך אַהײם נישט קומען! און איך שטײ מיר אַזױ און טראַכט, און טראַכט, און נעם און טו אַן עפֿן־אױף די טיר האַסטיק מיטאַמאָל און טו מיר אַ פֿרעג גלאַט אַזױ, בדרך אַגבֿ, אין דער װעלט אַרײַן: „ניטאָ נאָך יחיאל?“ זאָגט מען מיר מסתּמא: ,,נײן. ער איז דען באַפֿרײַט שױן?“… זאָג איך: „נאָך אַ מין באַפֿרײַט! פֿרײַ צו פֿרײַ איז נישט גלײַך! פֿרײַ, זאָג איך, זײַנען זײ אַלע דרײַ, נאָר אונדזער יחיאל, זאָג איך, איז אַרױס גאָר מיט אַ קנאַק“… ― װערן זײ דאָך מסתּמא טױט װי די װאַנט: „װאָס פֿאַר אַ קנאַק?“ זאָג איך: „מיט אַ דאַנק־בריװ איז ער אַרױס, זאָג איך, און מיט אַן אָרדן און מיט אַ קװעטש די הענט און מיט אַ בראַװאָ! אונדזער יחיאל, זאָג איך, איז איצטער, זאָג איך, באַם דײַטש געהױכט און געקרױנט, אַ גאַנץ קנעפּל“, זאָג איך. און אַלײן כאַפּ איך אַ קוק אין שפּיגל אַרײַן, איר פֿאַרשטײט צי נײן, װי זע איך אױס נאָך אַזױ פֿיל שקרים וכזבֿים? פֿאַרשטײט זיך, אַז מײַנע קוקן מיר אין מױל אַרײַן און גלױבן מיר איטלעכס װאָרט. װאָס װײסן זײ, װײַבער משטײנס געזאָגט? פֿרעגן זײ זיך נאָך באַ מיר: „פֿאַר װאָס איז ער דאָס באַ זײ אַזױ געהױכט און געקרױנט?“ װער איך כּלומרשט אין כּעס: „װאָס הײסט, זאָג איך, פֿאַר װאָס? פֿאַר שבת! איר האָט פֿאַרגעסן, זאָג איך, װער יחיאל איז? איר האָט, זאָג איך, עפּעס אַ סך אַזעלכע יחיאלס באַ אונדז אין קרושניק, אָדער אין יונעװ, אָדער אין מאַזעלבאָזשעץ, אָדער אין בילגערײַ, אָדער אַפֿילו אין דער גובערניע אין לובלין? װאָס שװײַגט איר?“ ― זאָג איך…

הקיצור, איך באַדאַרף מיך פֿאַר אײַך ניט באַרימען ― באַרימערײַ איז איבערהױפּט אַ מיאוסע זאַך. נאָר איך מוז אײַך זאָגן דעם אמת, אַז איך האָב פֿײַנט אַ ליגנער אַקוראַט, װי אַ כּשרער ייִד האָט פֿײַנט חזיר. אַ ליגנער איז באַ מיר ערגער פֿון אַ הולטאַי, און אַפֿילו פֿון אַ משומד!

נאָר װאָס, איך בעט אײַך, װאָס האָב איך געקענט טאָן, זאָגט שױן איר אַלײן, אַז איך האָב פֿאַר זיך צוױי שװאַכע באַשעפֿענישן, װײַבער, איר פֿאַרשטײט צי נײן, װאָס זײער לעבן הענגט אָפּ אין זײַן לעבן ― אַ װערטעלע פּקוח נפֿש! און איך האָב גענומען באַקן ליגן, אַזױ װי בײגל, אַזױ װי מצות, אײן ליגן נאָכן אַנדערן, און דערצײלן אַזעלכע גוזמות, אַז ס'איז מיר פֿאַר זיך אַלײן פּשוט געװען אַ בזיון: װי נעמט דאָס אַ ייִד אַ בעל־הבית, רב יאַנקל יונעװער, איר פֿאַרשטײט צי נײן, און האַקט אַזעלכע שקרים, און זײ, די װײַבער, מײנען, אַז ס'איז תּורת משה אמת?… און איך האָב גענומען און איך האָב מיך קױם אַרױסגעמאַכט פֿון ערד הײם און בין אַװעק זוכן זכות־אָבֿות, פּראָטעקציעס, צום קאָמענדאַנט, איר פֿאַרשטײט צי נײן, אולי ירחם? און אַזױ װי איך לױף אַזױ, קומט מיר ניט אַקעגן מײַן יחיאל? אַ פֿאַרסאָפּעטער, אַ פֿאַרשװיצטער, און עפּעס מאָדנע האָפֿערדיק, דאָס פּנים שײַנט, די אױגן לױכטן, און גײן גײט ער גיך, מאַכט מיט די הענט. „װאָס איז, יחיאל?“ „טאַטע, זאָגט ער, גיב מיר אָפּ מזל־טובֿ?“ „מזל־טובֿ דיר, זאָג איך, מײַן זון, פֿאַר װאָס קומט דיר מזל־טובֿ? דײַן ציג האָט זיך געקעלבט? צי דײַן קו האָט זיך געציגלט?“ װערט ער רױטלעך, מײַן יחיאל הײסט עס, און מאַכט צו מיר מיט אַ שמײכל: „װײסטו כאָטש, זאָגט ער, טאַטע, מיט װעמען דו רעדסט אַצינדערט?“ טו איך אים אַ מעסט־אָפּ מיטן קוק און מאַך צו אים: „מיט יאַנקל יונעװערס זון“. „מיט יאַנקל יונעװערס זון, זאָגט ער, דאָס אַ חוץ. דערצו בין איך, זאָגט ער, נאָך בורמישטש אין קרושניק“. „פֿון װען אָן, זאָג איך, ביסטו דאָס בורמישטש?“ „שױן באַלד אַ שעה, זאָגט ער, אַז איך בין בורמישטש. דאָס האָט מיך דער קאָמענדאַנט, זאָגט ער, געמאַכט פֿאַר אַ בורמישטש, פֿאַר בירגערמײַסטער הײסט עס. שטעל דיר פֿאָר, זאָגט ער, אַז אין דער צײַט, װאָס איר זײַט געװען פֿאַרטראָגן מיט דער קאָנטריבוציע, האָט דער קאָמענדאַנט דערװײַלע געשיקט רופֿן צו זיך די קרושניקער אָנגעזעענע גױיִם, פֿריִער דעם קאַזנאָטשײ, דערנאָך דעם פּאָטשטמײַסטער, דערנאָך דעם טעלעגראַפֿיסט (די אַלע איבעריקע פּריצים זײַנען זיך צעלאָפֿן), און האָט זײ, זאָגט ער, געװאָלט מאַכן פֿאַר בור־מישטש איבער קרושניק, ― האָבן זײ זיך, זאָגט ער, אַלע גאַנץ פֿײַן אָפּגעזאָגט. זײ האָבן אױסגעפֿונען, זאָגט ער, אַלע אײן תּירוץ, אַז זײ פֿאַרשטײען נישט קײן װאָרט דײַטש. האָט זיך דער קאָמענדאַנט, זאָגט ער, אַף זײ גוט אױסגעבײזערט און דורכגעטריבן און געשיקט, זאָגט ער, רופֿן דעם װאָיט פֿון דער גמינע, פּאַן פּשעפּעצקי. האָט זיך פּאַן פּשע־פּעצקי, זאָגט ער, פֿאַרנײגט ביז צו דער ערד, „פּאַדאַם דאָ נאָג“ און „צאַלױען רענקי“ און „פּראָשען פּאַנאַ“, און אַז ס'איז געקומען, זאָגט ער, צו עפּעס, האָט זיך פּאַן פּשעפּעצקי זײער העפֿלעך באַדאַנקט פֿאַרן גרױסן כּבֿוד, װאָס מע װיל אים, זאָגט ער, צוטײלן, נאָר ער קאָן נישט אָננעמען, זאָגט ער, דאָס שטרײַמל דערפֿאַר, װײַל מערסטנטײל קרושניקער אײַנװױנער זײַנען, זאָגט ער, ייִדן, און מיט ייִדן איז, זאָגט ער, שװער דורכצוקומען! און ער האָט גענומען דערװײַל אױסרײדן אַף ייִדן המנס מסירות, פּעך אין שװעבל, אַזױ װי פֿליאַקע קאָן… דעם אײגענעם תּירוץ, זאָגט ער, האָט געזאָגט אױך דער קשיאָנדז: „זשידזשי“ און „זשידזשי“ און ,,זשידזשי“!… איז דער קאָמענדאַנט, זאָגט ער, געװאָרן בײז אַף די פּאָליאַקן מיט סכּנת נפֿשות און האָט געשװאָרן, אַז ער װעט מאַכן, זאָגט ער, אַ ייִדן פֿאַר בורמישטש ― זײ, די פּױלן הײסט עס, אַף צו להכעיס! און, װי זאָגט איר, אומר ואוכל ― ר'האָט זיך אַ נעם געגעבן פֿריִער צום רבֿ, דערנאָך צום קאַזשאָנע רבֿ, צום ראַבינער הײסט עס. האָט זיך דער רבֿ אָפּגעבעטן ― ער איז, זאָגט ער, אַ זקן אַ ייִד און אַ שװאַכער מענטש, ער האַלט שױן באַ שטאַרבן, װאָס פֿאַר אַ בורמישטש איז ער? און דער קאַזשאָנע רבֿ, דער ראַבינער הײסט עס, האָט געציטערט, זאָגט ער, װי אַ לעמעלע: „סטײַטש, זאָגט ער, װי קאָן ער עובֿר זײַן אַף דער שבֿועה? ער איז דאָך, זאָגט ער, אַ קאַזשאָנע רבֿ, אַ געשװױרענער, הײסט עס; הקיצור, ער האָט זײ, די רבנים הײסט עם, אױך דורכגעטריבן און נעמט, זאָגט ער, און רופֿט אַרײַן אים, יחיאלן הײסט עס, און מאַכט צו אים גאָר אָן שום הקדמות: „חנה זאָלסט װיסן זײַן, זאָגט ער, יאַנקל יונעװערס זון, אַז איך קרױן דיך, זאָגט ער, פֿאַר בורמישטש אין קרושניק!” האָט ער אים, יחיאל הײסט עס, געװאָלט עפּעס זאָגן, גײט ער, דער דײַטש הײסט עס, און פֿאַרשטעלט אים דאָס מױל! לאָזט אים, זאָגט ער, ניט אױסרײדן אַ װאָרט, און רופֿט צענױף װידער אַ מאָל דעם קאַזנאַטשײ מיטן פּאָטשט־מײַסטער, מיטן טעלעגראַפֿיסט, מיטן װאָיט פֿון דער קרושניקער גמינע פּאַן פּשעפּעצקי, מיטן קשיאָנדז, און רופֿט זיך, זאָגט ער, אָן צו זײ, אַף דײַטש, געװײנטלעך: „מײַנע העררן, זאָגט ער, זײַט װיסן, זאָגט ער, אַז אָט דער יודע איז אײַער בורמישטש! ― און טוט, זאָגט ער, אַ װײַז אָן אַף אים, אַף יחיאלן הײסט עס. ― איר אַלע, זאָגט ער, פֿאַרמאָגט ניט אין קאָפּ, װאָס אָט דער יודע פֿאַרמאָגט, זאָגט ער, אין דער פּיאַטע! ”…

אױסגעהערט פֿון יחיאלן די שײנע מעשׂה ביזן סוף, בײַטל איך דאָך אױס אַלע בײזע װיסטע חלומות אַפֿן דײַטשס קאָפּ און אַף זײַנע הענט און פֿיס. „נאָך דאָס, זאָג איך, גײט דיר אָפּ, יחיאל! קאַרג, זאָג איך, װאָס דו ביסט פֿאַר דײַן שיסן אַרױף, זאָג איך, געװען, ניט הײַנט געדאַכט, אַף אַ האָר פֿונעם טױט, באַדאַרפֿסטו נאָך איצטערטאָ, זאָג איך, גײן שפּילן זיך מיטן מלאך־המות, ריזיקירן מיטן לעבן און װערן, זאָג איך, אַ בורמישטש פֿון אסתּר־תּענית ביז פּורים!“ קוקט ער מיך אָן, יחיאל הײסט עס: „פֿאַר װאָס עפּעס פֿון אסתּר־תּענית ביז פּורים?“ „װאָס דען, זאָג איך, אַף לאַנג? נישט מער, זאָג איך, זאָל דער ייִדישער גלות געדױערן, װיפֿל דו װעסט, זאָג איך, זײַן בורמישטש אין קרושניק! דערװײַל, זאָג איך, האָט נאָך דײַן דײַטש באַ גאָט, זאָג איך, קײן קװיטל נישט אַרױסגענומען, אַז קרושניק אין זײַנס. רו װײסט, זאָג איך, װאָס דו קאָנסט האָבן דערפֿאַר, זאָג איך, טאָמער פֿאָניע איז גובֿר, און קרושניק מיט יונעװ מיט מאַזעלבאָזשעץ מיט לובלין פֿאַלן אַרײַן, זאָג איך, צוריק צו אים אין די הענט אַרײַן? אָט דער אײגענער װאָיט, פּאַן פּשע־פּעצקי, זאָג איך, װעט דעמאָלט אױסגלעטן, זאָג איך, די װאָנצעס און װעט אַװעקגײן גלײַך, זאָג איך, צום נאַטשאַלניק און װעט, זאָג איך, צושטעלן אַ בענקעלע דיר און מיר און אונדז אַלע, הלװאַי, זאָג איך, זאָל איך ליגן זאָגן און ס'זאָל זײַן ניט אין אַזאַ שעה, זאָג איך, אַרױסגערעדט!“ און װי מײנט איר, פּאַני שלום־עליכם, װער האָט געטראָפֿן? איך באַרים מיר נישט פֿאַר אײַך, חלילה, אַז איך בין דאָ דער גרױסער חכם, און קײן נבֿיאים, װי זאָגט איר, איז הײַנטיקע צײַטן נישט פֿאַראַנען. נאָך מען איז דאָך עפּעס אַ ייִד אַף דער װעלט מיט אַ חוש הריח, איר פֿאַרשטײט צי נײן, האָב איך אָנגעשמעקט דעמאָלט נאָך, אַז דער דײַטש איז אַרײַן צו אונדז אין קרישניק מיט געזאַנג און מיט טענץ אין מיטן גאַנצן טראַסק, אַז דאָ איז פֿאַראַן אַלצדינג, װאָס איר װילט ― סײַ גבֿורה, סײַ חכמה, סײַ געלט, נאָר אײן זאַך פֿעלט: אַריכת ימים… אַ סימן האָט איר ― אָט איז פֿאָניע דערנאָך אַרײַנגעקומען צו אונדז, האָט מען באַלד געקאָנט אַרױסזען, אַז דער איז אַרײַן על מנת להשתּקע, מיט אַלע פֿיר, איר פֿאַרשטײט צי נײן, װאָרעם ראשית כּל דבר האָט ער אָנגעהױבן פֿון אַ פּאָגראָם, פֿון אַ ייִדישן פּאָגראָם מיט אַלע תּגין… נאָר דאָ גײ איך שױן אַרױס פֿון אײן מעשׂה און פֿאַל אַרײַן אין אַ נײַער מעשׂה, און איר האָט דאָך ליב, זאָגט איר, אַז יעדע מעשׂה זאָל זיך זײַן באַזונדער אַ מעשׂה. טו איך אײַך צוליב און מיר רוען זיך אָפּ אַביסל, דערנאָך װעלן מיר גײן װײַטער צו אונדזערע מעשׂיות פֿון טױזנט אײן נאַכט.

6.

י ח י א ל ג ע װ ע ל ט י ק ט .

― ― ― האַלטן מיר, הײסט עס, דערבײַ, װי אַזױ מײַן יחיאלן האָט דער דײַטש געקרױנט פֿאַר בירגערמײַסטער אין קרושניק. נו, געװיס בין איך געװען גערעכט, אַז כ'האָב אים נבֿיאות געזאָגט, אַז זײַן ביר־גערמײַסטערײַ װעט געדױערן פֿון אסתּר־תּענית ביז פּורים, נישט מער זאָל דער ייִדישער גלות געדױערן! דערפֿאַר אָבער האָט דער דײַטש געהאַט אַ בירגערמײַסטער ― מעג שױן אַף אונדז בײדע זײַן אַזאַ גוט יאָר! ניט חלילה מחמת באַרימערײַ, װאָס יחיאל איז מײַנער אַ זון, נאָר װײַל מיר זײַנען ייִדן, איר פֿאַרשטײט צי נײן, װײסן מיר, װי אַזױ צו פֿירן דאָס רעדל… הלװאַי, רעדט איר, װאָלט מען אונדז טאַקע איבערגעגעבן די גאַנצע ממשלה פֿון דער גאַנצער װעלט, װאָלט איר געזען, װאָס פֿאַר אַ פּנים די װעלט װאָלט געהאַט… אַ סימן האָט איר ― נעמט פּױלן, טאַקע אונדזער מדינה פּױלן. װי זאָגט איר ― שױן אײן מאָל אַ מדינה! האָט איר דאָך געהאָרכט מן הסתּם, װי אַזױ פֿליאַקע האָט זיך אַמאָל צעאַמפּערט, נאָך פֿאַר סאָביעסקיס צײַטן איז דאָס געװען, נישט געקאָנט זיך אױסגלײַכן מיט די בכורים, װער ס'זאָל געװעלטיקן, זײַן מלך הײסט עס. איז געבליבן, מע זאָל װאַרפֿן גורל. האָט מען געװאָרפֿן גורל, איר פֿאַרשטײט צי נײן, װער ס'װעט דער ערשטער אַרײַן אין שטאָט, דער זאָל זײַן מלך. איז געפֿאַלן דער גורל אַף אַ ייִדן, רב שאָול װאַהל, װײַל ער איז דער ערשטער אַרײַן אין שטאָט. װאָס זאָל מען טאָן? פֿאַרפֿאַלן ― איז דער ייִד געװאָרן מלך און האָט געװעלטיקט, זאָגט מען, אַזױ לאַנג װי עס דאַרף געדױערן, למשל, מע זאָל זאָגן „אַשרי“ און „ובֿא לציון“. דערפֿאַר מעשׂיות און פֿאַנטאַזיעס 375 האָט ער אָבער געװעלטיקט אַזױ, אַז די פּױלן קאָנען זיך נאָך עד היום פֿון אים נישט אָפּלױבן; ס'איז נאָר אַ װײטיק די רשעים, אַ מכּה זײ, װאָס אָט דער מלך איז געװען, איר פֿאַרשטײט צי נײן, אַ „זשידעק“, װײַטער װאָלטן זײ אים פֿאַרגעטערט און פֿאַראײביקט!

דאָס אײגענע איז געװען אױך מיט מײַן יחיאלן. װיבאַלד מע האָט אים געקרױנט פֿאַר בירגערמײַסטער אין קרושניק, אַזױ האָט ער פֿונעם ערשטן טאָג אָן גענומען מאַכן נײַע פּאַראָנדקעס. קודם־כּל האָט ער זיך געגעבן אַ נעם צו מאַכן שלום צװישן די פֿעלקער, דאָס הײסט, צװישן די קרושניקער פּאָליאַקן, גױיִם און להבֿדיל ייִדן. װאָס־זשע האָט ער געטאָן? װעט איר האָרכן, װאָס יאַנקל יונעװערס זון איז אַ בעלן! ער האָט גענומען און האָט צונױפֿגערופֿן אין מאַגיסטראַט דעם רבֿ מיטן קאַ־זשאָנע רבֿ, דעם ראַבינער הײסט עס, און, להבֿדיל, דעם קשיאָנדז מיטן גלח מיטן װאָיט פֿון דער גמינע, פּאַן פּשעפּעצקי, און האָט פֿאַר זײ געהאַלטן אַ גאַנץ פֿײַנע דרשה, און דװקא אין פּױליש לשון, און האָט זײ אױפֿגעקלערט און באַװיזן מיט אותות ומופֿתים, אַז ס'איז נישט גוט, װאָס מענטשן קריגן זיך, און אַז ס'איז טױזנט מאָל געזינטער פֿאַר אַלעמען, אַז מע לעבט בשלום, װאָרעם אַף שלום, איר פֿאַרשטײט צי נײן, שטײט די װעלט. ער האָט דאָס געבראַכט אַזױ װײַט, אַז מע האָט זיך געגעבן אײנס דאָס אַנדערע דאָס װאָרט (אונדזער װאָיט פֿון דער גמינע פּאַן פּשעפּעצקי האָט אַזש אַרומגעכאַפּט מײַן יחיאלן: „מאָי קאָכאַנע פּאַן יחיאל!“), און מע האָט זיך געגעבן אַלע תּקיעת־כּף, אַז מהיום והלאה איז מען גוטע פֿרײַנט, שלום ושלװה, אױס פּריץ, אױס גױ, אױס ייִד, להבֿדיל, קײן שפּור פֿון קנאה־שׂנאה, אַן עק, אַ סוף! און די מיאוסע װערטער מיט די צונעמענישן, װי למשל: „זשידזשי“, אָדער „בײליס“, אָדער „פֿליאַקע“, אָדער „חס“, אָדער „דבֿר אַחר“, זאָלן אױסגעמעקט און פֿאַרגעסן װערן! אָנשטאָט „זשידזשי“ און „בײליס“ זאָל זײַן בעסער „איזראַעליטי“. אָנשטאָט „פֿליאַקע“ ― „פּאַני דאָבראָדזיעיע“. אָנשטאָט „חס“ און „דבֿר אַחר“ ― „עשוס אײניקל“… און װאָס איז שײך צום באָיקאָט, װאָס די פּױלן באָיקאָטירן די ייִדן, האָט ער אַרױפֿגעלײגט אַ שטראָף, מײַן יחיאל הײסט עס, פֿון אַ דרײַערל ביז אַ פֿינף־און־צװאַנציקער, נישט נאָר פֿאַר באָיקאָטירן ― אַפֿילו פֿאַרן װאָרט „באָיקאָט“ אַלײן, טאָמער רעדט עמעצער אַרױס, איז חיות ניט זיכער! דאָס װאָרט „באָיקאָט“, איר פֿאַרשטײט צי נײן, איז לא יזכר ולא יפּקד!

דאָס האָט איר אײַך נומער אײנס. והשנית האָט ער אײַנגעפֿירט, אַפֿן פֿאַרלאַנג פֿונעם דײַטשן קאָמענדאַנט, אַ װאַך, אַ מין שטאָט־מילי־ציע, װאָס זאָל שטײן תּמיד גרײט און אָפּהיטן די שטאָט, טאָמער װערט חלילה קרושניק באַפֿאַלן פֿונעם שׂונא. און װי אַזױ, מײנט איר, האָט ער דאָס געמאַכט? פֿײַן, מיט אַ שׂכל און מיט אַ רעכענונג! באַ יעדער שטוב, האָט ער אײַנגעפֿירט, זאָלן תּמיד שטײן צװײ ערלים, באַװאָפֿנט מיט שטעקנס, אײנער באַטאָג, דער אַנדערער באַנאַכט. און כּדי מע זאָל זײַן באַװאָרנט, אַז די ערלים װאָס שטײען באַנאַכט אַף דער װאַך, װעלן נישט אַנטשלאָפֿן װערן, װאָרעם אַן ערל, אַז עס קומט באַנאַכט, פּאָפֿט ער, ער זאָל אַף יעדע צען ערלים זײַן אײן ייִד, להבֿדיל, אַ משגיח, װאָס זאָל השגחה געבן. מחמת אַ ייִד, איר פֿאַרשטײט צי נײן, איז מער מסוגל אַף אַכטונג צו געבן… הײַנט האָט ער אַרױפֿגעלײגט שטײַער אַף יעדן בעל־הבית, סײַ אַ ייִד, סײַ אַ גױ להבֿדיל, מוז צושטעלן דעם קאָמענדאַנט אַזױ פֿיל און אַזױ פֿיל מעל און אַזױ פֿיל און אַזױ פֿיל זאַלץ און אַזױ פּיל און אַזױ פֿיל טײ און צוקער. װאָס דער מענטש איז רײַכער, איר פֿאַרשטײט צי נײן, באַדאַרף ער אַלץ מער שטײַערן, און װידער צוריק, דאָס אײגענע פֿאַרקערט ― װער ס'איז אַן אָרעמאַן, ניט דאָ געדאַכט, און קאָן נישט און האָט נישט און פֿאַרמאָגט נישט ― איז ער פּטור.

דאָ האָב איך מיך אַרײַנגעמישט און האָב אים געזאָגט, זאָג איך: „דאָס, זאָג איך, יחיאל, װאָס דו האָסט געמאַכט שלום צװישן די פֿעלקער, סקאַסירט דעם באָיקאָט און אײַנגעפֿירט אַ װאַך, איך מײן, זאָג איך, די שטאָט־מיליציע, דאָס, זאָג איך, אַרט מיך ניט. פֿאַרקערט, זאָג איך, זײער גלײַך האָסטו געטאָן, זאָג איך. נאָר באַ די שטײַערן, זאָג איך, װאָס דו האָסט אַרױפֿגעלײגט ― דאָ, זאָג איך, ביסטו, מײַן זון, מחילה דורכגעפֿאַלן. װאָרעם װאָסער שוטה, זאָג איך, װעט דאָס װעלן צאָלן מער, װי ער קאָן? און װער, זאָג איך, װעט ניט זײַן אַ בעלן זיך פֿאַרשרײַבן צװישן די אָרעמע לײַט, בכדי ער זאָל פֿאַרשפּאָרן צו צאָלן שטײַער? ובפֿרט, זאָג איך, אַז אין קרושניק, זאָג איך, זײַנען דאָך דאָס רובֿ, ניט אױסגערעדט זאָל זײַן, אָרעמע לײַ,קבצנים, דלפֿנים, ענײם ואבֿיונים!“

און כּך הוה. װער איז געװען גערעכט? װען נישט דער דײַטש, דער מעשׂיות און פֿאַנטאַזיעס 377 קאָמענדאַנט הײסט עס, קומט אים צו־הילף, װאָלט מען אים, יחיאלן הײסט עס, צעריסן אַף שטיקלעך! דער ערשטער איז געװען דער װאָיט פֿון דער גמינע, פּאַן פּשעפּעצקי. ער האָט זיך נישט געפֿױלט און איז אַװעק צום קאָמענדאַנט און האָט אים אַרײַנגערױמט אַ סוד, אַז דער זשידעק, װאָס ער האָט אים געקרױנט פֿאַר בורמישטש, נעמט צונױף דאָס גאַנצע ביסל גוטס פֿון קרושניק און באַהאַלט דאָס פֿאַרן „מאָסקאַל“, פֿון פֿאָניעס װעגן און פֿאַר זײַנע קאָזאַקן, אַף װעלכע די „בײליסעס“ קוקן אַרױס, װי אַף משיחן ― אַ סימן, לאָז מען זוכן באַ זײ אין די קעלערס און אַף די בױדעמער, װעט מען געפֿינען פֿון כּל טובֿ… און דאָס וױיסט איר דאָך מסתּמא, אַז אַ מסור האָט אין זיך אַ כּח ― מע גלײבט אים. און װאָס טױג אײַך, מע האָט זיך אַ נעם געגעבן צו די קרושניקער ייִדן און מע האָט גענומען מאַכן „אָביסקעס“, זוכן, נישטערן, און אַז מען זוכט, װי זאָגט איר, געפֿינט מען; מע האָט געפֿונען באַהאַלטן אין די קעלערס און אַף די בױדעמער, איר פֿאַרשטײט צי נײן, טאַקע פֿון כּל טובֿ. באַ װעמען מע האָט געפֿונען באַהאַלטן אַביסל זילבער, באַ װעמען דאָס פּסחיקע געפֿעס, באַ װעמען אַ פֿלעשל „װישניק“ און באַ װעמען שבתדיקע מלבושים. באַ אײנעם, באַ אַבא דעם שוחט, האָט מען אױסגעטרײסלט אַ גאַנצן מאַיאָנטעק ― דרײַ שאַרפֿע מעסערס, אײַנגעװיקלט אין אַ פֿאַטשײלע, און אַ זעקעלע מיט אַ מין זאַך, װאָס כאַפּט דעם אָנבליק פֿון פּולװער…

אָט דאָ האָט זיך אָנגעהױבן אַ חתונה! מע האָט זיך אַ נעם געגעבן צו אַבא דעם שוחט: „װאָס איז דאָס באַ אײַך, רב ייִד, פֿאַר געװער?.. דאָס האָט איר צוגעגרײט פֿאַר די קאָזאַקן? זײַט זיך מודה!“… האָט זיך אַבא דער שוחט גענומען דרײען אַהין און אַהער ― ס'איז שלעכט, ער לאָז זיך נישט אַרױסדרײען! מילא, די מעסערס ― דאָס זײַנען, זאָגט ער, זײַנע כּלי־זין, זײַנע אינסטרומענטן, איר פֿאַרשטײט צי נײן, זײַנע חלפֿים „װאָס־זשע האָסטו זײ באַהאַלטן אַפֿן בױדעם?“ ער האָט, זאָגט ער, מורא געהאַט פֿאַר דער מאָביליזאַציע. פֿאָניע, זאָגט ער, מאַכט מאָביליזאַציע, קאָן זיך עס אױסלאָזן באַ אים, זאָגט ער, מיט אַ פּאָגראָם… „ גוט, װאָס־זשע איז אָט דאָס זעקעלע, װאָס כאַפּט דעם אָנבליק פֿון פּולװער? װאָס איז דאָס פֿאַר אַ מין?“ טענהט נעבעך אַבא דער שוחט: ס'איז גאָרניט, ס'אַ געלעכטער, זאָגט ער, דאָס איז מוהל־מעל, װאָס מע באַשיט, זאָגט ער, אַ קינד תּיכּף נאָך דער מילה. נאָר גײ רײד מיט קירע־דײַטש ― מילה הײַנט, מילה מאָרגן, אַז יענער האָט זיך אַרײַנגענומען אין קאָפּ קאָזאַקן! און ס'איז געבליבן, מע זאָל שיקן רופֿן דעם רבֿ מיטן קאַזשאָנע רבֿ, דעם ראַבינער הײסט עס, און אַלע איבעריקע שבֿעה טובֿי עיר, די פֿײַנסטע בעלי־בתּים פֿון קרושניק, און מיך מיט מײַן יחיאלן בתּוכם ― און דאָ איז אַרױפֿגעקומען אַ טרױעריקע געשיכטע, װאָס טרעפֿט זיך אײן מאָל אין צען טױזנט יאָר! ס'איז כּדאַי, די דאָזיקע געשיכטע זאָל דערצײלט װערן גאַנץ באַזונדער און באַשריבן װערן דורך אײַער פּענדל, לאָזן, אַדרבה, ייִדן לײענען און לאָזן עס אונדזערע קינדער דערצײלן פֿאָר זײערע קינדער און קינדס־קינדער, אַז ס'איז געװען אַמאָל אַ משוגעת, װאָס מע האָט עס גערופֿן מלחמה, און אַז עס איז געװען אַמאָל אַ מדינה, װאָס מע האָט זי גערופֿן פּױלן, און אַז די מדינה האָט געהערט צו פֿאָניען, און דער דײַטש האָט געשאַרפֿט אַף איר די צײן, און דערװײַל זײַנען ייִדן געװען דאָס כּפּרה־הינדל, און װער ס'האָט געהאַט גאָט אין האַרצן, דער האָט זיך אין אונדז נוקם געװען, זיך געבאָדן אין אונדזער בלוט… האָט קײן פֿאַריבל ניט, פּאַני שלום־עליכם, אַז איך הײב אָן צו רעדן דערפֿון, נעמט מיך אָן באַם האַרצן, און איך מוז זיך אָפּשטעלן אַף אַ װײַלע, איבערכאַפּן דעם אָטעם.

