ייִדישע שרײַבער: װי שײן איז דער בױם

שלום עליכם (אַלע װערק)

אַן עפּיזאָד מיט באַרן, דערצײלט לכּבֿוד דעם זײדן ר ב מ ע נ ד ע ל ע, צו זײַן פֿינף־און־זיבעציקסטן געבורטסטאָג פֿון זײַן ערשטן אײניקל.*

אױב איר װילט זיך באַקענען מיטן זײדן נאָענט, אױב איר װילט מיט אים פֿאַרברענגען אַ שעה אין פֿאַרגעניגן, אױב איר װילט באמת הנאה האָבן, עפּעס נאַשן פֿונעם זײדן, ― איז נישט אין אַ געזעלשאַפֿט, נישט אַף באַנקעטן, בעת מע דולט אַ קאָפּ מיט טאָסטן און מע שטורעמט מיט אַפּלאָדיסמענטן און מיט הידדס.

אמת, ער װעט זיך אין אַ געזעלשאַפֿט נישט פֿאַרלירן. ער װעט זיך נישט באַהאַלטן אין אַ װינקעלע און װעט זיך נישט שעמען פֿאַר קײנעם. ער װעט אײַך אָפּענטפֿערן אַף אַלע אײַערע טאָסטן און אַף אַלע רעדענישן, יעדן באַזונדער, און דװקא קלוג, און דװקא טיף, און דװקא װיציק, און דאָס פּנים װעט אים לײַכטן, װי אַ מנורה, און איר װעט זיך פֿילן מיט אים יום־טובֿדיק, װי מע קאָן זיך נאָר פֿילן מיט אַן אמתן תּלמיד־חכם. דאָס װעט אָבער זײַן, רבותי, מער נישט אַז רב מענדעלע מוכר־ספֿרים. דאָס װעט נישט זײַן „דער זײדע“.

„דעם זײדן“ אױב איר װילט קענען, גײט מיט אים, זײַט מוחל, אַרױס העט־װײַט הינטער דער שטאָט אַרױס, דאָרט אַף דער פֿרײַער לופֿט, ―――――

*) איך בין דאָ מוסר מודעה פֿאַר דער גאַנצער װעלט, אַז דאָס האָב איך געקרױנט רב מענדעלע מוכר־ספֿרים מיטן נאָמען „זײדע“. דאָס איז געװען מיט אַ פֿערטל יאָרהונדערט צוריק. איך בין דעמאָלט געװען נאָך גאָר אַ קונדס און אַ „פֿאַרשײַטער אײניקל“ װי דער זײדע האָט מיך אָנגערופֿן אין אײנעם פֿון זײַנע בריװ צו מיר. פֿון דעמאָלט אָן איז אַװעק אַ גאַנג: זײדע! זײדעניו! ― דער זײדע האָט דערלעבט, ברוך־השם, אײניקלעך אַ גאַנצן דוד ― כּן ירבו וכּן יפֿרצו! ש ל ו ם ־ ע ל י כ ם. אונטער דער הימל־יאַרמעלקע, דאָרט װוּ עס װאַקסט אַ בױם, װוּ עס שפּראָצט אַ גרעזל, װוּ עס פֿיטערט זיך אַ קעלבל, װוּ עס גרינט זיך אַ װאַלד, װוּ עס דרײט זיך אַ מיל, װוּ עס לױפֿט אַ טײַכל, װוּ עס קוקעט אַ פֿױגל, װוּ עס שפּרינגט אַ װעװריקל, װוּ עס פֿלאַטערט אַ פּערכל, װוּ עס שמוצערן הײשעריקן, װוּ פֿליגעלעך האָבן זיך צונױפֿגענומען אַ גאַנצע כאַליאַסטרע און זשומען, און װיגן זיך, און װידמענען זיך, און זאָגן שירה, גיבן־אָפּ אַ לױבעניש צו גאָט ― אַהין, אַהין זאָלט איר אים נעמען, װעט איר זיך דאָרטן ערשט באַקענען מיטן „זײדן“, װעט איר דאָרטן ערשט געװאָר װערן אַקוראַט, װער דער „זײדע“ איז.

