זומער־לעבן: אין די װאַרעמבעדער

שלום עליכם (אַלע װערק)

זלמן, ― עס װאָלט גלײַכער געװען, איר זאָלט די קלענערע קינדער ערגעץ אַריבערטראָגן, װאָרעם עס װעט, שײַנט מיר, זײַן אַ מבול…

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

איך אײַל מיך און פֿאַרשליס מײַן באַשרײַבונג פֿון גלות דאַטשע, מחמת מיר האַלטן, איך און מײַן חיה־עטל, הײסט דאָס, באַ אַװעקפֿאָרן קײן אױסלאַנד, אין די „װאַרעמע בעדער“ אַרײַן. די דאָקטױרים געפֿינען, אַז מיר באַדאַרפֿן בײדע טרינקען אַזעלכע מינים װאַסערן און באָדן זיך אין די װאַרעמע בעדער. און אַגבֿ װילט זיך אונדז טאַקע אַביסל אָנקוקן אַ װעלט; מהיכי־תּיתי, אַז גאָט העלפֿט, מע קאָן, פֿאַר װאָס ניט?… די קינדער לאָזן מיר איבער אין בױבעריק אַף דער דאַטשע, חלילה ניט אַלײן; יענטל דעם פֿעטער זלמנס האָבן מיר געמאַכט פֿאַר בעל־הביתטע אין שטוב, און צוליב איר איז שױן פֿאַרבליבן דער פֿעטער זלמן אױך. דאָס פּאָרפֿאָלק, װאָס איז „געקניפּט און געבונדן“, האָט אַפֿילו אױך שטאַרק חשק געהאַט איבערצובלײַבן באַ אונדז איבערן זומער, האָט זײ מײַן װײַב געגעבן אָנצוהערעניש, אַז עס װעט אין בױבעריק אָן זײ, אם ירצה השם, אױך זײַן פֿרײלעך, און זײ האָבן גענומען דעם װעג. װוּהין פֿאָרן מיר ― װײס איך נאָך אַלײן נישט; מסתּמא װעט אונדז שױן דער דאָקטער אָפּשיקן אַהין, װוּ מע באַדאַרף. און מחמת מיר האַלטן באַ אָפּפֿאָרן אין אַזאַ לאַנד, װוּ מע רעדט דײַטש, באַדאַרף מען זיך אָנהײבן געװײנען מיט זײער שפּראַך און געזעגענען זיך מיט אײַך אַף דײַטש און זאָגן: „אַדיע! צום װידערזעעניש!“…

געשריבן אין יאָר 1901 א י ן ד י װ אַ ר ע מ ב ע ד ע ר

(בילדער, טיפּן, באַגעגענישן, צרות און פֿאַרגעניגן.)

א.

(אַ װײַב מיט „נערװן“. ― די באָברױסקער דאַמע. ― מיר פּרעגלען אײַנגעמאַכטס)

„אײדער נעמען אַ װײַב, איז גלײַכער זאָלסט זיך אױסברעכן אַ פֿוס“. ― אַזױ האָט געזאָגט אײנער אַ פֿילאָזאָף (איך האָב מורא, אױב נישט סאָקראַט?). און איך זאָג: אײדער האָבן אַ װײַב מיט „נערװן“, איז גלײַכער גאָרנישט געבױרן װערן אַף דער װעלט.

דאָס זאָגט אײַך נישט קײן פֿילאָזאָף, נישט קײן שרײַבער, װאָס זיצט באַם שרײַבטיש און טראַכט אױס מעשׂיות פֿונעם קאָפּ; דאָס זאָגט אַ פּראָסטער בשׂר־ודם, אַ ייִד אַ בעל־הבית, װאָס גאָט האָט אים געהאָלפֿן, ער האָט געכאַפּט די גראָבע עטלעכע קלינגערס, אַרױסגעטריבן דעם קבצן פֿון שטוב, אַריבערגעפֿאָרן מיט װײַב און קינדער קײן בױבעריק אַף דאַטשע, באַקענט זיך מיט דאָקטױרים, מיט רעצעפּטן, אַפּטײקן, הידראָפּאַ־טיע, מאַסאַזש, צרות, שלעק ― חי געלעבט!

דער גרעסטער אומגליק פֿון אַלע אומגליקן אַף דער װעלט איז דער דאָקטער, און נישט אַזױ דער דאָקטער, װי דעם דאָקטערס קאַבינעט, װאָס מע דאַרף דאָרטן זיצן און שװיצן, בלעטערן די גאַזעטן, װאָס ליגן אָנגעגרײט אַפֿן טיש, און אָנקוקן נישט קײן באַקאַנטע פּנימער אַלערלײ, װאָס קוקן אַף אײַך, און איר קוקט אַף זײ, און פֿון נישט האָבן װאָס צו טאָן הײבט איר אָן דורכצוּװאַרפֿן זיך מיט רײד: „שױן לאַנג, אַז איך י יִ ד י ש ע ש ר ײַ ב ע ר 65 קורירט זיך? װאָס איז אײַער שלאַפֿקײט? װוּהין רעכנט איר צו פֿאָרן אַף דער קור?“ און אַזױ װײַטער.

מײַן חיה־עטל, זאָל געזונט זײַן, איז אַ מענטש, װאָס האָט פֿײַנט זיצן און שװײַגן. האָט זי זיך צערעדט מיט עפּעס אַ דאַמע, אַ ליטװיטשקע, דאַכט זיך, פֿון באָברױסק, און איז געװאָרן צו איר צוגעקלעפּט. װאָס האָט זי אַזעלכעס דערזען אַף דער באָברױסקער דאַמע ― װײס איך נישט; נאָר מע איז געװאָרן גיך נפֿש־אַחת. מײַן חיה־עטל האָט מיר געזאָגט, אַן ס'איז באַ זײ בײדן אײן חולאת. אין װאָס באַשטײט זײער חולאת? אין גאָרנישט. װאָס זײ זאָלן נישט דעררעדן אַף יענעם, דאַכט זיך זײ אױס, אַז באַ זײ איז אױך דאָס אײגענע. לאָז עמעצן אָנהײבן שטעכן אין זײַט, שטעכט זײ אױך; אַ צאָן ― איז אַ צאָן; אַן אױער ― איז אַן אױער; אַ פֿוס ― איז אַ פֿוס. אַז מע שמועסט אַלצדינג, װאָס באַ יענעם, איז באַ זײ! זי איז שױן אױסגעװען, די באָברױסקער דאַמע, װוּ די װעלט האָט אַן עק און איבערגעטאָן כּל המיטלען שבעולם ― עס העלפֿט נישט!

― װאָס־זשע זאָגט דערױף דער דאָקטער? ― פֿרעגט באַ איר מײַן חיה־עטל מיט גרױס מיטלײַד צו דער באָברױסקער דאַמע.

― װאָס זאָל ער זאָגן? ער װײס אַלײן נישט. ער זאָגט, אַז ס'איז נערװן, און הײסט מיר פֿאָרן קײן אױסלאַנד אין די װאַרעמבעדער.

פֿון דעמאָלט אָן האָט מײַן חיה־עטל באַקומען „נערװן“. נאָר איר מײנט גלאַט נערװן? נערװן צו נערװן איז נישט גלײַך. די נעכט, װאָס איך בין נעבן איר אױסגעזעסן, זאָל מיר גאָט נישט רעכענען! װאָס טױג אײַך, ס'איז דערגאַנגען אַזױ װײַט, אַז איך האָב נישט געטאָרט אַ טריט טאָן, אַ הוסט טאָן, אַ ריר טאָן זיך; אַ מינדסט נאַרישקײט, אַ װאָרט, אַז איך האָב אױסגערעדט ― „װאָס האָסטו צו מײַנע נערװן?“

בקיצור, ס'איז געבליבן, אַז מיר פֿאָרן קײן אױסלאַנד אַף דער קור. װוּהין? דאָס װעט מען אונדז שױן אַ ידיעה געבן באַם פּראָפֿעסאָר אין װין אָדער אין בערלין. און איך האָב גענומען מאַכן זיך אַ פּאַס קײן אױסלאַנד, און מײַן חיה־עטל האָט זיך דערװײַל צוגעגרײט אַביסל מלבושים מיט היטעלעך אין װעג אַרײַן, גענומען אײַנקױפֿן טשעמאָדאַנעס, קאָרזינעס און קױשלעך, און פּרעגלען אײַנגעמאַכטס. איז, דאַכט זיך, װאָס געהערן זיך אָן מיט מיר, מאַנצביל, היטעלעך, מלבושים, קױשלעך און אײַנגעמאַכטס? „נײן, עס געהער זיך, זאָגט זי, אָן: דו פֿאָרסט, זאָגט זי, גלײַך מיט מיר, מעגסטו זיך, זאָגט זי אַביסל אָנטאָן אַ מי, ז י ך מ ט ר י ח ז ײַ ן ”. די װערטער „זיך מטריח זײַן“ זײַנען געזאָגט געװאָרן מיט אַזאַ טאָן און מיט אַזאַ ניגון, װאָס ס'איז שװער אַרױסצוגעבן דאָס אַף פּאַפּיר ― אױב איר האָט אַ װײַב, און זי האָט „נערװן“, באַדאַרפֿט איר זײַן אַביסל באַקאַנט מיט דעם טאָן און מיט דעם ניגון.

און עס האָט זיך אָנגעהױבן אַ חתונה פֿון מלבושים, מאַגאַזינען, קלײטן, שנײַדערס, מאָדיסטקעס, מאָדעס, זשורנאַלן ― אַז איך האָב איבערגעלעבט בשלום די דאָזיקע דרײַ װאָכן, װעל איך שױן, אַפּנים, לאַנג לעבן! מײַן חיה־עטל האָט זיך גענומען, אײן מאָל פֿאַר אַלע מאָל, איבערשטשעגאָליאַיען װין און בערלין און פֿאַרשעמען מאַריענבאַד און פֿראַנצענסבאַד און באַדענבאַד און אַלע איבעריקע בעדער. מע איז געשטאַנען און מע האָט געפּאַקט אין די קאַסטנס, און איך האָב באַצאָלט חשבונות פֿון די קלײטן און זיך גערעכנט מיט די מאָדיסטקעס: קאַלענקאָר און קנעפּלעך און העקלעך און בערשטלעך און גאַז, און נאָך אַ מאָל קאַלענקאָר און סטעקליאַרוסן און פּראָשװעס און טאַשמעס און שפּיצלעך, און װידער אַ מאָל קאַלענקאָר און סאַמעט און זײַד און מאַרליע און שפּילקעס, און װײַטער אַ מאָל קאַלענקאָר און ריוש און פֿוליאַר און פֿעדערלעך און מאַנטשעסטער, און אָבער אַ מאָל קאַלענקאָר. אַ גליק, װאָס ס'איז פֿאַראַן באַ מיר אַ טעלעפֿאָן און עמעצער האָט אָנגעקלונגען, מיך אַװעקגערופֿן ― לאַנג לעבן זאָל ער.

― װער קלינגט?

― אינטענדאַנטסקאָיע פּראַװליעניע?

„לעבן זאָלסטו אַזױ, װי איך בין אינטענדאַנטסקאָיע פּראַװלעניע!“ ― טראַכט איך מיר, נאָר איך טרעט נישט אָפּ פֿון טעלעפֿאָן; איך האַלט אין האַנט דאָס טרײַבל פֿון טעלעפֿאָן און מיט דער אַנדערער צאָל איך אָפּ דער מאָדיסטקע און בין זיך מחיה, װאָס איך בין פּטור געװאָרן פֿון איר און פֿון איר חשבון.

― װאָס פֿאַר אַן אײַנגעמאַכטס, זאָגט זי, זאָל איך פּרעגלען אין װעג אַרײַן?

― װאָסערע דו װילסט.

― װאָס הײסט, איך װיל? און װוּ ביסטו?

― איך קאָן מיך באַגײן, זאָג איך, אָן אײַנגעמאַכטס.

― װאָס זאָגט איר אַף אים? ער קאָן זיך באַגײן אָן אײַנגעמאַכטס! קומט אױס, הײסט דאָס, אַז אַלצדינג איז נאָר פֿון מײַנעטװעגן! װאָרעם איך בין די גרױסע פֿרעסערן, די גרױסע נאַשערן…

― אָבער לאָז זײַן שטיל, חיה־עטל, אין גאָטעס װילן! פּרעגל רױזן־אײַנגעמאַכטס ― אַן עק!

ס'זאָל װערן געצוקערט און מע זאָל דאָס דאַרפֿן אַרױסװאַרפֿן?

― נו, לאָז זײַן װײַנשל ― פּרעגל װײַנשל.

― איך האָב טאַקע מער נישט װאָס צו טאָן, נאָר אַנידערזעצן זיך איצט אַרױסנעמען די קערלעך.

― װײסטו װאָס? פּרעגל שװאַרצע יאַגדעס!

― זײ זאָלן צעקראָכן װערן, חכם אײנער?

― פּרעגל מאַלינעס!

― ס'זאָל זײַן צום שװיצן? ריכסט זיך, אַפּנים, אַז איך זאָל דאָרטן גוט קרענקען?

― פּרעגל פֿערשקעס! פּרעגל פֿלאָמען! פּרעגל עפּל! פּרעגל פּאָדעש־װעם! זאָנטיקעס! לאָמפּן! האַקמעסערס! ריקבעטלעך!…

― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―

װאָס סע קומט פֿאָר צװישן אונדז נאָכדעם, נאָך דער סצענע פֿונעם אײַנגעמאַכטס, קלערט אײַך, װי איר פֿאַרשטײט. איך בין אײַך נישט מחױב צו דערצײלן אַלצדינג. ב. (װאָס הײסט „חבוט־הקבֿר”?)

אונדזערע חכמים באַשרײַבן חבוט־הקבֿר מיט אַלערלײ שרעקלעכע פֿאַרבן, און דעם גיהנם ― נאָך מוראדיקער. סע װײַזט אױס, אַז זײ האָבן נישט געהאַט קײן װײַבער מיט „נערװן“ און זײַנען קײנמאָל ניט געפֿאָרן קײן אױסלאַנד אין די װאַרעמבעדער, נישט געפֿירט מיט זיך קײן צװעלף פּוד באַגאַזש, אַ חוץ טשעמאָדאַנעס, קױשלעך, בינטלעך און פּעקלעך אַלערלײ, און האָבן נישט מיטגענומען מיט זיך אַהין קײן אײַנגעמאַכטסן. מיר, אױב ס'איז מיר באַשערט אָפּקומען חבוט־הקבֿר האָב איך אים געהאַט אין בױבעריק אַפֿן װאָקזאַל, באַם אַװעקפֿאָרן קײן אױסלאַנד, און דער גיהנם האָט זיך פֿאַר מיר געעפֿנט שױן זיצנדיק מיט מײַן חיה־עטלן אין װאַגאָן. אײַך איז גרינג צו שטײן און קוקן בשעת עס װערט אַ טומל, דער קוריער־צוג קומט־אָן, שטײט אינגאַנצן אַזעלכע פֿינף מינוט, און מע דאַרף כאַפּן נעמען בילעטן, אױפֿגעבן דעם גאַנצן באַגאַזש, אָפּגעזעגענען און צעקושן זיך מיט אַלע קינדער, קײן עין־הרע, אַרײַנכאַפּן זיך מיטן װײַב און מיט אַלע פּעקלעך און טשעמאָדאַנעס און קױשלעך אין װאַגאָן אַרײַן און פֿאַרכאַפּן ערטער, און קײן ערטער איז נישטאָ. איך פֿרײ מיך, װאָס איך האָב פֿאַרכאַפּט אַן אָרט פֿאַר מײַן חיה־עטלן, און זי איז נאָך נישט צופֿרידן. נישט צופֿרידן דערמיט, װאָס איר אָרט קומט אױס אַקוראַט אַקעגן אַ גראָבן גלח, װאָס אַז מע טוט אַף אים אַ קוק, װערט שױן הײס אַף צו חלשן, און נישט צופֿרידן דערמיט, װאָס איך האָב נישט װוּ צו זיצן און דאַרף מיך האַלטן מיט די פּעקלעך, און נישט צופֿרידן דערמיט, װאָס פֿון אײַלעניש האָב איך פֿאַרגעסן אָנזאָגן די קינדער און די דינסטן אַ סך נײטיקע זאַכן. אַ דאַנק דעם גלח, װאָס ער האָט רחמנות געהאַט אַף מיר, זיך אַביסל אַ רוק געטאָן און געמאַכט מיר כאָטש אַ שטיקל אָרט, און איך קאָן זיך צוזעצן כאָטש אַף אַן עק באַנק און אַרומקוקן זיך, װוּ איך בין אין דער װעלט. פֿונעם אָנהאָרעװען זיך, פֿונעם לױפֿן מיטן טאַרעראַם, דרײט זיך מיר דער קאָפּ, און איך פֿיל, אַז איך (האָב עפּעס, דאַכט זיך, פֿאַרגעסן, נאָר װאָס ― װײס איך נישט, און דערפֿאַר, אַפּנים, בין איך אַזױ פֿאַרטראַכט און הער נישט װאָס מע רעדט צו מיר.