7.

די קרושניקער דעפּוטאַציע.

― ― ― האַלטן מיר, הײסט עס, באַ דעם, װי מײַן יחיאל איז מיט גאָטס זײַנער הילף בורמישטש אין קרושניק און געװעלטיקט, װי זאָגט איר, ביד חזקה, און די פּאָליאַקן ימח שמם וזכרם גראָבן, זוכן אַף אים בלבולים און רײדן אױס אַף אים און אַף אונדז אַלעמען המנס מסירות, אַזױ לאַנג און אַזױ ברײט, ביז די דײַטשן האָבן גענומען מאַכן „אָביסקעס“ אין שטאָט, דאָס הײסט, מע האָט גענומען זוכן און נישטערן און טרײסלען, און גאָט האָט זײ געהאָלפֿן, זײ האָבן אױסגעטרײסלט באַ אַבא דעם שוחט באַהאַלטענע חלפֿים מיט אַ זעקל מוהל־מעל, װאָס כאַפּט דעם אָנבליק פֿון פּולװער, און ס'האָט זיך אָנגעהױבן אַ חתונה ― טאַטעניו! ראשית חכמה, האָט מען דעם שלים־מזל, דעם שוחט הײסט עס, צוגענומען און אַרײַנגעזעצט אים במהילת כּבֿודו אין קאָטשומענט אַרײַן אײנעם אַלײן, עס זאָל אים חלילה קײן עין הרע ניט שולט זײַן, אַז קײנער זאָל צו אים ניט צוטרעטן, ― און אין שטאָט איז געװאָרן, װאָס זאָל איך אײַך זאָגן, חושך ואפֿילה, תּשעה־באָבֿ! און מע האָט זיך אַ װאָרף געגעבן באַלד צו מיר: „סטײַטש, זאָגן זײ, יאַנקל, װאָס שװײַגט איר? אײַער זון, זאָגן זײ, איז בורמישטש און איר זײַט, זאָגן זײ, אַזאַ חשובֿ ― אײן װאָרט אַ גוטס װען איר זאָגט, זאָגן זײ אַזױ װערט דער שלים־מזל, דער שוחט הײסט עס, געהאָלפֿן“… טענה איך צו זײ, צו דער שטאָט הײסט עס: „טשעפּעט זיך אָפּ, זאָג איך, איר האָט, זאָג איך, אַ גרױסן טעות, מײַנע ליבע ייִדן! ערשטנס, זאָג איך, בין איך גאָרניט אַזאַ גרױסער חשובֿ, װי אײַך װײַזט זיך אױס; און אַפֿילו לאָמיר, זאָג איך, זאָגן, אַז יאָ, איז אױך נישט אַזאַ גרױסע מעלה, זאָג איך; אַדרבה, אָט װײַל, זאָג איך, מײַן יחיאל איז בורמישטש און װײַל, זאָג איך, איך בין אַ חשובֿ, װי זאָגט איר, אַ צד אין באָר, קאָן איך, זאָג איך, גיכער קאַליע מאַכן, זאָג איך, אײדער פֿאַרריכטן, װאָרעם איר זאָלט קענען די דײַטשן, זאָג איך, אַזױ װי איך קען זײ, װאָלט איר דאָס נישט געזאָגט, זאָג איך; איך װעל אײַך, זאָג איך, קלאָר מאַכן, װאָס אַ דײַטש איז: אַ דײַטש, זאָג איך, האָט פֿײַנט חניפֿה, װי אַ כּשרער ייִד חזיר, און קאָן נישט לײַדן פּוסטע רײד, און פֿון לשון אונטערקױפֿן, זאָג איך, איז דאָך אָפּגערעדט; ס'איז ניט פֿאָניע, זאָג איך, איר פֿאַרשטײט צי נײן, װאָס קוקט אײַך אין יד אַרײַן, טאָמער װעט איר אים עפּעס נתנען… דײַטש, זאָג איך, איז אַן אײדעלע מאַטעריע, זאָג איך! ''… װאָלט שױן געמעגט זײַן גענוג, אַיאָ? האָט איר דאָך אָבער צו טאָן מיט ייִדן זאָלן געזונט זײַן! איר זאָגט זײ דאָס, ענטפֿערן זײ אײַך בױדעם! זאָגט איר זײ בױדעם, ענטפֿערט מען אײַך פּעטרישקע! און דאָ דעם שוחטס װײַב מיט די קינדער שטײען באַ דער זײַט און װײנען, און יאָמערן, און שלאָגן זיך קאָפּ אָן װאַנט. איך װײס ניט, װי אַזױ איר, פּאַני שלום־עליכם, איך האָב אַ טבֿע, אַז איך דערזע טרערן, בלײַב איך געפּלעפֿט. איך קאָן ניט זען, װי יענער װײנט. איך קאָן נישט ― און שױן! ניט מחמת איך באַרים זיך פֿאַר אײַך, אַז איך בין אַ גוטער, נאָר דער כּוח פֿון טרערן, איר פֿאַרשטײט צי נײן! צום סוף, װאָס לאָזט זיך אױס? אַז ס'איז אומזיסט די טירחה, מע פֿאַרשפּאָרט מיך בעטן, מע האָט גאָר פֿון אױבן געשיקט מ י ך רופֿן, און ניט נאָר מיך אַלײן, נאָך דעם רבֿ אױך, מיט דעם קאַ־זשאָנע רבֿ, דעם ראַבינער הײסט עס, און אױך די אַלע איבעריקע פֿײַנסטע בעלי־בתּים פֿון קרושניק. איז אונדז געװאָרן רעכט קאַלעמוטנע אַפֿן האַרצן, איר פֿאַרשטײט צי נײן, נאָר מיר האָבן זיך אָנגענומען מיט מוט, און גענומען זיך גרײטן אין װעג אַרײַן, דאָס הײסט, מיר האָבן זיך אָנגעטאָן אַלע שבתדיק, מיט צילינדערס, פֿײַן, װי עס געהער צו זײַן; עס האָט אױסגעזען, אַז נישט מע רופֿט אונדז, נאָר מיר גײען אַלײן מעשׂה דעפּוטאַציע, איר פֿאַרשטײט צי נײן… דערװײַל האָט דערזען מײַנע, אַז איך טו אָן די שבתדיקע קאַפּאָטע פּלוצעם אין מיטן מיטװאָך, פֿרעגט זי מיך: „יאַנקל, װוּהין איז?“ זאָג איך איר ניט מסתּמא, אַז מע רופֿט מיך פֿון אױבן, װאָרעם צו װאָס באַדאַרף אַ ייִדענע, אַלצדינג װיסן? נאָר איך דערצײלט איר אַ מעשׂה, אַז דאָס גײען מיר מיט אַ דעפּוטאַציע צום דײַטש, צום קאָמענדאַנט הײסט עס, ראַטעװען אַ ייִדן נעבעך פֿון דער תּליה. פֿאַרברעכט זי די הענט און הײבט אָן צו ליאַרעמען: „יאַנקל, מע דאַרף ניט! און אַ מכּה איז איר! און אַ דונער האָט זי דערשלאָגן! און אַן אומגליק האָט זיך גענומען אַף כּל ישׂראל, הלװאַי זאָל זי ליגן זאָגן!“ װי געװײנטלעך, אַ װײַב. װאָס פֿאַרשטײט אַ ייִדענע, משטײנס געזאָגט? כאָטש דעם אמת טאָר מען נישט פֿאַרלײקענען, אַז מײַנע עליה השלום איז געװען ניט אַזאַ נאַרישע ייִדענע, װי אַנדערע װײַבער, אָבער גאָרנישט קײן נאַרישע, מע קאָן זאָגן פֿאַרקערט, אַ ייִדענע אַ קלוגע איז זי געװען, אַ גאַנץ קלוגע, און צײַטנװײַז פֿלעגט זי רײדן גאָר װי אַ חכמה, װי אַ חכמה נפֿלאה! נישט מחמת זי איז געװען מײַנע דערפֿאַר זאָג איך עס, און ניט מחמת זי איז שױן אַף דער אמתער װעלט, דערפֿאַר לױב איך זי, װי זאָגט איר: „אַחרי מות קדושים“. נײן. איך בין נישט גלײַך צו אַנדערע מאַנען. אַ סימן ― װען איר זײַט אין קרושניק און טוט אַ פֿרעג אַף מרים מירל יאַנקל יונעװערס, װאָלט איר זיך אָנגעהערט שבֿחים, מיט שבֿחים! ערשטנס, אַ ייִדענע אַ צדקנית. ניט חלילה קײן „וצדקתן“, װי אַנדערע װײַבער, װאָס קאָנען זיך ניט צעשײדן מיטן קרבן־מנחה, אָדער מיט צאינה־וראינה. דאָס אַחוץ. פֿרום איז זי געװען, זײער פֿרום! נאָר װער שמועסט דען פֿון פֿרומקײט? מיר רײדן פֿון גוטסקײט רײדן מיר, פֿון לשון כאַראַקטער! דאָס איז געװען אַ ייִדענע! אַ מזג טובֿ! אַ מענטש אָן אַ גאַל! װאָס איז שײך זאָגן אָן אַ גאַל? יעדער מענטש האָט אַ גאַל, װאָס אַז איר טרעט אים אָן, שיסט ער אױס, װאָרעם אַ מענטש איז דאָך נישט מער װי אַ מענטש, איר פֿאַרשטײט צי נײן? נאָר איך װיל אײַך נישט מישן אײנס אינעם אַנדערן, און באַרימען זיך, װײסט איר דאָך, אַז כ'האָב פֿײַנט. דעריבער מאַך איך עס בקיצור און גײ בעסער אַריבער גלײַך צום עיקר המעשׂה, װי אַזױ מיר זײַנען געגאַנגען, איך און דער רבֿ און דער קאַזשאָנע רבֿ, דער ראַבינער הײסט עס, און די איבעריקע שבֿעה טובֿי העיר פֿון קרושניק, צום אָדון בפֿקדך, צום קאָמענדאַנט הײסט עס, האָרכן װאָס װעט ער זאָגן. און געגאַנגען זײַנען מיר פֿעסט, װי אַף אַן אײַזערנעם בריק ― פֿאָרט, װי זאָגט איר, אַ שטיקל חשובֿ באַם פּריץ, דער פֿאָטער פֿונעם קרישניקער בירגערמײַסטער ― מיט דער האַנט אַװעקמאַכן קאָן מען דאָס נישט! און גײענדיק אַזױ, האָבן מיר זיך דערװײַלע צוגעגרײט, װי אַזױ און װאָס מיר זאָלן מיט אים רײדן, מיטן קאָמענדאַנט הײסט עס. אָנהײבן האָב איך געזאָלט, אַזױ האָבן מיר אָפּגעשמועסט, מיט די װערטער פֿון „ואתחנן“: ,, אַ ת ה ה ח י ל ו ת ל ה ר אַ ו ת אַ ת ע ב ד ך ', ― דו, דײַטש, האָסט אָנגעהױבן צו באַװײַזן צו דײַן קנעכט, אַ ת ג ד ל ך ― דײַן גרױסקײט; דו, הײסט עס, דײַטש, ביסט געװען צו אונדז אַלע מיט גנאָד פֿון דעם ערשטן טאָג אָן, װאָס דו האָסט געשטעלט דײַן פֿוס אַף אונדזער לאַנד“… און נאָך כּדומה אַזעלכע הױכע װערטער. צו װאָס זאָלן מיר װאַרטן, איר פֿאַרשטײט צי נײן, ביז ער װעט אונדז אַמאָל עפּעס זאָגן? אַמער, װעלן מיר בעסער פֿאַרכאַפּן פֿריִער, אין בדרך אַגבֿ װעלן מיר אַרײַנװאַרפֿן אַ פּאָר װערטער װעגן שוחט, אים קלאָר מאַכן, ער זאָל װיסן, װער דער שלים־מזל איז, דאָס הײסט, אַבא דער שוחט, און צו װאָס האָט ער באַהאַלטן זײַנע חלפֿים, און װאָס באַדײַט דאָס זעקעלע מוהל־מעל ― אַ גאַנצע דרשה. נאָר אַז ס'איז באַשערט, װי זאָגט איר, אַן אומגליק, נעמט עס אָפּ דאָס לשון. און אָט־אָ־דאָ הײבט זיך ערשט אָן די רעכטע מעשׂה פֿון טױזנט אײן נאַכט, װאָס אַז איך דערמאָן זיך, שטעלן זיך מיר נאָך איצט די האָר קאַפּױער. ***

בקיצור, געקומען צו גײן צום קאָמענדאַנט, טרעפֿן מיר אין הױף דעם שלים־מזל, טאַקע אַבא דעם שוחט הײסט עס, װי ער שטײט אַ געבונדענער, די הענט אַרונטער, און צװײ זעלנער מיט אָנגעלאָדענע ביקסן פֿון בײדע זײַטן. די זעלנער שטײען גרײט צו דער אַרבעט, און ער, דער שוחט נעבעך, טרײסלט זיך װי אַ לולבֿ און שעפּטשעט עפּעס שטילערהײט, אַפּנים, ער זאָגט װידױ, ניט אַנדערש… װילן מיר דאָך מסתּמא אַ שמועס טאָן מיט אים: „רב אַבא, גאָט איז מיט אײַך! ', טוען די זעלנער אַ װוּנק צו אונדז מיט די ביקסן: הזהר והשמר ― אַז טאָמער, הײסט עס, רײדן מיר אױס מיט אים אַ װאָרט, מיטן שוחט הײסט עס, אַזױ װערן מיר געשאָסן! און אַז אַ דײַטש זאָגט, אַז ער װעט שיסן, איז ער אַ בטוח. ובפֿרט אין אַזאַ צײַט, װען די גאַנצע װעלט איז, װי זאָגט איר, משוגע געװאָרן! באַלד עפּעס ― שיסט מען! מע קומט־צו צו אײַך, איר פֿאַרשטײט צי נײן, און מע זאָגט אײַך: „פֿעטער! איר האָט אַ שמעק טאַבאַק ― איז גוט, אַניט ― שיס איך אײַך! “… מע גיט אײַך נישט קײן צײַט אַפֿילו צו באַטראַכטן זיך, פֿאַר װאָס און פֿאַר װען! און װער שמועסט, למשל, איר זאָלט װעלן פֿאַרענטפֿערן זיך, אַז איר זײַט גאָר קײנמאָל ניט געװען קײן טאַבאַק־שמעקער ― איז חיות ניט זיכער! אָט אַזאַ װעלט איז דאָס געװאָרן, און גײ מאַך!

בקיצור, װי אַזױ אונדז, קרושניקער ייִדן, איז געװאָרן אַפֿן האַרצן, אַז מיר האָבן דערזען דעם שוחט אַ געבונדענעם און ער זאָגט װידױ ― באַדאַרף איך אײַך נישט דערצײלן; נישקשה, איר קאָנט זיך עס שױן אַלײן משער זײַן. איך האָב מיר נאָר געטראַכט: „רבונו דעלמא כּולה! גװאַלד געשריִען, װאָס װעט דאָ זײַן, למשל, מיט דעם ייִדן? און װאָס װעט זײַן מיט זײַן װײַב, די אַלמנה נעבעך, און מיט זײַנע קינדער, די יתומים, טאָמער, חלילה וחס, איר פֿאַרשטײט צי נײן, אַל תּפֿתּח פּה לשׂטן?“… און אַזױ װי מיר שטײען אַזױ און טראַכטן, קומט ניט אַרױס צו אונדז ― ניט דער קאָמענדאַנט, נאָר אַן אַנדער שװאַרץ יאָר? אַ רױטער, אַ געפּאַקטער, אַ זאַטער, נאָר ― װאָס פֿײַן אָפּגעגעסן און, װי עס װײַזט אױס, אַביסל אױסגעטרונקען אױך, אָן אַ היטל און מיט אַ ציגאַר אין די צײן, און נעבן אים שטײען נאָך צװײ אָפֿיצירן, אױך אָפּגעגעסענע און אױך אָן היטלען. זײ קוקן אַף אונדז, מיר אַף זײ ― מע באַטראַכט זיך, הײסט עס, אײנס דאָס אַנדערע דערװײַל אַזױ, אָן װער־

טער. װאָס װײַטער װעט זײַן ― װײסט מען ניט. װאָלט דאָס געװען ער אַלײן, דער קאָמענדאַנט הײסט עס, און װאָלט ער אונדז אױפֿגענומען װי מענטשן, אין שטוב, ניט אין דרױסן, װאָלט געװען גאָר אַנדערע דבורים, מיט אַנדערע װערטער, מיט אַנדערע רײד. און אַזױ װאָס? גאָר־ ניט! מע שטײט און מע שװײַגט. מיר, דאָס הײסט, איך און דער רבֿ און דער קאַזשאָנע רבֿ, דער ראַבינער הײסט עס, שטײען סאַמע פֿאָרנט באַם רעכטן פֿײַער, און זײ, די איבעריקע קרושניקער בעלי־בתּים חשובֿים, שטײען הינטער אונדז און שטופּן אונדז פֿון הינטן, מיר זאָלן עפּעס אָנהײבן זאָגן. נאָר גײט זאָגט, אַז סע זאָגט זיך ניט! און אַגבֿ װאַרט איך אַפֿן רבֿ ― ער איז עלטער, און דער רבֿ װאַרט אַפֿן קאַזשאָנע רבֿ, ער איז אַ געשװױרענער. דערזען, אַז קײנער רעדט נישט, אַ דעפּוטאַציע אָן װערטער, אַ שטילע װעטשערע, רופֿט זיך אָן צו אונדז ער, דער גראָבער הײסט עס: „װער זײַט איר?“ כאַפּ איך מיך שױן אַרױס, װי אַן עזות־פּנים, יעבֿור עלי מה, און שטעל אים פֿאָר, אַז דער אַלטער, דער זקן הײסט עס, ― דאָס איז אונדזער רבֿ, דער ראַבינער הײסט עס, און איך בין, זאָג איך, יאַנקל יונעװער, דער פֿאָטער, זאָג איך, פֿונעם קרושניקער בירגערמײַסטער. מײן איך, אַז ער װעט דאָ בטל װערן; צום סוף ― װער־װאָס? לא קם ולא זע! דערזען, אַז גדלות גײט דאָ ניט, האָב איך אָנגעהױבן מיט רחמים, װי זאָגט איר, כּי בתּחנונים ידבר רש: „אַזױ און אַזױ, זאָג איך, מיר זײַנען געקומען צו דיר, זאָג איך, אַ דעפּוטאַציע, די פֿאָרנעמסטע בעלי־בתּים פֿון קרושניק, מיט אַ בקשה, זאָג איך, בעטן רחמים פֿאַר אָט דעם ייִדן“, זאָג איך, און באַװײַז אים אָן מיט דער האַנט אַפֿן שלים־מזל, אַף אַבא דעם שוחט הײסט עס. הערט ער מיך אױסעט, דער גראָבער דײַטש, הײסט עס, און טוט אַ מאַך צו די זעלנער, מע זאָל אונדז נעמען. נעמט מען אונדז, איר פֿאַרשטײט צי נײן, און מע פֿירט אונדז אַװעקעט טאַקע תּוך כּדי דבור און מע זעצט אונדז אַרײַנעט, װי די אמתע גנבֿים, איטלעכן באַזונדער אין אַן אַנדער חדר. און געדױערט האָט עס אַ רגע כּמימרא, אַ סך װינציקער, װי איך דערצײל אײַך! װאָלט מען כאָטש געלאָזט אונדז שיקן אָנזאָגן אַהײם, װוּ מיר זײַנען ― איטלעכער האָט דאָך אַ װײַב און קינדער ― איז נײן! אַרײַנגעזעצט, צוגעשלאָסן די טיר ― און שױן! פֿרעגן אַ דײַטש, פֿאַר װאָס? איז דאָך נישט שײך! ערשטנס, װעט ער אײַך ניט ענטפֿערן. איז אײנס. און דאָס אַנדערע ― טאָמער װעט חלילה זײַן נאָך ערגער, װאָרעם מל־חמה־צײַט, איר פֿאַרשטײט צי נײן, אַז סע שמעקט מיט פּולװער, באַדאַרף מען גלאַט זײַן געהיט מיט אַן איבעריק װאָרט, װאָרעם מי יודע, װער פֿון די צדדים װעט מנצח זײַן און מיט װאָס דער סכסוך קאָן זיך אױסלאָזן? עס קאָן נאָך זײַן, װי זאָגט איר, עליונים למטה ותּחתּונים למעלה, דאָס הײסט, װער עס דאַרף ליגן אין דער ערד זאָל מנצח זײַן, און װער עס דאַרף מנצח זײַן ― זאָל דער גאָר ליגן אין דער ערד און באַקן בײגל…

בקיצור, מיר זײַנען געװען גוט, גוט אין דער אַרבעט, כאָטש אַפֿילו, אַז מע װיל צוריק, װאָס פֿאַר אַ חטא האָט מען אַף אונדז געקאָנט געפֿינען, װאָס מיר זאָלן דאָ מורא האָבן? ובפֿרט, מיר האָבן דאָך צו טאָן, איר פֿאַרשטײט צי נײן, מיט דײַטשן! נאָר גײט ריכט זיך, אַז דאָס איז אַ צײַט, װאָס דײַטשן גופֿא זײַנען ניט קײן דײַטשן, פֿראַנצױזן קײן פֿראַנצױזן און ענגלענדער קײן ענגלענדער. אַלע האָבן זיך אָנגעטאָן אין פֿעל און האָבן זיך פֿאַרשטעלט, איר פֿאַרשטײט צי נײן, פֿאַר חיות, װילדע היות רעות צו אַלדי שװאַרץ־יאָר! ס'איז געװאָרן ערגער פֿונעם דור המבול, עק װעלט איז געװאָרן. איר מײנט אַװדאי, מע האָט אַף אונדז אַרױפֿגעלײגט אַ געלט־שטראָף? אָדער מע האָט אונדז חלילה געמשפּט מיט שמיץ? נײן, דאָס גראָד ניט! נאָר אַז איר זאָלט זײַן מיט אַכצן קעפּ, װעט איר אױך ניט צוטראַכטן! אָט פֿאָלגט מיך, מוטשעט זיך אַפֿילו ניט. גיט מיר עטלעכע מינוט צײַט אַף איבערצוכאַפּן דעם אָטעם, װעל איך אײַך עפּעס דערצײלן אַ שײנס, און איר װעט זײַן אַזױ גוט און װעט מיר זאָגן, װאָס איז דאָס געװען: אַ שפּאַס? אַן ערנסט? אָדער אַ חלום?

8.

ק ד ו ש ־ ל בֿ נ ח.

― ― ― די מעשׂה, װאָס איך װיל אײַך דערצײלן אַצינדערט, איז אַ מעשׂה פֿון קדוש־לבֿנה, דאָס הײסט, װי אַזױ מיר, קרושניקער ייִדן, האָבן מחדש געװען די לבֿנה. נאָר דערצו מוזן מיר געדענקען, אַז מיר האַלטן באַ דער סדרה „ױשבֿ“, װי אַזױ מע האָט אונדז גאַנץ פֿײַן אַ ר ײַ נ ג ע ז ע צ ט אין חד־גדיא אַרײַן, מיך און דעם רבֿ, און דעם קאַזשאָנע רבֿ, דעם ראַבינער הײסט עס, מיט אַלע איבעריקע שבֿעה טובֿי העיר ,די גאַנצע גילדענע פֿאָן פֿון קרושניק, דערפֿאַר, װאָס מיר זײַנען באַגאַנגען אַזאַ פֿאַרברעכן.― מיר האָבן זיך אָנגענומען אַבא דעם שוחטס קריװדע, דאָס הײסט, מיר האָבן געבעטן פֿאַר אים רחמים, געװאָלט ראַטעװען, איר פֿאַרשטײט צי נײן, אַ ייִדן פֿון דער תּליה.

בקיצור, זיצן מיר זיך אָט אַזױ געזונטערהײט, איטלעכער אין זײַן חדרל, װי זאָגט איר, ניט על התּורה ועל העבֿודה און ניט אַף צען רובל אַ װאָך זיצן מיר, נאָר מיר זיצן פּשוט אין טערמע גלײַך מיט אַלע גנבֿים און מיט אַלע שכּורים, ― װאָס זאָל מען טאָן? ױשבֿ ― מע האָט אונדז באַזעצט, װי זאָגט איר, זיצט מען. זיצט מען אַ שעה, זיצט מען צװײ, זיצט מען דרײַ, עס װערט שױן באַלד נאַכט, ― איך בעט אײַך, װאָס װעלן מיר אױסזיצן? און דאָרט, אינדערהײם, װײס מען אַפֿילו ניט װוּ מיר זײַנען ― דאָס איז נאָך ערגער פֿון אַלץ! און חוץ לזה, גלאַט ― איטלעכע זאַך מוז דאָך האָבן אַן עק! ממה נפֿשך, אָדער אַהין, אָדער אַהער. דער קאָפּ װערט, זאָג איך אײַך, שיִער נישט צעשפּרונגען טראַכטנדיק, און טראַכטן טראַכט זיך לױטער שלעכטס און לױטער ערגערס! עס שטעלט זיך מיר פֿאָר, ערשטנס, אַז מע משפּט אונדז קרימינאַל; און דערנאָך, װי אַזױ מע פֿירט אױס אַף אונדז דעם פּסק־דין לױט דעם גאַנצן שלחן ערוך פֿונעם פֿעלד־געריכט. דאָס הײסט, מע האָט אונדז מחילה אױסגעשטעלט אַלעמען, די פֿײַנסטע קרושניקער בעלי־בתּים, מיטן רבֿ און מיטן קאַזשאָנע רבֿ, מיטן ראַבינער הײסט עס, אין אײן שורה, און צװעלף זעלנער מיט די אָנגעלאָדענע ביקסן שטײען שױן גרײט אַקעגן אונדז און װאַרטן נאָר אַפֿן גוטן װאָרט, ― קומט צו גײן דער קאָמענדאַנט בכּבֿודו ובעצמו ― אַזױ שטעלט זיך מיר פֿאָר ― און ער הײסט אונדז זאָגן װידױ ― פֿאָרט אַ דײַטש אַן אײדעלמאַן! װער איך מסתּמא אױפֿגעקאָכט און טראַכט מיר: יעבֿור עלי מה, שױן סײַ װי סײַ אַ מינוט פֿאַרן טױט, לאָם איך מיר כאָטש קילן, װי זאָגט איר, דאָס האַרץ, און לאָם איך אים כאָטש זאָגן, איר פֿאַרשטײט צי נײן, אַ פּאָר װאַרעמע װערטער! און איך הײב אָן מיטן לשון פֿון ױגש, און מאַך צו אים אַזױ: „ ב י אַ ד ו נ י ― הער נאָר אױס, דײַטש, י ד ב ר נ אַ ע ב ד ך ד ב ר כ אָ ז נ י אַ ד ו נ י ― לאָז מיך אױסרײדן אַ װאָרט פֿאַר דיר, ו א ל 386 שלום ־ עליכם י ח ר אַ פּ ך ב ע ב ד ך ― נאָר זאָלסט מיר קײן פֿאַריבל נישט האָבן“… און אַזױ װײַטער, נישט געלײגט קײן כּבֿוד, װאָס ער איז אַ דײַטש, איר פֿאַרשטײט צי נײן, און אַ קאָמענדאַנט, און װאָס אים איז געראָטן, ער האָט אײַנגענומען קרושניק… און אַזױ װי איך טענה מיך אױס מיט אים, במחשבֿה הײסט עס, עפֿנט זיך נישט די טיר און עס קומט ניט אַרײַן אַ זעלנער מיט אַן אָנגעלאָדענער ביקס? אַרײַנגעקומען, טוט ער צו מיר אַ װוּנק, איך זאָל, הײסט עס, זיך מטריח זײַן און גײן מיט אים. העלפֿט ניט און מע דאַרף זיך מטריח זײַן און גײן מיט אים. איך קום אַרױס אין דרױסן ― שױן שטאָק נאַכט; איך קוק מיך אײַן ― די איבעריקע זײַנען אױך דאָ, דער גאַנצער שפּיגל פֿון קרושניק, און דער רבֿ מיטן קאַזשאָנע רבֿ, דער ראַבינער הײסט עס, בתּוכם. באַ יעדן שטײט זיך אַ זעלנער פֿון הינטן, אָנגעװאָפֿנט מיט אַן אָנגעלאָדענער ביקס. און ― דער עלטסטער פֿון די זעלנער טוט אַ קאָמענדעװע: „פֿאָרװערטס! ― מע זאָל גײן, הײסט עס… גײען מיר שױן אַלע אינאײנעם, די גאַנצע דעפּוטאַציע, שטילערהײט אָן װערטער, װאָרעם רײדן טאָר מען דאָך נישט, װי זאָגט איר: אָסור לדבר! נאָר יעדער זיפֿץ מיט יעדן קרעכץ רײַסט אױס אַ שטיק האַרץ, אַשטײגער, אַזױ װי, למשל, ראָש השנה צו מוסף פֿאַי די תּקיעות, האָט איר זיך צוגעהערט, װי ייִדן קרעכצן? מער פֿון אַלץ האָט מיר װײ־געטאָן דאָס האַרץ אַף אונדזער רבֿ, נעבעך אַ ייִד אַ זקן, אַ בן שבֿעים ― װאָס זאָג איך אַ בן שבֿעים? ער האָט באַדאַרפֿט דעמאָלט, לױט מײַן חשבון, אַלט זײַן גוטע פֿינף און זיבעציק, און אפֿשר, אַז אירט מיך שטאַרק בעטן, טאַקע אַלע אַכציק, װאָרעם איך געדענק אים נאָך אַף מײַן חתונה אין יונעװ, ― חתונה האָב איך געהאַט אין יונעװ, איר פֿאַרשטײט צי נײן, און אים האָט מען אַראָפּגעבראַכט פֿון קרושניק ― איז ער שױן דעמאָלט געװען אַ ייִד אַ זקן, דאָס הײסט, נישט קײן זקן, נאָר גרױע האָר האָט ער שױן געהאַט, און פֿון מײַן חתונה ביז הײַנט האָבן מיר שױן אַ קײַמא־לן, אַזױ גרױס װי ― איך זאָל אײַך זאָגן אַקוראַט ― געדענק איך ניט, און אַגבֿ װיל איך נישט אָפּטרעטן פֿון דער געשיכטע, װאָס איך דערצײל אײַך, װאָרעם סע שװאַכט אָפּ, איר פֿאַרשטײט צי נײן, דעם ענין און מע קאָן חלילה פֿאַרגעסן װוּ מע האַלט, כאָטש אַ זכּרון האָב איך ― הלװאַי װײַטער. אַ סימן האָט איר, אָט װעל איך אײַך זאָגן װוּ מיר האַלטן. מיר האַלטן אַלזאָ באַם רבֿ, װי ער גײט זיך אַזױ, דער זקן, אַף צופֿריִער, און מיר, קרושניקער בעלי־בתּים, נאָך אים, און מע זיפֿצט און מע קרעכצט און מע טאָר קײן װאָרט נישט אַרױסרײדן און װאָלטן אונדזערע הײמישע געװוּסט, װוּ מיר זײַנען, און װאָלטן מיר אַלײן כאָטש געװוּסט, װוּהין מע פֿירט אונדז ― איז נײן! װי זאָגט איר, כּצאן לטבֿה יובֿל ― װי די שאָף צו דער שלאַכט. אַף אַ גוט אָרט מע זאָל אונדז פֿירן ― דאָס זעט מען נישט, װאָרעם װי װאָלט אונדז דער דײַטש ניט געזאָגט, װוּהין מיר גײען? און אַז מע װאַרט דאָרט אַף אונדז מיט בכורים ― דאָס אַװדאי נישט, װאָרעם ער װאָלט אונדז נישט אַזױ געטריבן, װי ער טרײַבט אונדז ― „פֿאָרװערטס“ און „פֿאָרװערטס“! און אײדער מיר קוקן זיך אַרום, זײַנען מיר שױן אַף דער טױטער גאַס, דאָרט, װוּ מע גײט צום נײַעם הײליקן אָרט. איך זאָג „צוס נײַעם“, מחמת אין קרושניק האָבן מיר, ברוך השם, צװײ בית־עלמינס, אײנעם אַן אַלטן און אײנעם אַ נײַעם, דאָס הײסט, דער נײַער איז שױן אױך גענוג אַלט, און קײן עין־הרע פֿײַן באַזעצט, אַ קבֿר נעבן אַ קבֿר, מע װעט שױן באַלד דאַרפֿן אָפּנעמען פֿעלד אַף אַ דריטן בית־עלמין, אױב גאָט, הײסט עס, װעט שענקען דאָס לעבן, די מלחמה װעט אַמאָל האָבן אַן עק, און קרושניק װעט בלײַבן קרושניק, און ייִדן װעלן זײַן ייִדן…

