א.
יאָרן־לאַנג בין איך געשטאַנען אין פֿאַרבינדונג מיט ביאַליקן און נישט זוכה געװען פּערזענלעך זיך צו באַקענען מיטן גרעסטן פֿון אונדזערע פּאָעטן, װײַל מיר זײַנען געװען װײַט אײנס פֿון דאָס אַנדערע. ער האָט געװױנט אין אַדעס און איך ― אין קיִעװ. דערנאָך זײַנען געקומען די גלות־יאָרן פֿון נאָך דער רוסישער קאָנסטיטוציע. האָט דאָס מיך פֿאַרװאָרפֿן קײן אױסלאַנד ― שװײץ ― און פֿון דאָרטן, איבערן אַטלאַנטישן ים, קײן אַמעריקע, און אָט אַזױ האָב איך שױן כּמעט אינגאַנצן אױפֿגעגעבן מײַן האָפֿענונג צו באַגעגענען זיך װען ס'נישט איז מיטן ריז פֿון די ריזן. װאָס טוט גאָט? פֿאָרן זיך צונױף די ציוניסטן אַפֿן קאָנגרעס אינעם יאָר 1907 אין האַאַג, און די אַמעריקאַנער ציוניסטן קלײַבן מיך אױס פֿאַר אַ דעלעגאַט, און איך קום צו פֿאָרן קײן האַאַג, אין האָלאַנד.
ערבֿ קאָנגרעס איז אַ קאָנפֿערענץ פֿון העברעיִסטן. איך קום אַרײַן, דער זאַל איז פֿול. דער טשערמאַן איז א. ל. לעװינסקי. קלאַפּט מיטן האַמער אין טיש. דער עולם איז אױפֿגערעגט. און מער פֿון אַלע אַנדערע קאָכט זיך עפּעס אַ יונגערמאַנטשיק. װײַזט אױס, אַ „בורזשוק“; באַ אונדז אין דער הײם הײסט ער אַ „קופּטשיק“. איך באַטראַכט דעם יונגנמאַנטשיק און באַשליס, אַז דאָס מוז זײַן מסתּמא אָדער אַ יונגערמאַן אַ משׂכּיל, װאָס איז נאָר־װאָס אַראָפּ פֿון קעסט, אָדער אַן אײדעם, װאָס זיצט נאָך אַף קעסט. און װײַל ער איז אַ משׂכּיל און זײַן שװער איז אַ ייִד אַ בעל־הבית, האָבן די ציוניסטן פֿון זײַן שטעטל אים אױסגעקליבן פֿאַר אַ דעלעגאַט, װאָס פֿאָרט מסתּמא אַף זײַנע אײגענע הוצאָות קײן האַאַג. און איך מײן, אַז איך האָב קײן טעות נישט, װאָרעם איך בין דאָך אַ שרײַבער, און װעלכער שרײַבער איז דאָס נישט קײן פֿיזיאָנאָמיסט? איך לאָז נישט אַראָפּ קײן אױג פֿונעם קופּטשיק, און דער קופּטשיק שפּרינגט אַלע מאָל אױף. רײדן רײדן אַלע אַף העברעיִש, און ער אױך. אַלע מאָל טוט ער אַ שיס־אױס:
― אַדרבה!… לא! אין אַני מסכּים! ― ער איז נישט מסכּים! ער איז ניט אײַנפֿאַרשטאַנען!…
דער טשערמאַן (לעװינסקי) קלאַפּט מיטן האַמער. די קאָנפֿערענץ איז צו ענדע. דער עולם קאָכט זיך נאָך. דער טשערמאַן שטײט אױף פֿון טיש. מיר צעקושן זיך. איך װיל גײן. דער טשערמאַן האַלט מיך אָפּ אַ מינוט.
― װאַרט אױס אַ װײַלע. איך װיל אײַך באַקאַנט מאַכן פֿריִער מיט אונדזער ביאַליקן.
― ביאַליק איז דען אױך דאָ? װוּ איז ער?