― זע נאָר, האָסט כאָטש גוט באַהאַלטן די קװיטאַנציעס? ― מאַכט צו מיר מײַן חיה־עטל.

― װאָסערע קװיטאַנציעס?

― פֿונעם באַגאַזש.

― מזל טובֿ!

― װאָס איז דאָס מיט דיר? דו ביסט אַזױ פֿאַרטראָגן, אַז דו װײסט שױן גאָרנישט, װאָס מע רעדט צו דיר?

ערשט דאָ דערמאָן איך מיך, אַז איך האָב פֿאַרגעסן אָפּנעמען באַם

אַרטעלשטשיק די קװיטאַנציעס פֿונעם באַגאַזש, און נישט באַקלערט, װאָס איך טו, לאָז איך מיך לױפֿן, װוּהין ― װײס איך אַלײן נישט. מײַן װײַבס נערװן האַלטן דאָס נישט אױס, און זי פֿאַרװאַרפֿט דעם קאָפּ אַף צו חלשן. עס װערט אַ שטיקל האַרמידער אין װאַגאָן. די פּאַסאַזשירן רינגלען אונדז אַרום, װערן געװאָר פֿון דער מעשׂה מיט דער קװיטאַנציע, גיט מען מיר אַלערלײ עצות, װאָס איך זאָל טאָן, װי אַזױ און װוּהין איך זאָל טעלעגראַפֿירן, װי אַזױ איך זאָל זיך נוהג זײן אַף רער גרע־ נעץ, און אונדזער נסיעה װערט שױן פֿונעם ערשטן אַרױספֿאָר פֿאַר־גיפֿטעט מיט סם־המות, און איך האָב חרטה אַפֿן גאַנצן פּלאַן פֿון דער נסיעה. דאָס געזונט, װאָס מיך קאָסט דאָס, װעט מיר געװיס נישט אומ־ געקערט װערן פֿאַר די דרײַ חדשים קורירן זיך, און דאָס בלוט, װאָס מיר װערט פֿאַרצאַפּט, װעט מיר זיכער נישט צוקומען פֿאַר די דרײַ חדשים באָדן זיך. און איך פֿאַרשילט מיר דאָס געבײן מיטן אױסלאַנד, מיט די װאַרעמבערער און מיט אַלע דאָקטױרים. װאָס איך װינטש זײ, מעג זײ אָנקומען כאָטש האַלב.

נאָר צו װאָסערע צרות װערט אַ מענטש נישט געװױנט, די באַן װעט צוריק, צוליב מײַן באַגאַזש, נישט פֿאָרן, און קײנער איז נישט מחױבֿ טראָגן אַף זיך מײַנע יסורים. איך בין געװען צופֿרידן, װאָס מײַן חיה־עטל האָט זיך כאָטש אָפּגעזוכט אין װאַגאָן צװײ דאַמען, װאָס זי האָט זיך גיך מיט זײ באַקענט און געװאָר געװאָרן, אַז זײ פֿאָרן אױך קײן אױסלאַנד אין די װאַרעמבעדער, און אַף אַלע דרײַ איז געװאָרן אַזאַ שׂמחה, גלײַך װי זײ װאָלטן געװוּנען דאָס גרױסע געװינס און האַלטן שױן באַם טײלן זיך.

די צװײ דאַמען זײַנען געװען: אײנע פֿון אומאַן, אַ דאַמע מיט אַ הוט און מיט אַ סך פּודער אַפֿן פּנים. מחמת זי פֿאָרט שױן קײן אױסלאַנד דאָס אַנדערע מאָל, דעריבער רעדט זי שױן העכער האַלב דײַטש און איז קלאָר, זאָגט זי, דאָרטן אין אַלע װינקעלעך. און די אַנדערע ― אַ יונג װײַבל פֿון יעהופּעץ, װאָס פֿאָרט אַהין דאָס ערשטע מאָל, האַלט זי זיך אָן דער אומאַנער דאַמע, װי אַ ברעקעלע קינד, לאָזט זי נישט אָפּ אַף קײן טריט.

― װער זײַט איר פֿון יעהופּעץ? ― פֿרעג איך דאָס יונגע װײַבל. ― און װער איז אײַער מאַן?

― איך װײס נישט, ― זאָגט זי ― אױב איר װעט אים קענען. מײַן מאַן הײסט בראָדסקי.

דערהערט דעם נאָמען בראָדסקי פֿון יעהופּעץ, האָט דאָס מיר געגעבן אַ טראָג־אונטער, גלײַך װי אונטער דער באַנק װאָלט געלעגן באַהאַלטן דינאַמיט, און דאָס װײַבל איז מיט אַ מאָל באַ מיר אין די אױגן אױסגעװאַקסן מיט נײַן־און־נײַנציק פּראָצענט.

― װאָס הײסט, ― זאָג איך ― בראָדסקין װעל איך נישט װיסן? װער װײס דאָס נישט בראָדסקין? װעלכן בראָדסקיס זײַט איר: לאַזאַרס, צי ליאָװס?

― נישט לאַזאַרס און נישט ליאָװס, ― מאַכט זי צו מיר, ― מיר זײַנען טאַקע בראָדסקיס, נאָר נישט פֿון די; מײַן מאַן איז אַ מעקלער פֿון הײַזער.

דאָס יעהופּעצער װײַבל האָט מיט אַ מאָל פֿאַרלױרן באַ מיר אַלע נײַן־און־נײַנציק פּראָצענט, און איך האָב שױן מער נישט געװאָלט הערן ,װאָס זי רעדט.

נישט אַזױ איז אָבער געװען מײַן חיה־עטל: זי האָט זיך מיט דער קאָמפּאַניע גאָר מחיה געװען. ערשטנס, האָט זי באַ דער אומאַנער דאַמע אױסגעטאַפּט אַלצדינג, װאָס אין אױסלאַנד טוט זיך, און דאָס איז געװען פֿאַר אונדז בײדן װי געפֿונען; און, צװײטנס, איז זי געװאָר געװאָרן פֿון אַזעלכע נײַע מינים שלאַפֿקײטן, װאָס זי האָט נאָך פֿון זײ קײנמאָל ביז אַהער נישט געהערט. שטעלט אײַך פֿאָר, אַז דאָס װײַבל, װאָס זי הײסט בראָדסקי און איר מאַן איז אַ מעקלעך פֿון הײַזער, האָט געהאַט אַ מאָדנע חולאת: עס האָט זיך איר געחלומט, אַז זי האָט אײַנגעשלונגען אַ גאַנצן קאַסטן מיט אַרײַנגעשטעלטע צײן. פֿון דעמאָלט אָן פֿילט זי אינעװײניק באַ זיך אין בױך די צײן, און קײנער לאָז איר נישט אײַנרײדן, אַז עס דאַכט זיך איר נאָר אַזױ, מחמת זי פֿילט גאַנץ גוט, מער פֿון אַלע דאָקטױרים, אַז די צײן ליגן באַ איר אינעװײניק. פֿאָרט זי איצט קײן װין, און פֿון דאָרטן ― װוּהין דער פּראָפֿעסאָר װעט זאָגן.

סע פֿאַרשטײט זיך, אַז מײַן חיה־עטל האָט זיך באַלד דערמאָנט, אַז ס'איז באַ איר אַמאָל באַנאַכט אַרױסגעפֿאַלן אַ צאָן, מע װײס נישט, װוּ ער איז אַהינגעקומען, ― איז נישט אַנדערש, אַז זי האָט אים דעמאָלט אײַנגעשלונגען; זי פֿילט טאַקע, זאָגט זי, גאַנץ אָפֿט אַ מאָדנע שטעכעניש אינעוױיניק, זי פֿאַרשטײט נישט פֿון װאַנען.

― אַ שטיקל גליק, ― זאָג איך ― װאָס דאָ פֿאָרט נישט קײנער מיט קײן אָפּגעביסענער נאָז…

נאָר קײנער װיל אַפֿילו נישט קײן שמײכל טאָן אַף מײַן חכמה; אַדרבה, איך זע, אַז די װײַבער זײַנען אַלע דרײַ װי אָנגעדרולט אַף מיר; זײ האָבן צװישן זיך װי עפּעס אָפּגעמאַכט אַ מין יד אַחת אַקעגן מיר, אַז מע זאָל מיט מיר נישט רײדן און מיר אַפֿילו נישט ענטפֿערן. איך האָב אָבער גיך דערלעבט אין זײ אַלע אַ נקמה. די אומאַנער דאַמע מיטן הוט האָט מיטאַמאָל זיך אױפֿגעהױבן מיט אַזאַ אימפּעט און מיט אַזאַ גװאַלד, גלײַך װי עס װאָלטן זיך אָנגעצונדן אַף איר די מלבושים. דער גאַנצער װאַגאָן מיט פּאַסאַזשירן זײַנען זיך צענױפֿגעלאָפֿן מיט אַ געשרײ:

― װאָס איז? װאָס איז? װאָס האָט דאָ געטראָפֿן?

און געטראָפֿן האָט זיך אַ קלײניקײט: אַ סלױ אײַנגעמאַכטס, װאָס מײַן חיה־עטל האָט געפֿירט מיט זיך קײן אױסלאַנד, האָט זיך אינעװײניק, אין דער קאָרזינקע, פּאַװאָלינקע, אױבן אַף דער פּאָליצע, צעבראָכן, אױסגעגאָסן זיך און רורכגערונען דורך דער שטרױ פֿון אױבן אַראָפּ, גלײַך אַפֿן הוט און אַף דער זײַדענער בלוזע און אַף די איבעריקע מלבושים פֿון דער אומאַנער דאַמע, װאָס איז װי צוגעפּרעסט געװאָרן צו דער באַנק. פֿון די היזקות, װאָס מיר אַלײן האָבן געהאַט אין דער קאָרניזע גופֿא, רײד איך שױן נישט. איך שמועס נאַר פֿונעם בזיון פֿאַר דעם גאַנצן פֿרעמדן עולם, װאָס אין װאַגאָן, װאָס איטלעכער און זײ האָט געזאָגט אַן אַנדער װערטל, אײנס פּלאַטשיקער פֿונעם אַנדערן. אײנער אַ יונגערמאַן מיט בלױע ברילן, מיט אַ שאָפֿן קעפּל פֿון גאָלע ליסענע און מיט גראָבע ליפּן, װאָס האָט זיך געהאַלטן פֿאַר אַ גרױסן פּאַרשױן, מחמת ער האָט נישט אױפֿגעהערט צו גלעטן די װאָנצעס און קוקן בשעת מעשׂה אין אַ קלײן שפּיגעלע, האָט אַ זאָג געטאָן, אַז די דאָזיקע דאַמע באַדאַרף איצטער זײַן זיס, װי טײגעכץ מיט האָניק, און האָט אַלײן זיך צעלאַכט פֿון דער חכמה. דער אַנדערער, דװקא אַן אַלטער ייִד, אַ גראָבער, מיט אַ מאַסיװער גאָלדענער קײט אַפֿן בױך און מיט אַ גראָבער שמעקנדיקער ציגאַר אין די צײן, האָט געזאָגט נאָך גרעבער פֿון יענעם יונגן מאַן, און דער גאַנצער װאַגאָן האָט אױסגעשאָסן אַ געלעבטער. נישט געלאַכט האָבן נאָר די דאַמען, װאָס מיט אַ מאָל האָט די גוט־פֿרײַנטשאַפֿט צװישן זײ געפּלאַצט, װי אַ גלאָז, צעזעצט געװאָרן, װי אַ רױך, אַװעק, װי אַ חלום. די אומאַנער דאַמע נעבעך, װאָס האָט געפֿײַערט, װי אַ גזלן, און האָט געמוזט נאָך אײַנהאַלטן זיך פֿאַר בושה, האָט בשום אופֿן נישט געקאָנט פֿאַרשטײן, װער קאָן דאָס זײַן אַ בעלן פֿירן מיט זיך אײַנגעמאַכטס קײן אױסלאַנד? דערױף האָט איר מײַן חיה־עטל, װאָס האָט געפֿײַערט נישט װינציקער פֿון איר, זײער גלײַך אָפּגעענטפֿערט, אַז איטלעכער האָט זיך זײַן גוסט: אײנער פֿירט מיט זיך אײַנגעמאַכטס, דער אַנדערער קרײַד.. איך מײן, אָן די אומאַנער דאַמע האָט זיך אָנגעשטױסן, װאָס מײַן חיה־עטל מײנט, מחמת אַף דער ערשטער סטאַנציע האָבן זײ בײדע מיטן יעהופּעצער װײַבל צענױפֿגענומען זײערע זאַכן און האָבן אָן אַ „זײַ־געזונט“ זיך איבערגעפּעקלט אין אַן אַנדער װאַגאָן און האָבן אונדז באַפֿרײַט צװײ ערטער. ― און װער איז שולדיק, אַז נישט דו?… איך לאָז איבער דעם לעזער, ער זאָל אַלײן טרעפֿן, װעמען געהער די דאָזיקע פֿראַגע: מיר, צי מײַן חיה־עטלען?

נ.

(אַ מין הקדמה. ― דער שׂכל פֿון מאַריענבאַד. ― אַ דאַמע פֿון יעקאַטערינאָסלאַװ. סטאַנציע אין װאָלאָטשיסק. ― איך האַנדל אַ מציאה און װער פֿון איר פּטור. )

מײַן װײַב איז, ברוך השם, אַ מענטש, װאָס האָט פֿײַנט זיצן אַלײן, װי זי רופֿט דאָס אָן, „מיט די פֿיר װענט“. זי האָט ליב הערן, װי מע רעדט, און האָט אַלײן אױך ליב רײדן. אַז ס'איז שטיל אין שטוב, זשומעט איר דעמאָלט אין די אױערן, און אירע „נערװן“ קאָנען דאָס נישט איבערטראָגן. אַז עס מאַכט זיך, זי בלײַבט אַלײן מיט מיר און עס גײט אױס רײד (צװישן מאַן און װײַב.― װאָס קאָן זײַן פֿאַר אַ רײד?), פֿרעגט זי מיך, װאָס איך שװײַג? פֿאַר װאָס רײד איך נישט? ייִ ד י ש ע ש ר ײַ ב ע ר 73

― װאָס זאָל איך מיט דיר רײדן? ― פֿרעג איך זי. ― שױן עטלעכע און צװאַנציק יאָר זינט מיר רײדן… אױסגעגאַנגען שטאָף…

― פֿאַר װאָס־זשע געפֿינט זיך באַ דיר שטאָף פֿאַר פֿרעמדע? לאָז זיך דיר דאַכטן, עלעהײ איך בין אױך אַ פֿרעמדע?