בקיצור, למאַי זאָל איך אײַך לאַנג מאַריך זײַן? אַזױ װי מיר גײען שײַנט אַרױס די לבֿנה און מיר טוען אַ קוק ― מיר זײַנען שױן גאָר ניט װײַט פֿונעם בית־עולם; אָט איז דער טױער, אָט איז דאָס „אוהל“, און אָט זײַנען מיר אַלע דאָ! װאָס זאָל איך קלערן, אַשטײגער? מסתּמא איז עמעצער געשטאָרבן אין שטאָט אַן אדם־חשובֿ, אָדער אפֿשר האָט מען געבראַכט צופֿירן אַהער פֿון ערגעץ אַ בר־מינן, װאָס מע דאַרף אים ברענגען צו קבֿר־ישׂראל? אײַ, צו װאָס באַדאַרפֿן מיר זײַן דערבײַ? און צו װאָס מיט אַזאַ לװיה פֿון זעלנער? איז דער תּירוץ: למאַי װאָס דען האָט מען אונדז געבראַכט צופֿירן אַהער פּלוצעם אין מיטן באַנאַכט אַף קבֿר־אָבֿות? דערװײַל, אַזױ װי מיר טראַכטן דאָ, מיר טוען אַ קוק ― ער איז אױך דאָ, דעך שלים־מזל, אַבא דער שוחט הײסט עס! ער און צװײ זעלנער מיט אים! װאָס טוט דאָ דער שוחט? גאָר אַ קלײניקײט: ער שטײט מיט אַ גראָבאײַזן אין האַנט און גראָבט אַ קרקע און װײנט, גיסט מיט טרערן… איז אונדז די זאַך באַלד נישט געפֿעלן: ערשטנס, פֿון װעמענס װעגן גראָבט ער עס אַ קרקע? והשנית, װאָס איז אַבא דער שוחט פֿאַר אָ גרעבער? און חוץ לזה, װאָס איז דאָס װײנען, װאָס ער װײנט? פֿון אַלע זײַטן, איר פֿאַרשטײט צי נײן, איז דאָס קשה, פּלאי פּלאים, גאָרניט צו פֿאַרשטײן!

עס האָט אָבער קײן סך צײַט נישט גענומען, אפֿשר אַזױ פֿיל, װי איך דערצײל אײַך, און אפֿשר נאָך װינציקער, און עס זײַנען פֿאַרענטפֿערט געװאָרן אַלע קשיות. דער עלטסטער פֿון די זעלנער האָט געגעבן אַ קאָמאַנדעװע, און ס'איז באַשאַפֿן געװאָרן, איך װײס ניט פֿון װאַנען, עטלעכע זאַסטופּעס מיט עטלעכע גראָבאײַזנס, און מע האָט אונדז גענומען, איר פֿאַרשטײט צי נײן, און מע האָט אונדז אַװעקגעשטעלט, אָפּגעטרעטן אײנס פֿון דאָס אַנדערע עטלעכע טריט, געגעבן איטלעכן באַזונדער אַ זאַסטופּ אין האַנט אַרײַן און באַפֿױלן, מיר זאָלן מוחל זײַן זיך גראָבן קבֿרים, יעדער באַזונדער פֿאַר זיך אַ קרקע, מ ח מ ת נ י ט ש פּ ע ־ ט ע ר װ י א י ן אַ פּ אָ ר ש ע ה אַ ר ו ם אַזױ האָט מען אונדז געגעבן צו פֿאַרשטײן ― װ ע ר ן מ י ר ג ע ש אָ ס ן…

איר װילט װיסן, װי אַזױ מיר האָבן געפֿילט, בעת מע האָט אונדז אָנגעזאָגט די דאָזיקע בשׂורה טובֿה? איז פֿאַר יענע קאָן איך אײַך ניט זאָגן, דאָס איז זײער עסק. נאָר פֿאַר זיך בין איך אײַך ערבֿ און איך שװער אײַך בהן שלי, אַז גאָרניש. אָבער טאַקע ממש גאָרנישט! ראָט הײסט, װאָס איז שײַד גאָרנישט? אַ לעבעדיקער מענטש, אַ געזונטער און אַ שטאַרקער, מיט אַ װײַב מיט קינדער, גיט מען אים פּלוצעם אַ זאַסטופּ אין האַנט אַרײַן און מע הײסט אים, איר פֿאַרשטײט צי נײן, ער זאָל מוחל זײַן ז י ך אַ ל ײ ן אַ ו י ס ג ר אָ ב ן אַ ק ר ק ע, מ ה מ ת אָ ט ב אַ ל ד װ ע ר ט ע ר ג ע ש אָ ס ן! איך בעט אײַך, פּאַני שלום־עליכם, באַרעכנט עס נאָר אַקוראַט, מיט קאָפּ, איר האָט עפּעס אין דעם אַ באַגריפֿיע? נײן, דאָס באַדאַרף מען אַלײן איבערלעבן; יענעם געבן צו פֿאַרשטײן איז אַרױסגעװאָרפֿן! נאָר װאָס דען? מען איז דאָך עפּעס אַ מענטש אַ בר־דעת, מיט אַ שׂכל־הישר, טוט מען אַ טראַכט אַהין־אַהער און מע גיט זיך אַלײן אַ רײד אױס דאָס האַרץ: „מילא, װאָס איז דאָ? אױך די אײגענע מעשׂה, װי זאָגט איר, אַז גאָט הײסט שטאַרבן, קאָן מען קײן חכם נישט זײַן און מע דאַרף שטאַרבן. ביסט דאָך נישט אײנער, עס שטאַרבן איצטערט מענטשן אין די אַלפֿים, אַלפֿי אַלפֿים, װי

מעשׂיות און פֿאַנטאַזיעס 389 פֿליגן פֿאַלט מען, װי שטרױ! עלעהײ, לאָז זיך דיר דאַכטן, יאַנקל יונע־װער, אַז דו ביסט אױך אַ זעלנער און אַז דו ביסט אױך אין סאַמע פֿײַער. שוטה! װער טראַכט בעת מלחמה װעגן עפּעס אַנדערש, אַז נישט װעגן טױט? װאָרעם אין תּוך אַרײַן געשמועסט, װאָס איז דען מלחמה, אַז ניט דער מלאך־המות אַלײן? הײַנט װאָס איז שײך צו זאָגן אַפֿן מלאך־המות, איר פֿאַרשטײט צי נײן, אַז ער זאָל מורא האָבן פֿאַרן טױט?“… טראַכט אײַך קאָרשט אַרײַן אין דעם, רב שלום־עליכם, װעט איר אַרױסזען, װי טיף דאָס איז!

בקיצור, צו װאָס פֿילוסופֿיאַ? איר װילט דאָך װיסן דעם שפּיץ. איז קאָן איך אײַך זאָגן װײַט, אַז איך אַלײן װײס בסך הכּל גלײַך מיט אײַך װאָס דאָ איז פֿאָרגעקומען. עפּעס אַ מהומה איז געװאָרן פּלוצעם, אַ טומל פֿון גאָט, אַ באַראַבאַנען פֿון פּױקן און אַ לױפֿעניש פֿון זעלנער און אַ טופּען פֿון פֿערד ― רבונו דעלמא כּולה! װאָס טוט זיך דאָ? אַן איבערקערעניש? סדום ועמורה? ערדציטערניש? משיחס צײַטן? עק װעלט? אין אײן כּהרף־עין זײַנען אונדזערע זעלנער פֿאַרשװוּנדן געװאָרן, און מיר, קרושניקער ייִדן, זײַנען געבליבן אײנע אַלײן אַפֿן נײַעם בית־עולם מיט די זאַסטופּעס אין די הענט ― און שאַ! מיר האָבן פֿאַרשטאַנען, דאָס הײסט, פֿאַרשטײן האָבן מיר ניט פֿאַרשטאַנען גאָרנישט ניט, למאַי זאָל איך זאָגן אַ ליגן? נאָר דערפֿילט האָבן מיר מיט אַלע אונדזערע חושים, איר פֿאַרשטײט צי נײן, אַז דאָ איז עפּעס געשען אַזעלכעס, װאָס איז חוץ לדרך הטבֿע, טאַקע נאָר אַ נס מן השמים, און אַז מיר זײַנען נצול געװאָרן פֿון אַ סכּנה! נאָר פֿונדעסטװעגן, מיר זאָלן עפּעס קאָנען רײדן, עפּעס זאָגן אײנס דאָס אַנדערע ― דאָס לא! עס האָט אונדז, איר פֿאַרשטײט צי נײן, אָפּגענומען די צונג ― און שױן! און װי אײן מענטש, גלײַך װי מיר װאָלטן זיך אױפֿגערעדט פֿון פֿריִער, האָבן מיר אַװעקגעלײגט די כּלי־זײַן, גענומען די פֿיס אַף די פּלײצעס, און, װי זאָגט איר, הלך משה מרדכי ― זיך געלאָזט גײן, פֿריִער פּאַװאָלינקע, דערנאָך אַביסל גיכער, און דערנאָך לױפֿן, אָבער טאַקע לױפֿן, איר פֿאַרשטײט צי נײן, װי מע לױפֿט פֿון אַ שׂרפֿה! פֿון װאַנען האָט זיך גענומען צו אונדז אַזױ פֿיל מוט? און ועל כּולם, דער רבֿ, דער זקן ― װוּ האָט ער גענומען כּח צו לױפֿן מיט אַזאַ אימפּעט? והראַיה, ער איז טאַקע נעבעך גיך צוגעשטאַנען, נישט געקאָנט לױפֿן װײַטער, האָט ער זיך אָפּגעשטעלט, צוהאַלטנדיק זיך מיט דער האַנט באַם האַרצן, קױם װאָס ער כאַפּט דעם

אָטעם. האָבן מיר שױן צוליב אים אױך אָפּגעשטעלט זיך ― ס'איז ניט

קײן דרך־ארץ איבערלאָזן אַ רבֿ אַלײן אין מיטן גאַס. און רײדן קאָנען

מיר נאָך אַלץ ניט, און װיסן װאָס דאָ איז פֿאָרגעקומען ― װײסן מיר

נאָך אַלץ נישט, נאָר מיר הערן װי מע פּױקט און װי מע לױפֿט און װי

מע שיסט, עפּעס טוט זיך, גאָט, אַפּנים, רעכנט זיך פֿאַר אונדז, װי אין

פּסוק שטײט: ה' ילחם לכם ואתּם תּחרישון ― יאָ, מיר שװײַגן, קאָנען

נישט רײדן! דער ערשטער, װאָס האָט יאָ אַרױסגערעדט אַ װאָרט, איז

געװען דער רבֿ דער זקן. „קינדער! ― האָט ער זיך אָנגערופֿן צו אונדז,

קוקנדיק אַרױף, צו דער שײַנענדיקער לבֿנה. ― װײסט איר, װאָס איך

װעל אײַך זאָגן, זאָגט ער? אַז דער אײבערשטער, זאָגט ער, האָט יאָ אַזױ

געפֿירט, ער האָט רחמנות געהאַט אַף אונדזערע װײַב און קינדער, זאָגט

ער, און מיר זײַנען אַרױס פֿון אַזאַ סכּנה, קומט אים, זאָגט ער, מיר זאָלן

אים מחדש זײַן זײַן לבֿנה, ס'איז הײַנט די רעכטע צײַט“… און נישט

לאַנג געטראַכט, שטעלט ער זיך אַװעקעט אין מיטן שטאָט אַקעגן דער

לבֿנה, דער רבֿ הײסט עס, און מיר אַלע אַרום אים, און דער רבֿ האָט אָנ־

געהױבן פֿרײלעך אַף אַ קול „הללױה“! און מיר אַלע נאָך אים, און װאָס

װײַטער אַלץ לעבעדיקער, און אַז ס'איז געקומען צום „כּשם שאַני רוקד“,

האָבן מיר אונטערגעשפּרונגען שױן גאָר לעבעדיק, ממש אונטערגע־

טאַנצט! ― אַזאַ קדוש־לבֿנה, מעגט איר מיר גלײבן בנאמנות, האָט

קרושניק נאָך נישט געהערט, זינט קרושניק איז קרושניק, און װעט שױן

נישט הערן, דאַכט מיר, קײן מאָל! דאָס איז געװען, װי זאָגט איר, שױן

אײן מאָל אַ קדוש־לבֿנה! איר קאָנט פֿאַרשטײן, װי װײַט מיר זײַנען גע־

װען גאָרנישט כּהאַי עלמא, אַז ס'איז געקומען צו די „שלום־עליכמס“,

הער איך עפּעס עמעצער זאָגט צו מיר מן הצד גלײַך אין אױער אַרײַן

און מיט אַ געװײן: „שלום עליכם?“ ענטפֿער איך אים „עליכם שלום“!

און קוק מיך אײַן ― ס'איז ער! דער שלים־מזל! אַבא דער שוחט, הײסט

עס! װי קומט ער אַהער? איז ער דען אױך געװען מיט אונדז אַף קבֿר

אָבֿות? טפֿו זאָל דאָס װערן! איך האָב גאָר פֿאַרגעסן, אַז ער איז דאָ גע־

װען דער ערשטער! אַפּנים, מיר זײַנען אַלע געװען, איר פֿאַרשטײט צי

נײן, רעכט מטושטש! מיר האָט זיך נאָר געװאָלט אַרומכאַפּן דעם דאָ־

זיקן שלים־מזל און צעקושן זיך מיט אים, און ועל כּולם האָט זיך מיר

געװאָלט צעקושן מיטן רבֿ, זכותו יגן עלינו, ער איז שױן איצט אַף דער אמתער װעלט, און אַ סוף האָט ער געהאַט ― הלװאַי אַף אונדזערע שׂונאים געזאָגט געװאָרן, רבונו של עולם! איר װעט שױן הערן, איך װעל אײַך נישט דורכלאָזן קײן זאַך, האָט קײן מורא ניט. דאָס איז געװען אַ ייִד! װוּ זעט מען הײַנט אַזעלכע ייִדן? שטעלט אײַך פֿאָר װאָס אַ רבֿ קאָן: פֿאַרטיק געװאָרן מיט קדוש־לבֿנה, װילט זיך אים נאָך זאָגן אַ פּאָר װערטער, זיך שטעלן אַף אַ פּסוק, און דװקא פֿון שיר־השירים: „קול דודי ― האָט ער אָנגעהױבן ― הנה זה באָ“… דעם חסרון, מוז מען זאָגן, האָט ער געהאַט, זאָל ער מיר מוחל זײַן: ער פֿלעגט ליב האָבן צו זאָגן, דרשנען הײסט עס. האָבן מיר זיך מײשבֿ געװען: נײן! קדוש־לבֿנה איז עפּעס אַנדערש, נאָר דרשות הערן מיט פּסוקים פֿון שיר השירים באַנאַכט, אין מיטן שטאָט, נאָך אַזעלכע פּחדים און נאָך אַזעלכע נסים מיט גבֿורות ונפֿלאות ― דאָס, רבי, לאָז שױן זײַן אַף אַן אַנדערש מאָל! און מיר האָבן פֿאַרקאַטשעט די פּאָלעס, איר פֿאַרשטײט צי נײן, און גענומען לױפֿן יעדער צו זיך אַהײם, האָבן מיר געטראָפֿן אַ נײַע חתונה! אָבער אַזאַ חתונה, װאָס אַלע חתונות, װעלכע האָבן זיך אָפּגעשפּילט ביז אַהער, זײַנען אַ גאָרניש, אַ קינדער־שפּיל! דאָס װעט איר אַלײן אױך זאָגן. נאָך איך זע, איר זײַט שױן מיד און װילט שלאָפֿן. אַ גוטע נאַכט. אם ירצה השם, מאָרגן זעען מיר זיך, װעל איך אײַך דערצײלן אַ נײַע מעשׂה.

9. ער הענגט שמונה־עשׂרה.

― ― ― ייִדן באַרימען זיך מיט זײער קעשעניװ. קעשעניװ, זאָגן זײ, האָט זיך קונה שם געװען אַף דער װעלט מיט אירע פּאָגראָמען און מיט אירע כוליגאַנעס. כאַ־כאַ! נישטאָ װער ס'זאָל לאַכן! אױך מיר אַ שטאָט ― קעשעניװ! קעשעניװ איז אַ הונט אַקעגן קרושניק! הערט איר, פּאַני שלום־עליכם? קעשעניװ באַדאַרף הײצן די הרובע באַ קרושניק! קעשעניװער כוליגאַנעס, זאָלן מיר מוחל זײַן, מעגן קומען קײן קרושניק זיך לערנען באַ אונדזערע שליאַכטעס און באַ פֿאָניעס קאָזאַקן, װי אַזױ מע דאַרף זיך רעכענען מיט אַ ייִדן. ערשטנס, װוּ פֿאַרמאָגט דען קעשעניװ דאָס געװער מיט די האַרמאַטן? דאָרטן, אַז מען איז געגאַנגען צעשלאָגן אַ שטוב, האָט מען זיך צונױפֿגענומען הונדערט גױיִם, און מע האָט באַדאַרפֿט דערצו שטעקנס מיט שטײנער מיט קלײנע שטײנדלעך, ― און װאָס קאָן מען מאַכן מיט אַזעלכע כּלי־זין, משטײנס געזאָגט? ביז מע צעשלאָגט צװײ־דרײַ הײַזער, ביז עפּעס־װאָס, קילט אָפּ דער כּעס ― און אױס! און דאָ, באַ אונדז אין קרושניק, אײן צענדליק גוטע ביקסלעך, אָדער אײן האַרמאַט אַ רעכטער, אַז ער לאָזט אַרױס אַ פּאָר קױלן, צעשיסט עס אַ גאַנצע גאַס און װישט אײַך אָפּ דעם מאַרק מיט די קלײטן און מיט די יאַטקעס און מיט אַלע הײַזער אַרום און אַרום! װאָס דאַרפֿט איר אַ סך לומדות? אָט האָט מען באַ אונדז אין אײן שמע־ישׂראל אָפּגעװישט גאַנץ קרושניק, אַזױ, אַז ס'איז נישט געבליבן פֿון דער שטאָט קײן שׂריד ופּליט, קײן זכר אַפֿילו! מיטן פֿונדאַמענט האָבן זײ באַ אונדז אױסגעװאָרצלט אַלצדינג, װאָס איז שײך צו ייִדן, גלײַך װי זײ װאָלטן אַרײַן ניט צו זיך, נאָר צום שׂונא אין לאַנד אַרײַן, און גלײַך װי קרושניק װאָלט געװען מי יודע װאָס פֿאַר אַ באַפֿעסטיקטע שטאָט! אַ מין פּאַריז! צי אַ מין װאַרשאָ! אַז בסך הכּל, דאַרפֿט איר װיסן, איז קרושניק פֿון תּמיד אָן געװען אַ שטאָט, װי אַזױ זאָל איך אײַך זאָגן? אַ הפֿקר־שטאָט, אַ שטאָט, איר פֿאַרשטײט צי נײן, װאָס שטײט אינדרױסן. נישט קײן הױפֿן, נישט קײן סעדער, נישט קײן גערטנער, קײן פּאַרקאַנעס, קײן אַרומצױמאַכצן, נאָר שטיבער מיט שטיבלעך, נאַקעטע, הױלע, אָרעמע, ייִדישע הײַזלעך ― האָט מען זײ צעקלאַפּט, צעלאָמעט, צעשאָסן, צעהאַקט, צעריבן, צעמאָלן און אָפּגעװישט ― אױס, נישטאָ קרושניק!

און מײנט איר ― נאָר קרושניק? אַזױ איז געװען מיט קרושניק, און אַזױ איז געװען אױך מיט יונעװ, און מיט ראַכעװ, און מיט מאַזעלבאָ־זשעץ, און מיט בילגערײ, און מיט די אַלע איבעריקע ייִדישע שטעטלעך אַרום און אַרום, ביז לובלין, װײַל לובלין איז דאָך די הױפּט־שטאָט, איך מײן די גובערניע, און דאָרטן זיצן חוץ ייִדן, אױך פּריצים און פּאָליאַקן, און אינגאַנצן די רציחה אַף אונדז האָט זיך גענומען פֿון זײ, פֿון די פּאָליאַקן. װען ניט די פּאָליאַקן מיט זײער גיסן בױמל אַפֿן פֿײַער, מיט זײער טראָגן אין די אױערן אַרײַן, װאָלט אפֿשר גאָרניט געװען. דער ערשטער האָט זיך אױסגעפֿײַנט פּאַן פּשעפּעצקי, דער װאָיט פֿון דער גמינע, װאָס איך האָב אײַך דערצײלט װעגן אים אין מײַנע פֿריִערדיקע מעשׂיות. ער האָט באַלד, נאָך אין יענער נאַכט פֿון קדוש־לבֿנה, אָפּגעטראָגן צום „נאַטשאַלניק“ אין אױער אַרײַן, אַז מיר, קרושניקער ייִדן, הײסט עס, זײַנען געװען מיט די דײַטשן אײן האַנט. אַ סימן, זאָגט ער, קײנער פֿון זײ האָט נישט געװאָלט, זאָגט ער, אָננעמען דאָס שטרײַמל פֿון בורמישטש, נאָר אײן יחיאל מײַנער האָט דאָס, זאָגט ער, אָנגענומען… מער האָט פֿאָניע נישט באַדאַרפֿט. עס האָט זיך אָנגעצונדן אין אים אַ פֿײַער אַף אַלע ייִדן, און מער פֿון אַלעמען אַפֿן בירגערמײַסטער אַלײן, דאָס הײסט, אַף מײַן יחיאלן, און ס'איז אַרױס אַן „אוקאַז“ פֿונעם שטאַב, מע זאָל אים אױפֿזוכן, יחיאלן הײסט עס, און מע זאָל אים ברענגען צו פֿירן אַ לעבעדיקן אָדער אַ טױטן! און נישט נאָר אים אַלײן ― אונדז אַלעמען, די גאַנצע גילדענע פֿאָן פֿון קרושניק, מיטן רבֿ און מיטן קאַזשאָנע רבֿ, דעם ראַבינער הײסט עס, זאָל מען נעמען, איר פֿאַרשטײט צי נײן, און מע זאָל אונדז ברענגען צו פֿירן ― ער װיל אונדז זען, פֿאָניע הײסט עס. און טאָמער מײנט איר, אַז איך האָב עס ניט געװוּסט פֿריִער, אַז ס'װעט אַזױ זײַן? געװוּסט! װי איר זעט מיך אַ ייִדן! אַ סימן האָט איר ― איך האָב זײ באַלד געזאָגט: „ייִדן, זאָג איך, װי גאָט איז אײַך ליב, לאָמיר זיך, זאָג איך, אָפּטראָגן!“ באַצײַטנס נאָך האָב איך זײ דאָס געזאָגט, װיבאַלד מיר האָבן נאָר דערהערט, אין יענער נאַכט, אַז דער דײַטש ל ו י פֿ ט און אַז פֿאָניע ג ײ ט , װאָרעם דאָרט, װוּ פֿאָניע שטעלט אַװעק אַ פֿוס, האָב איך געװוּסט, װעט קײן גראָז נישט װאַקסן. איך האָב זײ געזאָגט, זאָג איך: „לאָמיר לױפֿן אין דער װעלט אַרײַן, װוּ, זאָג איך, די אױגן װעלן טראָגן, אַבי, זאָג איך, ניט זײַן דאָ!“ האָב איך אַפֿילו באַ זײ אַלעמען כּמעט װי געפּועלט. האָט זיך אָבער אײנער אַװעקגעשטעלט ― דאָס איז געװען דער רבֿ, דער זקן. ער האָט זיך אײַנגעשפּאַרט ― אײן מאָל פֿאַר אַלע מאָל, ער װיל נישט, ער װיל ניט, זאָגט ער, לױפֿן סתּם אין דער װעלט אַרײַן פֿאַר כּל הון דעלמא, זאָגט ער; אַז דער שומר ישׂראל, זאָגט ער, װעט אונדז װעלן אױסהיטן, װעט ער אונדז, זאָגט ער, אױסהיטן, װי ער האָט אונדז אױסגעהיט ביז אַהער, און טאָמער חלילה נישט, איז אַ סימן, זאָגט ער, אַז ס'איז אונדז אַזױ באַשערט. און אױב אַזױ, זאָגט ער, לאָז כאָטש זײַן, װי אין פּסוק שטײט: ו ש כ ב ת י ע ם אָ בֿ ו ת י ― דאָס הײסט, אים האָט זיך געװאָלט פּשוט קומען צו קבֿר 394 שלום־עליכם ישׂראל און ליגן דװקא באַ זיך אין קרושניק אַפֿן הײליקן אָרט ― פֿאַראַן אַלערלײ יצר־הרעס אַף דער װעלט… נאָר אַפֿילו אַזאַ פֿאַרגעניגן קאָן זיך אױך אַ ייִד נישט פֿאַרגינען. װי זאָגט איר, אַ מענטש טראַכט און גאָט לאַכט. ער האָט זיך נישט גערעכט, אונדזער רבֿ, הײסט עס, אַז ער װעט אַרײַנפֿאַלן אין די הענט פֿון צװײ־פֿיסיקע חיות, װאָס זײַנען ניט אױסן קײן זאַך, נאָר מענטשלעך בלוט, און איבערהױפּט ― ייִדיש בלוט!… אָנגעהױבן האָט זיך די חתונה נאָך פֿון באַנאַכט, װי איך האָב אײַך שױן דערצײלט. פֿאָניע האָט זיך אַ לאָז געגעבן איבער די הײַזער זוכן און נישטערן, טאָמער האָט זיך פֿאַרװאַלגערט ערגעץ מכּלומרשט אַ דײַטש, און, זוכנדיק, האָט מען דערװײַל געטאָן דאָס, װאָס פֿאָניע דאַרף טאָן, דאָס, למשל, װאָס פֿאָניע האָט געטאָן אין קעשעניװ, אין ביאַליס־ טאָק, אין באַלטע, אין קאַטערינעסלאַװ און אין אַנדערע ייִדישע שטעט, ― מיט דעם אונטערשײד, װאָס דאָרטן איז מען באַפֿאַלן און מע האָט געשלאָגן און געראַבעװעט, און דאָ האָט מען מיט ישובֿ־הדעת פֿריִער אױסגעטרײסלט אַלע קעשענעס און נאָכגעפֿרעגט זיך באַ יעדן „טשאַסיקי, טשאַסיקי“ ― זײגערלעך, זײגערלעך! און געמײנט האָט מען נישט דװקא זײגערלעך נאָך אױך קײטלעך, פֿינגערלעך, אױרינגלעך, און בײַטעלעך מיט געלט איז אױך נישקשה. און דערנאָך שױן, אַז מע האָט אַלצדינג צוגענומען, מקײם געװען, װי זאָגט איר, דעם פּסוק „ױנצלו את מצרים“, האָט מען שױן אַ נעם געגעבן זיך אױך צו די נפֿשות: געבונדן, געשלאָגן, געשטאָכן, געשאָסן, געהאַנגען ― און איבערהױפּט געהאַנגען! געהאַנגען האָט מען באַ אונדז אַזױ פֿיל, אַז ס'איז נישט געװען שױן קײן בײמער און קײן סלופּעס. האָט מען איבערגעלײגט קלעצער אַף אַ דאַך, און דאָרטן, אַף די קלעצער, האָט מען אױפֿגעהאַנגען אונדזערע אַחינו בני ישׂראל פֿון קרושניק אײנציקװײַז… אײנציקװײַז… דעם ערשטן פּעטשאַטעק האָט געמאַכט דער רבֿ, דער זקן, זכר צדיק לברכה. צו אים האָבן די קאָזאַקן זיך אַרײַנגעריסן גאַנץ פֿרי, כּמעט פֿאַר טאָג נאָך; ער האָט נאָר־װאָס געהאַט אָנגעטאָן טלית ותפֿלין און גע־ שטעלט זיך דאַװנען, זײַנען זײ אַרײַן, װי אַ װאַסער, און האָבן זיך געגעבן אַ לאָז צו אים: „װאָדקאַ!“ ― ער זאָל זײ געבן בראָנפֿן, הײסט עס. װאָס עפּעס בראָנפֿן? פּשוט, אַפֿן ניכטערן האַרצן, איר פֿאַרשטײט צי נײן, מענטשן זײַנען אױסגעהונגערט און מיד, װילט זיך נעבעך אַ טרונק בראָנפֿן. נאָר װי קומט צו אַ רבֿ אַ זקן דער ביטערער טראָפּן? און נאָך אין אַזאַ צײַט, װאָס דאָס ביסל משקה איז באַ פֿאָניען אין חרם? באַװײַזט ער זײ מיט די הענט, װיל נישט מפֿסיק זײַן, אַז קײן בראָנפֿן האָט ער נישט אין זײַן גבֿול אַפֿילו. קריגט ער אַ פּאַטש מסתּמא מיט אַ רעכטן מי־שברך אינאײנעם, גליטשט זיך אַראָפּ באַ אים דער של־ראָש פֿונעם קאָפּ, בײגט ער זיך אָן און װיל אים אױפֿהײבן, כאַפּט ער אַ קלאַפּ פֿון הינטן איבערן קאָפּ און פֿאַלט חלשות. נעמען די קאָזאַקן און װיקלען אים אײַן גאַנץ פֿײַן אין טלית ותּפֿלין, בינדן אים צו צו אַן עק פֿון אַ פֿערד, מחילה, און שלעפּן אים אַװעק אַ האַלב־טױטן איבער דער גאַנצער שטאָט אין מאַרק אַרײַן און הענגען אים אױף אַף אַ בױם, און שטעלן אַװעק אַ יון און זאָגן אים אָן, אַז אָט אַזױ זאָל ער הענגען דרײַ טעג מיט דרײַ נעכט, קײנער זאָל זיך ניט דערװעגן אים אַראָפּנעמען.