― אָט איז ער דאָך.
און ער שטעלט מיר פֿאָר דעם בורזשוק.
אָט־אָ־דער קלײנער בורזשוק איז דאָס געװען דער גרױסער ביאַליק. די משמעות, אַז איך בין נישט אַזאַ שאַרפֿער פֿיזיאָנאָמיסט… ב.
אין האַאַג האָב איך קײן סך נישט פֿאַרבראַכט. נאָר די גאַנצע צײַט כּמעט זײַנען מיר מיט ביאַליקן געװען נישט צעשײדט. אַפֿן ברײטן װײַס־זאַמדיקן ברעג פֿונעם װײַס־זילבערנעם ים האָבן מיר שעהען־לאַנג שפּאַצירט און געפֿירט אינטימע געשפּרעכן. עפּעס גלײַך װי מיר װאָלטן געװען באַקאַנט פֿון יאָרן און יאָרן, עפּעס גלײַך װי מיר האָבן זיך אין אונדזער װײַטער קינדהײט צעשײדט און איצטער װידער אַ מאָל צונױפֿגעקומען זיך. איטלעכער פֿון אונדז האָט געהאַט צו דערצײלן און צו דערצײלן פֿון דער פֿאַרגאַנגענהײט און פֿאַנטאַזירן פֿון דער צוקונפֿט ― און די צײַט איז אַזױ קורץ! ביאַליק האָט מיר דאָס װאָרט געגעבן, אַז אַפֿן צוריקװעגס שטעלט ער זיך אָפּ באַ מיר אין גענף, װאָס אין דער שװײץ. און ער האָט געהאַלטן װאָרט. נאָך אַ קורצער נסיעה איבער איטאַליע איז ער אַף ראָש־השנה אַראָפּגעפֿאָרן צו מיר קײן גענף. ג.
אין יענער צײַט האָט אָפּגעריכט גלות אין דער שװײץ אױך דער זײדע ,מענדעלע מוכר־ספֿרים, און אױך בן־עמי, װעלכער איז אַ תּושבֿ אין גענף עד היום הזה. עס איז זעלבסטפֿאַרשטענדלעך, אַז יעדער פֿון אונדז דרײַ האָט געװאָלט דעם כּבֿוד און דעם פֿאַרגעניגן צו האָבן באַ זיך דעם גרױסן גאַסט. נאָר אַזױ װי די אידעע איז געװען מײַנע, דעריבער איז דער גאַסט פֿאַרפֿאָרן גלײַך צו מיר. פֿאַר מײַנע קאָלעגן האָב איך עס געהאַלטן דערװײַל בסוד, געװאָלט זײ מאַכן אַ סורפּריז. אַף מאָרגן, ראָש־השנה אינדערפֿרי, האָב איך גענומען דעם גאַסט און בין מיט אים אַװעק אין שול אַרײַן. דאָרט זײַנען שױן געװען דער זײדע און בן־עמי. דער זײדע האָט אים אָפּגעגעבן אַ ברײטן שלום־עליכם. בן־עמי ניט. דער איז געװען אש־להבֿה, פֿאַר װאָס ער איז פֿאַרפֿאָרן צו מיר, ניט צו אים, צו בן־עמין. װער עס קען בן־עמין, דער װעט פֿאַרשטײן זײַן אײפֿערזיכטיקײט… אַז ס'איז געקומען צו „אױסנעמענעס“ און מיר זײַנען אַרױס פֿון שול אַפֿן הױף, האָט זיך בן־עמי ניט געקאָנט אײַנהאַלטן און האָט פֿאָרגעהאַלטן דעם גאַסט, למאַי ער האָט זיך ניט אָפּגעשטעלט באַ אים. נישט געהאַט קײן אַנדער תּירוץ אַף אַרױסצודרײען זיך, האָט ביאַליק זיך געװאָלט פֿאַרענטפֿערן פֿאַר בן־עמין, אַז ער האָט עס נישט געקאָנט טאָן, װײַל ער איז נאָר־װאָס געקומען פֿון באַן.