נו, גײט פֿאַרענטפֿערט זיך, געפֿינט אַ תּירוץ!…

דאָס איז אַ מין הקדמה אָדער אַ פּירוש צו דעם, עס זאָל אײַך נישט זײַן קײן חידוש, װאָס געפֿאָרן מיט מײַן חיה־עטלען קײן אױסלאַנד אין די װאַרעמבעדער, בין איך געװען צופֿרידן, אַז גאָט האָט איר צוגעשיקט מיט װעמען צו רײדן. איך אַלײן האָב איר געזוכט אַ קאָמפּאַניע און האָב איר געפֿונען אין צװײטן װאַגאָן אַ מאַסיװע דאַמע פֿון יעקאַטערינאָסלאַװ מיט אירער אַ טאָכטער, אַ כּלה, דאָס הײסט, אַזעלכע, װאָס מעג שױן זײַן אַ כּלה ― און צוליב דעם טאַקע פֿאָרט זי קײן מאַריענבאַד.

דערהערט דאָס װאָרט „מאַריענבאַד“, האָט זיך מײַן חיה־עטל ממש מחיה געװען, מחמת עס האָט זי געצױגן כּסדר קײן מאַריענבאַד! װאָס עפּעס גראָד קײן מאַריענבאַד? ― דעם שׂכל קאָן קײנער נישט װיסן, פּונקט אַזױ װי עס איז שװער צו טרעפֿן דעם שׂכל, פֿאַר װאָס אײנעם געפֿעלט װײַס, דעם אַנדערן שװאַרץ. עס װענדט זיך אינעם גוסט. עס איז אַ געשמאַק־זאַך: אײנעם געפֿעלט אַזױנס, דעם אַנדערן ― אַזעלכעס. װען אַלע מענטשן זאָלן פֿאָרן אין אײן אָרט אַרײַן, װאָלטן דאָך אַלע איבעריקע ערטער געבליבן לײדיק…

― פֿאָרט איר, הײסט דאָס, אױך קײן מאַריענבאַד? ― האָט זיך מײַן חיה־עטל געװענדט צו איר מיט אַ שׂמחה און בשעת מעשׂה באַטראַכט די מאַסיװע יעקאַטערינאָסלאַװער דאַמע און געחידושט זיך, צו װאָס פֿאָרט אַזעלכע אין די װאַרעמבעדער? װאָס פֿעלט איר, למשל?… די יעקאַטערינאָסלאַװער דאַמע האָט זיך, אַפּנים, אָנגעשטױסן, װאָס באַדײַט דער דאָזיקער קוק, און האָט זיך פֿאַרענטפֿערט:

― איך פֿאָר קײן מאַריענבאַד אַלע זומער, נישט, חלילה, אַף דער קור; איך בין, דאַנקען גאָט, געזונט און שטאַרק אַף אַלע אבֿרים (מע זעט דאָס!), הלװאַי װײַטער נישט ערגער (אָמן!); נאָר װאָס פֿאָר איך קײן מאַריענבאַד? איך פֿאָר אַהינצו זיך „אָפּציִען“; אַז איך בין אָפּ אַ װאָך זעקס אין מאַריענבאַד, לאָז איך איבער דאָרטן אָ פֿונט עטלעכע און דרײַסיק (אָהאָ!), און מאַריענבאַד איז דערצו אַ רפֿואה. דער חסרון איז, װאָס אַז איך קום אַהײם קײן יעקאַטערינאָסלאַװ, נעם איך אָן אַף זיך צוריק די עטלעכע און דרײַסיק פֿונט, װאָס איך האָב איבערגעלאָזט אין מאַריענבאַד, מיט נאָך אַ פֿונט צװאַנציק (קײן עין־הרע נישט!), מחמת דער אַפּעטיט, װאָס איך באַקום נאַכהער צום עסן, הרגעט מיך אַװעק!…

― איז דאָך גלײַכער, ― זאָג איך ― איר זאָלט בעסער אױפֿהערן פֿאָרן קײן מאַריענבאַד?

― װאָס הײסט? ― זאָגט זי, ― איך מוז דאָך פֿאָרן זיך אָפּציען אַװעקגעבן די עטלעכע און דרײַסיק פֿונט!

― קומט דאָך אײַך צו, ― זאָג איך ― צוריק עטלעכע און דרײַסיק פֿונט מיט נאָך צװאַנציק פֿונט, הײסט דאָך עס אַלע צװײ יאָר אַ פּוד!

― איך האָב גאָרנישט געװוּסט, אַז איר זײַט אַזאַ בעל־חשבון! ― מאַכט זי צו מיר מיט אַ שטאָך, און מײַן חיה־עטל קוקט אַף מיר, װי אַף אַ גזלן, למאַי איך מיש מיך אַרײַן, און איך בײַס די צונג. איך זיץ און קוק אַף דער יעקאַטערינאָסלאַװער דאַמע און טראַכט מיר, װאָס װעט זײן פֿון איר, כּדומה למשל, טאָמער לעבט זי נאָך אַ יאָר צװאַנציק און פֿאָרט אַלע יאָר קײן מאַריענבאַד און לאָזט איבער עטלעכע און דרײַסיק פֿונט און נעמט זײ אָפּ צוריק מיט רוחים? הײסט דאָס צװאַנציק מאָל צװאַנציק, האָבן מיר אַ קײַמא־לן פֿון פֿיר הונדערט פֿונט און פֿיר הונדערט פֿונט האָבן מיר אַזױ גרױס, אַפּנים, װי צען פּוד.

― סטאַנציע װאָלאָטשיסק! ― זאָגט אונדז אָן דער קאָנדוקטאָר אַ בשׂורה און נעמט אָפּ באַ אונדז די בילעטן, און אַלע פּאַסאַזשירן טוען זיך אַ כאַפּ צו די פּעקלעך, און עס לאָזט זיך הערן מיט שׂמחה:

― די גרענעץ! די גרענעץ!

פֿאַר װעמען ס'איז אַ שׂמחה ― פֿאַר מיר נישט. גאָט װײס, צי מע װעט מיר אָפּגעבן דעם באַגאַזש, װאָרעם איך האָב דאָך פֿאַרגעסן אָפּנעמען באַם אַרטעלשטשיק די קװיטאַנציע און האָב געמוזט פֿון װעג טעלעגראַפֿירן װעגן דעם קײן בױבעריק.

― װאָס װעלן מיר טאָן, ― זאָגט צו מיר מײַן חיה־עטל ― טאָמער חלילה, גיט מען אונדז נישט אַרױס אונדזער באַגאַזש?

― למאַי ― זאָג איך ― זאָלסטו איבערקלערן אַף נײן? טאָמער יאָ?

כּך הוה. מיר זײַנען געקומען אַף דער סטאַנציע, האָט זיך אָנגעהױבן אַ לױפֿעניש פֿון אײנעם צום אַנדערן. דער יונגערער האָט אונדז אָפּגעשיקט צום עלטערן, און דער עלטערער צו נאָך אַ עלטערן. דער זאָגט: ס'איז פֿאַראַן אַ דעפּעש; דער זאָגט: ס'איז נישטאָ קײן דעפּעש. דער זאָגט: ס'איז דאָ אַ דעפּעש, מע זאָל אַרױסגעבן; דער זאָגט: ס'איז דאָ אַ דעפּעש, מע זאָל נישט אַרױסגעבן. בקיצור, מיר האָבן געמוזט געבן פֿון דאַנען נאָך אַ מאָל אַ דעפּעש און אַלײן זײַנען מיר געבליבן װאַרטן.

מײַן חיה־עטל… װאָס? איר װילט טאַקע װיסן, װאָס איך האָב געהאַט פֿון איר? אַז גאָט װעט אײַך העלפֿן, איר װעט פֿאָרן אין די װאַרעמבעדער, בחפּזונדיק, מיט אײַער װײַב, אַזױ װי איך, און איר װעט פֿאַרגעסן די קװיטאַנציע פֿונעם באַגאַזש, װי איך, און װעט דאַרפֿן װאַרטן באַ דער גרענעץ אַן איבעריקן טאָג, װי איך, װעט איר דעמאָלט װיסן, װאָס מע קאָן האָבן פֿון אַ װײַב… אײן שטיקל גליק כאָטש, װאָס די יעקאַטערינאָסלאַװער דאַמע מיט דער טאָכטער, די כּלה, זײַנען אױך געבליבן װאַרטן ביזן צװײטן צוג איבער אַן אַנדער טעם: פֿון אָדעס האָט באַדאַרפֿט אָנקומען אירע אַ שװעסטער, װאָס פֿאָרט אױך קײן מאַריענבאַד און האָט פֿאַרשפּעטיקט דעם צוג, װעט זי אָנקומען מיטן אַנדערן צוג.

― אױך אַזאַ… ― װיל איך פֿרעגן און בלײַב שטײן אין מיטן.

― אַזאַ װאָס?

― אַזאַ… מײן איך… װאָס פֿאָרט זיך אָפּציִען?

― פֿאַרקערט, ― זאָגט זי ― מײַן שװעסטער איז שױן צו אַן אײדעלע; פֿאָרט זי זיך פֿאַרריכטן, און עס קומט איר צו אַלע יאָר אַ פֿונט פֿופֿצן. נאָר אַז זי קומט אַהײם, פֿאַרלירט זי פֿופֿצן מיט נאָך פֿופֿצן. זי עסט נישט כּמעט גאָרנישט. זײער אַן אײדעלע.

― קומט דאָך אױס, ― זאָג איך ― אַז אין צען יאָר פֿאַרלירט זי הונדערט פֿופֿציק פֿונט, הײסט דאָס אַזױ גרױס, װי דרײַ פּוד מיט דרײַסיק פֿונט, הײַנט װאָס װעט שױן איר איבערבלײַבן?

― װער בעט דיך, דו זאָלסט מאַכן חשבונות? ― פֿאַלט שױן אָן אַף מיר מײַן װײַב און איז גערעכט. ― ער האָט זיך אַביסל צעחשבונט, דער בעל־חשבון מײַנער! באַרעכן בעסער, װאָס דיך קאָסט־אָפּ דער באַ־ גאַזש איבער דעם, װאָס דו ביסט אַ צעטראָגענער מלאך, װעסטו בעסער מאַכן! גײ נאָך, װער געװאָר, צי ס'איז שױן דאָ אַן ענטפֿער אַף אונדזער דעפּעש?

פֿאַרשטײט זיך, אַז קײן ענטפֿער איז נישטאָ, און עס קאָן נאָך אַזױ גיך נישט זײַן. און נישט האָבנדיק װאָס צו טאָן, גײ איך מיר אַרױס אַביסל אַף דער גאַס שפּאַצירן.

דאָס שטעטל װאָלאָטשיסק, כאָטש סע ליגט באַ דער גרענעץ, איז אַ קלײן שטעטל, װי אַלע שטעטלעך בכּל תּפֿוצות ישׂראל, מיט אַ מאַרק, מיט קלײטלעך, מיט ייִדן, װאָס דרײען זיך אַרום מיט די שטעקעלעך אין די הענט און האָבן נישט װאָס צו טאָן. און מחמת קײנער קען מיך נישט, קױף איך מיר אַ פֿונט אַגרעסן און גײ מיר אַרום אין מאַרק און עס מיר די אַגרעסן פֿונעם שקאָרמעץ. און פּלוצעם דערזע איך פֿאַר מײַנע אױגן װאַקסט אױס אַ מאָדנע חיה, װאָס איך האָב אַזעלכעס אַף מײַן לעבן נישט געזען. אַ מין פֿערד אַ הױכס, מיט געלע מאָכנאַטע האָר, ערטערװײַז מיט פּליכעס, אַ ליפּ אַ צעשפּאָלטענע, צװײ האָרבעס אַף די פּלײצעס, איך װאָלט געמעגט שװערן ― אַ װערבליוד!* און אַ שװאַרצער ציגײַנער זיצט אַף דער ערד, אײַנגעװיקלט אין אַ װײַסער װאַרעמער סװיטע, און קוקט מיט אַזעלכע אױגן, גלײַך װי ס'איז אים נמאס די גאַנצע װעלט.

איך גײ־צו צו אים נאָענט און באַטראַכט אים און באַטראַכט די חיה מיט דער צעשפּאָלטענער ליפּ און מיט די צװײ האָרבעס.

― װאָס איז דאָס באַ דיר? פֿרעג איך אים, ― אַ װערבליוד?

― אַ װערבליוד, ― ענטפֿערט ער מיר און קוקט נישט אין די אױגן אַרײַן.

― װאָס קאָסט עס? ― טו איך אים אַ פֿרעג און גײ־צו נאָך נענטער.

פּלוצעם הײבט זיך אױף מײַן ציגײַנער, ציט זיך אױס אין דער ―

*) אַ קעמל

ייִ ד י ש ע ש ר ײַ ב ע ר 77 הײך, װי עוג מלך הבשן, טוט אַ גלאַנץ מיט די אױגן גלײַך צו מיר אין פּנים אַרײַן און אַ פֿרעג:

― פּאָקופּאַיעש? (דו קױפֿסט?)

― פֿאַר װאָס נישט? ― ענטפֿער איך אים אַף קאַטאָװעס. ― װאָס װילסטו פֿאַר אים?

― הונדערט מיט צען קאַרבן! ― ענטפֿערט ער מיר. ― װיפֿל גיסטו?

― אַ פֿינף־און־צװאַנציקער, ― זאָג איך צו אים אַף קאַטאָװעס.

― דאַװאַי דיענגי! (גיב געלט!) ― מאַכט ער צו מיר און טוט מיך אַ נעם באַ דער האַנט אַזױ פֿרײַנטלעך, אַז איך האָב מורא זיך אױסדרײען פֿון זײַנע הענט. איך קוק מיך אַרום פֿון אַלע זײַטן און טראַכט מיר: „װאָס טוט מען דאָ? קױפֿן? ― װאָס טױג מיר אַ װער־בליוד? נישט קױפֿן? ― האָב איך מורא פֿאַר פּעטש“… און איך װײס נישט װאָס מיט מיר איז געװען: איך האָב אַרױסגענומען, במחילות כּבודי, אַ ,פֿינף־און־צװאַנציקער און האָב אַװעקגעקױפֿט דעם װערבליוד.

און מערקװירדיק! אַזױ װי ס'איז פֿריִער נישט געװען קײן נפֿש, אַזױ איז מיט אַ מאָל אױסגעװאַקסן נעבן מיר אַ גאַנץ רעדל און מע האָט מיך גענומען באַטראַכטן מיט דער מציאה, װאָס איך האָב אײַנגעהאַנדלט.

― פֿעטער, װאָס װעט איר זיך הײסן געבן פֿאַר דער נבֿלה?