און אָט אַזױ איז געבליבן הענגען דער רבֿ, דען זקן, אַ צעהרגעטער, אַ צעבלוטיקטער, אין מיטן מאַרק, אין טלית ותּפֿלין, געשאָקלט פֿונעם װינט אַהין און אַהער, אױסגעזען גלײַך װי ער דאַװנט, גלײַך װי ער שטײט שמונה־עשׂרה. און װער עס גײט דורך, שטעלט זיך אָפּ, קוקט אָן און לױפֿט אַװעק אַ פֿאַרציטערטער און זאָגט אָן דעם צװײטן, דער צװײטער ― דריטן, דער דריטער ― אַ פֿערטן, אײנער דעם אַנדערן: „גײט זעט!“… און דער עולם לױפֿט! װאָס לױפֿט איר? בהמות! פֿערד! װאָס האָט איר דאָ נישט געזען? איר האָט קײנמאָל קײן געהאַנגענעם ניט אָנגעקוקט? צו װעלכע גוטע יאָר?… נאָר צוריק געשמועסט, נעמט מיך אַלײן טאַקע, אַזאַ אַלטער נאַר װי איך בין, װאָס בין איך געלאָפֿן אָנקוקן? װיפֿל געזונט האָט עס מיך דערנאָכדעם געקאָסט? װיפֿל נעכט בין איך נישט געשלאָפֿן?… און עד היום נאָך, לאָמיך זיך נאָר פֿאַרטראַכטן, אָדער צומאַכן די אױגן, שטײט ער דען ניט מיר אַקעגן, דער רבֿ דער זקן, װי ער הענגט אַפֿן בױם, אַ צעבלוטיקטער, אַ בלױער, אַ פֿאַרגליװערטער, אײַנגעװיקלט אין טלית ותּפֿלין, שאָקלט זיך אַהין און הער, גלײַך װי ער דאַװנט, גלײַך װי ער שטײט שמונה־עשׂרה ― װאָס זאָג איך? ניט ער שטײט, נאָר ע ר ה ע נ ג ט! איר פֿאַרשטײט צי נײן? ע ר ה ע נ ג ט ש מ ו נ ה ־ ע שׂ ר ה!

נאָר װײסט איר װאָס איך װעל אײַך זאָגן? פּתח שין איז שאַ! לאָמיר דערפֿון הײַנט נישט רײדן מער! לאָמיר בעסער רײדן, װי זאָגט איר, פֿון פֿרײלעכערע זאַכן ― באַ אײַך איז ניט געװען קײן פּאָגראָם? באַ אײַך האָט מען קײן ייִדן נישט געהאַנגען? פֿון װאָסער אַ לאַנד, אײגנטלעך, לױפֿט איר, פּאַני שלום־עליכם?

10.

פֿאָניע װיל יחיאל זאָל גײן הױך…

― ― ― איך בעט אײַך פּאַני שלום־עליכם, מאַכט מיך קלאָר, װאָס איז דער מער מיט דער עקרה, װאָס אַלע תּפֿלות און דער גאַנצער סדור זײַנען פֿול מיט איר? נעמט, למשל, ימים נוראָים, איז אַף יעדן שריט און טריט דערמאָנען מיר דעם רבונו־של־עולם: ז כ ו ר ל נ ו ע ק ד ת י צ ח ק ― זאָלסט אונדז דערמאָנען די עקרה פֿון יצחק! זאָלסט אונדז נישט פֿאַרגעסן, הײסט עס, די טובֿה, װאָס מיר האָבן דיר געטאָן דורך אונדזער עלטער־עלטער־זײדן, דורך אַבֿרהם אָבֿינו!… און אין מחזור, אַז עס קומט צום ו ב ב ן ה נ ע ק ד , צעלאָזט זיך עס אַביסל דער חזן, צעגיסט זיך װי אַ סאָלאָװײ ― װאָס איז? באשר אַבֿרהם אָבֿינו האָט געפֿאָלגט דעם רבונו־של־עולם און האָט געזאָלט אױפֿברענגען זײַן זון יצחקן פֿאַר אַ קרבן. זעט נאָר, װאָס דאָ טוט זיך אַ ביסל! הערט נאָר, װי מע גװאַלדעװעט! שױן אַזױ פֿיל צײַט אַװעקגעגאַנגען, טױזנטער יאָרן, און מע קאָן זיך גאָרניט אױסצאָלן! מײנט איר דאָך אַװדאי, אַז איך מאַך דאָס חוזק חלילה פֿון גאָט און פֿון זײַנע תּפֿלות? פֿאַרשטײט איר אַלײן, אַז איך בין ניט דער ייִד. מיר פֿאָרן דאָך מיט אײַך אַף אײן שיף, ברוך השם, שױן העכער אַ װאָך, האָט איר מיך באַדאַרפֿט דערקענען, אַז איך בין װײַט פֿון אַן אַפּיקורס און פֿון אַן אָפּשפּעטער. נאָר װאָס דען? איך זאָג עס אַקעגן דעם, װאָס דאָרט האָט גאָט אַלײן געװאָלט אױספּרוּװן אַבֿרהם אָבֿינון, װי געטרײַ ער איז צו אים, נאָר אַ פּרוּװ טאָן; און דאָ באַ מיר האָט פֿאָניע, באלף אַלפֿי הבֿדלות, מיך געװאָלט צ װ י נ ג ע ן, אַז איך אַלײן, איר פֿאַרשטײט צי נײן, זאָל מיט מײַנע אײגענע הענט נעמען און באַשטראָפֿן מײַן זון!… מאָלט אײַך, אַזױ לאַנג קרענקט דער, װאָס מיר בײדע װײסן, װי לאַנג ער האָט דאָס באַ מיר אױסגעפֿירט! און אַז איך זאָל װיסן, אַז דער טױט װעט מיר זײַן, ממש דער טױט, ― נו, װאָלט ער עס באַ מיר אױסגעפֿירט? והראַיה? ―. נאָר איך האָב פֿאַרגעסן, אַז איר האָט ליב אַ מעשׂה זאָל מען אײַך דערצײלן בהדרגה, און פּאַװאָלינקע, נישט פֿאַרכאַפּט, װי זאָגט איר, די מוספֿדיקע שמונה־עשׂרה פֿאַר דער שחריתדיקער. איך אַלײן, װי איר האָט מיך באַדאַרפֿט דערקענען, בין איך אַזאַ מענטש װי איר. ובפֿרט, אַז מיר בײדע האָבן דאָ גענוג צײַט אַפֿן שיף.

הקיצור המעשׂה, האַלטן מיר, אַפּנים, דערבײַ, װי אַזױ די פּאָליאַקן, הײסט עס, האָבן אונדז פֿאַרמסרט פֿאַר פֿאָניען, אַז מיר, קרושניקער ייִדן, זײַנען געװען יד־אַחת מיטן דײַטש ― אַ סימן, אָט איז מײַן יחיאל געװען בורמישטש, געקרױנט, הײסט עס, פֿון די דײַטשן פֿאַר בירגערמײַסטער, באַדאַרף מען נאָך האָבן אַ בעסערן באַװײַז? אַי, ס'איז געװען, װי זאָגט איר, באין ברירה? מע כאַפּט אײַך אָן פֿאַרן גאָרגל און מע זאָגט אײַך: זײַ בורמישטש, אָדער דו װערסט געשאָסן? ― דאָס גײט זײ ניט אָן. ביסטו אַ רוסישער, דאַרפֿסטו אונדז זײַן איבערגעגעבן מיט לײַב און לעבן, װי זאָגט איר: יהרג ואַל יעבֿור ― געהרגעט װערן, הײסט עס, און בלײַבן געטרײַ! איז במה דבֿרים אַמורים ― װען איז דאָס גערעדט געװאָרן? אַז ס'איז מײַן לאַנד, און מײַן גוטס װערט געהיט, און מײַן גוף איז געשיצט, און פֿאַר מײַן װײַב און קינדער בין איך זיכער. װי־זשע איז אָבער דער דין, אַז דאָס לאַנד, זאָגט מען מיר אַלע טאָג, איז ניט מײַנס, איך בין גאָר, זאָגן זײ, אַ פֿ ר ע מ ד ע ר , אַן אײַנגעבעטענער, און מע טרײַבט מיך דעריבער און מע יאָגט מיך, װי אַ הונט; און מײַן גוטס, זאָגן זײ, איז גאָר ניט מײַנס, ס'איז הפֿקר; און מײַן גוף געהערט צו זײ; און מײַן װײַב קאָנען זײ הרגענען; און מײַנע טעכטער מעגן זײ שענדן; און קײנער קען זיך פֿאַר מיר ניט אָננעמען, װאָרעם דאָס הײסט אַרײַנגעמישט זיך, איר פֿאַרשטײט צי נײן, אין יענעמס געשעפֿטן; ― װי באַלד אַזױ, פֿרעג איך אײַך, פֿון װאַנען זאָל זיך נעמען באַ מיר דער „יחרג ואַל יעבֿור“?

בקיצור ― צו װאָס לאַנגע טענות? מע האָט אונדז געשיקט רופֿן, אַלע פֿאָרנעמסטע בעלי־בתּים פֿון קרושניק, צום אָדון הגדול, דאָס הײסט, צום סאַמע גענעראַל פֿונעם רוסישן שטאַב, מיר זאָלן אים אָפּגעבן דין־וחשבון, װאָס מיר האָבן געהאַט צו טאָן מיטן דײַטש, און איבערהױפּט ― מײַן יחיאלן, װי אַזױ ער איז געװאָרן בורמישטש? און עס האָט נישט געהאָלפֿן קײן חכמות, אַז פֿאָניע רופֿט מע זאָל קומען ― קומט מען, און אַגבֿ האָט ער געשיקט אַ פּאָר יװנים אױך, טאַקע קאָזאַקן ממש, מע זאָל אונדז נעמען און ברענגען צו פֿירן; און מע האָט אונדז גענומען און געבראַכט צו פֿירן אין שטאַב אַרײַן אַלעמען, חוץ אײן רבֿ, ― דער רבֿ דער זקן איז מיט אונדז ניט מיטגעגאַנגען, פּשוט, װײַל ער איז שױן דעמאָלט, װי איך האָב אײַך פֿריִער דערצײלט, ג ע ה אַ נ ג ע ן ש מ ו נ ה ע שׂ ר ה אין מיטן מאַרק אַף אַ בױם, און זײַן נשמה איז שױן זיכער געװען אַן אױסגעלײַטערטע אין גן־עדן, כאָטש באַ אונדז אין שטאָט האָט מען געהאַט געזאָגט, אַז מע האָט אים געזען, דעם רבֿ הײסט עס, שױן נאָכן הענגען, אַרומגײן איבער קרושניק אַן אײַנגעבױגענעם, װי אַלע מאָל, מיט זײַן יאַמשאָװען שטעקן איז האַנט. עס האָט געהײסן, אַז ער איז אַרומגעגאַנגען, איר פֿאַרשטײט צי נײן, אין עולם־התּוהו ― און דאָס איז גאַנץ מעגלעך נאָך אַזאַ מיתה, װי ער האָט געהאַט, אַז ער האָט אַפֿילו נישט געקאָנט קומען צו קבֿר ישׂראל, משטײנס געזאָגט… איך זע אָבער אַרױס, רב שלום־עליכם, נאָך אײַערע אױגן, אַז איר זײַט אַ װינציקער מאַמין אין די זאַכן. איז װי איר װילט אײַך. נײטן קאָן איך אײַך ניט, איר זאָלט מיר גלײבן אַף נאמנות. װילט איר ― גלײבט, װילט איר ניט ― גלײבט ניט. אַװדאי, װען איר זאָלט זײַן אַן אונדזעריקער, דאָס הײסט, װען איר זײַט באַ אונדז אין קרושניק אין דער צײַט פֿון מלחמה און איר לעבט דורך דאָס, װאָס מיר האָבן איבערגעלעבט, װאָלט איר זיך אָנגעהערט און אָנגעזען אַזױ פֿיל זאַכן, אַז איר װאָלט נישט װילנדיק אָנגעהױבן צו גלײבן אין אַלע נאַרישקײטן. פֿאַר װאָס רוף איך עס נאַרישקײטן? װאָרעם ס'איז דאָך סוף־כּל־סוף פֿאָרט נישט מעגלעך, אַז אַ געהאַנגענער זאָל נאָכן טױט נעמען אַ שטעקן אין האַנט און מאַכן אַ שפּאַציר, װי זאָגט איר, איבער דער שטאָט. און װיבאַלד מיר װעלן גלײבן אין דער מעשׂה מיטן רבֿס אַרומגײן אין עולם־התּוהו, װעלן מיר שױן מוזן גלײבן אױך אין יענער מעשׂה מיטן האַלב־יאָריקן קינד, טאַקע מײַן טאָכטערס קינד, װאָס האָט זיך אױפֿגעכאַפּט פֿון שלאָף, אױפֿגעזעצט זיך אין װיגעלע און גענומען זאָגן נבֿיאות, װאָס װעט זײַן מיט דער מלחמה. גאַנץ קרושניק האָט דערמיט געהאַט צו טאָן. און שולדיק אין דעם איז ניט אַזױ מײַן טאָכטער, װי מײַן מחותּן דער שוטה, יחזקאל מנוחהס. נאָר איך מיש אײַך שױן װידער אײן מעשׂה מיט דער אַנדערער, און איר װײסט דאָך, אַז איך האָב עס פֿײַנט. נאָר װאָס זאָל מען טאָן? דער קאָפּ איז אַזױ דערשלאָגן, הערט איר, און דער ים זשומעט, ער האָט זיך עס צעשפּילט אַביסל, גלײַך װי מע װערט פֿון אים גליקלעך, זעט נאָר!

הקיצור המעשׂה, האָט מען אונדז, מיך מיט מײַן יחיאלן און מיט אַלע איבעריקע פֿאָרנעמסטע בעלי־בתּים פֿון קרושניק, געשיקט רופֿן, אַז מיר זאָלן זיך מטריח זײַן צום נאַטשאַלניק. גײען מיר, הײסט עס, צום נאַטשאַלניק מיטן גאַנצן פּאַראַד, אַרומגערינגלט מיט קאָזאַקן פֿון אַלע זײַטן, ― געהאַט אַ לװיה, קײן עין־הרע, זײער אַ שײנע, כּמעט אַלע פּאָליאַקן פֿון שטאָט האָבן זיך צונױפֿגעזאַמלט אונדז באַגלײטן און האָבן אונדז מכבד געװען מיט אַלערלײ אױסגעשרײען: „זשידזשי!“… „בײליס!“… „הוראַ, בײליס! “… און די געלעכטערן זײַנען געגאַנגען ביזן הימל אַרײַן! און פֿאַר גרױס גדולה, אַפּנים, האָבן זיך די פּאָליאַקן דערװײַלע מתחתן געװען מיט די קאָזאַקן, באַפֿאַלן די ייִדישע הײַזער, מקײם געװען אינאײנעם די מצװה פֿון אַ ייִדישן פּאָגראָם, װי זאָגט איר, מיט אַלע פֿליטערלעך. די פּױלן אַלײן האָבן, הײסט עס, נישט געפּאָגראָמעװעט. חס וחלילה, ― למאַי זאָל איך אױסטראַכטן אַזאַ בלבול? ― פֿליאַקע האָט נאָר אָנגעװיזן, װוּ סע זיצט אַ ייִד, דאָס הײסט, זײ האָבן נאָר געװאָ־יעװאָדיװעט, און די קאָזאַקן האָבן שױן געטאָן זײער אַרבעט, אָפּגעריכט דעם סדר פֿון פּאָגראָם כּכל משפּטו וחוקתו, מיט אױפֿטרענען דאָס בעטגעװאַנט, מיט צעשפּרײטן די פֿעדערן, מיט ראַבעװען דאָס ייִדישע האָב־און־גוטס און לײגן אַף די פֿורן, און מיט בינדן פֿרומע ייִדן פֿאַר די פּאות, און מיט פּײַניקן די װײַבער פֿאַר די אױגן פֿון זײערע מאַנען, און מיט מאַנס זײַן די טעכטער פֿאַר די אױגן פֿון זײערע מאַמעס… און די פּאָליאַקן זײַנען זיך געשטאַנען און האָבן געקװעלט, און דער נאָמען „בײליס“ איז נישט אַראָפּ פֿון זײערע ליפּן…

איך װאָלט אַ בעלן געװען צו װיסן, הערט איר, װאָס פֿאַר אַ נקמה איז פֿאַראַן אַף דער װעלט, װאָס מיר זאָלן זיך װינטשן צו דערלעבן אין אונדזערע אומזיסטיקע שׂונאים, די פּאָליאַקן? װאָס פֿאַר אַ שטראָף איז פֿאַראַן באַ גאָט, װאָס די דאָזיקע אײדעלע רוצחים האָבן נישט פֿאַרדינט באַ אונדז? איך מײן, אַז ס'איז פֿאַראַן נאָר אײן נקמה, נאָר אײן שטראָף פֿאַר זײ ― און דאָס װעלן מיר, דאַכט זיך, דערלעבן אין גיכן, אם ירצה השם, מיט גאָטס הילף, אַז פֿון אַלע גליקן, מיט אַלע זיסע צוזאָגעכצן, װאָס מע זאָגט זײ צו פֿון בײדע זײַטן, װאָס שלאָגן זיך פֿאַר זײ, װעלן זײ, די פּאָליאַקן הײסט עס, קריגן געבראָכן די בײנער און גוט אױסגעריסן װערן פֿון די פּאַראָנדקעס, װאָס יעדער פֿון די צװײ װעט זיך נעמען באַ זײ אײַנפֿירן, פֿאָניע אַף זײַן שטײגער און דער דײַטש אַף זײן שטײגער, און דערנאָך ערשט װעלן זײ באַקומען פֿון פֿאָניען אַ מכּה און אַ פֿײַג פֿונעם דײַטש… עס װעט זיך אױסלאָזן, װי יענע מעשׂה מיט די צװײ װײַבער, װאָס װערט דערצײלט באַ אונדז אין די ספֿרים. אַ מענטש האָט געהאַט צװײ װײַבער, אײנע אַ יונגע, די אַנדערע אַן אַלטע, און בײדע האָבן זײ אים ליב געהאַט. פֿלעגט די יונגע אים אױסרײַסן אַלע טאָג אַ גרױע האָר, ער זאָל נישט אױסװײַזן אַלט. און די אַלטע פֿלעגט אים אױסרײַסן אַלע טאָג אַ שװאַרצע האָר, ער זאָל ניט אױסװײַזן יונג. דער סוף איז געװען, אַז ער איז געבליבן קרח מכּאַן און קרח מכּאַן; אַף אונדזער לשון װעט עס הײסן פּשוט, איר פֿאַרשטײט צי נײן, פּליכעװאַטע… אָדער ס'איז פֿאַראַן אַ מדרש באַ אונדז פֿון אַ פּאַסטוך מיט אַ װאָלף, װאָס האָבן מלחמה געהאַלטן פֿאַר אַ שעפֿעלע; דער האָט געשלעפּט צו זיך און דער צו זיך; אַזױ לאַנג, ביז דאָס שעפֿעלע איז צעריסן געװאָרן… איך װאָלט אײַך געקאָנט ברענגען נאָך משלים אַ סך, נאָר איר װײסט דאָך, אַז איך האָב פֿײַנט מאַריך זײַן. עס בלײַבט איבער נאָר אײן זאַך, טאָמער װעט איר פֿרעגן אַ קשיא: סטײַטש, װי טאָר עס אַ ייִד זײַן אַזאַ מין אַכזר און װעלן דערלעבן אַף יענעם אַזױ פֿיל שלעכטס, יענער מעג זיך זײַן אַפֿילו אַ שׂונא, אין דער צײַט, װאָס אונדזערע חכמים זאָגן בפֿירוש, אַז ד אָ ס װ אָ ס פֿ אַ ר ד י ר א י ז נ י ש ט ג ו ט ז אָ ל ס ט ו י ע ־ נ ע ם נ י ש ט װ י נ ט ש ן ? זײַט איר אפֿשר אױך גערעכט. נאָר איך װאָלט אַ בעלן געװען, אַז עמעצער אַנדערש זאָל זײַן אַף מײַן אָרט און אױסשטײן דאָס, װאָס איך בין אױסגעשטאַנען. מילא, פֿון די קלעפּ מיט די סטוסאַקעס, װאָס מיר האָבן געכאַפּט פֿון די קאָזאַקן ביז מיר זײַנען געקומען אַפֿן אָרט ― דאָס בין איך א ײַ ך מוחל, און אַז מיר זײַנען געקומען אַפֿן אָרט, אין רוסישן שטאַב אַרײַן הײסט עס, האָט מען אונדז אַרײַנגעזעצט װי די גענדז, נאָר יעדן אין אַ באַזונדער קעמערל, און עס האָט זיך אָנגעהױבן אַן אױספֿאָרשונג און אַן אױספֿרעגעניש װעגן די דײַטשן, װוּ האָבן מיר גענומען אַזױ פֿיל גאָלד און אַזױ פֿיל ברױט און אַזױ פֿיל אַמוניציע פֿאַר די דײַטשן? כאָטש לעבן זאָלן זײ אַזױ בײדע, די פּאָליאַקן מיט די קאָזאַקן, װי מיר װײסן פֿון װאָס צו זאָגן! דערנאָך רופֿט זיך אָן דער גענעראַל, אַ װאָיענער מיט אַ רױט פּנים און מיט פּאַליעטן, ― אפֿשר איז ער נאָך ניט קײן גענעראַל, אפֿשר איז ער נאָך אַ פּאָלקאָװניק, אָדער גאָר אַ קאַפּיטאַן, איך זאָל אַזױ װיסן פֿון אים: „װער, זאָגט ער, פֿון אײַך, ייִדן, איז דאָ דער זשיד יאַנקל?“… זאָג איך: „יאַנקל ― דאָס בין איך“. רופֿט זיך אָן צו מיך דער גענעראַל, אָדער דער פּאָלקאָװניק, װײס אים דער רוח: „דאָס איז דײַן זון יחיאל, װאָס איז אַזױ דערהײבט געװאָרן באַ די דײַטשן?“ זאָג איך: „יאָ, יחיאל ― דאָס איז מײַנער אַ זון, און אים האָבן, זאָג איך, די דײַטשן געצװוּנגען, זאָג איך, ער זאָל זײַן בורמישטש אַף אַ קורצער צײַט, ביז דו װעסט, זאָג איך, אַרײַנקומען צוריק קײן קרושניק“… „אַזױ, ― זאָגט צו מיר װידער דער גענעראַל, אָדער דער פּאָלקאָװניק, ― אָט װעל איך דיר, זאָגט ער, באַװײַזן, אַז דײַן זון איז באַ מיר, זאָגט ער, נאָך העכער געקרױנט. אָט װעל איך דיר װײַזן, זאָגט ער, װי הױך ער װעט באַ מיר באַלד זײַן“… און מיט די װערטער נעמט ער מיך אונטער דער האַנט, דער גענעראַל הײסט עס, אָדער דער פּאָלקאָװניק, נעמען זאָל אים באַם האַרצן און באַ דער לעבער, און פֿירט מיך אַרױס אין הױף אַרױס, צו באַװײַזן מיר, װי הױך מײַן זון װעט באַ אים זײַן… און גײענדיק מיט מיר, מאַכט ער צו מיר אַזױ: „באַ דיר איז דאָך מסתּמא, זאָגט ער, דײַן זון טײַער? װיל איך, זאָגט ער, אַז דו אַלײן מיט דײַנע אײגענע הענט זאָלסט אים באַערן, זאָגט ער, מיט אַן אָרדען אַפֿן האַלדז…“ טראַכט איך מיר: רבונו של־עולם, װאָס טוט זיך דאָ? ניט שױן־זשע האָט מײַן יחיאל נושׂא חן געװען באַם רוסישן גענעראַל, אָדער פּאָלקאָװניק, פּונקט אַזױ װי באַם דײַטשן קאָמענדאַנט? ניט שױן־זשע װערט ער באַשענקט פֿון פֿאָניען מיט אַן אָרדען? פֿאַר װאָסערע מעשׂים טובֿים? אַי װאָלט דאָס געװען, טראַכט איך מיר, אַ מפּלה פֿאַר די פּאָליאַקן! אַי־אַי־אַי! פֿליאַקע װאָלט אײַנגענומען אַ מיתה משונה!… נקמה! דאָס געפֿיל פֿון נקמה, איר פֿאַרשטײט צי נײן!… נאָר צוריק שמועסנדיק, װי באַלד אַז אַן אָרדען, טראַכט איך מיר, צו װאָס קאָזאַקן? צו װאָס נאַגאַיקעס? צו װאָס קלעפּ? צו װאָס אײַנשפּאַרן װי די גענדז, און יעדן אין באַזונדערע קעמערלעך?… און

דאָס האַרץ איז מיר, װי זאָל איך אײַך זאָגן? דרײַסיק פּוד! פֿופֿציק פּוד!… נאָר צוריק טו איך מיר אַ לײג־איבער: אַ קשיא אַף פֿאָניען ― אפֿשר איז באַ אים אַזױ דער אײַנפֿיר? מיר'ן עלטער װערן מיט אַ מינוט, װעלן מיר װיסן… און כּך הװה ― מיר זײַנען עלטער געװאָרן מיט אַ מינוט ― כאָטש די מינוט האָט זיך געצױגן אַ יאָר! און אַז מיר זײַנען געקומען מיטן גענעראַל, אָדער מיטן פּאָלקאָװניק, ס'זאָל אַף אים קומען אַ מפּלה, אין הױף, אַז מיר זײַנען געקומען צום גוטן אָרט, איז מיר פֿאַרענטפֿערט געװאָרן אַלצדינג… און אַז איך האָב דערזען מײַן יחיאלן שטײן אַ געבונדענעם באַ אַ בױם, און צװײ קאָזאַקן מלאַכי־חבֿלה באַ די זײַטן, און דאָס פּנים ― אַ שענערן לײגט מען אין דער ערד אַרײַן, ― האָב איך שױן פֿאַרשטאַנען, אַז אָך און װײ איז צו מיר, װ י אַ ז ו י מ ײַ ן י ח י א ל װּ ע ט װּ ע ר ן ד ע ר ה ײ כ ט , און מיט װאָס פֿאַר אַן אָרדען פֿאָניע װיל אים באַשענקען… נאָר האָט צײַט אַ ביסל ― דאָס איז נאָך גאָלד! די רעכטע מעשׂה מיט דער עקדה הײבט זיך ערשט אָן. איך האָב נאָך געהאַט אַף זיך אַ גענעראַל, אַ פּאָלקאָװניק, האָבן זאָל ער אײַך ם'מאַיאָװע קדחת אַ גאַנץ קײַלעכיק יאָר. המן איז געװען אַ גאָלד! פּרעה ― אַ שנעק! טיטוס ― אַ הונט!… אױב איר װעט מיר צוזאָגן, אַז איר'ט האַלטן קאָפּ, װעל איך אײַך בעטן, מיך לאָזן איבערכאַפּן דעם אָטעם אַף אַ װײַלינקע. און אַגבֿ װעט איר זיך אַלײן אױך אַ ביסל אױסרוען, װאָרעם איך האָב אײַך שױן, דאַכט מיר, אָנגעדולט אַ קאָפּ אַזױ פֿיל, אַז איר װעט מיר האָבן צו געדענקען! טאָמער האָט אײַך גאָט אױסגעהיט, הײסט עס, פֿון רשעים־פּאָליאַקן און פֿון שכּורים־קאָזאַקן, האָט ער אָנגעשיקט אַף אײַך אַ פּױלישן ייִדן, כאַ־כאַ, װאָס זיצן זיצט ער אין קרושניק און רופֿן רופֿט מען אים יאַנקל יונעװער, װײַל ער איז אַ יונע־װער, פֿון יונעװ, איר פֿאַרשטײט צי נײן…

11.