― װען? הײַנט? הײַנט, דעם ערשטן טאָג ראָש־השנה?! דער גרעסטער ייִדישער דיכטער איז געפֿאָרן אום ראָש־השנה???!! און פֿון װעמען הערט ער עס? ― פֿון ביאַליקן אַלײן?! שומו שמים!!! ― הימל עפֿן זיך!!…
און װאָס מער בן־עמי האָט זיך געקאָכט, אַלץ מער האָט ביאַליק געלאַכט. און װאָס מער ביאַליק האָט געלאַכט, האָט זיך בן־עמי געקאָכט. עס האָט אָנגעהױבן װערן שטאַרק לעבעדיק. עס איז געװאָרן אַרום אונדז אַ „רעדל“. עס איז אָנגעקומען דער זײדע. דערזען, װי די אײניקלעך קאָכן זיך, װי אײנער בײזערט זיך, די איבעריקע לאַכן, האָט ער מקײם פּסק געװען בן־עמין אַפֿן אָרט. ער האָט אים אױסגעלאַכט, װי דער זײדע קאָן:
― װאָס זײַט איר עס גאָטס סטראַפּטשע אין דער שװײץ אָנצונעמען זיך גאָטס קריװדע אין די ימים נוראָים? פֿאַרלאָזט אײַך אַף דעם רבונו של עולם ― ער קאָן אַלײן באַשטײן זײַן שטעטל ― האָט איר געהערט אַ מעשׂה!
װער עס קען בן־עמיס היציקן טעמפּעראַמענט, װעט פֿאַרשטײן, אַז לאַנג האָט ער נישט געקאָנט זײַן ברוגז. און איבערהױפּט ― אַף ביאַליקן. קאָן מען דען זײַן לאַנג ברוגז אַף אַ קונדס, אַף אַ ליבן קונדס, װאָס לאַכט אַזױ האַרצעדיק און מאַכט אײַך לאַכנדיק? מיר האָבן באַלד אַפֿן אָרט געמאַכט אַ פּשרה, אַז ס'איז פֿאַרפֿאַלן. סטאַנציע האַלט דער דיכטער טאַקע באַ מיר. נאָר עסן זאָל ער אַמאָל דאָ און אַמאָל דאָרט ― אַזױ אַז ער זאָל זײַן אונדזער אַלעמענס אורח. און אָט אַזױ האָבן מיר פֿאַרבראַכט מיטן גרױסן גאַסט אַ גוטע װאָך. אַ אומפֿאַרגעסלעכע װאָך. אַלע זאַלבע־פֿערט האָבן מיר זיך געלאָזט פֿאָטאָגראַפֿירן, לױט דאָס בילד װאָס ליגט דערבײַ, אונטער דעם שײנעם בלױען הימל, באַ דער גענפֿער שטילער זעע, אַקעגן די הױכע, מיט אײביקן שנײ באַדעקטע, שוױיצער־אַלפּן. און מעשׂיות זײַנען דערצײלט געװאָרן אײנציקװײַז, מערקװירדיקע פּאַסירונגען, װאָס יעדן האָט זיך געטראָפֿן אין זײַן לעבן. אײניקע פֿון די דאָזיקע מעשׂיות האָב איך דערנאָך באַשריבן און אַרױסגעגעבן באַזונדער אין אַ ביכל אונטערן נאָמען: „פֿיר זײַנען מיר געזעסן“. מיט אײנעם װאָרט, דאָס איז געװען אַ װאָך פֿון ביאַליק. און נאָך אָ מאָל ביאַליק. און װידער אַ מאָל ביאַליק. ד.
אַװעקגעגאַנגען די טומלדיקע װאָך, אַװעקגעפֿאָרן דער גאַסט ― אױס ביאַליק. שטיל איז געװאָרן אין דער שװײץ. די הױכע, מיטן אײביקן שנײ באַדעקטע, בערג האָבן זיך חנעװדיק אָפּגעשפּיגלט אינאײנעם מיטן בלױען הימל אין דער שײנער שטילער גענפֿער זעע. עס איז אָבער באַשערט געװען, אַז ביאַליקס נאָמען זאָל צװישן אונדז נאָך אַביסל װענטי־לירט װערן צוליב אַ נײַעם אינצידענט, צוליב אַ נײַ קונדסערײַ.