איך האָב געװאָלט, מע זאָל מיר אומקערן מײַן געלט, איך האָב געװאָלט אָנװערן פֿריִער אַ פֿינפֿערל, נאָכדעם אַ צענערל ― עס גײט נישט! איך האָב אים געװאָלט אַװעקגעבן אומזיסט, אַװעקשענקען, האָט מען מיר געזאָגט:

― האַלט זיך געזונטערהײט!

װאָס טוט מען? איבערלאָזן אים אין מיטן מאַרק און אַלײן אַװעקגײן? איז מיר געװען אַ בזיון, און אַביסל האָב איך טאַקע מורא געהאַט אױך, טאָמער גײט מען מיר נאָך ביזן װאָקזאַל און עס װערט געװאָר מײַן װײַב…

בקיצור, איך װעל אײַך לאַנג נישט מאַריך זײַן ― איך האָב צוגעצאָלט אַ פּאָר קערבלעך און בין פּטור געװאָרן פֿון אַ צרה!

געקומען אַהײם, האָב איך געטראָפֿן מײַן חיה־עטלען אין טרערן.

78 ש ל ו ם ־ ע ל י כ ם
װאָס איז די מעשׂה? ס'איז שױן לאַנג פֿאַראַן אַ דעפּעש פֿון בױבעריק, די דעפּעש איז געװען נאָך אײדער מיר זײַנען געקומען, אומזיסט טעלעגראַפֿירט, און דער באַגאַזש װעט זײַן אַף דער נאַכט.

― װוּ ביסטו אַהינגעקומען? ― פֿרעגט זי מיך. ― װי אַזױ נעמט דאָס אַ מענטש און װערט פֿאַרפֿאַלן אַף אַ גאַנצן טאָג און דרײט זיך אַרום איך װײס נישט װוּ און װײס נישט װאָס!

„דאַנקען גאָט, ― טראַכט איך מיר ― װאָס דו װײסט נישט, הלװאַי זאָלסטו טאַקע נישט װיסן“…

אַז מיר זײַנען אַריבערגעפֿאָרן פֿון פּאָדװאָלאָטשיסק, איז באַ מיר אַראָפּ אַ שטײן פֿונעם האַרצן. איך האָב מיך אַלע מינוט אַרומגעקוקט, צי מע פֿירט מיר נישט צוריק די מציאה, װאָס איך האָב אײַנגעהאַנדלט. די יסורים, װאָס איך האָב געהאַט באַם װיזירן די פּעסער, די צרות, װאָס איך האָב געהאַט פֿון מײַן װײַב פֿאַר דעם אײַנגעמאַכטס, װאָס מע האָט אַרױפֿגעלײגט פֿאַר אים אַ שטראָף, און פֿאַר די פּאַפּירן, װאָס מע האָט מיר אַרױסגעװאָרפֿן, און באַם געלט־װעקסלען, װאָס די חלפֿנים האָבן מיר פֿאַרדרײט צװישן יאָ־און־נײן נײַן קערבלעך, ― דאָס אַלץ איז געװען בלאָטע אַקעגן דעם נאַרישן װערבליוד, װאָס איז מיר נישט אַרױסגעקראָכן פֿון קאָפּ אַ גאַנצן װעג, ביז גאָט האָט מיר באַשערט אַ נײַעם אומגליק אונטער קראַקױ, װאָס װערט באַשריבן אָט דאָ ― אַ ביסל װײַטער. ד.

(אַ פּסק פֿון אַ װײַב. ― ייִדן אין קאַפּעלושלעך. ― װײַבער מיט פּאַריקן. ― מע שמועסט פֿון צירונג, און חיה־עטל פֿאַלט חלשות )

װוּ זײַנען אַהינגעקומען די יעקאַטערינאָסלאַװער מאַסיװע דאַמע, װאָס פֿאָרט קײן מאַריענבאַד פֿאַרלירן דרײַסיק פֿונט, מיט דער טאָכטער, די כּלה, מיט דער אײדעלער שװעסטער, װאָס זײ האָבן דערװאַר־טעט פֿון אָדעס, ― װײס איך נישט; זײ זײַנען װי אין װאַסער אַרײַן. עס קאָן זײַן, זײ האָבן זיך באַזעצט אין אַן אַנדער װאַגאָן, און איך האָב זײ געװאָלט גײן זוכן, האָט מיר מײַן חיה־עטל געגעבן אַ פּסק און איז דװקא געװען נישט אומגערעכט.

― װאָס הײסט? ― זאָגט זי צו מיר, ― מיר זײַנען נאָר־װאָס אַריבער די גרענעץ, װילסטו מיך שױן איבערלאָזן אײנע אַלײן אין אַ פֿרעמד לאַנד און גײן זוכן פֿרעמדע װײַבער?

― טאַקע פֿון דײַן טובֿה װעגן, ― װיל איך מיך פֿאַרענטפֿערן, נאָר איך מאַך ערגער. „זי דאַרף נישט, זאָגט זי, מײַנע טובֿות, זי קאָן זיך, זאָגט זי, באַגײן אָן זײ; און צװײטנס, אַז עס װעט איר זײַן שטאַרק סקוטשנע, װעט זי זיך, נישקשה, אַלײן אָפּזוכן אַ קאָמפּאַניע“… און כּך הװה: מיר זײַנען נאָר געקומען אונטער לעמבערג, האָט אונדזער װאַגאָן אָנגעהױבן אָנגעפֿילט װערן מיט ייִדן און װײַבער ― און װאָסערע ייִדן! װאָסערע װײַבער! װאָסערע קאַפּעלושלעך, װאָסערע קאַפּאָטעס מיט װאָסערע גאַרטעלעך און מיט װאָסערע שיך־און־זאָקן! און די װײַבער ― צנועות! טראָגן מושקעס, גאַנצע שלײערס אַף די קעפּ ― רביצנס! הײַנט די שפּראַך זײערע! זײער אַרט רײדן אַלע אינאײנעם, און פֿונעם גאָרגל! און מיט די הענט, און מיט אַ ניגון!

― אָט דאָס זײַנען „דײַטשן“? ― מאַכט צו מיר חיה־עטל מיט די אױגן.

― װאָס זאָגסטו דערױף? ― ענטפֿער איך איר אַפֿן װוּנק.

― ארץ־ישׂראל! ― מאַכט צו מיר מײַן װײַב.

קײנמאָל האָט נאָך מײַן װײַב אַזױ גלײַך נישט געזאָגט, כלעבן. ארץ־ישׂראל, װי איך בין אַ ייִד.

מיר האָבן זיך בײדע געפֿילט עפּעס אַזױ הײמיש, גלײַך װי מיר װאָלטן געקומען נישט קײן אױסלאַנד, נאָר קײן בערדיטשעװ, אָדער קײן יאַרמעלינעץ אַפֿן יריד. דער חילוק איז נאָר געװען דאָס, װאָס באַ אונדז אַף דער באַן, אַז עס מאַכט זיך אַזאַ קאָמפּאַניע, האָט מען בזיונות פֿון די אַלע איבעריקע פּאַסאַזשירן; עס װערט אַ שמועס װעגן ייִדן, װאָס זײַנען אומעטום פֿול און װאָס האָבן שױן אײַנגענומען כּמעט דאָס גאַנצע לאַנד, און עס לאָזן זיך הערן די באַקאַנטע װערטער: „קאַהאַל“, „זשידי“, „עקספּלאָאַטאַטאָרי“, וכּדומה זיסע נעמען, װאָס מע איז שױן מיט זײ באַ אונדז, ברוך השם, געװױנט געװאָרן.

געװײנלעך, האָבן מיר זיך מיט דער דאָזיקער קאָמפּאַניע גיך באַקאַנט און גאַנץ געשמאַק צערעדט זיך. דערהערט פֿון אונדז, אַז מיר זײַנען פֿון „רוסלאַנד“, האָבן די דאָזיקע „דײַטשן“ געקוקט אַף אונדז מיט משונה־מאָדנע אױגן, אונדז באַטראַכט, װי מע באַטראַכט, אַשטײגער, מאַלפּעס: דאַכט זיך, מענטש, און פֿאָרט נישט מענטש… זײ האָבן באַ אונדז אױסגעפֿרעגט איטלעכס ברעקעלע, געװאָלט אױסטאַפּן, װאָס באַ אונדז אונטער די נעגל טוט זיך. זײ האָבן זיך אַלץ נאָכגעפֿרעגט באַ אונדז, װאָס מיר עסן? צו װעלכן רבין פֿאָרן מיר? און צי זײַנען מיר געװען אין „פּעטערסבורג“? און צי האָבן מיר געזען „מאָסקױ“?

קוקנדיק אַף זײ, האָט מען געקאָנט זיכער מײנען, אַז די דאָזיקע , דײַטשן“ טוען גאָרנישט, נאָר זײ פֿאַרנעמען זיך מיט פּאָליטיק. צוס סוף, אַז איך האָב מיך גוט צוגעהערט צו זײערע שמועסן, האָב איך מער נישט געהערט פֿון זײ אַ חוץ „באַקפֿיש“, „אַ געפֿיטערט גענדזל“, „קאַלבסבראַטן“ וכּדומה אַזעלכע זאַכן, װאָס זײַנען שײַך צו דער קישקע.

דאָס איז געװען באַ מיר, צװישן די מאַנצבילן, און דאָרט באַ מײַן װײַב, צװישן די דײַטשע צנועות, איז געגאַנגען גאָר אַן אַנדער שמועס: די װײַבער פֿון בײדע צדדים האָבן גערעדט פֿון דער „מאָדע“, װאָס מע טראָגט „באַ אונדז“ און װאָס מע טראָגט „באַ זײ“, און ס'האָט זיך אױסגעלאָזט, אַז כאָטש זײ זײַנען „דײַטשן“ און מיר זײַנען „רוססען“, פֿונדעסטװעגן האַלט מען באַ אונדז פֿון דער הײַנטיקער מאָדע אַ סך מער, װי באַ זײ.

― אַ סימן האָט איר, ― זאָגט צו זײ מײַן חיה־עטל ― נעמט, אַשטײגער, אײַער צירונג און אונדזער צירונג. באַ אונדז אַ „פֿרױ“ (מײַן חיה־עטל האָט זיך שױן אָנגענומען פֿון זײ און האָט שױן אָנגעהױבן „שפּרעכן אַף דײַטש“) ― באַ אונדז אַ „פֿרױ“ זאָל אָנטאָן אַזעלכע צװײ באָמבעס אין די אױערן, װאָלט מען איר נאָכגעלאָפֿן אין גאַס…

די װערטער זײַנען געזאָגט צו אַ לעמבערגער דאַמע מיט אַ פּאַריק און מיט צװײ גאָלדענע אױרינגען, װאָס האָבן זיך מאָדנע געבאָמבלט אַהין און אַהער.

― און װאָסערע אױרינגלעך טראָגט מען באַ אײַך אין רוסלאַנד? ― האָט זיך אָנגערופֿן פֿון דער זײַט נאָך אַ דאַמע מיט אַ רױט פּנים

און מיט נאַסע אײגעלעך, װאָס איז ביז אַהער געזעסן אַלײן אין אַ װינקעלע און האָט געשװיגן.

―. באַ אונדז טראָגט מען שױן אײן מאָל אױרינגלעך! ― רופֿט זיך אָן צו איך מײַן חיה־עטל און פֿױלט זיך נישט און עפֿנט אױף דעם גרױסן „קאָפֿער“ (איך הײב שױן אױך אָן שפּרעכן אַף דײַטש) און נעמט אַרױס פֿון דאָרט דאָס קלײנע רענצעלע מיט דער צירונג, װאָס איך האָב איר געקױפֿט דורך דער גאַנצער צײַט, זינט באַ מיר האָט זיך באַװיזן געלט.

עס װײַזט אױס, אַז די צירונג איז דעם עולם שטאַרק געפֿעלן, װאָרעם אַלע װײַבער, אױך אַ פּאָר מאַנצבילן, האָבן שטאַרק אַרײַנגעקוקט אין די קעסטעלעך אַרײַן, באַטראַכט מײַן װײַבס שײנע אױרינגלעך מיט די גוטע פֿינגערלעך מיט די פּערל, און מיטן גאַנצן איבעריקן שמוק, װאָס זי האָט זיך נישט געװאָלט מיט דעם צעשײדן אַפֿילו אַף אײן טאָג.

― װאָס טױג דיר צירונג אין די װאַרעמבעדער? ― טענה איך מיט איר נאָך אין דער הײם פֿאַרן אַװעקפֿאָר, ― אַ קשיא אַף אַ מעשׂה, טאָמער, חלילה, גנבֿעט מען דאָס באַ דיר אַװעק?

― און װוּ בין איך? בײַס זיך אָפּ די צונג! ―. ענטפֿערט זי מיר. ― דו דאַרפֿסט אָבער תּמיד אױסלײגן צו בײזן!

„מילא, אַ דאַגה! ― טראַכט איך מיר, ― דײַן צירונג, דײַן דעה!“

דערװײַל האָב איך מיך מיט מײַנע „דײַטשן“ אַזױ פֿאַררעדט װעגן פּאָליטיק און אַנדערע ענינים, אַז (כ'בין זיך מודה ומתורה!) איך האָב גאָר פֿאַרגעסן, אַז ס'איז פֿאַראַן ערגעץ אַ חיה־עטל אַף דער װעלט… און ערשט װען האָב איך מיך דערמאָנט? ערשט העט־העט, אַז דער גראָבער דײַטשער קאָנדוקטאָר מיטן מאָדנע היטל אַפֿן קאָפּ און מיט אַן אומגעלומפּערט גרױסן שליסל אין די הענט איז דורכגעגאַנגען פֿאַרבײַ אונדז און האָט אױסגערופֿן דװקא הױך אַף אַ קול, מיט אַזאַ שפּראַך, װאָס איז שװער צו פֿאַרשטײן, געקראַקעט, װי אַ װאָראָנע: ― „קראַ־קאַ־ו! קראַ־קאַ־ו!“ און דאָס איבעריקע ― זאָל איך אַזױ װיסן פֿון אים!

― אָט דאָ ― זאָגט צו מיר מײַן חיה־עטל ― װעלן מיר עפּעס נעמען אין מױל אַרײַן.

און זי נעמט מיך אונטער דער האַנט אַף דעם אַריסטאָקראַטישן 82 ש ל ו ם ־ ע ל י כ ם

אופֿן, און מיר מאַכן בײדע אַ שפּאַציר איבערן שײנעם גרױסן װאָקזאַל גאַנץ אױפֿגעלעבט, װי אַ יונג פּאָרל נאָר־װאָס נאָך דער חתונה.

אינעם לעבן פֿון מאַן און װײַב טרעפֿן זיך זעלטן אַזעלכע גליקלעכע מינוטן, אַזעלכע שײנע טעג מיט אַזאַ לױטערן הימל. מערסטנטײל איז אָדער כמאַרנע, אָדער עס רעגנט, אָדער גרױסע קעלטן, אָדער עס ברענט די זון אומברחמנותדיק, בריט און סמאַלעט מיט סכּנת־נפֿשות, אָדער עס ברעכט אױס פּלוצעם אַ װאָלקנבראָך, נאָכדעם באַװײַזט זיך די זון אַף אַ װײַלע, טוט אַ שמײכל און װערט פֿאַרשװוּנדן.