י ח י א ל צ ו ד ע ר ע ק ד ה

― ― ― פֿרעגט מיך, אַשטײגער, איצטער, װאָס האָב איך דעמאָלט געפֿילט און װאָס האָב איך דעמאָלט געטראַכט, אַז דער רוסישער גענעראַל, אָדער פּאָלקאָװניק, װײס אים דער שװאַרצער יאָר, האָט מיך אַרױסגעפֿירט אין הױף און האָט מיר באַװיזן מײַן יחיאלן שטײן אַ געבונדענער, אַ פֿאַרטיקן צו דער תּליה, און רופֿט זיך אָן צו מיר בהאַי לישנא:

„זעסטו, זאָגט ער, אָט די תּליה? דאָס האָב איך, זאָגט ער, אױסגעפֿונען אַ פֿאַרהעכערונג פֿאַר דײַן זון דעם בירגער־מײַסטער, פֿאַר זײַן געטרײַשאַפֿט, זאָגט ער, און פֿאַר זײַן איבערגעגעבנקײט צו אונדזער פֿײַנט. געקומען איז אים אײגנטלעך, זאָגט ער, שיסן. איז אָבער שיסן פֿאַר אײַך צופֿיל כּבֿוד, און אַגבֿ, זאָגט ער, איז אַ שאָד קױלן און פּולװער. מלחמה־צײַט, פֿאַראַן בילכער פֿון אים… איצטער זײַ אַזױ גוט, זאָגט ער, אָט האָסטו די שטריק, נעם טו אים אָן, דעם זון דײַנעם, אַפֿן האַלדז ―

― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―

נו, װאָס זאָלט איר קלערן, אַז מע דערלעבט אַזאַ כּבֿוד פֿון פֿאָניען, ימח שמו וזכרו? אין אײן מינוט זײַנען מיר דורכגעפֿלױגן אין קאָפּ אפֿשר טױזנט מחשבֿות און געדאַנקען. װאָס זאָל איך טאָן, למשל? זאָל איך אים פֿאַלן צו די פֿיס, קושן די הענט, בעטן באַ אים רחמים פֿאַר מײַן קינד? זאָל איך אים זאָגן מיט בײזן, אַז נײן, ער װעט דאָס נישט דערלעבן, ניט ער און ניט אַ גרעסערער פֿון אים, אַז איך, יאַנקל יונעװער, זאָל אױפֿהײבן מײַן האַנט אַף מײַן זון? אָדער זאָל איך אים זאָגן: „הענג בעסער מיך! הענג אױף אונדז בײדן אַף אײן שטריק, דו המן, דו טיטוס, דו אַזױנער און אַזױנער!“?… דערנאָך האָב איך מיך באַטראַכט ― נײן. מע דאַרף נישט. עס טױג ניט אַזױ. לאָם איך אים בעסער זאָגן, איר פֿאַרשטײט צי נײן, אַ פּאָר װערטער, גלאַט אַזױ מיט גוטן, הײסט עס. ממה נפֿשך, װעט ער מיך אױסהערן, איז דאָך אַװדאי גוט. אלא װאָס דען? ער װעט נישט װעלן הערן ― איז דאָס סײַ װי סײַ פֿאַרפֿאַלן. מײַן לעבן איז דאָך סײַ װי סײַ, װי זאָגט איר, ניט װערט אַ פּרוטה. װאָרעם ס'איז דאָך נאַריש, איך װעל דאָך אים ניט פֿאָלגן און װעל מײַן זון מיט מײַנע אײגענע הענט צו דער תּליה ניט ברענגען, װעט ער דאָך מיך סײַ װי סײַ הרגענען, הײַנט װאָס האָב איך דאָ אָנצוּװערן?…

הקיצור, איך האָב מיך אָנגענומען מיט האַרץ, יעבֿור עלי מה, און רוף מיך אָן צו אים, צום גענעראַל הײסט עס, אָדער צום פּאָלקאָװניק ימח שמו, און מאַך צו אים אַזױ: „הער־זשע אױס, זאָג איך, װאַשע װיסאָקאָ־יע, װאָס איך װעל דיר זאָגן, זאָג איך. די מעשׂה דערפֿון איז אַזױ. אַ מענטש, זאָג איך, אַן אָפּגעמשפּטער צום טױט מעג, זאָג איך, זאָגן פֿאַרן טױט װאָס ער װיל. נישט קײן סך, זאָג איך, נאָר עטלעכע װערטער ― דאָס, זאָג איך, װעסטו אַלײן זאָגן, אַז איך מעג. װיל איך דיר, זאָג איך, זאָגן אָט װאָס, פֿון אונדזער חומש, „ביבליע“ הײסט עס באַ אײַך, געדענקסטו, זאָג איך, מן־הסתּם, מיט װאָס פֿאַר אַ גרינג האַרץ אַבֿרהם אָבֿינו, זאָג איך, האָט געפֿירט זײַן אײן־אײנציקן זון יצחקן צו דער עקדה, זאָג איך. ער, אַבֿרהם אָבֿינו הײסט עס, האָט, װי דו װײסט, אַפֿילו די צונג נישט איבערגעקערט. װײסטו, זאָג איך, פֿאַר װאָס? דערפֿאַר, װאָס גאָט, אָט יענער גאָט, זאָג איך, װאָס זיצט אָט דאָרט אױבן אין הימל, האָט אים אַזױ געהײסן. און אַז גאָט הײסט, זאָג איך, איז דאָס אָ מצװה און אָ פֿאַרגעניגן און אַ כּבֿוד, אַ שׂמחה, זאָג איך. װאָרעם אַ קלײניקײט ― אַזאַ זכיה, זאָג איך, אַז גאָט אַלײן, דער מלך מלכי המלכים, האָט אױסגעקליבן, זאָג איך, מײַן זון פֿאַר אַ קרבן! קאָן דען זײַן אַ גרעסערער כּבֿוד? דו ביסט דאָך אָבער, זאָג איך, װאַשע װיסאָקאָיע, װי איך זע גרױס, אַ מאַן אַן אױפֿריכטיקער, װעסטו דאָך, זאָג איך, מיר נישט זאָגן, אַז גאָט האָט דיר געהײסן, זאָג איך, אַז דו זאָלסט מיר הײסן, איך אַלײן זאָל אים אױפֿברענגען מײַן זון פֿאַר אַ קרבן. הײַנט װי קאָן איך, זאָג איך, אױספֿילן דײַן געבאָט? װעסטו מיר, זאָג איך, זאָגן, אַז דײַן מלך האָט דיר אַזױ געהײסן און דו ביסט, זאָג איך, מקײם זײַן געבאָט. איז אַזױ װי, זאָג איך, איך װעל דײַן באַפֿעל ניט מקײם זײַן, װײַל דו ביסט געשיקט געװאָרן, זאָג איך, ניט פֿון גאָט, נאָר פֿון אַ מלך בשׂר ודם, װעסטו מוזן, זאָג איך, דעם באַפֿעל פֿון דײַן מלך אַלײן מקײם זײַן, און מיך, זאָג איך, װעסטו פֿאַר מײַן ניט פֿאָלגן דיך מסתּמא אױך ניט שאַנעװען און װעסט מיך מסתּמא אױך, זאָג איך, טױטן. אױב אַזױ, זאָג איך, האָב איך צו דיר אַ קלײנע בקשה ― און אַ בקשה פֿון אַ מענטשן פֿאַרן טױט מוז מען אױספֿאָלגן! ― מײַן בקשה, זאָג איך, איז, אַ ז ד ו ז אָ ל ס ט מ י ך ה ע נ ג ע ן א ױ פֿ צ ו פֿ ר יִ ע ר , פֿאַר מײַן זון, װאָרעם איך בין זײַן פֿאָטער. און די טבֿע פֿון דער װעלט איז, אַזױ, זאָג איך, האָט זי גאָט באַשאַפֿן, אַז אַ קינד זאָל זען זײַן פֿאָטער אַ טױטן, נישט אַ פֿאָטער זײַן קינד… אַז איך װעל שטאַרבן, זאָג איך, פֿריִער פֿון מײַן

קינד כאָטש מיט עטלעכע מינוט, װעט מײַן זון, זאָג איך, קאָנען זאָגן נאָך מיר קדיש“…

― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―

אָט מיט די װערטער און מיט דעם לשון האָב איך צו אים געזאָגט, צום גענעראַל הײסט דאָס, אָדער צום פּאָלקאָװניק, װײס דער רוח די בײנער זײַנע.

אַז איר װעט מיך פֿרעגן, פֿון װאַנען האָט זיך צו מיר גענומען אַזאַ שטאַרקײט מיט אַזאַ כּח הדבור? װײס איך אַלײן ניט פֿון װאַנען. מיר דאַכט זיך אױס, הערט איר, אַז נישט נאָר אַ גענעראַל, אָדער אַ פּאָלקאָװניק, ― דער קײסער אַלײן זאָל געװען זײַן דערבײַ, װאָלט איך אים געזאָגט דאָס אײגענע. אַ מענטש, אַז ער זעט פֿאַר זיך דעם מלאך־המות, איר פֿאַרשטײט צי נײן, און פֿילט, אַז ער איז מיט אײן פֿוס שױן אַף יענער װעלט, איז באַ אים דעמאָלט אַ פּאָלקאָװניק און אַ גענעראַל און אַ קײסער ― בלאָטע! אין אַזאַ מינוט אַז אַ מענטש רעדט, רעדט ער גאָר אַנדערש, װי זאָגט איר: ד בֿ ר י ם ה י ו צ א י ם מ ן ה ל בֿ … והראַיה? מײַנע װערטער זײַנען אים, אַפּנים, אַרײַן גוט אין די בײנער, דעם גענעראַל אָדער דעם פּאָלקאָװניק, װאָרעם ער איז באַלד גאָר אַנדערש געװאָרן און רופֿט זיך אָן צו מיר: „פֿון װאַנען נעמט זיך, זאָגט ער, צו אַזאַ ייִדן װי דו אַזאַ שטאַרקײט, גלײַך, זאָגט ער, װי דו װאָלסט גאָר קײן מורא ניט געהאַט פֿאַרן טױט?“…

דערזען, אַז דער אָדון לאָזט זיך רײדן, מאַך איך צו אים: „אױב, זאָג איך, װאַשע װיסאָקאָיע װעט מיר שענקען נאָך אַ צװײ מינוט, װעל איך דיר, זאָג איך, זאָגן פֿון װאַנען עס נעמט זיך צו מיר אַזאַ שטאַרקײט מיט אַזאַ כּח אַף ניט מורא צו האָבן פֿאַרן טױט. פֿאַראַן, זאָג איך, באַ אונדז אַ גמרא, באַ אײַך װערט עס אָנגערופֿן „תּלמוד“, זאָג איך. דערצײלט זיך, זאָג איך, די גמרא אַ מעשׂה פֿון די עשׂרה הרוגי מלכות, װאָס זײַנען אָפּ־געמשפּט געװאָרן צום טױט. איז אײנער פֿון זײ, זאָג איך, אַרױף אַ לעבעדיקער אַפֿן הימל און האָט זיך גענומען נאָכפֿרעגן, װאָס איז די מעשׂה מיט די עשׂרה הרוגי מלכות, װאָס מע האָט זײ אָפּגעמשפּט צום טױט? האָט מען אים, זאָג איך, געענטפֿערט, אַז עס איז אַזאַ גזירה פֿון א י ם , פֿון גאָט אַלײן הײסט עס, און ס'איז אַ פֿאַרפֿאַלענע זאַך. פֿרעגט ער, פֿאַר װאָסערע זינד? ענטפֿערט מען אים: פֿאַר מכירת יוסף, דערפֿאַר, הײסט עס, װאָס די עשׂרת השבֿטים האָבן פֿאַרקױפֿט זײער ייִנגערן ברודער יוסף, און פֿאַר אַזאַ זאַך, זאָגט מען אים, קומט מיתה. סע שטײט בפֿירוש אין דער תּורה. פֿרעגט ער: סטײַטש, אַזױ פֿיל צײַט אַװעקגעגאַנגען, האָט מען נישט געקאָנט זיך אָפּרעכענען, זאָגט ער, מיט זײ פֿאַר מכירת־יוסף און געװאַרט אַף אונדז, אַף די עשׂרה הרוגי מלכות? ענטפֿערט מען אים דאָרטן: פֿון זינט מע האָט פֿאַרקױפֿט יוספֿן ביז הײַנטיקן טאָג איז נאָך ניט געװען אַזאַ דור, װאָס זײַנע קינדער זאָלן זײַן מ ע ר ע ר ר ײ ן א ו ן א ו מ ש ו ל ד י ק , װי די דאָזיקע עשׂרה הרוגי מלכות… דו פֿאַרשטײסט, זאָג איך צו אים, צום גענעראַל אָדער צום פּאָלקאָװניק, מיט װאָס פֿאַר אַ גדלות, זאָג איך, און מיט װאָס פֿאַר אַ פֿרײד איך און מײַן זון און אונדזערע אַלע איבעריקע קרושניקער ייִדן גײען צו דער תּליה, אַז מיר װײסן, אַז ר ײ נ ע ר א ו ן א ו מ ־ ש ו ל ד י ק ע ר פֿון אונדז איז נישטאָ אַף דער גאַנצער װעלט?!''…

און מער האָב איך שױן, איר פֿאַרשטײט צי נײן, קײן אײנציק װאָרט נישט געקאָנט אַרױסרײדן, װײַל איך האָב מיר פֿאָרגעשטעלט, װי אַזױ איך הענג און װי אַזױ מײַן יחיאל זאָגט נאָך מיר קדיש, און װי אַזױ מײַן װײַב און קינדער װײנען נאָך מיר, און עס איז מיר געװאָרן מאָדנע ענג אין האַלדז און פֿינצטער אין די אױגן, און טרערן האָב איך דערפֿילט, געזאַלצענע טרערן קײַקלען זיך מיר איבער דער באָרד, און גלײַך אין מױל אַרײַן…

― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―

איר װילט װיסן, פּאַני שלום־עליכם, דעם היוצא לנו מזה? דעם פּועל־יוצא, הײסט עס, פֿון מײַן רײדן? האָט קײן יסורים ניט ― ס'איז ניט געװען אַרױסגעװאָרפֿן. איך האָב מיט מײַנע רײד מציל געװען פֿון דער תּליה זיך אַלײן און מײַן יחיאלן, דאָס הײסט, מיך האָט מען אַרױסגעלאָזט און די איבעריקע אַלע האָט מען געהאַנגען, נאָר מײַן יחיאלן האָט מען די תּליה פֿאַרביטן אַף אַן אַנדער שטראָף. מע האָט אים אַװעקגעשיקט צו דער מלחמה, צום סאַמע פֿײַער, און ער איז דאָרטן דעם ערשטן טאָג געהרגעט געװאָרן און נישט געקומען צו קבֿר ישׂראל. פֿון װאַנען װײס איך דאָס? װײַל זײַן נאָמען, איר פֿאַרשטײט צי נײן, איז אַרײַן אינעם צעטל פֿון די „געפֿאַלענע“, און איך קאָן נאָר זאָגן: „תּהי נשמתו צרורה בצרור החײם“, און אַ גוטער מליץ זאָל ער זײַן. װאָרעם װאָס נאָך בלײַבט מיר איבער צו זאָגן? פֿאַרגעסט נישט, אַז אַף אַ סך אַן ערגערן אױפֿן איז פֿאַרלױרן געגאַנגען מײַן צװײטער זון, מײַן שמואל־משה. איך האָב אײַך פֿון אים, װעגן מײַן שמואל־משהן הײסט עס, דאַכט מיר, נאָך גאָר נישט דערצײלט? מײַן שמואל־משה ― דאָס איז שױן געװען גאָר אַן אַנדער מין חבֿרה־מאַן, נישט יחיאל ― װי קומט ער צו יחיאלן? ס'איז גאָר לא זו הדרך! דאָס הײסט, ער איז אױך געװען נישט פֿון די, װאָס גײען אַרױס לתּרבות רעה, און איז אױך געװען אַ יונג אַ געראָטענער, אַ װױלער, אָבער גאָר אַ װױלער; נישט מחמת איך באַרים זיך; איר זעט דאָך, אַז איך דערצײל אײַך אַלצדינג, סײַ גוטס, סײַ שלעכטס, איך פֿאַרלײקן נישט פֿון אײַך קײן זאַך, װײַל איך זע, איר זײַט אַ מענטש, װאָס ניט אײַך נאַרט מען. נאָר װאָס דען? איך האָב מורא, אַז איר װילט שלאָפֿן, און ס'איז שױן טאַקע צײַט אױך. לאָז איך עס איבער אַף מאָרגן און זאָג אײַך: אַ גוטע נאַכט און שלאָפֿט געזונט.

12 .

ש מ ו א ל ־ מ ש ה אַ ח בֿ ר ה ־ מ אַ ן

― ― ― זאָגט דעם אמת, פּאַני שלום־עליכם, ס'איז אײַך גאָרנישט קשה די גאַנצע צײַט: װאָס פֿאָרט דאָס אַזאַ ייִד, װי יאַנקל יונעװער פֿון קרושניק, קײן אַמעריקע, אַף דער עלטער, אײן מענטש אַלײן, אַז ער האָט דאָרטן ניט, װי זאָגט איר, קײן קינד און קײן רינד, קײן גואל און קײן קרובֿ? דער תּירוץ איז אָבער: װי אַזױ װאָלט יעקבֿ אָבֿינו אָנגעשפּאַרט קײן מצרים, װען זײַנע קינדער זאָלן נישט געװען פֿאַרקױפֿן אַהינצוצו זײער ברודער יוסף? טאָמער איז דער משל ניט אַזױ גלײַך צום נמשל ― בין איך נישט שולדיק. איך האָב אײַך נאָר געװאָלט זאָגן, אַז יעדער װ אַ ר ו ם האָט, װי זאָגט איר, זײַן ד אַ ר ו ם. מסתּמא איז דאָ דערינען אַ מעשׂה. און די מעשׂה איז די, װאָס ס'איז אַ גרױסע סבֿרה, אַז מײַן צװײטער זון שמואל־משה, אָט דער חבֿרה־מאַן, װאָס האָט געזאָלט געשאָסן װערן באַ פֿאָניען אין פֿיר און צװאַנציק שעה און איז נצול געװאָרן בדרך נס, װי איר װעט אָט באַלד האָרכן, איז געזונט און שטאַרק און געפֿינט זיך איצט אין יענעם לאַנד, װוּהין מיר בײדע, איך און איר, פֿאָרן אַצינדערט. הגם, איך מוז אײַך זאָגן דעם רײנעם אמת, אַז איך בין אין דעם נישט אַזאַ גרױסער מאמין, נישט מחמת איך בין, חס ושלום, אַזאַ גרױסער אַפּיקורס, װאָס גלײבט נישט אין ניסים ― דאָס נישט. אַדרבה! ע ר , אַז ער װיל, קאָן ע ר! ע ר האָט שױן באַװיזן, װי זאָגט איר, גרעסערע קונצן! נאָר װאָס־זשע דען? דאָס װאָלט געװען, איר פֿאַרשטײט צי נײן, שױן צופֿיל פֿאַר אַזאַ שלים־מזל, װי איך, צו גוט פֿאַר יאַנקל יונעװער פֿון קרושניק. והראַיה? אָט האָט איר אַ סימן. אָט בין איך געװען גלײַך מיט אײַך און גלײַך מיט אַלע ייִדן אין דער דאָזיקער שטאָט ― װי אַזױ הײסט זי? ― קאָפּענהאַק. טױזנטער און טױזנטער מענטשן האָבן זיך דאָרט געװאַלגערט גלײַך מיט מיר, אױסגעריסן געװאָרן, געזוכט און גענישטערט און סוף־כּל־סוף פֿאָרט אױסגעזוכט אײנס דאָס אַנדערע. עס איז געװען אַ תּענוג צו זען, װי אַזױ מאַנען האָבן געפֿונען זײערע װײַבער, װײַבער ― זײערע מאַנען, ברידער ― זײערע שװעסטער, קינדער ― זײערע מאַמעס. פֿאַר װאָס האָב איך נישט געהאַט דאָס גליק באַ גאָט צו געפֿינען דאָרט מײַן שמואל־משהן? אלא װאָס דען? איר װעט זאָגן, אפֿשר איז ער אָפּגעפֿאָרן פֿון דעם קאָפּענהאַק אײדער איך בין אַהינצוצו געקומען? אָדער אפֿשר איז ער געפֿאָרן קײן אַמעריקאַ גאָר דורך אַן אַנדער װעג, ניט דורך קאָפּענהאַק? זאָגן מיר אָבער די ייִדן, װאָס פֿאָרן מיט מיר אונטן אין דריטן קלאַס, אַז קײן אַמעריקאַ איז נישטאָ קײן אַנדער װעג, אױסער קאָפּענהאַק, ― גלײב איך זײ ניט. פֿאַר װאָס? פּשוט. װײַל ייִדן זײַנען בהמות. ייִדן װײסן ניט דעם חילוק פֿון ים ביז יבשה. אַף דער יבשה איז פֿאַראַן װעגן, פֿאַראַן רעלסן, פֿאַראַן אײַזנבאַנען, אָבער אַפֿן ים ― װאָס איז שײך אַף אַ ים װעגן? אַי װאָס? ― איר'ט מיר זאָגן, ס'שטײט דען ניט בפֿירוש געשריבן ,, ה נ ו ת ן ב י ם ד ר ך “? ― ע! װאָס גלײַכט איר דאָס צו דעם? דאָס האָט גאָר אַן אַנדער טײַטש מיט אַן אַנדער פּשט! מע באַדאַרף װיסן, װי זאָגט איר, װוּ דער „חמור“ שטײט…

הקיצור המעשׂה ― דערװײַל האָט איר מיך אַ ביסל אַראָפּגעשלאָגן פֿונעם װעג, און מיר האַלטן נאָך גאָר פֿון פֿאָרנט, באַ מײַן שמואל־משהן, װאָס איר קענט אים נאָך גאָר ניט און װײסט נישט װאָס פֿאַר אַ חבֿרהמאַן דאָס איז. אַ רעכטער חבֿרה־מאַן! איר װילט װיסן װעלכעס װערט

אָנגערופֿן באַ מיר אַ „חבֿרה־מאַן“? אַ חבֿרה־מאַן װערט אָנגערופֿן באַ מיר יעדער אײנציקער, װאָס װיל זיך אױספֿײַנען, יוצא זײַן פֿאַר דער װעלט, זײַן בעסער, װי גאָט האָט אים באַשאַפֿן, איר פֿאַרשטײט צי נײן ― אַלץ אײנס: אַ ציוניסט, אַ סאָציאַליסט, אָדער גלאַט אַ קאָכלעפֿל ― באַ מיר האָבן זײ אַלע אײן װערט און הײסן באַ מיר מיט אײן נאָמען ― „חבֿרה־לײַט“. אַי, װעט איר פֿרעגן באַ מיר אַ קשיא, טאַקע אַף מיר אַלײן: סטײַטש, אָט בין איך געװען כּל ימי אַ קהלס־מאַן און אַ קאָכלעפֿל אין קרושניק און איבערגעקריגט זיך מיט דער גאַנצער שטאָט? ― אַ ביסל אַ גלײַכעניש! בין איך דאָך עפּעס געװען אַ ייִד אַ בעל־הבית, מיט אַ שטוב און מיט אַ נאָמען, עפּעס אַ גאַנצער יש, געװען באַ װאָס אָנצונעמען, איר פֿאַרשטײט צי נײן ― און דער װאָס? אַ גאָרנישט, אַ ייִנגל, אַ צוציק, נאָך דער מאַמעס מילך, װי זאָגט איר, נישט אױסגעטריקנט, קײן צװאַנציק יאָר נישט אַלט אַפֿילו! אמת, אַז איר'ט אַף אים אַ קוק טאָן, װעט איר זאָגן, אַז דער בחור איז אַלט אַריבער צװאַנציק, און פֿאַרשטײן פֿאַרשטײט דאָס דװקא אַזױ פֿיל, װי אַ מענטש, װאָס איז לכל־הפּחות דרײַסיק יאָר, און קענען קען עס דװקא אַלצדינג, אי רײדן, אי שרײַבן, אי לײענען, אי חשבונען, ― נישט חלילה מחמת באַרימערײַ זאָג איך עס; איר װײסט דאָך, אַז איך האַלט נישט דערפֿון. נאָר אַז איר'ט זיך באַגעגענען מיט עמעצן פֿון אונדזערע מקומות, טאָמער װעט זיך אײַך מאַכן, און איר װעט אַ פֿרעג טאָן אַ מינדסט קינד אַף יאַנקל יונעװערס זונדל, װעט מען אײַך זאָגן: „װאָסער זונדל? דאָס בחורל? ― אַ פֿײַער, אַ ברען, אַ שײגעץ, אַן עזות־מחוצף־פּנים, אַן אױסװוּרף פֿון דער נאַטור!“… כאָטש ס'אַ ליגן! ס'איז שקר וכזבֿ! ער איז נישט קײן אױסװוּרף און ניט קײן עזות־מחוצף־פּניס… דאָס הײסט, אַ שטיקל עזות־פּנים א י ז ער; ער װעט אײַך ניט פֿאַרשװײַגן קײנעם, עס מעג זיך זײַן, װער עס װיל זיך, אַפֿילו דער גובערנאַטאָר אַלײן, װעט ער אים מאַכן מיט דער בלאָטע גלײַך! דאָס הײסט, ער װעט זיך אײַך ניט זידלען, חלילה וחס! נאָר ער װעט אײַך אַזױ אָפּענטפֿערן, אַז ס'װעט אײַך װערן פֿינצטער אין די אױגן, און איר'ט זײַן צופֿרידן, אַז ער'ט אײַך לאָזן צורו… פֿון װאַנען האָט זיך גענומען צו מיר אַזאַ זון? פּונקט דער היפּוך פֿון יחיאלן ― אַף װיפֿל יענער, עליו השלום, איז געװען אַ פּאָליטיטשנע, אַ שטילער און אַ בנעימותדיקער, אַף אַזױ פֿיל איז דער אַ קלעק ― אים צו לענגערע יאָר, אױב ס'איז אמת, אַז ער לעבט… דער, אַז ער טשעפּעט זיך אָן אין אַ זאַך, איז אים ניט אָפּצורײַסן! און האָט עס אַרױסגעזאָגט דאָס װאָרט פֿונעם מױל, למשל, אַף נאַכט טאָג און אַף טאָג נאַכט, ― איז פֿאַרפֿאַלן, מעגן קומען כּל מלכי מזרח ומערבֿ! סײַדן ער װעט זיך אַלײן אַרומקוקן. זאָגן אים מוסר ― זאָל אײַך גאָט היטן! נאָך ערגער! דעמאָלט װעט ער אײַך ערשט טאָן קאַפּױר! איך געדענק נישט אַקוראַט, נאָר מיר דאַכט זיך, אַז איך האָב אײַך שױן אײן מאָל באַמערקט, אַז עקשנים זײַנען מיר אַלע אין קרושניק, מיר האָבן אַ שם אַף דער װעלט פֿאַר עקשנים, און צװישן די קרושניקער זײַנען מיר די גרעסטע עקשנים. הײַנט שטעלט אײַך פֿאָר, װאָס דאָס איז פֿאַר אַ פֿױגל, אָט דער שמואל־משה הײסט עס, אַז באַ אונדז אין דער משפּחה האָט ער קײן אַנדער נאָמען, נאָר „דער עקשן“…

הקיצור, איז זיך מײשבֿ אײן מאָל אָט דער עקשן, דאָס איז געװען גאָר צום אָנהײב פֿון דער מלחמה, נאָך אײדער מע האָט אַ רוף געגעבן מײַן יחיאלן צו דער אָפּאָלצעניע, און קומט אַהײם און בעט זיך באַ דער מאַמען, זי זאָל אים אײַנפּאַקן די זאַכן און מיטגעבן גרעט ― ער פֿאָרט, זאָגט ער, אין דער גובערניע, קײן לובלין הײסט עס. „װאָס װעסטו טאָן אין דער גובערניע?“ ― גאָרנישט, ער װעט זיך, זאָגט ער, אײַנגעבן צו פֿאָניען אין דער דינסט. „ביסט משוגע? צי חסר דעה? צי מטורף?“ ― אָט אַזױ װיל ער ― און שױן! די „פּאַטרעטיזמע“ האָט זיך אין אים צעברענט. אַלע געבן זיך אײַן, זאָגט ער, פֿרײַ, װיל ער אױך זיך אײַנגעבן פֿרײַ. „מיר'ן זײ װײַזן, זאָגט ער, אַז מיר זײַנען זײ נישט װײניקער געטרײַ װי די פּױלן, אױב ניט מער נאָך!“ און ער ברענגט מיר אַ ראַיה פֿון פּאַן פּשעפּעצקיס זונדל, סטאַש. „נאַ, זע, זאָגט ער, אַ גימנאַזיסטל, זאָגט ער, פֿון זעקסטן קלאַס און האָט זיך שױן פֿאַרשריבן אין פּאָלק!“ בײַטל איך מסתּמא אױס אַלע בײזע חלומות: „בהמה, זאָג איך, בצורת אָדם װאָס דו ביסט! װאָס גלײַכסטו זיך, זאָג איך, צו סטאַשען? סטאַש זאָג איך, איז אַ גױ און קאָן זיך דערדינען, זאָג איך, צו אַן אָפֿיציר, און צו אַ פּאָלקאָװניק, און צו אַ גענעראַל, און אפֿשר נאָך העכער אױך, און דו, זאָג איך, װאָס? האָסט פֿאַרגעסן, זאָג איך, אַז דו קומסט אַרױס זאָג איך, פֿון צו אַ גרױסן יחוס, זאָג איך, פֿון אַבֿרהם, יצחק ױעקבֿ?“ איז דאָך עס אָבער שמואל־משה עקשן, און אַ חבֿרה־מאַן דערצו, מאַכט ער צו מיר: „אָט װײַל איך קום אַרױס, זאָגט ער, פֿון אַזאַ הױכן יחוס, באַדאַרף איך זײ, זאָגט ער, באַװײַזן, ערשטנס, אַז ס'אַ ליגן, װאָס מע זאָגט אַף אונדז, אַז מיר ציטערן פֿאַר אַ ביקס און שרעקן זיך איבער פֿאַר אַ שאָס, און, צװײטנס, לאָזן זײ, זאָגט ער, זען, אַז מיר זײַנען גלײַך צו אַלע און אַז מיר פֿ אַ ר ד י נ ע ן זאָגט ער, צו זײַן גלײַך מיט אַלע“… איר פֿאַרשטײט, װוּהין דאָס צילט?… װיל איך דאָך אים מסתּמא אָפּענטפֿערן, װי זאָגט איר, על ראשון ראשון ועל אַחרון אַחרון, לאָזט ער זיך ניט, דער חבֿרה־מאַן, און מאַכט צו מיר: „טאַטע, עס װעט דיר גאָרנישט העלפֿן, זאָגט ער, איך בין, זאָגט ער, אַ זעלנער און גײ אין דער מלחמה און זײַט געזונט. איך װעל אײַך, זאָגט ער, שרײַבן בריװלעך“… כּהאַי לישנא ― מיט די װערטער.