אין אַ שײנעם פֿרימאָרגן באַקום איך אַ בריװעלע פֿון ביאַליקן. אין בריװעלע לאָזט מיך דער גרױסער דיכטער הערן, אַז ער האָט פֿאַרגעסן ערגעץ אין װעג אַ פּאָר שטעקשיך, בעט ער מיך, איך זאָל זיך מטריח זײַן אַ קוק טאָן אונטערן בעט, װוּ ער איז געשלאָפֿן, און אױב איך װעל געפֿינען זײַנע שטעקשיך, זאָל איך זײ אים איבערשיקן. געשריבן איז דאָס בריװעלע אין ביאַליקס סטיל מיט מגלה־טמירין־לשון: „השטעקשיך שלי“… און עס האָט זיך אָנגעהױבן אַ חתונה מיט שטעקשיך. עס זײַנען געלאָפֿן בריװ נאָך בריװ, װוּ דאָס װאָרט: „שטעקשיך“ װערט דערמאָנט און איבערגעחזרט און איבערגעקײַט אפֿשר אַ מאָל הונדערט. אינעם ערשטן בריװל שרײַב איך אים, אַז איך האָב געזוכט די שטעקשיך אונטערן בעט, װוּ ער, ביאַליק, איז געשלאָפֿן, נאָר איך װײס נישט פֿאַר געװיס, אױב די שטעקשיך זײַנען זײַנע שטעקשיך, אָדער גלאַט אַ פּאָר שטעקשיך? און בכדי עס זאָל נישט אַרױס חס־ושלום קײן שום טעות, האָב איך געבראַכט אַ פֿאָטאָגראַפֿישן אַפּאַראַט און האָב אַראָפּגענומען אַ בילד פֿון די שטעקשיך, און איך שיק אים אַרױס רצוף פּה דאָס בילד פֿון די שטעקשיך, ער זאָל זיך צוקוקן צו די שטעקשיך און זאָל מיר באַלד מודיע זײַן דורך אַ בריװל, אױב די שטעקשיך זײַנען זײַנע שטעקשיך? קומט מיר אָן אַ בריװל פֿון ביאַליקן, אַזױ װי ער האָט זיך גוט אײַנגעקוקט אינעם בילד פֿון די שטעקשיך און האָט דערקענט אין זײ זײַנע שטעקשיך, אַזױ אַז ער קאָן שװערן בנקיטת חפֿץ, אַז די שטעקשיך זײַנען זײַנע שטעקשיך, לכן דעריבער זאָל איך, למען השם, אים אַרױסשיקן זײַנע שטעקשיך! ענטפֿער איך אים מיט אַ בריװל, אַז ער זאָל מוחל זײַן מיר צושיקן אַ קבלה אַף די שטעקשיך, װעל איך אים דעמאָלט אַרױסשיקן די שטעקשיך… קומט מיר אָן אַ בריװל פֿון ביאַליקן מיט אַ גװאַלד: היתּכן? הישמע כזאת? װי קאָן ער מיר שיקן אַ קבלה אַף די שטעקשיך אײדער ער האָט באַקומען די שטעקשיך? ענטפֿער איך אים, אַז ס'איז דאָ אַן עצה: איך שיק אים דערװײַל אַרױס אײן שוך פֿון זײַנע שטעקשיך, װעט ער מיר צושיקן אַ קבלה אַף די שטעקשיך. און אַז איכל באַקומען די קבלה אַף די שטעקשיך, װעל איך אים דעמאָלט אַרױסשיקן דעם אַנדערן שוך פֿון די שטעקשיך. און צום אַרױסגעשיקטן שוך האָב איך צוגעלײגט אַ צעטעלע: „המשך יבֿוא“ ― פֿאָרזעצונג פֿאָלגט…