אױב באַ אײַך קומט דאָס פֿאָר אַנדערש, זײַנט איר אַװדאי אַ מוצלח, געבױרן, װי מע זאָגט, אין אַ הײַבל; באַ מיר מיט מײַן חיה־עטלען, בין איך זיך מודה, קומען־פֿאָר זעלטן אַזעלכע גליקלעכע לױ־טערע זונענדיקע טעג. װער פֿון אונדז איז דאָ מער חײבֿ ― קאָן איך אײַך נישט זאָגן. איך בין בטבֿע אַ ייִד אַ צו־הכעיסניק, און מײַן װײַב איז אַ דאַמע מיט נערװן. צו־להכעיס מיט נערװן ― איז פֿײַער מיט װאַסער, סאָדע מיט קרעמעטאַרטערום; קומען זײ זיך צענױף אינאײנעם ― קאָכט עס…

דערפֿאַר אָבער, אַז עס גיט זיך אױס באַ אונדז אַ שײנער טאָג און די זון טוט אַ שײַן, באַנוצן מיר זיך דערמיט װי װײַט מעגלעך און שעפּן פֿאַרגעניגן מיטן פֿולן מױל.

― חיה־עטל קרױן, װאָס זאָגסטו אַף דעם לאַנד, װי פֿרײַ, װי גוט דאָ איז!

.― אַ גן־עדן! ― זאָגט זי צו מיר, װי איר שטײגער איז, און טוט מיר אַ קוק אין די אױגן אַרײַן אַזױ פֿרײַנטלעך, אַז עס װײַזט זיך מיר אױס, אַז קײן שענערס פֿון איר איז נישטאָ אַף דער װעלט. און איך רוף זיך אָן צו איר:

― װי מײנסטו, נשמה מײַנע, װאָלסט װעלן, אַשטײגער, זיך דאָ באַזעצן אַף שטענדיק?

― מיט דיר? אָך, פֿאַר װאָס נישט?

― מיט דעם, װאָס איז ליב, אַפֿילו אין אַ שאַלאַש! ― זאָג איך צו איר מיט דעם נוסח, װאָס אין די ביכלעך שטײט געשריבן.

דערױף ענטפֿערט זי מיר נאָר מיט אַ זיס שמײכעלע, אײנס פֿון די שמײכעלעך, װאָס מאַכט פֿרײלעך דעם הימל, די ערד, די גאַנצע װעלט.

אַלע מענטשן באַקומען דעמאָלט נאָך אַן אַנדער פּנים ― אַפֿילו דער
קאָנדוקטאָר, װאָס גײט פֿאַרבײַ, אַפֿילו דער זשאַנדאַרם מיט דער גרױסער פֿעדער, אַפֿילו דער אָרעמער דײַטש, װאָס שטײט אָפּגעריסן און װאַרט אַף אַ נדבֿה ― אַלץ, אַלץ באַקומט אַן אַנדער פּנים מיט אַן אַנדער געשטאַלט, אַלץ שמײכלט, אַלץ זינגט, אַלץ טאַנצט, אַלץ גריסט צו אונדז גאָר פֿרײַנטלעך!

― חיה־עטל!…

― װאָס איז, מײַן טײַערער?

― לאָמיר זיך געבן אײנס דאָס אַנדערע דאָס ערן־װאָרט, אַז פֿון הײַנט אָן און װײַטער זאָלן מיר זײַן שטענדיק שלום, שטענדיק גוט, קײנמאָל זיך נישט קריגן, קײנמאָל זיך נישט…

פּלוצעם רײַסט זי אַרױס באַ מיר איר האַנט, טוט זיך אַ װאָרף צוריק און שרײַט־אױס נישט מיט איר קול:

― דאָס קױשל! דאָס קױשל!

― גאָט איז מיט דיר! װאָסער קױשל?

― דאָס קױשל מיטן צירונג! שרײַט זי אױס און פֿאַלט חלשות.

― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―

װיפֿל מענטשן עס זײַנען געװען אַפֿן װאָקזאַל ― זײַנען זיך אַלע צענױפֿגעלאָפֿן. עס איז אױסגעװאַקסן אין דער מינוט אַ דאָקטער מיט אַן אַפּטײק, און מע האָט חיה־עטלען אָפּגעמינטערט. און אַז מע האָט זי אָפּגעמינטערט, האָט זי זיך ערשט דעמאָלט רעכט צעװײנט.

― װײ איז מיר, װינד איז מיר! מײַן צירונג! מײַן צירונג!!!

עס האָט נישט געהאָלפֿן מער קײן גוטע רײד, קײן טרײסטן, קײן צוזאָגן איר קױפֿן אַנדערע צירונג ― זי װיל נישט הערן, זי ברעכט די הענט, זי װײנט, זי חלשט, זי עקט זיך.

― אױ װײ, מײַן צירונג! נישטאָ קײן צירונג; פֿאַרפֿאַלן דאָס צירונג! ― ― ― ― ― ― ― ―

די צירונג איז פֿאַרפֿאַלן, און די מאַסיװע דאַמע מיט דער טאָכטער, דער כּלה, האָבן זיך געפֿונען.

― װאָס איז אײַך געשען, װײ איז מיר? ― פֿרעגט אונדז די מאַסיװע דאַמע, און אַז זי װערט געװאָר פֿון אונדזער שאָדן, ברעכט זי די הענט און פֿרעגט, װי אַזױ פֿירט מען דאָס אָט אַזױ צירונג פֿון אױבן־אױף? און אַלע, װאָס דערהערן פֿונעם שאָדן, ברעכן די הענט און פֿרעגן, װי קומט דאָס, מע זאָל פֿירן צירונג אַזױ אױבן־אױף?

― ס'איז אַלץ ער, ער מיט זײַן צונג! ― זאָגט חיה־עטל. און איר װײסט דאָך שױן, װ ע מ ע ן זי מײנט!… ה. (װידער נערװעז. ― אַ גרינער לולבֿ פֿון אָדעס. ― חיה־עטל בלאָזט זיך ― אַ רפֿואה צו דער מכּה. ― די מומע נחמה פֿון אָצעלעס. )

ביז מיר זײַנען געקומען קײן װין איז מײַן חיה־עטל (פֿאַר צרות, אַפּנים) קראַנק געװאָרן אַפֿן רעכטן אמת און האָט מיר פֿאַרשטערט די נסיעה צום ערשטן אַרױספֿאָר. װאָס איר איז געװען ― איז שװער צו זאָגן; די נערװן האָבן זיך איר אַזױ צעשפּילט, אַז מע האָט דאָס געקאָנט אַרױסזען אַף מיר. לאַכט נישט: אַ מענטש װאָס האָט אַ װײַב מיט נערװן, דערקענט מען דאָס באַ אים אַפֿן פּנים. װײַזט מיר װעמען איר װילט דאָס ערשטע מאָל, און לאָם איך מיט אים רײדן אַ צװײ װערטער, װעל איך אײַך באַלד זאָגן, צי זײַן װײַב האָט נערװן, צי נײן. מע דאַרף דערצו האָבן אַ געניט אױג!

מיטלען צו נערװן זײַנען פֿאַראַן אַ סך, און אַלע טױגן אַף כּפּרות. דאָס בעסטע פֿון אַלע מיטלען ― מע זאָל לאָזן צורו, און אַזױ טו איך טאַקע. װאָס זי זאָל מיר נישט זאָגן, ענטפֿער איך איר נישט דאָס אַנדערע װאָרט. איך נעם אָן אַ פֿול מױל מיט װאַסער און שװײַג. פֿון איר רײדן מיט מײַן שװײַגן לאָזט זיך אַ מאָל אױס גאַנץ מיאוס, נאָר דאָ אין װאַגאָן האָב איך דערפֿאַר קײן מורא נישט, װאָרעם אַקעגן אונדז זײַנען געזעסן די יעקאַטערינאָסלאַװער מאַסיװע דאַמע, װאָס האָט ניט אױפֿגעהערט צו קײַען, און די טאָכטער, די כּלה, װאָס האָט געקוקט כּסדר אין שפּיגעלע און געזען, אַז זי האָט פּרישטשעס אַפֿן פּנים, און די אײדעלע שװעסטער פֿון אַדעס, װאָס איז געװען אַזױ גרין און אײדל, אַז זי האָט אױסגעזען, װי אַן איבערגעבונדענער לולבֿ ערבֿ סוכּות.

ייִ ד י ש ע ש ר ײַ ב ע ר 85

אַף װיפֿל חיה־עטל איז געװען מיט זײ פֿריִער נאָענט, אַף אַזױ פֿיל האָט זי זיך נאָכדעם פֿון זײ דערװײַטערט און כּמעט גאָר אױפֿגעהערט מיט זײ צו רײדן, און האָט געװאָלט, אַז איך זאָל אױך מיט זײ נישט רײדן; נאָר װי אַף צו־להכעיס, האָבן זיך אַלע דרײַ דאַמען אַלע מאָל געװענדט צו מיר מיט אַן אַנדער בקשה. איך זאָל זיך מטריח זײַן אַראָפּנעמען דאָס רענצל, אױפֿבינדן דאָס פּעקל, צומאַכן דאָס פֿענצטער, אַ לױף טאָן אַפֿן װאָקזאַל עפּעס קױפֿן, וכּדומה אַזעלכע קאָמיסיעס, װאָס מע מוז אַף זיך טראָגן, בשעת מע נעמט אַף זיך דעם גלות פֿון דאַמען. מער פֿון אַלע האָט מיך דעקוטשעט דער „גרינער לולבֿ“ פֿון אַדעס. אַף װיפֿל זי איז מיאוס, אַף אַזױ פֿיל האָט זי זיך פֿאַר מיר געבראָכן און געברעקלט, און האַלט זיך פֿאַר אַ פּאַרשױן אײנע אין דער װעלט. מיר האָט זיך געגלוסט אַלע מינוט איר זאָגן דעם אמת, און דװקא צום גראַם: מאַדאַם! איר זײַנט גרין װי גראָז, און האָט אַ לאַנגע נאָז…

אײַך האָט זיך קײנמאָל נישט געטראָפֿן, אַז אַף דער צונג זאָל באַ אײַך ליגן אַ נאַרישקײט און עס זאָל זיך רײַסן אַרױסצוזאָגן? איך האָב אַמאָל פֿאַר אַזאַ מעשׂה געכאַפּט פּעטש, נישט פֿאַר אײַך געדאַכט, און אַ סך… נאָר איך האָב פֿאַרגעסן, אַז מיר שמועסן פֿון דער נסיעה אין די װאַרעמבעדער און מע טאָר נישט רײדן פֿון זײַטיקע ענינים.

בקיצור, די דאַמען האָבן זיך מיט מיר געשאַפֿט, און מײַן װײַב האָט זיך געבלאָזן און געפֿײַערט אַף זײ און אַף מיר און אַף דער גאַנצער װעלט מיט סכּנת־נפֿשות! איך האָב געפֿילט, אַז עס בלאָזט אַ שלעכט װינטל, אַז אָט־אָט רוקט זיך אָן אַף מיר אַ כמאַרע און עס ברעכט אױס אַן אומגליק, רחמנא לצלן… דער אײבערשטער איז דאָך אָבער אַן אַל ארך אפּים ורב חסד, שיקט ער צו די רפֿואה פֿאַר דער מכּה. האָט ער אַף מיר רחמנות געהאַט און צוגעשיקט מיר צו הילף אַ נײַע דאַמע, דאָס הײסט, דאָרט אין דער הײם איז זי אַ „ייִדענע“, נאָר דאָ, און װײַל זי פֿאָרט אין די װאַרעמבעדער, רוף איך זי „דאַמע“. דורכגעגאַנגען דורך אונדזער װאַגאָן און דערזען מײַן װײַב, איז זי צוגעלאָפֿן צו איר, איז איר געפֿאַלן אַפֿן האַלדז, און מע האָט זיך גענומען אײנס דאָס אַנדערע קושן אַזױ שטאַרק, אַז דער גאַנצער עולם האָט אַף זײ געקוקט און געשמײכלט.

― אױ, חיה־עטל, ס'איז דו? אָט װעל איך מיר אַ מעשׂה אָנטאָן!

― מומעניו, װי קומט איר אַהער?

― װוּהין פֿאָרסטו דאָס, חיה־עטל, נשמה מײַנע האַרציקע? אפֿשר אין די װאַרעמבעדער?

― געװײנלעך, אין די װאַרעמבעדער; נו, און איר, מומעניו, װוּהין פֿאָרט?

― אױך אין די װאַרעמבעדער. אָט דאָס איז אפֿשר דער מאַן דײַנער? איך װעל מיר אַ מעשׂה אָנטאָן!

און אַזױ האָבן מיר זיך באַקענט, דאָס הײסט, פֿאָרגעשטעלט אָן נעמען און אָן װערטער: איך בין געװאָר געװאָרן, אַז זי איז מײַן חיה־עטלס אַ מומע פֿון אַ קלײן שטעטל מיט אַ מאָדנעם נאָמען ― אָצע־לעס. דאָס הײסט, שרײַבן שרײַבט זיך עס װאָלאָצעגאָלאָװאָ, נאָר ייִדן, װאָס האָבן פֿײַנט לאַנגע נעמען, האָבן דאָס פֿאַרקירצט אַף אָצעלעס, און מע רופֿט זי: די מומע נחמה פֿון אָצעלעס.

― װוּהין־זשע פֿאָרט איר, מומעניו, אין װאָסער אָרט אַרײַן?

― פֿרעגט זי חיה־עטל.

― לאָז מיך אַזױ װיסן בײז מיט דיר אינאײנעם, װי איך װײס, װאָס פֿאַר אַ נאָמען דאָס האָט! דאָס הײסט, איך האָב אַפֿילו יאָ געװוּסט דעם נאָמען, נאָר איך האָב שױן פֿאַרגעסן. געדענקען געדענק איך, אַז עס לאָזט זיך אױס מיט אַ „באָד“.

― אפֿשר מאַריענבאַד?

― סע קאָן זײַן, אַז מאַריענבאָד.

― צי אפֿשר קאַרלסבאַד?

― האָסט געפּועלט באַ מיר אַזױ אױך, לאָז זײַן קאַרלסבאָד.

― צי אפֿשר פֿראַנצענסבאַד? אָדער באַדענבאַד?

― לאָז זײַן פֿראַנצענסבאָד, הײסע באָד, קאַלטע באָד, אַבי אַ באָד… דער דאָקטער האָט מיר געהײסן פֿאָרן אין די װאַרעמבעדער, פֿאָר איך. איך פֿיר מיט זיך אַ בריװ פֿון אים צום פּראָפֿעסאָר, מסתּמא שרײַבט ער שױן דאָרטן אין װאָסערע בעדער.

אונדזער מומע נחמה האָט, נישקשה, פֿאַרדינט, איך זאָל אײַך זי באַשרײַבן װי סע געהער צו זײַן, איבערגעבן אין קורצן איר ביאָגראַפֿיע: ערשטנס, איז זי דאָך מײַן חיה־עטלס אַן אײגענע מומע, דאָס הײסט, מײַן שװיגערס אָן אײגענע שװעסטער, און מײַן װײַבס מומע געהער דאָך

ייִ ד י ש ע ש ר ײַ ב ע ר 87 מיר אױך אָן אַ מומע. און צװײטנס, איז זי אַזאַ פּאַרשױן, װאָס ס'איז, כ'לעבן, כּדאַי זיך מיט איר צו באַקענען אַביסל פֿון דער נאָענט.