פֿאַרשטײט זיך, אַז מײַנע, װי באַלד נאָר זי האָט דערהערט אַזאַ לשון מוט אַזעלכע דבורים, ― אַז זי האָט גענומען צו חלשן ― חלשט זי נאָך. סטײַטש, זי װעט דאָס ניט אױסהאַלטן! זי װעט זיך נאָר אַ מעשׂה אָנטאָן! טענה איך צו איר: „שאַ, זאָג איך, מרים, מירל, פֿאָלג מיך, לאָז זײַן שטיל, װעסטו בעסער מאַכן. דאָס משוגעת, זאָג איך, װעט אים איבערגײן, װעט ער אַלײן חרטה האָבן“. והראַיה, װער איז גערעכט געװען? הלװאַי װאָלט ער מיך געפֿאָלגט דאָס מאָל און אַלע מאָל. איז עס דאָך אָבער שמואל־משה עקשן, האָט ע ר אױסגעפֿירט, ניט מיר, און איז אַװעק אין דער גובערניע אַרײַן, און גלײַך אַהין, װוּ מע דאַרף, און האָט געגעבן אַ לײג־אַװעק אַ שמועס, און דװקא בעל־פּה, די צונג באַדאַרף מען אים, װי זאָגט איר, ניט פּיקען, און ער האָט זײ געזאָגט כּך וכּך, אַז ער אַלײן, הײסט עס, איז אַ ייִד. און אַז ער איז יאַנקל יונע־װערס אַ זון פֿון קרושניק, און זײַן נאָמען איז שמואל־משה, און ער בעט, מע זאָל אים צונעמען פֿרײַ אין דער דינסט אַרײַן… האָט מען אים דװקא אױסגעהערט, באַטראַכט דעם נפֿש און רעכט אױסגעלאַכט, אָפּגעלעצעװעט, געמאַכט חוזק, װי פֿאָניע קאָן. אײנער אַ גענעראַל האָט אים אַ פֿרעג געגעבן ― אַזױ שרײַבט מיר שמואל־משה אין זײַן ערשטן בריװ: ― „צו װאָס װילסטו זיך אײַנגעבן אין דער דינסט?“ ענטפֿערט אים מסתּמא מײַן שמואל־משה: „איך װיל גײן אין דער מילחמה“. פֿרעגט אים װידער דער קאָמאַנדיר: „מיט װאָס װילסטו האַנדלען אין דער מילחמה? מיט ייִדישע פֿיש, צי מיט רוסישער װאָדקאַ?“ האָט אים אַפֿילו שמואל געװאָלט אָפּענטפֿערן, װי ער קאָן, ס'זאָל אים װערן גרין און געל, נאָר ער האָט זיך מײשבֿ געװען, װי זאָגט איר, לאָז אײן מאָל זײַנס איבערגײן, און רופֿט זיך אָן צו אים, צום קאָמאַנדיר הײסט עס: „איך װיל, זאָגט ער, װאַשע װיסאָקע, גײן אין דער מלחמה איבער צװײ זאַכן: ערשטנס, זאָגט ער, איז דאָס מײַן חובֿ, איך בין מחױבֿ צו גײן שלאָגן זיך פֿאַר מײַן פֿאָטערלאַנד; והשנית, זאָגט ער, װילט זיך מיר באַװײַזן, אַז אַ ייִד קאָן אױך, זאָגט ער, עפּעס אױפֿטאָן אין דער מלחמה, אַז אַ ייִד, זאָגט ער, קאָן נישט נאָר האַנדלען מיט ייִדישע פֿיש אָדער מיט רוסישער װאָדקע, נאָר אַז ער קאָן, זאָגט ער, שיסן אױך“. צעלאַכט זיך דער קאָמאַנדיר נאָך שטאַרקער: װי קומט צו אַ ייִדן שיסן?“ זאָגט צו אים מײַן שמואל־משה: „קאָנסט מיך פֿאַרהערן“ ― אַ יונגאַטש קאָן! אַװדאי האָט מען אים פֿאַרהערט שיסן ― װאָס מײנט איר, שפּילעכלעך? באַ פֿאָניען גײט דאָס נישט אָן! און נישט נאָר שיסן אַלײן, מע האָט אים אין אײנװעגס, אַזױ שרײַבט מיר שמואל־משה, פֿאַרהערט אַלצדינג ― אי שרײַבן, אי לײענען, אי חשבונען, און עס האָט זיך אַרױסגעװיזן, זאָגט ער, אַז ער איז אומעטום אין דער הײם. װאָס דען, איך בעט אײַך? אַז פּשעפּעצקיס זונדל סטאַש האָט געקאָנט אָפּגעבן עקזאַמענט אַף זעקס קלאַסן גימנאַזיע, װאָלט מײַן שמואל־משה געקאָנט אָפּגעבן אַף צװעלף קלאַסן. גלאַט ― אים האָט מען קײן מאָל נישט צוגעלאָזט, דאָס איז אַ באַזונדערע זאַך…

הקיצור, איר װילט דאָך װיסן מסתּמא דעם שפּיץ ― צי מע האָט אים אַרײַנגענומען, צי ניט, נאָך אַ מין אַרײַננעמען! פֿאַר װאָס זאָל מען אים ניט אַהײמנעמען, איך בעט אײַך, אַ שײנער יונג, אַ הױכער, אַ ברײטער ― אַ חיות אַף אים אַ קוק צו טאָן, װי זאָגט איר, בלוט און מילך! און אױגן ― אש־להבֿה! אַ היציקער פּאַרשױן נאָך פֿון קלײנװײַז אױף, אַלע מאָל געריסן זיך אין פֿײַער אַרײַן. למשל, איך האָב מיך דערמאָנט אַ קלײניקײט: אַז ער איז נאָך געװען גאָר אַ שנעק, װי זאָגט איר, אַ קלײנער װעװריק, האָט זיך געטראָפֿן אַ מעשׂה, אַן ערל האָט זיך געגעבן אַ שמועס־אױס װעגן ייִדן עפּעס ניט אַזױ פֿױגלדיק, אָנגערופֿן אונדז מיטן נאָמען „זשיד“. װי דער שטײגער אין, ― אַז מײַן חבֿרה־מאַן טוט ניט אַ שפּרונג־אױף און לאָזט אים נישט אַראָפּ קײן צװײ פּעטש, איר פֿאַרשטײט צי נײן, אַז פֿונקען זײַנען געפֿלױגן! אָדער, אַ שטײגער, נאַט אײַך נאָך אַ מעשׂה: אַז ס'האָט זיך אָנגעהױבן באַ אונדז די שײנע געשיכטע מיטן פּױלישן באָיקאָט אַף די ייִדן, און ס'איז אַרױס אײן מאָל אַ קלאַנג, אַז פֿליאַקע װעט מאַכן אַף אונדז אַ פּאָגראָם, האָט איר באַדאַרפֿט זען, װי דער חבֿרה־מאַן האָט זיך עס אַביסל אָנגעצונדן, פֿאַרקאַטשעט די אַרבל און שױן גרײט געװען אײנער אַלײן אַװעקצולײגן אין אײן שמע־ישׂראל אַ מאה גױים און נאָך מער, אַז מע װעט באַדאַרפֿן! אַ שטיקל גליק, װאָס פֿליאַקע האָט ליב נאָר צו רײדן מיט דער צונג און דערבײַ בלײַבט עס… אַז איך זאָג אײַך אַ חבֿרה־מאַן, איז אַ חבֿרה־מאַן!

בקיצור, מײַן חבֿרה־מאַן איז אַרײַן, און װי נאָר ער איז אַרײַן, מײַן שמואל־משה הײסט עס, אַזױ האָט מען אים תּוך כּדי דבור אַװעקגעשיקט מיט זײַן פּאָלק אין דער מלחמה אַרײַן, און אַװעקגעשטעלט אים גלײַך אין פֿײַער אַרײַן אַקעגן דײַטש, איר פֿאַרשטײט צי נײן, און אַף דער דריטער װאָך שױן האָט מען אים באַשענקט מיט אַ מעדאַל, אַ „גע־אָרגי“ רופֿט מען דאָס, ס'איז אַ גרױסע זכיה, שרײַבט ער, צו באַקומען אַ געאָרגי! און שפּעטער מיט אַ פּאָר װאָכן האָט מען אים געשענקט נאָך אַ „געאָרגי“. און אין אָנדערהאַלבן חדשים אַרום װידער אַמאָל אַ „גע־אָרגי“! נאָר צו װאָס באַרימערײַ, פּוסטע דבורים? איך האָב עס פֿײַנט! ― איר װילט װיסן, װי אַזױ און פֿאַרװאָס ער האָט באַקומען אַזױ פֿיל מעדאַלן, זײַט זיך מטריח, רוקט זיך צו אַביסל נענטער, אָט האָט איר אײַך אַ פּעקל בריװלעך, פֿון אים טאַקע, פֿון מײַן שמואל־משהן הײסט עס, װאָס ער שרײַבט צו מיר פֿון דער מלחמה, פֿונעם סאַמע פֿײַער. איך װעל אײַך נישט לײענען אַלע פֿון אַלף ביז תיו, שרעקט זיך נישט! איך װעל אײַך נאָר אַרױסלײענען פֿון זײ דאָס נײטיקסטע, אָדער, װי זאָגט איר, דעם סאַמע תּמצית, װעט איר זען גבֿורות ונפֿלאָות, און איר װעט פֿאַרשטײן װאָס פֿאַר אַ חבֿרה־מאַן דאָס איז! דערװײַלע װעלן מיר פֿריִער גײן עפּעס נעמען אין מױל אַרײַן, אױב מע קאָן עס נאָר נ ע מ ע ן אין מױל אַרײַן, װײַל ניט אַלץ, װאָס מע גיט דאָ אַפֿן שיף, מעג מען עסן, און ניט אַלץ, װאָס מע מעג, װי זאָגט איר, קאָן מען עסן.

אַף װידערזען.

13.

די גבֿורות ונפֿלאָות פֿון שמואל־משהן

― ― ― איר זאָגט, ס'איז נישט פֿאַראַן קײן צװײ גלײַכע מענטשן אַף דער װעלט. װאָס דאַרפֿט איר צװײ גלײַכע מענטשן, נאַט אײַך צװײ ברידער, פֿון אײנע טאַטע־מאַמע, איך מײן דאָס טאַקע מײַן יחיאלן, עליו השלום, מיט מײַן שמואל־משה, להבֿדיל בין החײם למתים, אױב, הײסט עס, איך האָב אַ זכיה באַ גאָט און ס'איז אמת, אַז שמואל־משה לעבט און איז אין אַמעריקע… אָט האָט איר אײַך דעם בעסטן בײַשפּיל: צװײ קינדער, אײן מאַמע האָט זײ געהאַט, אין אײן שטוב געװאַקסן, באַ אײן רבין געלערנט, ― איז אײנער געװען, איר פֿאַרשטײט צי נײן, אַ ירא ושלם, מורא געהאַט אַ הױך װאָרט אױסצורײדן, װי זאָגט איר, אַ פֿליג נישט זאַטשעפּעט אַף דער װאַנט. דער „לא תּרצח“ איז באַ אים געװען אַ גװאַלד! ― אַ קלײניקײט לא תּרצח? און דער? ― אַ חבֿרה־מאַן, און נאָך װאָס פֿאַר אַ חבֿרה־מאַן! צװישן חבֿרה־לײַט אַ חבֿרה־מאַן! איך האָב דאָך אײַך שױן דערצײלט, װאָס דאָס איז פֿאַר אַ צאַצקע! איז דאָס אָבער נאָך אַ שמינית שבשמינית. נאָר צו װאָס פּוסטע רײד? יעדער פֿאָטער האָט ליב צו דערצײלן גרױסקײט פֿון זײַנע קינדער. דאָס איז שױן זינט די װעלט שטײט. כאָטש אַף װיפֿל איר האָט מיך דערקענט אָט דאָ אַפֿן שיף, װעט איר אַלײן זאָגן, אַז איך בין נישט פֿון די פֿאָטערס, װאָס זײַנען בלינד און זעען ניט, אָדער זײ מאַכן זיך ניט זעענדיק. איך האָב עס פֿײַנט. באַ מיר איז אַלץ אױבנאױף, װי אַף אַ טעלער, װי זאָגט איר, אַן אָפֿענער זעקס און זעכציק. אָט האָט איר אײַך אַ גאַנץ בינטל בריװ פֿון מײַן שמואל־משהן, װאָס ער שרײַבט מיר פֿון דער מלחמה. נאַט לײענט, װעט איר אַלײן זען, װאָס פֿאַר אַ פֿױגל דאָס איז. קוקט נישט, פּאַני שלום־עליכם, אַפֿן כּתבֿ, װאָס איז נישט אַזױ רײן, און נישט אַזױ שײן, װי זאָגט איר, קאָטשערעס מיט לאָפּעטעס. ער, מײַן שמואל־משה הײסט עס, האָט אַ האַנט דװקא אַ שײנע; מע קאָן זאָגן אַף אים, אַז ער איז אַ „כתבא רבה“. אַלע מײַנע קינדער אַזױ. אַז מײַנע קינדער האָבן נאָך געלערנט אין חדר, פֿלעגט מען זיך אַרומטראָגן מיט זײערע כּתבֿים פֿון שטוב צו שטוב און פֿון האַנט צו האַנט. דאָס איז באַ זײ בירושה. איך אַלײן, װי איר קוקט מיך אָן, האָב אױך געהאַט אַמאָל זײער אַ שײנע „פּאָטשערקע“. די גאַנצע משפּחה אונדזערע פֿײַנען זיך אױס מיט זײער „פּאָטשערקע“. נאָר װאָס דען? איר דאַרפֿט דאָך אַלײן פֿאַרשטײן, װי אַזױ און אין װאָס פֿאַר אַן אופֿן די דאָזיקע בריװ זײַנען געשריבן געװאָרן. אין טראַנשײעס, משטײנס געזאָגט! און לױפֿנדיק אונטער אַ האָגל פֿון פֿײַער! צװישן האַרמאַטן און לופֿט־מאַשינען! אָט נאַט, זעט, זעט אַלײן, אָדער װײסט איר װאָס? איך װעל אײַך לײענען שטיקלעכװײַז, װײַל ס'איז שױן אַ סך ערטער פֿאַראַן, װאָס האָבן אָפּגעריבן זיך, אַ סך בלעטלעך פֿעלן, און ס'איז טאַקע שװער צו לײענען אַלצדינג אַף אײן מאָל. איך לײען אײַך, פּאַני שלום־עליכם, דעריבער נאָר דעם רעכטן עיקר לײען איך אײַך. אָט האָט איר, למשל, אַ בריװ, הײבט זיך אָן באַ אים אַזױ:

„שלום, זאָגט ער, לאַהובי אָבי הנגיד היקר הנכבד המרומם המופֿלג המפֿורסם…“ מילא בקיצור, נו ― מיר גײען װײַטער… „חכם ונבֿון חבֿיבֿ ונחמד כּבֿוד שמו תּפֿארתּו מוהר″ר יעקבֿ נ″י! ראשית קום איך דיר צו מעלדן, זאָגט ער, פֿון מײַן געפֿינען זיך, אַז איך געפֿין זיך אין דעם צװײ און צװאַנציקסטן בעסאַראַביער פּאָלק…“ נו, דאָס איז נישט װיכטיק פֿאַר אײַך, מיר גײען װײַטער: „און אַז מײַן נאַטשאַלסטװע איז פֿון מיר זײער צופֿרידן“… אױך נישט אַזױ װיכטיק… „און מיר האָבן געהאַט, זאָגט ער װײַטער, אַ געפֿעכט אונטער אַ דאָרף, צװישן גרױסע בערג, דרײַ טעג מיט דרײַ נעכט אונטערן פֿײַער קעגן פֿײַנט, דרײַ מאָל אַזױ שטאַרק װי מיר. נאָר אונדזערע האָבן זיך געװאָרפֿן אין פֿײַער אַרײַן, אָפּגעשלאָגן אַלע אַטאַקעס און באַקומען אַלע מאָל נײַע אונטערגעפֿרישטע פּאָלקן, װאָס זײַנען געפֿאַלן אײנס נאָך דאָס אַנדערע, אײנס נאָך דאָס אַנדערע, אַזױ װי שטרױ. בלוט האָט גערונען, אַזױ װי װאַסער. און מיר האָבן געשפּאַנט איבער טױטע. װאָרעם ס'איז נישט געװען קײן צײַט אױפֿראַמען די געהרגעטע און איבערבינדן אונדזערע געראַנעטע, איבער די דײַטשע שראַפּנעלן, װאָס גיסן װי אַ רעגן, און איבער זײערע מוראדיקע באָמבעס פֿון די צװײ און פֿערציקער האַרמאַטן, װאָס דערלאַנגען װײַט, און אונדזערע קאָנען ניט אַזױ װײַט דערלאַנגען. װען ניט דאָס, װאָלטן מיר געמאַכט פֿון זײ אַ תּל! װאָרעם אונדזערע, אַז ס'איז געקומען צום סוף, האָבן מיר זיך אַ װאָרף געטאָן אַפֿן פֿײַנט מיט באַיאָנעטן, מיר זײַנען שױן געװען די לעצטע, האָט דער קאָמאַנדיר נאָר אַ זאָג געגעבן אײן װאָרט: „בראַטצי!“ ― ברידערלעך, הײסט עס, ― האָבן מיר פֿאַרגעסן, אַז מיר זײַנען שױן סך־הכּל אַ הײַפֿל, און די דײַטשן זײַנען נאָך אַ גאַנצער ים, און מיר האָבן זיך אַ לאָז געטאָן אַף זײ מיט אַ הוראַ, און האַנט באַ האַנט געשלאָגן זיך מיט זײ, ביז ס'איז געװאָרן נאַכט, און דערװײַל זײַנען אונטערגעקומען צו אונדז פֿון הינטן נאָך און נאָך חיל, צוגעפֿרישטע הײסט עס, װאָס זײַנען געפֿאַלן אַף טױט און אַ סך געפֿאַנגען, נאָר איך בין געװען גרינג געראַנעט פֿון אַ שראַפּנעל, סאַמע אין דער קני פֿון דעם לינקן פֿוס. נאָר איך האָב זיך געהאַלטן שטאַרק, װײַל איך האָב געהאַט די פֿאָן אין די הענט. איך האָב זי אַװעקגענומען באַ אַ געפֿאַלענעם פֿון די הענט אַרױס, און איך האָב מיר געזאָגט: דער טױט זאָל מיר זײַן, נאָר כּל זמן איך שטײ אַף די פֿיס, לאָז איך די פֿאָן נישט אַרױס! דאָס האָט געזען דער קאָמאַנדיר אַלײן, און אַז מיר האָבן אָפּגעטראָטן און מע האָט מיך גענומען אין האָספּיטאַל, האָט מיך דערפֿאַר דער קאָמאַנדיר צוגעשטעלט צו אַ „געאָרגי“, װאָס איך דאַרף די מעג באַקומען, און טאַקע די טעג שרײַב איך מיך אױס פֿון האָספּיטאַל צוריק אין פּאָלק אַרײַן. און איך צײל שױן די טעג, די מינוטן, װען איך װעל װידער זיך קאָנען נעמען צו דער ביקס, װאָרעם עס קאָכט אין מיר דאָס בלוט מיט סכּנת נפֿשות, עס ברענט אין מיר אַ פֿײַער אַפֿן פֿײַנט, װאָס האָט אַװעקגעלײגט די בעסטע כּוחות אונדזערע, אױסגעקױלעט אונדזערע ,ברידער אַזױ װי די אָקסן ,אַזױ װי שאָף ,און אונדזערע בעסטע אָפֿיצירן האָט ער גענומען אין פּלען אינאײנעם מיט אונדזערע האַרמאַטן און מאַשינעס ,מיט אונדזער גאַנצער שװערער אַרטילעריע ,אָן אַ שיִער אַמוניציע ,פֿערד און גאַנצע װאַגאָנעס מיט ברױט ― אױסקרענקען זאָל ער דאָס„ ער איז שטאַרק ,דער דײַטש ,אױ איז ער שטאַרק! מיר זײַנען אָבער אױך גענוג שטאַרק! מיר'ן אים באַװײַזן!…“

נו, פּאַני שלום־עליכם? װאָס'ט איר זאָגן אַף יאַנקל יונעװערס זון און אַפֿן יחיאלס ברודער? אָדער נאַט ,אָט האָט איר נאָך אַ בריװל: „לכּבֿוד ,זאָגט ער, אַהובֿי אָבֿי יקירי הרבני הנגיד המרומם…“ בקיצור… „החכם המפֿואר הנחמד והחבֿיבֿ בש″תּ מוהר″ר יעקבֿ נ″י! איך האָב דײַן ליבן בריװ, אָבֿי יקירי, מקבל געװען, און דאַנק דיר זײער פֿאַר דײַנע ליבע זיסע קלוגע רײד, װאָס זײַנען געזאָגט געװאָרן מיט גרױס חכמה און מיט פֿיל קלוגשאַפֿט“… מילא בקיצור, מוחל, מוחל! בעסער געװען פֿריִער פֿאָלגן דעם טאַטן, אײדער איצט מודה זײַן, אַז ער פֿאַרשטײט אַן עסק… און װײַטער, לאָמיר לײענען װאָס שרײַבט ער װײַטער? װײַטער שרײַבט ער אַזױ: „און װאָס די מאַמע באַװײנט אַזױ יחיאלן און לײגט אײַן די װעלט, װאָס ער דאַרף גײן אין דער דינסט, פֿאַרשטײ איך ניט, מיט װאָס איז יחיאל מער מיוחס פֿון מיר? דאַכט זיך, מיר שטאַמען בײדע פֿון אײן ייִחוס…“ װאָס זאָגט איר אַף אַזאַ חבֿרהמאַן, װי ער װערטלט זיך? עס ליגט אים נאָך אין זינען װערטלעך אין אַזאַ צײַט! נאָר לאָמיר גײן װײַטער: „און דו קאָנסט מיר זאָגן, אָבֿי היקר, מזל טובֿ מיט אַ צװײטן אָרדן, אױך אַ „געאָרגי“, פֿאַר דערפֿאַר, װאָס איך האָב אַף מײַנע פּלײצעס, אַנטלױפֿנדיק פֿונעם פֿײַנט, אַרױסגעטראָגן אַ געראַנעטן אָפֿיציר פֿון סאַמע פֿײַער. ער האָט זיך געבעטן נאָר, מע זאָל אים אױפֿהײבן פֿון דער ערד, זיך געהאַלטן באַם בױך, נישט געקאָנט אַלײן, האָט קײנער נישט געװאָלט זיך אָפּשטעלן, װאָרעם מע האָט אונדז זײער געיאָגט, געהאָגלט אַף אונדז מיט פֿײַער פֿון אַלע זײַטן, פֿון רעכטס און פֿון לינקס, פֿון פֿאָרנט און פֿון הינטן, און פֿון אױבן די לופֿט־מאַשינען, אַזױ װי די װילדע פֿױגלען, װער האָט געקאָנט הערן, אַז מע לױפֿט, װי די צעװילדעװעטע חיות? און װער האָט זיך געקאָנט דאָס אָפּשטעלן כאָטש אַף אַ װײַלע, באַ אַזאַ העליש פֿײַער? נאָר דער דאָזיקער געפֿאַלענער אָפֿיציר האָט אַף מיר אַזאַ מאָדנעם קוק געגעבן מיט זײַנע שײנע, בלױע, גוטע אױגן, אַז ער האָט מיך דורכגענומען דורך און דורך, און איך האָב זיך אָפּגעשטעלט, מיט בײדע עלנבױגנס זיך געמאַכט אַ װעג צװישן די לױפֿנדיקע, זיך אָנגעבױגן צום אָפֿיציר, געװאָלט אים אױפֿשטעלן פֿון דער ערד ― װער? װאָס? ער קאָן זיך נישט האַלטן אַף די פֿיס, װי אַן אונטערגעהאַקטער בױם. װאָס טוט מען? זאָל איך אים איבערלאָזן אַלײן? ― װערט ער צעטראָטן. אַן אָפֿיציר! שלעפּן זיך מיט אים? ― װעט מען אונדז בײדן אַװעקלײגן. זעץ איך מיך צו און זאָג צו אים: קריך, װאַשע בלאַהאַראָדיע, אַף מיר! און איך האָב אים אַ נעם געגעבן צו זיך אַף די פּלײצעס און בין דורכגעלאָפֿן מיט אים אַ שײן ביסל מײַל, אונטער אַ האָגל פֿון קױלן, ביז מיר זײַנען קױם געקומען צו אַ פּונקט, װוּ אונדזערע האָבן געװאַרט אַף אונדז. דאָרט האָט מען דעם אָפֿיציר אַװעקגעלײגט אין האָספּיטאַל און מיך אױך, װײל איך בין אױך געװען געראַנעט פֿון דער גרינג, אַ שראַפּנעל האָט מיר אָפּגעסמאַליעט אַן אױער, און ערשט דאָרטן װער איך געװױר, אַז דער אָפֿיציר איז אַ גאַנצע שישקע, אַ פֿירשט, אַ קניאַזש, פֿון די, װאָס זײַנען נאָענט צום הױף!… ער האָט מיך צװײ מאָל געזען, געשיקט מיך רופֿן, אױסגעפֿרעגט זיך, װי אַזױ איך הײס און װער איך בין, שטאַרק געלױבט מיך און געזאָגט, אַז ער װעט מיך קײן מאָל נישט פֿאַרגעסן ― און מע האָט מיך צוגעשטעלט צו אַ „געאָרגי“ דעם צװײטן מאָל…“

װאָס זאָגט איר אַף דער גדולה ― צװײ געאָרגיס! פֿרעגט אים, װאָס'ט ער טאָן מיט זײ? אַנו, לאָז ער פּרוּװן קומען מיט זײ למשל, קײן פּײטערבאַרג אָדער מאָסקװע ― צי װעט מען אים נישט אַרױסװאַרפֿן מיט די געאָרגיס? צי לאָז ער, אַשטײגער, קומען צוריק קײן קרושניק, װעט זיך פֿליאַקע מסתּמא איבערשרעקן און װעט נישט מאַכן אַף אים מער קײן באָיקאָט, װי קלערט איר? נאָר מײנט ניט, אַז איר זײַט שױן פֿאַרטיק. מיר האָבן, איר פֿאַרשטײט צי נײן, נאָך אַ דריטן „געאָרגי“. װאָס מײנט איר, מיר זײַנען עפּעס פֿון די קלײנע? דעם דריטן מענדאַל האָבן מיר באַקומען… נאָר אָט װעל איך אײַך בעסער לײענען, װאָס ער אַלײן שרײַבט מיר, מײַן שמואל־משה הײסט עס. ס'איז כּדאַי נאָר צוליבן לשון אַלײן. ער האָט אַ שײנעם לשון. מליצה ― דאָס ליגט שױן באַ אונדז אין דער טבֿע. דאָס איז באַ אונדז אַ משפּחה־זאַך. ער שרײַבט צו מיר װײַטער, שרײַבט ער אַזױ:

,,…איצטיקס מאָל קאָן איך מיך זאָגאַר באַרימען, אָבֿי יקירה, אַז איך האָב כּמעט אָפּגעראַטעװעט אַ גאַנצע אַרמיע, װאָס האָט געקאָנט אַרומגערינגלט װערן פֿון אַלע זײַטן און גענומען װערן פֿונעם פֿײַנט אין פּלען, העכער זיבעציק טױזנט מאַן מיט אונדזער גאַנצער שװערער אַרטילעריע, װאָרעם דער שנײ, װאָס איז אױסגעפֿאַלן, האָט צעלאָזט, די ערד איז געװאָרן װײך, אַזױ װי דריליעס, און די פֿערד האָבן געזונקען, די רעדער האָבן נישט געקאָנט אַרױס…“

הקיצור, פּאַני שלום־עליכם ,װי זאָגט איר ― פֿאָניעס גליקן מיט פֿאָניעס תּירוצים. איך װיל גאָרנישט לײענען װײַטער. אין צװײ װערטער װעל איך אײַך נאָר איבערגעבן די מעשׂה: אַז מע האָט באַדאַרפֿט אױסגעפֿינען, װוּ געפֿינט זיך דער שׂונא, האָט מען אױסגערופֿן, װער װיל זיך

מוסר נפֿש זײַן קריכן באַרג אַראָפּ אַפֿן בױך צום װאַלד, צו אױסקוקן, איר פֿאַרשטײט צי נײן, דעם דײַטש? האָבן זיך אָפּגערופֿן ניט קײן סך, און צװישן זײ איז דער ערשטער געװען ער, שמואל־משה הײסט עס. אָט דאָס איז די גאַנצע מעשׂה; נאָר ער צעלײגט עס, װױ זאָגט איר, אַף טעלערלעך. דער שפּיץ איז ― זײ האָבן אױסגעשמעקט דעם דײַטש, און מײַן שמואל־משה איז געװען דער ערשטער, װאָס האָט אָנגעזאָגט די דאָזיקע גוטע בשׂורה און מע האָט צײַט געהאַט דעריבער מאַכן פּליטה ― אַניט װאָלט געװען שלעכט! דאָס הײסט, ס'איז אַזױ אױך געװען אַזאַ יאָר אַף די שׂונאי ישׂראל, מע האָט אים געבראָכן אַ בײן, פֿאָניען הײסט עס, געיאָגט װי מיט הינט, נאָר פֿאַרנעמען אַ גאַנצע אַרמיע איז דעם דײַטש נישט געראָטן ― און דאָ האָט אױך מײַן שמואל־משה געהאַט אַ חלק, און דערפֿאַר באַקומען אַ נײַע מתּנה ― װידער אַ „געאָרגי“, שױן צום דריטן מאָל. און דערמיט װערט אָפּגעהאַקט די געשיכטע פֿון זײַנע גבֿורות ונפֿלאָות, און עס הײבט זיך אָן אַ נײַע געשיכטע פֿון אַן אומגליק, װאָס האָט זיך מיט אים געטראָפֿן איבער אַ דײַטשן אָפֿיציר, װאָס ער האָט גענומען אין פּלען און װאָס מע האָט אים דעריבער געמישפּט, טאַקע מײַן שמואל־משהן הײסט עס, פֿעלדגעריכט, און עס איז אים געקומען אַ קלײניקײט ― נאָר שיסן אין פֿיר און צװאַנציק שעה!…

װאָס מיט אים איז װײַטער געװאָרן ― דאָס װײס נאָר גאָט און גוטע מענטשן, װאָס זאָגן, אַז ער איז איצט אין אַמעריקע. הלװאַי פֿון אײַער מױל, װי זאָגט איר, אין גאָטס אױערן. נאָר אַזױ װי מיר האָבן זיך שױן בײדע גוט אָנגעלײענט, לאָזן מיר די דאָזיקע געשיכטע איבער אַף שפּעטער אַ ביסל.

14.

ש מ ע י שׂ ר א ל !