אַזױ האָט מען געקונדסט און אַרױסגעװאָרפֿן שטיקלעך, און צװישן רעכטן קונדסערײַ האָט מען געטאָן ערנסטע ליטעראַרישע אַרבעט אױך ― מע האָט געשריבן און איבערגעזעצט זאַכן פֿון ייִדיש אַף העברעיִש, אַרױסגעגעבן גאַנצע בענדער מעשׂיות פֿאַר ייִדישע קינדער, געפּלאַנעװעט אַרױסצוגעבן נאָך מערערע זאַכן ― ביז דער גאָט פֿון נקמה האָט זיך צעבײזערט און ער האָט אָנגעשיקט אַ בלוטיקן מבול אַף דער זינדיקער ערד… מיך האָט דער שטראָם אױפֿגעכאַפּט און פֿאַרטראָגן אַזש אַהער, קײן אַמעריקע. ביאַליק איז פֿאַרבליבן דאָרט באַ די ברעגעס פֿונעם שװאַרצן ים, װײַט פֿון די, װאָס האָבן זיך געשפּיגלט אין זײַן נשמה, װאָס האָבן זיך געװאַרעמט אינעם ברען פֿון זײַן טאַלאַנט, װאָס האָבן אים ליב געהאַט אָן אַ ברעג און האָבן אים ליב עד היום הזה.
ניו־יאָרק, ניסן, 1916.
מ ע נ ד ע ל ע מ ו כ ר ־ ס פֿ ר י ם ― אַ שײנער זקן, רעדט צוקערזיס.
ב י אַ ל י ק ― אַ פּאָעט, אַ בעל־מחשבֿות.
ב ן ־ ע מ י ― אַ ייִד, װאָס קאָכט זיך.
ש ל ו ם ־ ע ל י כ ם ― אַן אַלטער באַקאַנטער, װאָס הערט זיך צו און שרײַבט אַלצדינג אַרײַן אין אַ ביכל.
אַלע מײנען, אַז בערג, למשל, שטײען אַף אײן אָרט. און איך זאָג אײַך, אַז בערג גײען, און נאָך װי אַזױ! זײ לױפֿן! װען איך בין דערגאַנגען דעם דאָזיקן שׂכל? אין דער צײַט, װען מיר, דרײַ ייִדישע שריפֿטשטעלער און אײנער אַ פּאָעט, האָבן געמאַכט די ערשטע עקסקורסיע צו די באַרימטע, מיט אײביקן שנײ באַדעקטע, אַלפּנבערג.
אַרױסגעגאַנגען אַ פּאָר מײַל פֿון שטאָט אַרױס, האָט זיך אונדז אױסגעדאַכט: אָט־אָט זײַנען מיר באַ די בערג, אָט־אָט נעם צי אױס אַ האַנט ― גיט איר זײ אָפּ שלום. נאָר װאָס װײַטער מיר גײען צו זײ, אַלץ װײַטער גײען זײ אַװעק, אַנטלױפֿן פֿון אונדז. מיר הײבן אָן גײן אַביסל גיכער, שטאַרק גיך, ― בלאָטע! זײ לױפֿן נאָך גיכער.
― זײ רײצן זיך מיט אונדז? ― רוף איך מיך אָן צום איבעריקן עולם.
― װער?
― די בערג.
― איך װײס גאָר נישט װאָס דאָס איז! ― רופֿט זיך אָן מײַן קאָלעגע מיטן הײסן טעמפּעראַמענט, װעלכער איז קלאָר אין די אַלפּנבערג, װי אַ ייִד אין אַשרי. ― ס'איז קײנמאָל נישט געװען אַזױ װײַט, װי איצטיקס מאָל. איר זאָלט מיך פֿאָלגן, װאָלטן מיר געגאַנגען אַביסל גיכער.
און אָט אַזױ האָט ער אונדז אונטערגעגעבן אַלע מאָל מער היץ,