אין דער יוגנט, װײַזט אױס, האָט זי באַדאַרפֿט זײַן אַ גאַנץ שײנע, און בטבֿע איז זי נאָך הײַנט אױך אַ לעבעדיקע, אַ פֿרײלעכע נשמה, און האָט ליב לעבן אַ גוטן טאָג. דעם ערשטן מאַן האָט זי געהאַט אַן אַלטן שטורמאַק, פֿאַרשװאַרצט געװאָרן מיט אים נישט לאַנג, געבליבן נאָך אים אַ יונגע אַלמנה אָן קינדער, נאָר מיט געלט ― בײדע זאַכן דװקא נישט קײן חסרונות אַף צו חתונה האָבן דאָס אַנדערע מאָל און נעמען אַ מאַן נאָך איר באַגער און אָנהײבן פֿירן אַ לעבן איבעראַנײַס. װאָס פֿאַר אַ מין נפֿש איז איר צװײטער מאַן, װאָס זי האָט אים גענומען „נאָך איר באַגער“, קאָן איך אײַך נישט זאָגן; איך װײס נאָר, אַז ער אַלײן זיצט אין אָצעלעס, און זי האָט ער אַרױסגעשיקט אין די װאַרעמבעדער אַף אַ װאָך זעקס, זי זאָל זיך אָנטאָן „כּל הפֿאַרגעניגן שבעולם“, נישט זשאַלעװען קײן געלט, און װאָס איר האַרץ גלוסט ― דאָס זאָל זי טאָן, און װאָס אירע אױגן זעען ― דאָס זאָל זי קױפֿן.

אַזױ זאָגט די מומע נחמה פֿון אָצעלעס, און איך זע, אַז אַלע מײַנע דאַמען זײַנען איר מקנא, װאָס זי איז אַזױ פֿרײַ און האָט אַזאַ גליקלעך לעבן באַ איר מאַן, און ― אױ װײ! ― איך מוז מיך מודה זײַן, אַז אַפֿילו מײַן חיה־עטל אַלײן קוקט אַף דער מומע און אַף מיר, און איך װײס, װאָס איר קוק באַדײַט; איר קוק באַדײַט: „אָט װאָס ס'הײסט אַ מאַן אַף דער װעלט!“…

און די מומע נחמה פֿון אָצעלעם האַלט אין אײן רײדן; דאָס מױל מאַכט זיך איר נישט צו אַף קײן מינוט. אַלײן איז זי אַ קלײניטשקע, אַ װײַסינקע, אַ קײַלעכיקע, מיט אַ װײַס קײַלעכיק גױדערל, מיט אַ נעזל װי אַ פֿאַסאָלקע, מיט גרױע אײגעלעך, און אַ קול האָט זי אַ הײזעריקס, און אַז זי רעדט, טאַנצט זי אונטער, דרײט זיך אַף אַלע זײַטן, פֿאַרגעסט אַלע מינוט, װוּ זי האַלט אין די יוצרות, מישט צענױף קאַשע מיט באָרשט מיט נעכטיקע טעג, טוט זיך אַ פּאַטש מיט בײדע הענטלעך איבער די קײַלעכיקע קלובעס: ,, איך װעל מיר נאָר אַ מעשׂה אָנטאָן! ', און צעלאַכט זיך אַזױ, אַז אַלע מוזן לאַכן מיט איר אינאײנעם.

― מומעניו, ― פֿרעג איך זי ― באַ װאָסער פּראָפֿעסאָר האָט אײַך דער דאָקטער געהײסן זײַן?

― לאָם איך אַזױ װיסן פֿון אים! ― זאָגט די מומע נחמה. ― ער האָט מיר דאָרט פֿאַרשריבן, דער שײנער דאָקטער פֿון אָצעלעס, אַף אַ שטיקל פּאַפּיר דעם נאָמען זײַנעם, נאָר איך געדענק שױן נישט אין װאָסער אַ שטאָט: צי אין װין, צי אין בערלין? איך װעל מיר נאָר אַ מעשׂה אָנטאָן!

און די מומע נחמה זוכט ― זוכט אין אַלע קעשענעס און קאָן נישט געפֿינען דאָס שטיקל פּאַפּיר, װאָס דער שײנער דאָקטער פֿון אָצעלעס האָט איר פֿאַרשריבן.

― װײסט איר כאָטש, לכל הפּחות, דאָס חולאת אײַערס? ― פֿרעג איך זי אַף אַ ציקאַװעסט.

― אָט װעל איך דיר באַלד גײן דערצײלן מײַן חולאת! ― מאַכט די מומע נחמה און צעלאַכט זיך, און אַלע דאַמען שיסן־אױס אַזאַ געלעכטער, גלײַך װי איך װאָלט דאָ געזאָגט מי יודע װאָס פֿאַר אַ נאַרישקײט. נאָר איך בין צופֿרידן און דאַנקבאַר דער מומע נחמה פֿון אָצעלעס און װעל איך קײנמאָל נישט פֿאַרגעסן די טובֿה, װאָס זי האָט זיך באַצײַטנס אונטערגעכאַפּט און אױסגעלײזט מיך נישט אײנמאָל פֿון אַ סך, אַ סך צרות, אי בשעת נסיעה, אי דאָרט, אין די װאַרעמבעדער. זי איז, לאָז מען זאָגן, געװען די אמתע רפֿואה צו מײַן װײַבס נערװן. קײנער האָט אַזױ נישט געקאָנט אױפֿמונטערן מײַן חיה־עטלען, װי די מומע נחמה, זי מאַכן באַרעדעװדיק, בשעת זי שװײַגט, און זי מאַכן לאַכנדיק, בשעת זי איז פֿאַרזאָרגט, מרה־שחורהדיק.

איך װינטש אײַך, לעזער, אױב איר האָט אַ װײַב, און דאָס װײַב האָט נערװן, און איר פֿאָרט מיט איר אין די װאַרעמבעדער, זאָל אײַך גאָט צושיקן אַ מומע נחמה פֿון אָצעלעס, װעט איר גענעזן זײַן און אױסגעלײזט װערן, אַם ירצה השם, פֿון אַ סך צרות און אומגליקן, װאָס אַ באַװײַבטער מענטש קאָן אַף זיך האָבן. ו.

(אַ בהלה אין װין. ― אַן אומגליק מיט דער שפּראַך. ― נישטאָ װאָס צו עסן. )

ביז װין האָבן מיר זיך אַלע געהאַלטן אײנס, אָפּגערעדט, מיר זאָלן אַלע פֿאַרפֿאָרן אַף אײן סטאַנציע, אַלע גײן צו אײן פּראָפֿעסאָר ― הכּלל, אומעטום אינאײנעם. נאָר פֿון דער ערשטער מינוט אָן, װאָס מיר זײַנען געקומען קײן װין, איז געקומען אַף אונדז אַלעמען אַ טומל, אַ לױפֿעניש מיט אַן אױסכאַפּעניש. דער ערשטער אומגליק האָט זיך גענומען פֿון די װינער אַרטעלשטשיקעס, װאָס האָבן זיך אַ לאָז געטאָן צו אונדז, װי די מלאַכי־חבלה, עפּעס גערעדט צו אונדז מיט אַ מאָדנעם לשון, נישט געקוקט אין די אױגן אַרײַן, געכאַפּט אונדזער באַגאַזש אונטער די הענט און אַ זאָג געטאָן:

― געפּעק! געפּעק!

װאָס געפּעק? װער געפּעק? ― װײס איך נישט. מײַן חיה־עטל װיל זײ אײַנהאַלטן, קוקט אַף מיר, װי אײנער רעדט: „װאָס שװײַגסטו?“ נאָר די מלאַכי־חבלה הערן אונדז בײדן, װי המן דעם גראַגער; זײ האָבן פֿאַרנומען אונדזערע פּעקלעך און מאַרש, איך װײס אַלײן נישט װוּהין, און מיר נאָך זײ.

― װאָס לאָזסטו זײ? ― שרײַט צו מיר מײַן חיה־עטל און לױפֿט מיט מיר אינאײנעם נאָך די מלאַכי־חבלה. ― פֿאַר װאָס פֿרעגסטו זײ כאָטש נישט, װוּהין טראָגן זײ אונדזערע זאַכן? דו קאָנסט דאָך מיט זײ רײדן אַף דײַטש!

― מסתּמא אַפֿן װאָקזאַל, ― זאָג איך, ― װאָס האָסטו מורא?

― אַזױ? װאָס איך האָב מורא? ס'איז דיר דאָס אַנדערע קױשל מיטן צירונג? ― און מײַן חיה־עטל איז שױן פֿאַרטיק מיר אָפּשפּילן אַ װיװאַט, װי איך בין װערט. ערשט מיר דערזעען די מומע נחמה פֿון אָצעלעס ליגן אַף דער ערד אױסגעצױגן און פֿאַרשפּרײט בײדע הענט אַף אירע פּעקלעך, װי אַ געטרײַע מוטער, װאָס באַשיצט אירע קינדער, אָדער װי אַן אָדלער, װאָס מע װיל באַ אים אַװעקרױבן זײַנע קלײנע אָדלערלעך. אײנער פֿון די מלאַכי־חבלה שטײט איבער איר און װיל נעמען טראָגן די זאַכן, לאָזט זי אים נישט און שרײַט אַף אַ קול:

― טשעפּעט נישט די װעשטשעס, איך װעל מיר אַ מעשׂה אָנטאָן!

אַזױ קאָמיש און לוסטיק האָט אױסגעזען די דאָזיקע סצענע, אַז מיר האָבן זיך בײדע נישט געקאָנט אײַנהאַלטן און האָבן זיך געקאַטשעט פֿאַר געלעכטער.

― מומעניו, גאָט איז מיט אײַך! ― מאַכט צו איר חיה־עטל ― װאָס האָט איר מורא? אָט טראָגט מען דאָך אונדזערע װעשטשעס אױך, און מיר האָבן קײן מורא נישט…

בתוך כּך האָבן מיר אין דער בהלה פֿאַרלױרן די יעקאַטערינאָסלאַ־װער דאַמע מיט דער טאָכטער און מיט דער שװעסטער, און אַ דאַנק גאָט, װאָס מיר האָבן זיך כאָטש געהאַלטן אין דרײַען מיט דער מומע נחמה, װאָס האָט זיך אָנגעהאַלטן אָן מײַן חיה־עטלען באַם קלײדל, נישט אָפּגעלאָזט זי אַף קײן טריט, און חיה־עטל האָט זיך אָנגעהאַלטן אָן מיר, און אַזױ זײַנען מיר געװען אַלע דרײַ שױן נישט צעשײדט.

אױסגעגרוזעט מיט גרױסע צרות דעם באַגאַזש, דערצײלט מיר אײנער פֿון די מלאַכי־חבלה, אַ רױטער דײַטש מיט אַ װײַסן פֿאַרטעך, עפּעס אַ גאַנצע מעשׂה אַף זײן געמוטשעט לשון, װאָס מע פֿאַרשטײט נישט אַ װאָרט, מחמת ער רעדט נישט מיטן מױל, נאָר מיטן האַלדז, און מיט אַזאַ מהירות, קױם װאָס מע כאַפּט מיטן אױער. אײנציקע װערטער נאָר האָב איך געכאַפּט: „האָטעל“… „פֿערד“… „װאַגן“…

― װאָס װיל ער, כ'װעל מיר אַ מעשׂה אָנטאָן!? ― מאַכט די מומע נחמה צו חיה־עטלען.

― פֿרעג אים, װאָס װיל ער? ― מאַכט צו מיר מײַן חיה־עטל.

― פֿרעג אים אַף דײַטש: װאָס זאָגט ער?

― ער פֿרעגט, ― זאָג איך ― װי אַזױ מיר װילן פֿאָרן אין שטאָט אַרײַן? צי מיט פֿערד, צי מיטן טראַמװײַ?

― מיט סוסים! ― מאַכט צו אים די מומע נחמה, און אַף מיר און אַף חיה־עטלען פֿאַלט אָן אַ געלעכטער.

― גענוג שױן לאַכן! ― זאָגט צו מיר חיה־עטל, ― זאָג אים אַף דײַטש, אַז מיר ברױכן אַן איזװאָשטשיק.

― פֿיואיט! ― מאַך איך צו אים און טו אַ פֿײַף און װי אַ שמײַס מיט דער בײַטש, ער זאָל מיך פֿאַרשטײן. און שטעלט אײַך פֿאָר, אַז ער האָט מיך באַלד פֿאַרשטאַנען!

― יאַ װאָהל! ― מאַכט ער צו מיר, און אין צװײ מינוט אַרום זיצן מיר שױן אַלע דרײַ אין אַ גרױסאַרטיקן פֿאַיעטאָן מיט אַזעלכע געזונטע סוסים, װאָס באַ אונדז זעט מען דאָס גאָרנישט. אױך דעם באַגאַזש האָט ער אונדז אַרױפֿגעפּעקלט, דער רױטער דײַטש מיט די געזונטע פּלײצעס. איך רוק אים אַרײַן אין יד אַרײַן אַ שײנע מטבע, כאַפּט ער אַראָפּ דאָס היטל און דאַנקט אונדז אָן אַ פֿולן קאָפּ. דער קוטשער פֿון די סוסים, אַ גאַנצער דײַטש מיט אַ לולקע־ציכעק, נעמט זיך פּאַװאָלינקע אַראָפּ פֿון די פֿערד די קאָלדרעס (דאָ גײען אַלע פֿערד צוגעדעקט מיט קאָלדרעס, זײ זאָלן זיך, חלילה, נישט צוקילן), זעצט זיך אַנידער און דרײט־אױס צו אונדז דעם קאָפּ און לאָזט אַרױס אױך פֿונעם האַלדז, נישט פֿונעם מױל (אַזױ רײדן זײ דאָ אַלע), עפּעס אַ מינים װערטער מיט אַ ניגון, װאָס ס'איז שװער צו פֿאַרשטײן.

― װאָס װיל ער? ― מאַכט די מומע נחמה צו חיה־עטלען.

― פֿרעג אים װאָס ער װיל? ― מאַכט חיה־עטל צו מיר.

― װאָס איז, דײַטש? װאָס װילסטו? ― מאַך איך צו אים, מער מיט די הענט, געװײנלעך, און די מומע נחמה העלפֿט מיר אונטער:

― מכּח אַן אַכסניא פֿרעגט איר?

.― האָדיעט שױן, מומעניו! ― זאָגט צו איר מײַן חיה־עטל. ― דײַטש ― לאָזט אים! מײַן מאַן װעט אים שױן זאָגן אַף דײַטש.

מײַן חיה־עטלס װערטער גיבן מיר צו אַזױ פֿיל קוראַזש, אַז איך הײב שױן אָן צו רײדן אַף צװײ לשונות מיט אַ מאָל ― אַף דײַטש און אַף פֿראַנצױז:

― גראַנד האָטעל בעסטע קװאַליטעט פֿראַנטע מאָאַשיקאָ! ― און בשעת מעשׂה טו איך אים אַ קנאַק מיט דער צונג. פֿאַרשטײט ער מיך, דער דײַטש, און רופֿט זיך אָן צו מיר:

― יאַ װאָהל! יאַ װאָהל!

און עס געדױערט נישט לאַנג, פֿירט ער אונדז צו צו זײער אַ גרױסאַרטיק הױז מיט שפּיגלדיקע פֿענצטער, און עס לױפֿן־אַרױס אַקעגן אונדז נײַע מלאַכי־חבלה מיט שװאַרצע פֿרעק, און מע כאַפּט אונדז אונטער די הענט און מע פֿירט אונדז גלײַך אַרױף, און עס קומט אונדז אַקעגן אײנער מיט צװײ באַקנבערד, איך װאָלט געמעגט שװערן ― אָ גראַף אַ מאַגנאַט. צום סוף איז דאָס אַ שװײצאַר. כאַפּט אַראָפּ דאָס היטל און טראָגט אונדז אַקעגן זײער אַ שײנעם גוט־מאָרגן.