― ― ― איך האָב מורא, אַז דו געשיכטע װאָס איך גיב אײַך איבער אַצינד, פּאַני שלום־עליכם, איז דאָס די לעצטע מעשׂה פֿון טױזנט אײן נאַכט, װאָרעם די ייִדן, װאָס פֿאָרן מיט מיר אין דריטער קלאַס, זאָגן, אַז מיר זײַנען שױן באַלד אין אַמעריקע. הלװאַי, פֿון זײער מױל אין גאָטס אױערן. כאָטש איך דאַרף אײַך זאָגן דעם אמת, איך בין אין דעם נישט אַזאַ גרױסער מאמין. מיר שלעפּן זיך שױן אַזױ לאַנג, אַז איך האָב שױן אָנגעהױבן צו פֿאַרלירן דעם בטחון מיט דער אמונה, אַז ס'איז פֿאַראַן אַ לאַנד, װאָס הײסט אַמעריקע. נאָר אױב ס'איז אַן אמת, אַז מיר דערנענטערן זיך, װי זײ זאָגן, צום גאָלדענעם לאַנד, באַדאַרף מען זען אָפּכאַפּן די דאָזיקע געשיכטע, װאָרעם איך קאָן חלילה בלײַבן אין מיטן ― װוּ װעל איך אײַך גײן זוכן אין ניו־יאָרק?

הקיצור ― װי אַזױ װילט איר? צי זאָל איך אײַך לײענען װײַטער מײַן זונס בריװ, װי ער שרײַבט צו מיר פֿון דער מלחמה? אָדער ס'איז גענוג, איך זאָל אײַך איבערגעבן נאָר דעם תּמצית אין קורצן, אַזױ װי מיר בײדע האָבן ליב? דער תּמצית אין קורצן קאָן איבערגעגעבן װערן, װי זאָגט איר, בשלשה דבֿרים ― אין צװײ װערטער: עשׂו, אַ שלאַק זאָל אין זײַנע בײנער אַרײַן, דעם אמת מוז מען אַף אים זאָגן אונטער די אױגן, ער איז גענוג שטאַרק און גענוג מעכטיק, און גענוג קרעפֿטיק און גענוג תּקיף, מוראדיק תּקיף, ― אָבער נאָר באַ זיך אינדערהײם. פֿירן אַ הײמישע מלחמה, למשל, אײַנשטעלן אױפֿגעשטאַנענע פּאָליאַקן, שמײַסן צעבונטעװעטע מוזשיקעס, דערשטיקן אַ רעװאָלוציע, מאַכן, איר פֿאַרשטײט צי נײן, אַ ייִדישן פּאָגראָם ― דערױף איז ער אַ מזיק! קומט אים אָבער אױס פֿירן אַ מלחמה אין דרױסן, אַ תּחום־שבת װײַטער פֿון זײַן לאַנד אַרױס ― אַהאַ! איז שױן שלים־שליס־מזל. װי זאָגט איר, מיט דער פּוטער אַראָפּ. אַף אים איז געזאָגט געװאָרן דאָס אײגענע, װאָס דער מדרש זאָגט אַף אונדז ייִדן, להבֿדיל. „פֿאַר װאָס, פֿרעגט דער מדרש, איז ישׂראל געגליכן צו אַן אײלבערט? װײַל אַזױ װי אַן אײלבערט גיט נישט אַרױס זײַן בױמל נאָר דורך שטױסן, דורך קלאַפּן און דורך קװעטשן, אַזױ איז אױך ער; ער װערט נישט בעסער ביז ער כאַפּט ניט קײן קלעפּ“… װי געפֿעלט אײַך דער מדרש? פֿונדעסטװעגן, אײנס צום אַנדערן געהער זיך ניט אָן. װאָס אמת איז אמת. עס מאַכט זיך אַ צײַט, װען ער איז גובֿר, װען ער איז, װי זאָגט איר, ידו על העליונה. אמת, דאָס טרעפֿט זיך זעלטן, נאָר עס טרעפֿט, הלװאַי זאָל זיך אַזױ נישט טרעפֿן. אָט האָט זיך געטראָפֿן אַ נס ― איך פֿאַרשטײ ניט, װי אַזױ דאָס איז געשען, נאָר ער איז אַרײַן דעם דײַטש, אַזױ שרײַבט מיר מײַן שמואל־משה, דורך צװײ פֿליגלען איז ער אַרײַן, און האָט אים אַרױסגעיאָגט פֿון די טראַנשײעס, האָט אים אַרומגערינגלט פֿון אַלע זײַטן און האָט פֿאַר־גומען באַ אים אַ גוזמא חיל אין געפֿענקעניש, מיט קאַנאָנען מיט אַמוניציע, מיט הכּל בכּל מכּל פֿלעקל, און דער ערשטער פֿון אַלע האָט זיך אױסגעפֿײַנט, פֿאַרשטײט זיך, ער, מײַן שמואל־משה, דערמיט, װאָס ער האָט געפֿאַנגען דעם ערשטן אָפֿיציר, װאָס האָט זיך אונטערגעגעבן מיט אַ גאַנצן באַטאַליאָן. נאָר אָט אַזױ גרינג, מײנט איר, גיט זיך קירה־דײַטש אונטער? האָט צײַט, װאַרט אַ ביסל, װעט איר הערן, װי אַזױ דער חבֿרהמאַן, מײַן שמואל־משה הײסט עס, באַשרײַבט דאָס מיר אין זײַן בריװ. די מעשׂה, איר פֿאַרשטײט צי נײן, איז אַזױ געװען. פֿריִער האָט מען זיך געשלאָגן און געשלאָגן און געשלאָגן, װי געװײנטלעך אין אַ מלחמה ― מע שטעלט אַװעק האַרמאַטן אײנס אַקעגן דאָס אַנדערע און מע צילעװעט זיך: דו שיסט אַף מײַן רבין, איך שיס אַף דײַן רבין. דערנאָך הײבט מען אָן מיט קאַנאָנען און מיט ביקסן, אַלע מאָל נענטער און נענטער, און מענטשן פֿאַלן פֿון בײדע צדדים, אַזױ װי שטרױ, אַ שורה נאָך אַ שורה, אַזױ לאַנג, ביז עס עסט זיך צו ― װי זאָגט איר, קרעפּלעך עסן װערט אױך נמאס, ― און מע טוט זיך אַ װאָרף אײנס אַף דאָס אַנדערע מיט באַיאָנעטן, און מע הײבט אָן צו אַרבעטן מיט די הענט און מיט די פֿיס און מיט די צײן, ― שעמט זיך נישט, פּשוט מיט די צײן, װאָרעם װאָס איז דאָס חידוש, אַז אױסגעמוטשעט איז מען, און מיד און שלעפֿעריק אױך, און הונגעריק אױך, און פֿאַרדראָס אין האַרצן טראָגט מען, און דאָס לעבן איז במילא נישט װערט אַ שװה פּרוטה, ― עלעהײ, לאָז זיך אײַך דאַכטן, אױסגעהונגערטע װעלף, צעװילדעװעטע חיות… װאָס זאָג איך, צעװילדעװעטע חיות? אַ סך ערגער פֿון חיות! װאַרעם אַ חיה, אַז זי איז הונגעריק, פֿאַלט זי אָן און פֿאַרצוקט אײַך, און אַז זי האָט זיך אָנגעזעטיקט, שװײַגט זי שטיל; און אַ מענטש, אַז ער צעװילדעװעט זיך, װײס ער ניט קײן אױפֿהער. אַדרבה, װאָס מער בלוט ער זעט, מער גלוסט זיך אים בלוט פֿאַרגיסן, און מע װאַרפֿט זיך אײנס אַף דאָס אַנדערע, און מע שנײַדט קרױט, און מע שטעכט מענטשן, אַזױ װי מע שטעכט, להבֿדיל, חזירים, און בלוט גיסט זיך, אַזױ װי װאַסער. װער האָט דאָס צײַט אַ קלער צו טאָן: װאָס טו איך? פֿון װעמענס װעגן און צוליב װאָס? װער האָט צײַט איבערצוטראַכטן: טאָמער גײ איך אַף מײַן אײגענעם ברודער? והראַיה ― אָט װעט איר האָרכן װײַטער. אַזױ װי מע האָט זיך אַ לאָז געגעבן אײנס אַף דאָס אַנדערע, אַזױ שרײַבט מיר מײַן חבֿרהמאַן, מיט בלױזע שװערדן און מיט שאַרפֿע פּיקעס, ער טוט אַ קוק ― גלײַך אַף אים טראָגט זיך אַ דײַטשער אָפֿיציר, די אױגן ברענען, דאָס פּנים פֿלאַקערט; אָט נאָר אַ מינוט, נאָך אַ רגע ― איז ער אים דורס, האַקט אים אַראָפּ דעם קאָפּ! מײַן שמואל־משה אָבער שלאָפֿט אױך נישט. אַזױ װי ער האָט דערזען דעם בלוטדורשטיקן אָפֿיציר, אַזױ האָט ער זיך געגעבן אַ נעם צו דער פּיקע, און גלײַך אַפֿן אָפֿיציר, גרײט געװען אים דורכלעכערן דורך און דורך, װי אַ מצה! יענער, דער אָפֿיציר הײסט עס, האָט דאָס באַמערקט און איז דװקא נישט אָפּגעשפּרונגען צוריק, און דװקא גלײַך אַף מײַן חבֿרה־מאַן, און, װי אַ מענטש, װאָס װײס, װאָס פֿילט, אַז ער גײט אַף אַ זיכערן טױט, האָט ער מיט אַלע כּוחות אַרױסגעשריִען די װערטער: ש מ ע י שׂ ר א ל! ה' א ל ה י נ ו ! ה' א ח ד !“… האָבן זיך באַ מײַן שמואל־משהן, אַזױ שרײַבט ער מיר, אָפּגעלאָזט הענט און פֿיס, און ער געדענקט נישט, זאָגט ער, װאָס מיט אים איז געװאָרן. מײַן חבֿרה־מאַן איז קײנמאָל ניט געװען קײן מסוכּנער דאַװנער, נאָר עס האָט זיך אַרױסגעריסן ניט װילנדיק באַ אים פֿון מױל: ,, ב ר ו ך ש ם כּ בֿ ו ד מ ל כ ו ת ו ל ע ו ל ם ו ע ד !“… און װי נאָר ער האָט אױסגערעדט די דאָזיקע װערטער, אַז יענער טוט נישט אַ װאָרף אַװעק פֿון זיך די כּלי־זין און פֿאַלט נישט מײַן חבֿרהמאַן אַפֿן האַלדז און מע הײבט זיך נישט אָן צו קושן זיך?… איז מען דאָך אָבער אַ ייִד, און אַ ייִד האָט שׂונאים, איז זיך מײשבֿ אײנער אַ פּראָסטער קאַפּראַל און פֿאַרמסרט מײַן שמואל־משהן, אַז ער האָט אַלײן געזען, װי מײַן שמואל־משה האָט זיך געקושט מיטן דײַטשן אָפֿיציר, מיטן שׂונא הײסט עס, און בײדע, מײַן זון און דער אָפֿיציר, האָבן בעת מעשׂה עפּעס געשמועסט צװישן זיך פּאָ זשידאָװסקאָמו, ― אַף ייִדיש הײסט עס; און װאָס טױג אײַך, ס'איז געװאָרן אַ „דיעלאָ“. מלחמה־צײַט איז נישט קײן שפּילעכל: אײנס־צװײ־דרײַ ― און פֿאַרטיק! נישטאָ קײן פֿאַרענטפֿערן זיך, נישטאָ קײן עדות, אין פֿיר און צװאַנציק שעה זײַט איר אַן אָפּגעמישפּטער און אַ געשאָסענער און אַ באַגראָבענער ― און, װי זאָגט איר, אַ גוטן טאָג מיט דער קאַפּאָטע! נישט נאָר קײן קדיש, אַפֿילו קײן האָן װעט נאָך אײַך ניט קרײען! ― ― ― ― ― ― ― ―

― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―

אָט דאָ מוז אָבער די מעשׂה איבערגעהאַקט װערן, נישט מחמת איך בין אַזאַ שלעכטער מענטש און פֿאַרגין אײַך נישט צו װיסן װאָס װײַטער איז געװען, נאָר איבער אַן אַנדער זאַך ― דאָס איז דער לעצטער בריװ זײַנער, מער קײן בריװ האָב איך שױן פֿון מײַן חבֿרה־מאַן נישט באַקומען עד היום הזה, גלײַך װי אין װאַסער אַרײַן! אַלץ, װאָס איך װײס פֿון אים, איז נאָר דאָס, װאָס מענטשן זאָגן, מענטשן װאָס װײסן. און מענטשן װאָס װײסן גיבן איבער די מעשׂה אַף צװײערלײ אופֿנים. צװײ גירסות הײסט עס: פֿאַראַן אַ יש אומרים, װאָס װײס פֿון אים אַ גאַנצע געשיכטע, װי אַזױ ער האָט זיך אױסגעדרײט פֿונעם תּליונס הענט דורך אַ המצאָה, װאָס נאָר יאַנקל יונעװערס זון קאָן אַזעלכעס אײַנפֿאַלן. דהײַנו? אַז מע האָט אים אַרײַנגעפֿירט, דעם חבֿרה־מאַן, אַזױ דערצײלט מען, און געגעבן אַ נעם אַפֿן צימבל: „זאָג נאָר, דו פֿײַנער בחור, דו שמואל־משה ב″ר יעקבֿ, איז דאָס אמת, אַז דו מיטן דײַטשן אָפֿיציר, װאָס דו האָסט גענומען אין פּלען, זײַט איר געפֿאַלן אײנס דאָס אַנדערע אַפֿן האַלדז און געקושט זיך און געשמועסט פּאָ זשידאָװסקאָמו?“… טראַכט זוך מײַן שמואל־משה אַזױ: זאָל ער פֿאַרלײקענען און זאָגן, אַז זײ האָבן גאָרניט געשמועסט, האָט ער מורא, טאָמער װעט זיך אַרױסבאַװײַזן, אַז זײ האָבן יאָ געשמועסט, קאָן ער דאָ מיאוס אָפּשנײַדן… זאָל ער, װידער צוריק, זאָגן דעם אמת, קאָנען זײ דאָך בײדע כאַפּן אַ ביטע־דע מפּלה… װאָס טוט מען? איז ער געפֿאַלן אַף אַ המצאָה, איר פֿאַרשטײט צי נײן, אַז זאָגן זאָל ער זײ טאַקע דעם גאַנצן אמת, נאָר פֿאַרטײַטשן װעט ער זײ די װערטער אַזױ, אַז ס'זאָל אױסקומען, װי זאָגט איר, אָגיל ואשׂמח, דאָס הײסט, טאַקע געזאָגט אַקוראַט, נאָר אַ מכּה זאָלן זײ װיסן װער עס האָט זײ געשלײערט… און ער רופֿט זיך אָן צו זײ, מײַן שמואל־משה הײסט עס: „איך װעל אײַך זאָגן, זאָגט ער, װאָס דער דײַטש האָט מיר געזאָגט. ער האָט צו מיר געזאָגט, זאָגט ער, אַף ייִדיש: „ ש מ ע י שׂ ר א ל ה' א ל ה י נ ו “ ― דאָס הײסט: „איך גיב זיך אונטער צו דיר מיט מײַן גאַנצן רעגימענט“… האָב איך אים, זאָגט ער, דערױף אָפּגעענטפֿערט אױך אַף ייִדיש: ,, ב ר ו ך ש ם כּ בֿ ו ד מ ל כ ו ת ו ― הלװאַי װאָלטן אַלע אײַערע רעגימענטן געפֿאַלן אַף אַזאַ שׂכל“… האָט מען אים אױסגעהערט און מע האָט צו אים אַזױ געזאָגט: „הער־זשע אױס, גוטער ברודער, די מעשׂה דערפֿון איז אַזױ. אַן אַנדערער אַף דײַן אָרט װאָלט פֿאַר אַזאַ זאַך געװיס געשאָסן געװאָרן אין פֿיר און צװאַנציק שעה, װאָרעם װער איז דאָס מחױבֿ צו פֿאַרשטײן אײַער זשידאָװסקי לשון, װאָס איר רעדט דאָרטן צװישן זיך? נאָר אַזױ װי דו ביסט אַ קאַװאַליער פֿון דרײַ געאָרגיס, גלײבן מיר דיר“… און מע האָט אים אַרױסגעלאָזט, האָט ער זיך אױפֿגעהױבן און איז אַװעק קײן אַמעריקע. אַזױ זאָגן מענטשן, װאָס װײסן… איז אָבער פֿאַראַן אַ יש אומרים, װאָס גיבן איבער די אײגענע מעשׂה, נאָר אַביסל אַנדערש. דהײַנו: מע האָט אים אױסגעהערט טאַקע אַלצדינג פֿײַן. נאָר װאָס דען? אַז ער האָט געענדיקט, האָט מען צו אים אַזױ געזאָגט: „הער־זשע אױס, גוטער ברודער, די מעשׂה דערפֿון איז אַזױ. אַן אַנדערער אַף דײַן אָרט װאָלט פֿאַר אַזאַ זאַך געװיס געשאָסן געװאָרן אין פֿיר און צװאַנציק שעה; נאָך אַזױ װי דו ביסט אַ קאַװאַליער פֿון דרײַ געאָרגיס, װילן מיר דיר אָפּגעבן כּבֿוד, דיר און דײַן פֿרײַנט דעם דײַטשן אָפֿיציר, און מיר װעלן מאַכן אַזױ, אַז איר זאָלט שױן תּ מ י ד ז ײַ ן א י נ א ײ נ ע ם א ו ן ז אָ ל ט ז י ך ק ײ נ מ אָ ל נ י ט צ ע ש ײ ד ן …“ ― ― ―

― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―

― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―

װאָס דאָס האָט געמײנט ― באַדאַרף איך אײַך נישט דערקלערן. ס'איז מלחמה־צײַט, און אין מלחמה־צײַט איז אַלצדינג מעגלעך. נאָר איך װיל עס ניט ברענגען פֿאַרן מױל און נישט אַפֿילו אַף די געדאַנקען װאָרעם אױב דאָס איז חלילה אמת, פֿרעגט זיך, צו װאָס איז מײַן נסיעה קײן אַמעריקע? און צו װאָס לעב איך? און פֿאַרװאָס זאָל איך מיך ניט אַראָפּלאָזן, אַזױ װי איך זיץ דאָ מיט אײַך און רײד, אין װאַסער אַרײַן? נישט מער, בלאָטע ― איך װעל עס ניט טאָן. פֿאַר װאָס? װאָרעם איך הײס יאַנקל יונעװער… ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―

זעט נאָר, װי דער עולם האָט זיך דאָס אַביסל אַ שפּאַר געגעבן אַפֿן דעק, און אַלע קוקן זײ אַהין אין אײן פּינטל אַרײַן! ניט שױן־זשע זײַנען מיר נאָענט צו אַמעריקע? געלױבט ביסטו גאָט! אױב אַזױ, גיט מיר אײַער האַנט, רב שלום־עליכם, זײַט געזונט און זאָגט מיר צו, אַז איר װעט פֿאַרגעסן אַלצדינג, װאָס איר האָט דאָ געהערט פֿון מיר, פֿאַרגעסן אַף אײביק. איך האָב מיך אָנגעהערט, הערט איר, אַזױ פֿיל צרות פֿון די ייִדן, װאָס פֿאָרן מיט מיר אין דריטן קלאַס, אַז איך האָב אַרױסגעזען, איר פֿאַרשטײט צי נײן, אַז איך בין ניט קײן בן יחיד באַם רבונו־של־עולם, אָדער, װי זאָגט איר, ניט אײן זכר אין מאָסקװע. זײַט־זשע געזונט און בלײַבט געזונט און האָט קײן פֿאַריבל ניט!

געשריבן אין יאָר 1915

איך װאָלט געמעגט שװערן, אַז דאָס איז ער…

אינגאַנצן ער מיט די בײנער! אַ ביסל אַן אױסגעבױגענע נאָז, קאַרע, גוטע, תּמיד לאַכנדיקע אױגן, אײן צאָן באַ אים אַ ביסל אַ קרומער, אַן איבערגעװאַקסענער; אַז ער הײבט אָן לאַכן, באַװײַזט זיך אַרױס דער קרומער צאָן.

נאָר די האָר ― אַמאָל זײַנען זײ געװען געלבלעכע, גילדענע האָר; הײַנט זײַנען זײ פֿאַרזילבערט געװאָרן און גלאַנצן אַקעגן דער זון און גיסן זיך אױס אין צװײ פֿאַרבן: גאָלד און זילבער.

שױן ניט קײן יונגערמאַן, אַפּנים, כאָטש ער דאַרף זײַן אין מײַנע יאָרן.

נאָר די משמעות, אַז איך בין שױן אױך ניט קײן יונגערמאַן, אַריבער פֿערציק…

זאָל איך צוגײן צו אים? עפּעס איז ער מיר זײער עלעגאַנט געקלײדט. אַ װײַסע קאַמזױל אַפֿן בײַכל מיט אַ מאַסיװע גאָלדענע קײט, אַ שניפּס אַ גרױסאַרטיקער, און װעדליק איך האָב געהערט פֿון אים, איז ער הײַנט גאָר „בגילופֿין“, אין די פֿעדערן, זאָגט מען, קנאַקט און טראַסקעט, פֿאָרט אין קאַרעטעס, קערט װעלטן!

האָב איך מורא, טאָמער מײנט ער, אַז איך מײן עפּעס.

און איך בין, דאַרפֿט איר װיסן, באַ זיך פֿון תּמיד אָן גדולדיק, אַ ביסל אַ גדלן.

נישט קײן בעל־גאװה, הײסט דאָס, נאָר אַ גדלן.

אַ גדלן האָט אָבער פֿײַנט די װעלט, דאָס הײסט, ניט ער האָט פֿײַנט די װעלט, נאָר די װעלט ― אים, ובפֿרט, אַז ער איז דערצו נאָך אַן אָרעמאַן…

און איך בין זיך מודה ― אָרעם, זאָגט מען, איז ניט קײן שאַנדע ― איך בין, לא־עליכם, נישט קײן גבֿיר, װײַט, גאַנץ װײַט פֿון אַ נגיד! איך בין, פֿאַרשטײט איר מיך, פֿון יענע רײַכע פֿאַרשטעלטע באַפּוצטע אָרעמע לײַט, װאָס פֿאַרשטעלן דעם דלות אין שטוב מיט אַ שפּיגל און אַ פֿאָרטעפּיאַן, און אין גאַס ― מיט אַן אױסגעפּוצטן ראָק און מיט אַ נײַעם קאַפּעלוש; נאָר אַז מע קוקט זיך גוט צו, זעט מען, װי דער דלות פֿײַפֿט אין אַלע װינקעלעך און אין קעשענע איז ערבֿ־פּסחדיק…

מיט אײנעם װאָרט, ס'איז מיר נישט אין בעסטן; פֿון אַ צײַט, אַז עס האָט מיר אױפֿגעהערט צו פֿידלען. איך האָב שױן איבערגעטאָן כּל עבֿודת־פּרך, איבערגעדינט אַלע עבֿודה־זרהס ― עס גײט מיר נישט, כאָטש צערײַס זיך. עס גײט מיר נישט אַזױ שטאַרק, אַז איך בין זיך שױן אַלײן נמאס געװאָרן; יענעם ― שמועסט מען ניט!

עס קאָן זײַן, אַז יענער קלערט גאָר ניט װעגן מיר, האָט מיך אין זינען אין דער לינקער פּאה, נאָר מיר דאַכט זיך, אַז איטלעכער, װער עס דערזעט מיך, טראַכט זיך: „אָט אַ שלים־מזל! ער קער אַװדאי װעלן בעטן אַ גמילות־חסד? איך װעל אים ניט געבן“!

און איך װעל שױן באַ אים נישט בעטן, איך זאָל װיסן, רער טױט זאָל מיר זײַן. און טאָמער האָב איך אַפֿילו יאָ אין זינען געהאַט רײדן מיט אים מכּוח אַ גמילות־חסד, װעל איך אים שױן מכּות זאָגן אַ װאָרט!

― װאָס מאַכט איר? ― פֿרעגט ער מיר און קוקט מיר גלײַך אין די אױגן אַרײַן.

― װאָס זאָל איך מאַכן? ― זאָג איך און קוק אים גלײַך אין די אױגן אַרײַן.

― אָבער װי גײטס? נישקשה?

― נישקשה.

― נו, דאַנקען גאָט, ― זאָגט ער און קװעטשט מיר די האַנט.

― אַף אײַך געזאָגט געװאָרן! ― טראַכט איך מיר און קװעטש אים די האַנט.

און אַזױ צעגײען מיר זיך.

נישט אַזױ האָט געקוקט אַף מיר ער, דער, װאָס איך דערצײל אײַך פֿון אים, בשעת מיר האָבן זיך באַגעגנט אין אַדעס אַפֿן בולװאַר. זײַן קוקן איז געװען גאָר אַן אַנדער מין קוקן, איך האָב אים געלײענט אין זײַנע גוטע, קאַרע, שמײכלענדיקע אױגן.

ער האָט מיך צוגעצױגן צו זיך מיט זײַנע גוטע, קאַרע, שמײכלענדיקע אױגן, און איך האָב מיך אױפֿגעהױבן און לאָז מיך גלײַך צו אים.

ער ציט מיר אױס די האַנט פֿון װײַטן, עפֿנט אױף דאָס מױל אַף צו לאַכן ― און עס זעט זיך אַרױס זײַן קרומער איבערגעװאַקסענער צאָן.

― אַ!?…

― אַ!?…

מיר שטײען אײנס אַקעגן אַנדערן און האַלטן זיך באַ די הענט ― און איך בין זיך מודה: פֿון זינט עס גײט מיר נישט גוט, האָב איך פֿײַנט אַ נגיד; איך האָב פֿײַנט פֿעטע, געזונטע, פֿרײלעכע פּיסקעס; איך קאָן נישט אָנקוקן אַ פּנים, װאָס איז צופֿרידן מיט זיך אַלײן און מיט דער גאַנצער װעלט! נאָר דער דאָזיקער חבֿרה־מאַן בײגט זיך צו צו מיר עפּעס זײער פֿרײַנטלעך, און מיר צעקושן זיך.

איך װײס ניט, װי אַזױ זאָל איך מיך צו אים װענדן? זאָגן אים „דו“? ― װאַרפֿט זיך דורך זילבער אין זײַנע גילדענע האָר; זאָגן אים „איר“? ― האָבן מיר געלערנט אין אײן חדר אַזױ פֿיל יאָר אינאײנעם!

דאָס אײגענע, אַפּנים, איז פֿאָרגעקומען באַ אים אױך, װאָרעם אַז מיר האָבן זיך צערעדט, האָבן מיר גענומען רײדן „בלשון נסתּר“, דאָס הײסט, אין דער גאַנצער צײַט האָבן מיר זיך אַזױ געקליגט, אַז מיר האָבן זיך באַגאַנגען אָן „דו“ און אָן „איר“.

װי אַזױ איז דאָס מעגלעך? אָט װעט איר הערן.

ע ר : איך שטײ און קוק און קוק, דאַכט זיך יאָ, און דאַכט זיך נײן? װאָס־זשע מאַכט מען?

א י ך : און איך שטײ און טראַכט די גאַנצע צײַט: אָט דאָס זאָל זײַן טאַקע ער? דאַכט זיך ער, און דאַכט זיך ניט ער. װאָס־זשע הערט זיך? פֿון װאַנען קומט מען אָן?

ע ר: פֿון װאַנען? איך בין דאָך אַ היגער טאַקע, אַן אַדעסער שױן פֿון װיפֿל יאָר!

א י ך : און איך בין ערשט ניט לאַנג אַ היגער. געקומען אַהער צו פֿאָרן זוכן אַ געשעפֿט.

ע ר : אַ געשעפֿט? אַ געשעפֿט דאַרף מען זוכן? באַ מיר איז פֿאַרקערט: באַ מיר איז שױן צו פֿיל געשעפֿטן; הלװאַי װאָלט איך געהאַט אַזױ פֿיל מענטשן. שלעכט אָן מענטשן, שלעכט! װאָס מיך קאָסט אָפּ אַ יאָר מענטשן! (אַ באַרימער! ― טראַכט איך מיר.) איך האָב נישט קײן גליק צו מענטשן! װיפֿל מאָל איך טראַכט מיר: װען איך האָב כאָטש אײן געטרײַען מענטשן, װאָס מע קאָן זיך אַף אים פֿאַרלאָזן, װאָלט איך געלעבט, דאַכט מיר, מער מיט צען יאָר. װאָס זאָג איך מיט צען? מיט צװאַנציק יאָר! איך האָב שױן געפּרוּװט האַלטן אַלערלײ מענטשן ― אי ביליקע, אי טײַערע, אי גאָר טײַערע ― אַלץ אײנס, נישטאָ קײן געטרײַע מענטשן! (אָט דאָ, טראַכט איך מיר, װעט ער זיך מסתּמא צעלאָזן, װי אַזױ ער מאַכט גליקלעך מענטשן און װי אַזױ זײ עקספּלואַטירן אים ― איך קען זײ שױן, די דאָזיקע פֿילאַנטראָפּן! נאָר איך שלאָג אים נישט איבער און לאָז אים רײדן װײַטער). איך האָב געהאַט אַמאָל אַזױ פֿיל חבֿרים, װען אײנער קומט צו מיר צו גײן און װיל מיר זײַן צו הילף, װאָלט איך אים דאָך אָפּגילטן פֿון קאָפּ ביז פֿיס (אַ רעכטער ליגנער! ― טראַכט איך מיר ― און װי אַף צו להכעיס, באַגעגן איך ניט קײנעם פֿון מײַנע לײַט. איך קאָן זאָגן, אַז דאָס איז מײַן ערשט באַגעגעניש פֿון זינט איך בין אַ היגער. דאַכט זיך, מיר זײַנען געװען אַמאָל גאַנץ נאָענטע חבֿרים, האַ?

א י ך : חבֿרים? אַלץ הײסט חבֿרים! אינאײנעם געלערנט, אינאײנעם קעסט געגעסן באַ אײן רבין, באַם רבין זרח, אַפֿן אױװן. װינטער אין די גרױסע פֿרעסט.

א י ך: און זומער אין דרױסן, אַף דער הױלער ערד.

ע ר : װי די חזירים אין בלאָטע, מיט אַלע זשאַבעס.

א י ך : און צום שכן טבֿיה אין די פֿענצטער װער האָט געװאָרפֿן שטײנדלעך און איבערגעשראָקן די גאַנצע שטוב מענטשן אַף טױט?

ע ר : און באַ דער פּיראָנדיטשקע די עפּל פֿונעם קאָשיק װער האָט געלקחנט מיט אַ שטעקל, אונטן אַ צװיאָק צוגעשלאָגן?

א י ך : און די קאַװענע הושענה־רבה פֿונעם װאָגן באַ גדליה דעם אַלטן

און אַזױ װײַטער.