― פֿיל צימער װינשען זיע? ― מאַכט ער צו די דאַמען.

― װאָס װינטשט ער אונדז, איך װעל מיר נאָר אַ מעשׂה אָנטאָן? ― זאָגט די מומע נחמה, און מיר בײדע לאַכן.

― ער פֿרעגט, װיפֿל נומערן, ― זאָג איך.

זאָג אים אַף דײַטש, אַז צװײ ― מאַכט צו מיר חיה־עטל, און איך באַװײַז אים אַף דײַטש צװײ פֿינגער און לײג אים צו אַף פֿראַנצױזיש:

― פֿראַנטע מאָאַשיקאָ באָנזשור!

― יאַ װאָהל! ― מאַכט ער צו מיר, ― אַם ערשטען שטאָק! ― און פֿירט אונדז אַרײַן אין גרױסאַרטיקע חדרים.

― װי טײַער איז באַ אײַך ― זאָגט די מומע נחמה ― אַ מעת־לעת?

שטײט ער, דער דײַטש, און קוקט אַף איר, װי אַ זינדיקער מענטש; ער הײבט נישט אָן צו פֿאַרשטײן, װאָס מע רעדט צו אים, און מאַכט צו מיר מיט אַ שמײכעלע זיס, װי צוקער:

― פֿילײַכט װאָלען מיר בעסער דײַטש שפּרעכען?

― זאָג אים אַף דײַטש, ― רופֿט זיך אָן צו מיר מײַן חיה־עטל. און איך מאַך צו אים מיט די הענט, װי אײנער רעדט: מה יקר? פֿאַרשטײט ער מיך נישט און פּינטלט מיט די אױגן… אַן אומגליק מיט זײער שפּראַך! באַ אונדז רעדט מען אױך דײַטש, נאָר ס'איז גאָרנישט דאָס דײַטש, װאָס באַ זײ. איך באַגעגן מיך אַמאָל באַ אונדז אין יעהופּעץ מיט דײַטשן, איך מאַך מיט זײ געשעפֿטן. איך רײד מיט זײ האַלב ייִדיש, האַלב דײַטש, מיר פֿאַרשטײען אײנס דאָס אַנדערע. דאָ זאָל גאָט שומר ומציל זײַן! אַלע צײן קאָן מען זיך אױסברעכן.

דאָס איז אָבער נאָך די ערשטע צײַט. װאָס װײַטער װערן מיר אַלץ מער געװױנט מיט דער שפּראַך, און מיר הײבן אָן פֿאַרשטײן אײנס דאָס אַנדערע מיטן קוק! אַפֿן אַנדערן טאָג איז שױן מײַן חיה־עטל אַלײן געגאַנגען מיט דער מומע נחמה אין די קלײטן, און זײ האָבן שױן אײַנגעהאַנדלט סחורה, און מע האָט זײ שױן אָפּגענאַרט, װי די אמתע בראָדער סוחרים.

ייִ ד י ש ע ש ר ײַ ב ע ר 93

― געפֿעלט דיר, חיה־עטל, די שטאָט װין? ― זאָג איך צו מײַן װײַב נאָכדעם, אַז מיר האָבן זיך שױן אײַנגעװאַשן און איבערגעטאָן פֿו־ נעם װעג און אָפּגעטרונקען טײ און אָנגעקוקט די שטאָט וױן.

― אָנצינדן לאָז זי זיך דיר אַפֿן פֿײַער! ― זאָגט חיה־עטל. ― אין ,אַזאַ גרױסער שטאָט זאָל נישט זײַן װוּ צו עסן!

װאָס־זשע איז די מעשׂה? מיר זײַנען געגאַנגען זוכן אַ ייִדישן רעסטאָראַן, האָבן מיר זיך אַרומגעדרײט איבער דער שטאָט אַ שעה זעקס און נישט געקאָנט געפֿינען. װעמען מיר האָבן געפֿרעגט, איז אָדער מע האָט א ו נ ד ז נישט פֿאַרשטאַנען, אָדער מיר האָבן י ע נ ע ם ניט פֿאַרשטאַנען… אָט װײַזט ער אָן, דאַכט זיך, זײער גוט: רעכטס! לינקס! פֿאָרװערטס!… און קומט צו עפּעס, לאָזט זיך אױס, אַז עס הײבט זיך גאָרנישט אָן… האָבן מיר דעם ערשטן טאָג טאַקע געגעסן מכּות, געלעבט מיט קאַװע און מיט לײזע אײער און מיט װינער פּוטערגעבעקס־לעך, װאָס צעגײען זיך אין מױל, װי שנײ אַף דער זון.

ערשט אַפֿן צװײטן טאָג האָבן מיר דערטאַפּט אַ ייִדישן רעסטאָראַן מיטן נאָמען „כּשר“. און נאָך װאָס פֿאַר אַ מין כּשר! כּשר צו כּשר איז נישט גלײַך! דער רעסטאָראַטאָר, כאָטש ער „שפּרעכט דײַטש“, נאָר ער גײט מיט אַ יאַרמלקע אַפֿן קאָפּ, און צום עסן װאַשט מען זיך, און די געסט גײען־צו אײנס צום אַנדערן און מע גיט זיך אָפּ שלום און מע פֿרעגט זיך אױס, פֿון װאַנען פֿאָרט אַ ייִד? און װוּהין? און װאָס? און װען? און אױב געשעפֿט, איז צוליב װאָס פֿאַר אַ געשעפֿט? און אױב צום דאָקטער, איז צו װאָסער דאָקטער? ― מיט אײנעם װאָרט, גאַנץ ייִדישלעך, פּונקט װי אין װאַרשע. ז.

(צװישן ייִדן װערט מען נישט פֿאַרפֿאַלן. ― אַן עצה פֿון אַ רעסטאָראַטאָר. ―

אַ קאָמיסיאָנער פֿון לאָמפּנגלעזער אונטערזוכט מײַנע דאַמען. )

„צװישן ייִדן, זאָגט די װעלט, װערט מען נישט פֿאַרפֿאַלן“… זאָלט איר טאַקע װיסן, אַז ס'איז אמת. װאָס װאָלטן מיר געטאָן, למשל, װען מיר שלאָגן זיך נישט צו צו קײן ייִדישן רעסטאָראַן, װוּ דער רעסטאָראַטאָר אַלײן איז אַזױ פֿרײַנטלעך און שלאָגט זיך אָן מיט זײַנע עצות, צו װאָסער דאָקטער מיר זאָלן גײן? װעדליק די דײַטשן מיט זײער שטומפּיקער שװערער שפּראַך, װאָלטן מיר זיך אַרומגעדרײט אין װין ימים ושנים. ,װאָס גײט דאָס אָן, אַשטײגער, דעם שװײצאַר פֿון האָטעל, װאָס מיר טוען אין װין? פֿון זײַנעטװעגן װאָלטן מיר געמעגט דאָרט האַלטן ראָש־השנה, און אַפֿילו די אַנדערע טעג סוכּות, אַבי מיר זאָלן שטײן באַ אים אין זײַן גרױסאַרטיקן האָטעל, טרינקען די שײנע טײ, װאָס מע דערלאַנגט אונדז פֿונעם קעסל, און צאָלן אים פֿאַר איטלעכן טרונק װאַסער און פֿאַר דער מאַשינע, ,װאָס מע הײבט אונדז אױף און מע לאָזט אונדז אַראָפּ צװאַנציק מאָל אַ טאָג, װאָס מײַן חיה־עטל איז דערפֿון װינציק־װאָס צופֿרידן. זי זאָגט, אַז עס דרײט זיך איר דער קאָפּ אַף צו חלשן. און די מומע נחמה פֿון אָצעלעס האָט דאָס ערשטע מאָל דערפֿון אַזױ זיך צעשריִען, אַז מיר זײַנען געװען שטאַרקער פֿון אײַזן, אַז מיר האָבן נישט געפּלאַצט פֿאַר געלעכטער!

נישט אַזױ איז אָבער צװישן ייִדן; דער בעל־הבית פֿון דער ייִדישער רעסטאָראַציע האָט אונדז באַלד גענומען אַפֿן צימבל: װער זײַנען מיר? פֿון װאַנען? װוּהין פֿאָרן מיר? װאָס איז אונדזער שלאַפֿקײט? און צו װאָסער פּראָפֿעסאָר דאַרפֿן מיר? דערהערט, אַז מיר פֿאָרן אין די װאַרעמבעדער, און אָנגעשמעקט, אַז ס'איז פֿאַראַן געלט, האָט ער אונדז אַנידערגעלײגט אַ צעטל, אַז מיר מוזן זיך פֿריִער זען מיטן פּראָפֿעסאָר, װאָרעם מיר קאָנען װערן אומגליקלעך, טאָמער חלילה פֿאָרן מיר אין די װאַרעמבעדער אָן אַ פּראָפֿעסאָר! בלײַבט די קשיא: װאָסער פּראָפֿעסאָר? ― דאָס קאָן אונדז זאָגן נאָר דער דאָקטער. און װאָסער דאָקטער? ― דאָס קאָן אונדז זאָגן נאָר דער שװאָגער זײַנער; דער שװאָגער זײַנער איז אױסגעבונדן מיט אַלע דאָקטױרים. אױב מיר װילן, זאָלן מיר װאַרטן אַף זײַן שװאָגער.

איז דאָך מסתּמא מיר די געשיכטע נישט געפֿעלן.

― אפֿשר װאָלט געװען אַ סבֿרא, ― זאָג איך ― מיר זאָלן זיך דורכשלאָגן גלײַך צום פּראָפֿעסאָר? מיר זײַנען, חלילה, נישט פֿון די מסוכּנע קראַנקע. מיר זײַנען, ברוך השם, געזונטע מענטשן, אײגנטלעך; מיר װילן נאָר װיסן אין װאָסער באָד מיר זאָלן פֿאָרן.

― איר מײנט, אַפּנים, אַז איר זײַט אין רוסלאַנד? ― מאַכט דער רעסטאָראַטאָר, ― איך װילט גײן גלײַך צום פּראָפֿעסאָר? גײט אײַך געזונטערהײט, נאָר זעט, איר זאָלט קײן חרטה נישט האָבן.

― דאַרפֿסט עפּעס אָנאַרבעטן אַ חתונה! ― מאַכט צו מיר שטילערהײט מײַן חיה־עטל, און די מומע נחמה האַלט זי אונטער:

― װאָס װעט דיך אַרן, אַז מיר װעלן פֿריִער זײַן באַם דאָקטער?

בקיצור, ס'איז געבליבן, מיר זאָלן זיך זען פֿריִער מיטן דאָקטער, דאָס הײסט, מיר זאָלן גײן אַהײם און װאַרטן, ביז עס װעט קומען צו אונדז דער שװאָגער פֿונעם רעסטאָראַטאָר; נאָכדעם װעט אונדז דער שװאָגער ברענגען דעם דאָקטער, און דער דאָקטער װעט אונדז שױן פֿירן צום פּראָפֿעסאָר.

געפֿעלט אײַך נאָר, װיפֿל פּראָטעקציעס מע באַדאַרף האָבן אין װין, ביז מע דערשלאָגט זיך צו אַ פּראָפֿעסאָר!

אַ גאַנצן טאָג זײַנען מיר אָפּגעזעסן אין האָטעל און געװאַרט אַפֿן רעסטאָראַטאָרס שװאָגער. די זון האָט שױן געהאַלטן באַ זעצן זיך, און מיר זײַנען געזעסן אַלע דרײַ באַ אײן פֿענצטער און געקוקט אַף דער טומעלדיקער שטאָט מיט די נאַרישע דײַטשן, װאָס דרײען זיך אַרום הין און צוריק אַלע אין צילינדערס.. פּלוצעם הערן מיר, עמעצער קלאַפּט אין טיר אַרײַן: אײנס, צװײ, דרײַ און עס קומט אַרײַן אַ דײַטש מיט אַ טענדעװערענדע, מיט אַ צילינדער, מיט אַ גרױסן שטעקן און מיט הענטשקעלעך, און כאָטש ס'איז שױן געװען שטאָק־נאַכט, מאַכט ער צו אונדז מיט אַ ניגון:

― גוטען טאַאַאַאַאַג!

― אַלע בײזע װיסטע חלומות אַף מײַנע שׂונאימס קעפּ! איך װעל מיר נאָר אַ מעשׂה אָנטאָן! ― רופֿט זיך אָפּ די מומע נחמה, און מיר קאָנען זיך נישט אײַנהאַלטן און שיסן אױס אַ געלעכטער.

איז דאָס דעם דײַטש, אַפּנים, שטאַרק נישט געפֿעלן, װאָרעם ער האָט זיך שטאַרק צעבײזערט אַף אונדז װאָס מיר לאַכן און געקלאַפּט מיטן שטעקן אין טיש אַרײַן און אַלץ געשריִען:

―אונפֿאַרשעמט!… רוסישע שװײַנען!…

אַפּנים, חזירים הײסט דאָס?… ביז איך האָב געמוזט אױפֿשטײן און צוגײן צו אים און געבן אים צו פֿאַרשטײן, אַז נישט פֿון אים לאַכן מיר, נאָר פֿון דער מומע נחמה.

― זי איז פֿאַרריקט? ― מאַכט ער צו מיר און גיט מיר צו פֿאַרשטײן אַף ייִדיש, אַז דאָס הײסט משוגע. פֿונעם װאָרט „משוגע“ פֿאַרשטײען מיר, אַז ער איז אַ ייִד, און איך װער געװאָר, אַז ער איז דעם רעסטאָראַטאָרס שװאָגער, און ס'איז גאָר אַ סבֿרא, אַז ער קאָן רײדן אַף אונדזער לשון. און עס װערט אַף אונדז אַלעמען אַ שׂמחה. גיך װערט באַשאַפֿן טײ (פֿונעם קעסל, געװײנטלעך), און מיר טרעטן־צו צו אונדזער געשעפֿט.

― אַלזאָ, װאָס איז אײַער שלאַפֿקײט? ― צעפֿרעגט ער זיך באַ אונדז.

װאָס קאָנען מיר אים זאָגן דערױף, אַז אײגנטלעך װײסן מיר אַלײן נישט? איך פּרוּװ אים געפֿינען אַ תּירוץ, אַז אים קאָנען מיר נישט זאָגן, מיר קאָנען דאָס זאָגן נאָר דעם פּראָפֿעסאָר אַלײן; לאָזט ער זיך נישט אײַנרײדן און זאָגט, אַז פּראָפֿעסאָרן זײַנען פֿאַראַן אין װין װיפֿל שטערן אין הימל (קײן עין־הרע נישט!), און אַף איטלעכער שלאַפֿקײט איז פֿאַראַן אַ באַזונדערער פּראָפֿעסאָר. ,,װאָס טוט מען? ― קלער איך מיר. ― װאָס פֿאַר אַ שלאַפֿקײט זאָל איך אים אױסטראַכטן?“ בין איך מיך מײשבֿ און דרײ זיך אױס, װי אַף אַ טעלער, און זאָג אים דעם רײנעם ריכטיקן אמת, אַז איך בין געזונט און שטאַרק אַף אַלע אבֿרים, און די שלאַפֿע זײַנען זײ. איך װײַז אים אָן אַף מײַן חיה־עטלען מיט דער מומע נחמה און לאָז אױס אַף דײַטש:

― האָבן זײ פֿאַרשטאַנד?