צערעדט זיך פֿון אַמאָליקע גליקלעכע, נאַרישע, נאָר גליקלעכע קינדער־יאָרן, קאָנען מיר שױן אַזױ גיך ניט אױפֿהערן; עס שיט זיך באַ אונדז װי פֿון אַ זאַק; עס גיסט זיך באַ אונדז װי פֿון אַ פֿאַס; עס לאָזט זיך גאָרנישט אױס קײן שטאָף ― ביז מיר קומען אַרױף צו ביסלעך אַף אונדזער איצטיקן מעמד, און מיר װערן געװאָר אײנס פֿונעם אַנדערן אַ סך גוטס און אַ סך שלעכטס, אַ סך פֿרײלעכס און אַ סך טרױעריקס. אײנעם פֿון אונדז גײט דאָס גוט, מיט הצלחה, דעם אַנדערן גײט עס שלעכט, שלים־שלים־מזל; אײנער פֿון אונדז איז אַ גבֿיר, אַן אַדיר, דער אַנדערער אַ רעכטער כּתריאל. אײנער האַלט קינדער אין בעסטער דערציִונג, די עלטערע טאָכטער אױסגעגעבן גליקלעך, די זין אַלע אין גימנאַזיע; דער אַנדערער מוטשעט זיך מיט זײַנע קינדער, װי אַפֿן טױט, די עלטערע טאָכטער זוכט שטונדן און קאָן ניט געפֿינען, און דעם זון אין גימנאַזיע קאָן ער נישט אײַנגעבן, מע דאַרף האָבן פּראָטעקציעס, עס דאַרף קאָסטן געלט… אײנער האָט זיך זײַן אײגן הױז אין אַדעס, און נאָך װאָס פֿאַר אַ הױז ― מיט אַ גאָרטן אַן אײגענעם, מיט אַלע אַנטיקן, אַ גן־עדן! דער אַנדערער איז שױן פֿון היפּשע עטלעכע יאָר נע־ונד, פֿון אײן דירה אין דער אַנדערער. ערשט ניט לאַנג האָט מען אים „אָפּגעשריבן“ פֿון קאָפּ ביז פֿיס, פֿאַרקױפֿט די בעבעכעס און אַרױסגעװאָרפֿן מיט בזיונות אַף דער גאַס. און ס'איז באַ אים געבליבן, װאָס ס'װעט זײַן, װעט זײַן ― אַרױסװאַרפֿן, אַריבערפֿאָרן אין אַן אַנדער שטאָט. מע זאָגט, ס'איז אַ סגולה: משנה מקום משנה מזל.

איך האָב נאָך פֿאַר קײנעם אַזױ אָפֿנטלעך נישט אַרױסגערעדט זיך דאָס האַרץ, װי אַצינד פֿאַר מײַן חבֿר, און קײנער האָט מיך נאָך קײנמאָל אַזױ נישט אױסגעהערט געשמאַק ביזן סוף מיט אַזאַ גוט־פֿרײַנדשאַפֿט. איך האָב דערפֿילט, װי אַ שטײן פֿון האַרצן, צען פּוד משׂא איז פֿון מיר אַראָפּ. און איך האָב דערזען, װי זײַנע גוטע, קאַרע, שמײכלענדיקע אױגן זײַנען װי באַנעצט, דאָס פּנים ערנסט. ער לײגט אַרױף אַף מיר די האַנט און מאַכט צו מיר:

― נו, אַן עק! פֿון הײַנט אָן און װײַטער װעט דאָס בעסער גײן. אמת, אמת. משנה מקום משנה מזל. איך װײס עס פֿון זיך זעלבער;

ס'איז מיך אַמאָל, ניט הײַנט געדאַכט, אױך געװען נישט גוט! אַצינד װעלן מיר שױן זיצן אינאײנעם.

― װאָס הײסט, זאָג איך, אינאײנעם?

― אינאײנעם װאָס הײסט? ― זאָגט ער צו מיר מיט אַ ניגון, און זײַנע גוטע, קאַרע אױגן לאַכן ― אינאײנעם הײסט, אַז אײנער האָט געשעפֿטן, און דאַרף האָבן אַ הילף װי אין לעבן אַרײַן, און זוכט אַ מענטשן אַן אָרנטלעכן, אַ געטרײַען, װאָס װיפֿל ער זאָל נישט קאָסטן, איז ער װערט צװײ מאָל אַזױפֿיל, און גאָט העלפֿט אים ― ער באַגעגנט זיך מיט זײַנעם אַ חבֿר, װאָס האָט זיך מיט אים אַזאַ צײַט נישט געזען, און װערט געװאָר, אַז דעם חבֿר איז נעבעך נישט גוט די צײַט און ער זוכט אַ געשעפֿט, הײסט דאָך עס, אַז זײ דאַרפֿן האָבן אײנס דאָס אַנדערע, ― הײַנט װאָס קאָן נאָך זײַן גלײַכער דערפֿון?

און בכדי עס זאָל מיך, אַפּנים, ניט זײַן קשה, װאָס ער לײגט מיר פֿאָר אַזאַ גליק, כאַפּט ער אַרױס דעם טײַסטער, עפֿנט אים אױף און װיל מיר װײַזן אַ דעפּעש, װאָס מע רופֿט אים אַרױס אַף עטלעכע טעג און ער קאָן ניט פֿאָרן בשום אופֿן ניט! נאָר מײַנע אױגן קוקן נישט אַף דער דעפּעש, מײַנע אױגן פֿאַלן אַפֿן פּעקל אַסיגנאַציעס װאָס אין מײַסטער. אַ היפּש פּעקל אַסיגנאַציעס ― גרױע הונדערטערס און פֿילפֿאַרביקע פֿינפֿהונדערטערס; און מײַנע אױגן, אַפּנים, ברענען, און זײַנע אױגן באַגעגענען זיך מיט מײַנע אױגן, און ער שטױסט זיך, אַפּנים, װאָס איך קוק, און ער רופֿט זיך אָן אַלץ מיט דעם זעלבן ניגון:

― דאָס געשעפֿט, דאַנקען גאָט, קאָן טראָגן אַף אַלץ און אַ נײַער מענטש, אַז ער קומט אָן אין געשעפֿט אַרײַן, באַדאַרף ער מסתּמא האָבן אַ ביסל געלט, און געלט איז דאָך, ברוך השם, פֿאַראַן גענוג, פֿאַרװאָס־זשע זאָל ער ניט נעמען, װיפֿל ער דאַרף? װאָס איז דאָ פֿאַראַן צו שעמען זיך? מע פֿאַרשטײט גאַנץ גוט, װאָס הײסט אַריבערטראָגן זיך אין אַ נײַ אָרט מיט קײן עין־הרע קינדער… איך װײס עס פֿון זיך זעלבער. איך בין אַלײן אױך געװען אַמאָל ניט אין קײן בעסערער לאַגע; איך האָב אַמאָל אַלײן אױך געשמײכלט צון אַ דרײַערל, אױך גענוג אױסגעריסן געװאָרן, פֿאַרשװאַרצט געװאָרן ― אױ, פֿאַרשװאַרצט געװאָרן!

און מײַן חבֿר זעצט זיך אַנידער מיט מיר באַזונדער אַף אַ באַנק און דערצײלט מיר אױס אינגאַנצן די ביאָגראַפֿיע זײַנע אין קורצן. אַ מערקװירדיקע ביאָגראַפֿיע, עפּעס טאַקע גאָר חידושים ונפֿלאָות, מעשׂיות פֿון טױזנט אײן נאַכט! איך מיט מײַן לעבנס־גע־שיכטע, מיט מײַן איצטערדיקער ביטערער לאַגע בין גאָר אַ גראַף, אַ מאַגנאַט אַקעגן אים! איך זיץ נאָר און קוק אַף אים און טראַכט מיר: „װאָס אַ מענטש קאָן איבערטראָגן אַף זיך!… און אַז גאָט האָט אים געקאָנט העלפֿן נאָך אַזעלכע גרױסע צרות מיט אומגליקן, װאָס דער האָט אַף זיך איבערגעטראָגן, איז פֿאַראַן אַ שטיקל האָפֿענונג, אַז מיר זאָל נאָך אױך אַמאָל זײַן גוט“…

און מײַן חבֿר נעמט װידער אַרױס דעם טײַסטער און טראָגט מיר אים אונטער גלײַך אין פּנים אַרײַן.

― װאָס דאַרף מען זיך דאָ שעמען? ― מאַכט ער צו מיר ― מע נעמט דערװײַל, װיפֿל מע באַדאַרף…

איך פֿרעג מיך אַלײן, צי ס'איז ניט קײן חלום, און קוק אין טײַסטער אַרײַן, און דער טײַסטער איז אָפֿן, און די גרױע הונדערטערס מיט די פֿילפֿאַרביקע פֿינפֿהונדערטערס שמײכלען צו מיר גלײַך מיט מײַן חבֿרס שײנע, גוטע, קאַרע אױגן, און איך צי אױס די האַנט און זאָג:

― גענוג װעט זײַן דערװײַלע צװײ.

איך װײס נישט, װאָס איך זאָל זאָגן: צװײ הונדערטערס, צי צװײ פֿינפֿהונדערטערס? און בכדי מיר זאָל, אַפּנים, זײַן גרינגער, רופֿט ער זיך אָן פֿאַר מיר:

― צװײ טױזנט, מײן איך, װעט זײַן װינציקלעך.

און ער צײלט מיר אָפּ זעקס פֿילפֿאַרביקע פֿינפֿהונדערטערס און מאַכט צו מיר:

― גענוג דרײַ טױזנט אַף דער ערשטער צײַט?

― אָ!… ― מער קאָן איך נישט זאָגן גאָרנישט, און לײג צונױף די האַרטע אַסיגנאַציעס און שטופּ זײ אין בוזעם־קעשענע און פֿיל אַ מאָדנע װאַרעמקײט פֿון זײ, אַ גלאַטקײט…

און בכדי ס'זאָל מיר, אַפּנים, ניט זײַן שװער די טובֿה, רופֿט ער זיך אָן צו מיר װײַטער:

― און איך װאָלט נאָך אַ בעלן געװען אָנקוקן, קײן עין־הרע, די דאָזיקע קאָמאַנדע, מײַן חבֿרס קינדער.

און איך ענטפֿער אים ניט באַלד. מײַנע געדאַנקען זײַנען דאָרט, אין בוזעם־קעשענע, באַ די פֿילפֿאַרביקע פֿינפֿהונדערטערס, װאָס װאַרעמען מיך און גלעטן מיך און קריכן נישט אַרױס פֿון קאָפּ; און מײַנע מחשבֿות כאַפּן מיך און טראָגן מיך אַװעק אַהײם, צו װײַב און קינדער, און איך שטעל מיר פֿאָר די שׂימחה, װאָס װעט זײַן, אַז מע װעט דערזען פּלוצעם אַזױ פֿיל געלט און דערהערן פּלוצעם אַזאַ גליק!.. און ער זאָגט צו מיר נאָך אַ מאָל, אַז ער װאָלט װעלן זען מײַן װײַב און קינדער.

― אָך! ― זאָג איך ― קאָנען מיר דאָך גײן גלײַך צו מיר. איך זיץ נישט װײַט אָט דאָ. די קינדער זײַנען סאַמע אין דער הײם. גײען מיר?

― פֿאַר װאָס נישט? ― מאַכט ער צו מיר, און איך דערקען אין זײַנע אױגן, אַז ער װײס, אַז מײַנע געדאַנקען זײַנען דאָרט, באַם געלט, װאָס ליגט אין בוזעם־קעשענע, װאָרעם איך טו מיך אַלע מאָל נישט װילנדיק אַ טאַפּ צו דעם און לאָז אַרױס אַ טיפֿן זיפֿץ, און ער, דער הונט, פֿאַרשטײט דאָס גוט, און טראָגט אַריבער באַלד דעם שמועס װידער צוריק אַהין, אין יענע אַמאָליקע, נאַרישע, נאָר גליקלעכע קינדער־יאָרן, דערמאָנט מיך בילדער שױן לאַנג־געשטאָרבענע, און אַזױ קומען מיר צו מיר אַהײם.

און דאָ דערמאָן איך מיך אָן מײַן שטוב, מײַן מעבל… און עס װערט מיר אַ ביסל אַ בזיון פֿאַר מײַן רײַכן חבֿר, און איך הײב מיך אָן פֿאַרענטפֿערן פֿאַר אים.

― אַ נײַע דירה… נישט לאַנג אַריבערגעקליבן זיך… זומער… אַ שטיקל מישמאַש…

ער פֿאַרשטײט, אַפּנים, װאָס איך מײן, פֿאַרכאַפּט ער פֿריִער און זאָגט צו מיר:

― אָ־װאַ! אַ גרױסער אומגליק!… אומעטום אַזױ! באַ מיר אױך ניט בעסער… קומט דער זומער, הײבט זיך אָן רעמאָנט.. אַ חתונה!

און בשעת־מעשׂה דערמאָן איך מיך, אַז אין בוזעם ליגט באַ מיר דאָס געלט, און עס טוט מיך אַ ברי, אַ ברען, אַ סמאַליע, און עס פֿליט מיך דורך אַ מחשבֿה, װאָס זאָל איך פֿריִער טאָן, און גיך־גיך לױפֿט דורך אַ חשבון באַ מיר אין קאָפּ: דירה־געלט… דעם קצבֿ… דאָס קינד אין גימנאַזיע… דעם װײַב שיך אַ פּאָר… די טעכטער היטעלעך… זיך אַ סורדוט… אַ ביסל מעבל… הײַנט חובֿות… די אַלטע חובֿות! חובֿות! חובֿות! חובֿות!

און עס לױפֿן דורך באַ מיר אין דער מחשבֿה אַלע האַרבסטע חובֿות. מע מוז, מע מוז זײ צאָלן באַלד! און איך זע גאָר ניט, אַז ס'איז שױן אָפֿן די טיר, און אײנס פֿון מײַנע קינדער גײט מיר אַקעגן מיט אַ בלאַס פֿינצטער פּנים. די קינדער נעבעך װײסן אַלע צרות אונדזערע; װײסן שױן פֿון דחקות, װײסן שױן, װאָס הײסט פֿאַר מילך, פֿאַר פֿלײש, אין מאַרק אַרײַן, דער דװאָרניק דירה־געלט קומט מאָנען, די ייִדענע פֿאַר טײ, דער ייִד פֿון האָלץ, אַ בײזער יונגערמאַן מיט אַ געל בערדל: „פֿון װינטער נאָך, טענהט ער, פֿאַר האָלץ האָט איר געקאָנט ביז אַהער דרײַ מאָל שױן באַצאָלן!“…

― װוּ איז די מאַמע? ― פֿרעג איך.

― אין קיך. ― ענטפֿערט מיר דאָס קינד.

― קײן דינסט אַצינד נישטאָ, ערשט נעכטן אַװעקגעגאַנגען די דינסט! ― פֿאַרענטפֿער איך זיך פֿאַר מײַן רײַכן חבֿר און װער שיִער פֿאַרברענט פֿאַר חרפּה, און דערמאָן זיך, װי אַזױ מײַן װײַב װעט אַרײַנקומען חלילה מיט פֿאַרשמירטע הענט און גאָט װײס מיט װאָס פֿאַר אַ קלײדל…

― באַ מיר ― זאָגט ער ― אױך דאָס אײגענע; אַלע װאָך, אַלע װאָך אַ נײַע דינסט. אַן אומגליק מיט די היגע דינסטן!

איך װײס נישט, װאָס צו טאָן: צי זאָל איך לאָזן דאָ מײַן חבֿר זיצן און אַלײן גײן אין קיך אַרײַן אָנזאָגן מײַן װײַב די גוטע בשׂורה, װי אַזױ נאָט האָט דאָ מיט מיר געפֿירט? צי זאָל איך בעסער בלײַבן זיצן מיט מײַן חבֿר דאָ אין זאַל?

איך זאָג: „אין זאַל“, עס רעדט זיך אַזױ אַ זאַל! אַ גרױס חדר טאַקע, נאָר לײדיק; נישט לײדיק ― אַ פּאָר טישלעך שטײען, טעפּ פֿון קװײטן, אַ פֿאָרטעפּיאַן אַן אַלטער און אַ שפּיגל, אַ לאַנגער עדות פֿון אַמאָליקע גוטע יאָרן און פֿון איצטיקן דלות. אַ לאָמפּ, אױ אַ לאָמפּ אַ מאָדנע, און אַ בעטל פּונקט אינמיטן זאַל. אַזױ שפּעט זאָל שטײן אַ בעט אין זאַל און ניט פֿאַרבעט נאָך! אַ הונדערטער װאָלט איך באַצאָלט אין דער מינוט, עמעצער זאָל צונעמען פֿון דאַנען דאָס בעטל. עס ברענט מיר דאָס פּנים פֿאַר בזיון!

מײַן חבֿר, אַפּנים, שטױסט זיך אָן, װאָס איך בין אַזױ צעמישט, און רופֿט זיך אָן צו מיר:

― אַ װױלע דירה, אַ פֿרײַע, אַ „פּראָסטאָרנע“! און דװקא קלוג, װאָס מע שלאָפֿט אין זאַל. באַ מיר שלאָפֿן אױך די קינדער זומער אין זאַל. ס'איז הײס אין אַלע אַלקערס!

― אָט דאָס איז מײַן בן־יחיד, ― שטעל איך אים פֿאָר מײַן זון, װאָס גראָד אַצינד איז אים געפֿעלן אַראָפּװאַרפֿן די שטיװל און אַרומגײן באָרװעס. מײַן חבֿר זעט, אַז די מעשׂה קרענקט מיך, טראַכט ער אױס אַ ליגן:

― זומער גײען באַ מיר אַלע קינדער באָרװעס…

און דאָ קומט אַרײַן אַ טאָכטער מײַנע, דו צװײטע פֿון דער עלטערער. איך שטעל זי פֿאָר פֿאַר מײַן אַלטן חבֿר. זי װערט רױט װי פֿײַער, ניט מחמת זי איז אַזאַ שעמעװדיקע, נאָר מחמת זי גײט זײער אָרדינער, פּראָסט געקלײדט, און דער עיקר זײַנען די שיך ― געמײנע שיך מיט לאַטעס, אָן אָפּצאַסן, און אױסגעדרײט, צעריסן…

און װי אַף צו־להכעיס, זעצט זי זיך אַװעק אַזױ, אַז ער דערזעט די שיך, און זי דערזעט, װוּהין ער קוקט, און איך דערזע, װי זײ קוקן בײדע אַף אירע שיך, און איך װער צעמישט. ס'זאָל זײַן אַ גרוב, װאָלט איך אַרײַן אַ לעבעדיקער אין גרוב.

― אַ שײן קינד, ― מאַכט ער צו מיר אין אױער אַרײַן, ― שײן װי גאָלד!

איך װיל אים עפּעס ענטפֿערן, קומט אַרײַן די עלטערע טאָכטער מײַנע, שױן אַ היפּשע. גײן גײט זי אַפֿילו אין גאַנצע שיך, נאָר אַ קאָפֿטל האָט זי אָנגעטאָן פֿון קיסײ, אַ דינס, אָן אַן עלנבױגן. זי װײס ניט, אַפּנים, אַז סע פֿעלט באַ איר אַן עלנבױגן, און זעצט זיך פּונקט אַזױ אַנידער, אַז זי קומט אױס מיטן עלנבױגן גלײַך צו אים. ער קוקט אַפֿן עלנבױגן, איך אַף אים, און בין אױסער זיך פֿאַר צרות! איך װינק צו איר, זי פֿאַרשטײט ניט װאָס, װערט זי רױט װי פֿײַער, הײבט זיך אױף און דרײט זיך אױס צוריק ― אױ־װײ, אַ צרה, אַ שלאַק! דאָס גאַנצע קאָפֿטל איז צעפּיצלט!

― אײנע שענער פֿון דער אַנדערער ― מאַכט צו מיר מײַן חבֿר אַפֿן אױער ― צו אַזעלכע שײנע קינדער פֿאַרשפּאָרט מען שױן אַפֿילו נדן!

און איך דערמאָן זיך אינעם שידוך פֿון מײַן טאָכטער, װאָס ס'איז שיִער געװאָרן, נאָך פֿון פֿאַראַיאָרן, אַ גלײַכער שידוך, אַ װױלער יונג, אַ דאָקטער, און איבער נדן איז זיך עס צעגאַנגען, ― און עס טוט מיר װײ דאָס האַרץ אַף איר, און איך טראַכט מיר:

― אױ, מיט אײן יאָר פֿריִער װען איך באַגעגן זיך מיט מײַן גוטן־גוטן חבֿר!…

― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―

― לאָז גײן אין דער ערד אַרײַן דער בעל־הבית מיט דער פּליטע, מיט דער שטוב, מיטן הױף, מיט אַלע הױפֿן, און לאָזן זײ זיך אָנצינדן און ברענען אַפֿן פֿײַער מיט גאַנץ אַדעס אינאײנעם!

איר דאַרפֿט זיך שױן שטױסן, װער דאָס רעדט; דאָס רעדט אַ װײַב, בשעת זי קומט אַרײַן פֿון קיך אַ פֿאַרשװיצטע, אַ פֿאַרחושכטע, אַ פֿאַריאָמערטע און אַ צעבראָכענע, נעבעך אָן אַ דינסט, דאַרף אַלײן קאָכן, װאָס זי איז בפֿירוש נישט געװױנט געװאָרן; די פּליטע רױכערט, דער קצבֿ װיל שױן נישט געבן אָן געלט, די גױע פֿאַר מילך מאָנט, טרעט נישט אָפּ פֿון קיך, אין מאַרק איז אַף אַלץ אַ יקרות, און די קינדער דערקוטשען שטאַרק, װילן אָנבײַסן, דװקא יונגע קאַרטאָפֿעלעך, און דװקא מיט פּוטער!

איך װיל זיך אױפֿהײבן, לױפֿן איר אַקעגן, זי אַװעקרופֿן, אָנזאָגן איר, ערשטנס, די גליקלעכע בשׂורה און, צװײטנס, בעטן, זי זאָל זיך איבערטאָן ― לאָזט ער מיך ניט, דער חבֿר מײַנער; ער נעמט מיך אָן באַ דער האַנט און מאַכט אַזױ:

― איך װעל מיך בעסער אַלײן פֿאָרשטעלן פֿאַר איר.

און ער גײט־צו צו איר און ער שטעלט זיך פֿאָר פֿאַר איר, און צװישן זײ פֿאַרבינדט זיך אַזאַ מין שמועס:

ע ר : איך געדענק אײַער מאַן, מאַדאַם, אַ סך פֿריִער פֿון אײַך!

ז י : אַ גליק האָט אײַך געטראָפֿן!

ע ר : מיר זײַנען חבֿרים פֿון קינדװײַז אױף.

ז י : זאָג מיר, װער זײַנען דײַנע חבֿרים, װעל איך דיר זאָגן, װער ד ו ביסט…

ע ר : אינאײנעם געלערנט, אינאײנעם געגעסן, אינאײנעם געשלאָפֿן, אינאײנעם אַפֿילו געגנבֿעט עפּל פֿון אײן קאָשיק.

ז י : אַ שײנע רעקאָמענדאַציע פֿאַר אײַך בײדן…

ע ר : ניט נאָר עפּל אַלײן, קאַװענעס אױך.

ז י : גענוג, איך פֿאַרשטײ שױן װער איר זײַט.

די לעצטע װערטער רעדט אַרױס מײַן װײַב מיט אַזױ פֿיל סם־המװת, אַן מײַן חבֿר בלײַבט אָן לשון. איך װינק צו איר, מאַך איר מיט די אױגן, זי זאָל אױפֿהערן רײדן אַזעלכע שאַרפֿע שטעכעדיקע װערטער, און טראַכט מיר: װען זי װײס, למשל, װ ע ר דאָס איז און װ אָ ס ער איז פֿאַר אונדז? פֿױלט זי זיך ניט און ענטפֿערט מיר:

― װאָס װינקסטו צו מיר? איך פֿאַרשטײ שױן, װאָס דאָס איז פֿאַר אַ מין פֿראַנט, אַז ער איז דײַנער אַ חבֿר.

― מאַדאַם! ― רופֿט זיך אָן צו איר מײַן חבֿר שױן מיט אַ טאָן פֿון אַ מענטשן, װאָס געפֿינט זיך אַ ביסל באַלײדיקט: ― מאַדאַם, װעדליק איך זע, זײַט איר נישט זײער קײן געהױבענע מײנונג װעגן אײַער מאַן, דאַרף איך אײַך זאָגן, אַז איך קען אים בעסער פֿון אײַך.

― דאַרף איך אײַך זאָגן, ― ענטפֿערט זי מיטן אײגענעם נוסח װאָס ער, ― דאַרף איך אײַך זאָגן, אַז קײנער בעט אײַך נישט, איר זאָלט זײַן פֿאַר אים אַ מליץ יושר. ער קאָן זיך זײַן שטעטל, נישקשה, אַלײן באַשטײן.

איך זע, מײַן חבֿר האָט שױן גאָר אַן אַנדער פּנים: די באַקן ברענען אים שױן גאָר מיט אַ מאָדנע פֿײַער; די גוטע, קאַרע, תּמיד שמײכלענדיקע אױגן האָבן אױפֿגעהערט צו לאַכן, און ער שװיצט, שװיצט מיט סכּנת־נפֿשות!… װאָס זאָל איך דאָ טאָן? איך בין אױס מענטש! איך עק זיך! עס האָט מיר פֿאַרשטערט, פֿאַרסמט די גאַנצע שׂימחה מײַנע! איך האָב פֿאַרגעסן אָנעם געלט, װאָס ליגט באַ מיר אינעם בוזעם־קע־שענע; איך האָב פֿאַרגעסן אָן אַלצדינג; אײן געדאַנק ליגט מיר איצט אין מוח, אײן מחשבֿה: „װי אַזױ נאַרט מען אַרױס מײַן װײַב פֿון דאַנען? װי אַזױ גיט מען איר צו װיסן, װ ע ר מײַן חבֿר איז און װ אָ ס ער האָט פֿאַר אונדז געטאָן?“ און איך קוק אַף איר מיט געבעט, װי אײנער רעדט: „האָב רחמנות, מאַך צו דאָס מױל, הער אױף צו רײדן!“ נאָר, װי אַף צו־להכעיס, האָט זי זיך צערעדט:

― איך װײס, זאָגט זי, די גוטע ברידער זײַנע מיט די שײנע חבֿרים פֿונעם חדר! עפּעס רעכטס װעט צו אים נישט אָנשלאָגן… אָדער אַ שלים־מזל אַ קבצן, אָדער אַ באַרימער, װאָס קומט דערצײלן גליקן… אָט איז ערשט יענע װאָך געקומען צו אים זײַנער אַ בן־עיר, מיט אים אַ גאַנצער רב שמעלקע, פֿון װײַט איז ער געקומען, אַזש פֿון אַלדי שװאַרצע יאָר, אים אָנדערצײלט אַזעלכע גוזמאָות פֿון זיך, אַז דער קאָפּ האָט זיך געדרײט: אַ גאַנצער מיליאָנער, און אַ נדבֿן, אַ גוטער מענטש, אַ בעל־טובֿה אין דער װעלט! און אַז ס'איז געקומען צו דעם, אַז מײַן מאַן… ― װאָס שעמסטו זיך? עס איז דאָך דײַנער אַ חבֿר, זאָגסטו, װאָס איר האָט אינאײנעם אַמאָל געגנבֿעט עפּל פֿון אײן מולטערל… און אַז ס'איז געקומען דערצו, אַז מײַן מאַן האָט אים געזאָגט, אַז…

איך קאָן מיך מער שױן נישט אײַנהאַלטן. איך גײ אַרױס פֿון די כּלים. קױם, װאָס איך שטײ אַף די פֿיס. איך פֿיל, אַז אָט־אָט פּלאַצט אין מיר דאָס האַרץ. איך מוז, איך מוז מאַכן אַ סוף צום דאָזיקן שמועס! און איך טו אַ געשרײ צו מײַן פּלונית נישט מיט מײַן קול:

― אָבער גע־נוג!!! ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―

― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―

― װאָס איז? װאָס שרײַסטו? גאָט איז מיט דיר! שטײ אױף! ― מאַכט צו מיר מײַן װײַב, אַן איבערגעשראָקענע אַף טױט, און װעקט מיך אױף פֿונעם שלאָף.

* * *

איך זעץ מיך אױף, װיש־אױס די אױגן, קוק מיך אַרום אַף אַלע זײַטן.

― װוּ איז ער ערגעץ?

― װער? װעמען זוכסטו?

― דער קרובֿ מײַנער… דער חבֿר, מײן איך…

― װאָסער קרובֿ? װאָסער חבֿר? עס האָט זיך דיך געחלומט אַ חלום… שפּײַ אױס דרײַ מאָל… האָסט זיך שפּעט געלײגט שלאָפֿן… איך האָב דיר װיפֿל מאָל געזאָגט, שפּעט באַנאַכט זאָלסטו נישט שרײַבן…

און איך טאַפּ מיך אין דער זײַט באַם בוזעם. איך זוך די בוזעם־קעשענע. איך פֿיל, אַז געװאַלד! אָט־אָ־דאָ־אָ, אַף דעם אָרט, איז געלעגן נאָר־װאָס אַ פּעקל מיט האַרטע פֿילפֿאַרביקע פֿינפֿהונדערטער! איך הער נאָך דאָס קנאַקן זײערס, איך פֿיל נאָך די גלאַטקײט פֿון זײ אין די הענט מיט דער װאַרעמקײט אַף דער נשמה!…

און איך דערמאָן מיך, אַז מאָרגן צען אַזײגער אינדערפֿרי קומט צו מיר דער סודעבני פּריסטאַװ איבערשרײַבן און אױספֿאַרקױפֿן די בענקלעך מײַנע, און דער בעל־הבית װאַרפֿט מיך אַרױס פֿון דער דירה, און דער קצבֿ מאָנט פֿאַר פֿלײש, און די גױע פֿאַר מילך, און די ייִדענע פֿונעם קלײטל האָט מיר צוגעזאָגט מאָרגן, אם ירצה השם, גאַנץ פֿרי זײַן באַ מיר נאָך אַ מאָל, און דער ייִד פֿון האָלץ װעט אױך נישט שװײַגן; ער קומט אַלע מאָל צו גײן און פֿרעגט מיך נאָר: „היתּכן?“… און דאָס ייִנגל מײַנס זאָגט מיר אָן אַ בשׂורה, אַז ער איז שױן פֿאַרטיק צום עקזאַמען! מאָרגן איז דער עקזאַמען ― מזל־טובֿ דיך, מײַן קינד, זאָלסט דערלעבן אָנזאָגן בעסערע בשׂורות!… עס באַשלאָגט מיך אַ שװײס און עס װערט מיר קאַלט אין אַלע אבֿרים.

געשריבן אין יאָר 1903