― זײער שײן! ― מאַכט ער צו מיר מיט אַ שטרענגן קוק און רופֿט זיך אָן צו מײַנע דאַמען: ― זאָגט־זשע מיר, איך בעט אײַך זײער, װאָס פֿעלט אײַך, אײגנטלעך?

― אױ, איך װעל מיר נאָר אַ מעשׂה אָנטאָן, לאָז ער אַרױסגײן! ― מאַכט די מומע נחמה צו מײַן חיה־עטלען, און מע משלחט מיך אַרױס אין קאָרידאָר אַרױס אַף עטלעכע מינוט, און אַז איך קום אַרײַן צוריק, װער איך געװאָר, אַז דער פּראָפֿעסאָר הײסט רױטנאַגעל און דער דאָקטער הײסט זילבערשטערן.

― און װאָס זײַט איר? ― פֿרעג איך אים.

― אַ קאָמיסיאָנער פֿון לאָמפּנגלעזער און אַבאַזשורן ― מאַכט ער גאַנץ קאַלטבלוטיק.

― װאָס סע האָט זיך מיר געחלומט יענע נאַכט און הײַנטיקע נאַכט און אַלע נעכט פֿון אַ גאַנץ יאָר! איך װעל מיר נאָר אַ מעשׂה אָנטאָן! ― זאָגט די מומע נחמה און טוט אַ פּליעסק מיט די הענט, און מײַן חיה־עטל װערט רױט װי פֿײַער, און אַף מיר פֿאַלט אָן אַ פֿרישער געלעכטער, און בכדי דער קאָמיסיאָנער פֿון לאָמפּנגלעזער און אַבאַ־זשורן זאָל זיך נישט געפֿינען באַלײדיקט, געפֿין איך אַ תּירוץ און זאָג, אַז איך האָב מיך דערמאָנט אַ מעשׂה, װאָס האָט זיך געטראָפֿן באַ אונדז אין יעהופּעץ נאָך פֿאַר־אַ־יאָרן, און איך לאָז אױס װידער אַף דײַטש:

― האָבען זײ פֿאַרשטאַנד?

― צי איך האָב פֿאַרשטאַנד, צי נײן ― דאָס איז קײן ספֿק נישט, נאָר צי איר האָט פֿאַרשטאַנד ― „דאָס איז אײנע פֿראַגע!“ ― מאַכט ער צו מיר אױך אַף דײַטש, נעמט די טענדעװערענדע מיטן שטעקן און מיטן צילינדער און גײט אַװעק שטאַרק אָנגעברוגזט, און צװישן אונדז, פֿיל איך, װערט אַ שׂנאה, שׂנאת־מװת! ח. (דער פּראָפֿעסאָר רױטנאַגעל װיל אונדז צעשײדן. ― מיר צעקריגן זיך מיט װין. די מומע נחמה װײַזט זיך אַרױס, װער זי איז. )

גרינגער איז באַ אונדז אַרײַנגעבן אַ קינד אין גימנאַזיע אָדער אַרױסנעמען פֿונעם פּריזיװ, װי זען זיך אין װין מיטן פּראָפֿעסאָר רױטנאַגעל. פֿריִער האָט אונדז דער דאָקטער זילבערשטערן געטאָן טובֿות, געגעבן עצות, געשריבן רעצעפּטן, אי דאָס ― צוליב דעם קאָמיסיאָנער פֿון די לאָמפּנגלעזער און אַבאַזשורן, װאָס האָט אונדז געטאָן צוליב זײַן שװאָגער דעם רעסטאָראַטאָר; און ערשט אַפֿן דריטן טאָג האָבן מיר זיך דערשלאָגן צום פּראָפֿעסאָר רױטנאַגעל, װאָס איז געװען אַזױ פֿרײַנטלעך און האָט אונדז צוגענומען איטלעכן באַזונדער און האָט אונדז פֿאַרשריבן איטלעכן אַן אַנדער באָד. מײַן חיה־עטלען האָט ער אָפּגעשיקט קײן פֿראַנצענסבאַד, די מומע נחמה ― קײן מאַריענבאַד, און מיך ― קײן קאַרלסבאַד.

אַרױס פֿונעם פּראָפֿעסאָר רױטנאַגעל, זײַנען מיר געבליבן שטײן אַלע דרײַ, געקוקט אײנס אַף דאָס אַנדערע אָן װערטער, װי אײנער רעדט: „װאָס טוט מען איצטער?“ און ס'איז געבליבן, מיר זאָלן זיך אַן עצה האַלטן מיטן דאָקטער זילבערשטערן. און אַזױ װי דער דאָקטער זיל־בערשטערן נעמט איצטער נישט צו, באַדאַרף מען אָנקומען צום קאָמיסיאָנער פֿון לאָמפּנגלעזער און אַבאַזשורן. נאָר אַזױ װי מיר װײסן ניט, װוּ ער זיצט, איז געבליבן, מיר זאָלן זיך דורכגײן צום רעסטאָראַטאָר.

― נו, װאָס הערט זיך? ― מאַכט ער צו אונדז.

― װאָס זאָל זיך הערן? ― זאָגן מיר, ― אײַער שװאָגער האָט אונדז געקױלעט, אַלע דרײַ געקױלעט!

און מיר האָבן אים דערצײלט, אַז דער פּראָפֿעסאָר האָט אונדז געשיקט איטלעכן באַזונדער אין אַן אַנדער באָד.

― דאָס איז גאָר? נו, װאָס־זשע איז? ― זאָגט זיך דער רעסטאָראַטאָר גאַנץ קאַלטבלוטיק.

― אַ חכם איר זײַט! ― מאַכט צו אים חיה־עטל ― דערױף בין איך געקומען אַהער מיט מײַן מאַן, מע זאָל אונדז צעשײדן, מיך קײן ליסי, אים קײן סטריסי!

― באַרוהיקן זי זיך, מאַדאַם! ― מאַכט ער צו איר, ― פֿון פֿראַנצענסבאַד קײן קאַרלסבאַד איז גאָר נישט אַזאַ װײַטע שטרעקע; צװײ־דרײַ שטונדן רײַזע, נישט מער. װילט איר, פֿאָרט איר זיך דורך צו אײַער מאַן; װילט איר, פֿאָרט זיך דורך אײַער מאַן צו אײַך.

― אַ דאַנק אײַך פֿאַר דער עצה! ― זאָגט צו אים חיה־עטל שױן מיט כּעס ― איר זאָלט דערלעבן אָנזאָגן בעסערע בשׂורות און געבן קליגערע עצות.

― דאָרט אין קיך, באַ די לאָקשן! ― לײגט־צו אַ קנױטל די מומע נחמה. און דער רעסטאָראַטאָר איז זי מכבד און זאָגט צו איר, אַז „מיט מאַרק־װײַבער איז ער קײן מחותּן נישט“… פֿאַרדריסט דאָס מײַן חיה־עטלען, און זי זאָגט צו אים, אַז די דאָזיקע מאַרק־ייִדענע איז אירע אַן אײגענע מומע און קומט אַרױס פֿון אַ סך אַ שענערן יחוס, װי ער מיט זײַן רעסטאָראַן, און אַפֿילו מיט דעם שײנעם שװאָגער זײַנעם, װאָס טראָגט אַרום לאָמפּנגלעזלעך מיט אַבאַזשוךן איבער די הײַזער אַף צו פֿאַרקױפֿן…

― קום! ― זאָגט זי צו מיר, ― לאָמיר בעסער עסן לײזע אײער, אײדער זיך באַגעגענען מיט אַזעלכע גראָבע לײַט, װאָס רײדן כּלומרשט אַף דײַטש און נאַרן אױס אונדזערע רוסישע קערבלעך.

די גאַנצע צײַט, װאָס מײַן חיה־עטל האָט אים געזידלט, האָט אים נישט געאַרט; נאָר די לעצטע װערטער „רוסישע קערבלעך“ האָבן אים אַזױ צעקאָכט, אַז ער האָט זיך אָנגעצונדן מיט אַ העליש פֿײַער, אָנגעפֿאַלן אַף אונדז, װי אַ װילדע חיה, געװען גרײט אונדז דורס צו זײַן. װאָס טױג אײַך, מיר זײַנען פֿונעם רעסטאָראַן קױם אַרױס מיטן לעבן, און מע האָט אונדז אַרױסבאַגלײט שײן, מיט כּבֿוד, נאָכגעשריִען אַף דער גאַס און געמאַכט מיט קולאַקעס: ― „רוסישע שװײַנען! רוסישע שװײַנען!“

נאָר דאָס בעסטע האָבן מיר געהאַט דערנאָך, שפּעטער, אינעם האָטעל. דאָרט האָבן מיר געהאַט אַ פֿאַרבײַסונג פֿונעם שװאָגער זײַנעם. דער קאָמיסיאָנער פֿון לאָמפּנגלעזער און אַבאַזשורן האָט אָנגעקלאַפּט צו אונדז אין דער טיר אַרײַן, אַרײַנגעקומען מיט נאָך אײנעם אַ דײַטש, אױך מיט אַ צילינדער, נאָר אָן אַ טענדעװערענדע, און האָט אונדז געפֿרעגט: „אַף װאָס פֿאַר אַן אופֿן האָבן מיר זיך דערלױבט אים צו באַלײדיקן הינטער די אױגן?“… בשעת מעשׂה האָט ער געקלאַפּט מיטן שטעקן אין טיש אַרײַן און איז געװען אַזױ רױט, אַז איך האָב מיך דערשראָקן, אָנגעהױבן מורא האָבן פֿאַר קלעפּ, אַ קשיא אַף אַ מעשׂה: װאָס אַ דײַטש קאָן באַ זיך אין װין?

נישט אַזױ האָט אָבער באַקלערט די זאַך די מומע נחמה פֿון אָצעלעס. זי האָט זיך, אַפּנים, װינציק־װאָס איבערגעשראָקן פֿאַרן דאָזיקן דײַטש. האָט זי זיך אױפֿגעכאַפּט פֿונעם אָרט און איז צוגעשפּרונגען צו אים גלײַך אין פּנים אַרײַן, זיך גענומען מיט בײדע הענט באַ די זײַטן און האָט אים אױסגעלומרט אַ צעטל, און דװקא אַף פּראָסט ייִדיש:

― הער נאָר אױס, דו קיר"ה־דײַטש, דו שוטה בן פּיקהאָלף, דו לאָמפּנגלאָז, איך װעל מיר נאָר אַ מעשׂה אָנטאָן! דו מײנסט דאָך אַװדאי, אַז מע האָט זיך דערשראָקן פֿאַר דײַן טענדעװערענדע מיטן שװאַרצן קױמען, װאָס דו טראָגסט אַפֿן קאָפּ? סך הכּל האָסטו דאָך באַ אונדז אױסגענאַרט די עטלעכע פּאָר גילדן אומזיסט און אומנישט, װי אַ פּראָסטער מאַשעניק! דו מײנסט, מע װײס נישט, װער דו ביסט, דו אָפּגעריסענער דלפֿון, דו נאַקעטער כּתריליק? גײסט נישט אַװעק? אָט פֿאָר איך אַרײַן צו דיר אין פּנים אַרײַן און פֿליק דיר אױס דאָס בערדל עד פּרוטה אַחת, פֿאַרשטײסטו מיך, װאָרעם איך האָב שױן אַף מײַן לעבן געפּאַטשט אַזעלכע לײַט, הערסטו, װאָס דו װעסט זיך באַ זײ באַהאַלטן אין קעשענע! װאָס זאָגט איר, איך בעט אײַך, אַף דעם משוגענעם דײַטש מיט דעם לאָקשן־טאָפּ, איך װעל מיר נאָר אַ מעשׂה אָנטאָן?!… פֿאָלג מיך, נעם דעם װעג, װעסטו בעסער מאַכן!…

― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―

איך װײס נישט, צי ער האָט זיך טאַקע איבערגעשראָקן פֿאַר דער מומע נחמה, װעלכע האָט אױסגעזען אין דער מינוט, װי אַ צערײצטע ספּאָלאָשעטע הון, װאָס איז גרײט אױסגראַבלען אײַך די אױגן, צי ער האָט גלאַט נישט געװאָלט האָבן צו טאָן אין װין מיט אַ ייִדענע פֿון אָצעלעס ― מײַן דײַטש מיט דער טענדעװערענדע האָט גענומען דעם צילינדער אין די הענט און די פֿיס אַף די פּלײצעס און האָט געמאַכט פּליטה גאָר אַף אַן אַנדער אופֿן, אַ שטאַרקן קלאַפּ געטאָן מיט דער טיר און אַף יענער זײַט שװעל געבענטשט אונדז מיטן געװיסן נאָמען „רוסישע שװײַנען“, װאָס מיר זײַנען צו דעם שױן אַזױ צוגעװױנט געװאָרן, אַשטײגער, װי מיר זײַנען געװױנט צו אַ „גוט מאָרגן, גוט יאָר“.

פֿון דעמאָלט אָן האָב איך אָנגעהױבן פֿאַר דער מומע נחמה פֿון אָצעלעס האָבן דרך־ארץ. זי איז באַ אונדז בײדן געװאָרן אין די אױגן העכער מיט נײַן־און־נײַנציק פּראָצענט, און ס'איז באַ אונדז געבליבן, מיר זאָלן זיך מיט איר אונטערװעגנס שױן טאַקע מער נישט צעשײדן.

געשריבן אין יאָר 1903

מאַריענבאַד

נישט קײן ראָמאַן, נאָר אַ פֿאַרפּלאָנטעניש צװישן צװײ שטעט: װאַרשע און מאַריענבאַד, דורך 36 בריװלעך, 14 ליבעצעטעלעך און 46 דעפּעשן.

1.

(בעלצע קורלענדער פֿון בערלין צו איר מאַן שלמה קורלענדער אַף די נאַלעװקיס אין װאַרשע )

לבעלי היקר מוהר"ר שלמה נ"י.

איך קום דיר צו מעלדן, אַז דערװײַל בין איך נאָך אין בערלין און װעל ערשט קאָנען אַרױספֿאָרן קײן מאַריענבאַד הלװאַי נאָך שבת. איך דאַרף מיך פֿאַר דיר נישט פֿאַרענטפֿערן, נאָר דו קאָנסט מיר גלײבן, אַז איך בין כּלל נישט שולדיק, װאָס ס'האָט זיך אַזױ געמאַכט, אַז איך זאָל מיך פֿאַרהאַלטן אין בערלין אַ גאַנצע װאָך צײַט. אַז דו װעסט אױסהערן ביזן סוף אַלצדינג, װאָס איך האָב דאָ איבערגעטראָגן, װעסטו אַלײן זאָגן, אַז מע קאָן נישט אױסרעכענען אַ זאַך אַף צופֿריִער. „אַ מענטש טראַכט און גאָט לאַכט“. אַזױ איז די מעשׂה:

איך האָב גערעכנט צו פֿאַרברענגען אין בערלין מער נישט, אַז אײן טאָג, העכסטנס ― צװײ. װאָרעם װאָס דאַרף געדױערן זײַן באַם פּראָפֿעסאָר? װאָלט געװען גוט, װען איך ברענג אַראָפּ דעם פּראָפֿעסאָר צו זיך. האָב איך מיר אָבער איבערגעלײגט: צו װאָס זאָל איך דיר אױסברענגען איבעריקע דרײַסיק מאַרק, װאָס קאָנען צונוץ קומען אַף עפּעס אַנדערש? איך הער אַזױ אױך אָפֿטמאָל פֿון דיר, אַז עס גײט אַװעק אַ סך געלט, און די צײַט, זאָגסטו, איז איצט אױך נישט אין בעסטן, און נאָך כּדומה