איר װעט זען פֿאַר זיך אין אײן צײַט אי אַ טיפֿן דענקער, אי אַ מאָדנעם קינסטלער, אי אַ קינד פֿון דער נאַטור. און ער װעט זיך אַװעקזעצן מיט אײַך אַף גאָטס ערד, אַף דער גרינער שמעקנדיקער קאָלדרע, װאָס איז באַשפּרענקלט און באַצװיקלט מיט אַלערלײ קװײטלעך. און ער װעט, קוקנדיק אין בלױען הימל אַרײַן, אײַך אַרױסזאָגן אַ טיפֿן געדאַנק, און ער װעט אײַך אָפּמאָלן אַ לעבעדיק בילד, און ער װעט אײַך דערצײלן אַ שײנע מעשׂה פֿון אַמאָל, און ער װעט אײַך זאָגן אַ קלוגן, שאַרפֿן, אַ ייִדישן װיץ, און ער װעט זיך צעלאַכן הילכיק אַף אַ קול, און ער װעט אײַך מאַכן צו גלײַכער צײַט דענקענדיק און לאַכנדיק און פֿרײלעך, און איר װעט זיך פֿילן אַזױ גוט, װי נאָך קײנמאָל נישט, און עס װעט אײַך באַנג טאָן, פֿאַרװאָס איר האָט דאָס פֿריִער נישט געװוּסט, און איר װעט חרטה האָבן, פֿאַרװאָס איר האָט נישט פֿאַרכאַפּט מיט זיך קײן בלײַשטיפֿטל אַף צו פֿאַרשרײַבן באַ זיך די דאָזיקע טיפֿע געדאַנקען, מיט די דאָזיקע לעבעדיקע בילדער, מיט די דאָזיקע שײנע מעשׂיות פֿון אַמאָל, מיט די דאָזיקע שאַרפֿע קלוגע ייִדישע װיצן. נײן. דער מענדעלע מוכר־ספֿרים אינעם לעבן איז נישט דער מענדעלע מוכר־ספֿרים, װאָס אין בוך. מענדעלע מוכר־ספֿרים אין לעבן איז אַלײן אַ בוך.

פֿון דעם דאָזיקן בוך רײַס איך אױס אַ בלעטל און גיב עס דיר, פֿרײַנט לעזער, הײַנט, צום פֿינף־און־זיבעציק־יאָריקן יובילעום פֿון אונדזער זײדן, לכּבֿוד אונדזער אַלעמענס יום־טובֿ, דעם יום־טובֿ פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור.

בימים ההם ― אין יענער צײַט, ואַני באַדעסא ― בין איך געזעסן אין אַדעס אַף אַ דאַטשע, װײַט הינטער דער שטאָט, באַם ברעג פֿונעם שװאַרצן ים, אַפֿן „פֿאָנטאַן“. יאָרן זײַנען געװען גוטע (טאָלמאַטשאָװ איז נאָך דעמאָלט נישט געװען בעל־הבית…) ― גוטע, גוטע יאָרן! עס איז אָפּגעגאַנגען נאָר געסט, ליבע גוטע געסט. און גאָט האָט מיר געהאָלפֿן. איך האָב געהאַט אַ גאַסט ― דער זײדע איז צו מיר געקומען פֿון שטאָט. געקומען צו־גאַסט. דער זײדע מענדעלע מיט זײַן נושׂא־כּלים, דעם פֿליגל־אַדיוטאַנט, י. ח. רבֿניצקי.

עס איז שװער זיך פֿאָרצושטעלן דעם זײדן מענדעלע אין אַדעס אָן רבֿניצקין ― פּונקט װי עס איז שװער אײַך פֿאָרצושטעלן זיך, למשל, אַ לולבֿ אָן אַ הדס, אָדער אַ שטאָט אָן אַ „קאַזיאָנע ראַבינער“, אָדער אַ װאַרשעװער דאָזאָר אָן אַ זון אַ משומד, אָדער אַ רוסישן פּאַרלאַמענט אָן אַ פּורישקעװיטשן… לאָז מיר הונדערט מאָל מוחל זײַן מײַן פֿרײַנט און מײַן חבֿר רבֿניצקי פֿאַר דעם דאָזיקן פֿאַרגלײַכן. איך האָב נישט געמײנט אים, חלילה, פּוגע בכּבֿוד זײַן. װאָס האָב איך צו אים? נאָר ― איר װײסט דאָך ― אַ שרײַבער אַז ער האַלט אין פֿאַרגלײַכן, מאַכן פּאַראַלעלן, כאַפּט ער װאָס עס קומט אים פֿריִער אַפֿן זינען.

בקיצור, איך האָב געהאַט געסט: דעם זײדן מענדעלע און רבֿניצקין. אױסגעבאָדן זיך אינעם שװאַרצן ים, װוּ דער זײדע האָט אונדז באַװיזן, װאָס הײסט שװימען צו זעכציק יאָר און װאָס הײסט מאַכן קונצן אַפֿן װאַסער, האָבן מיר גענומען די פֿיס אין די הענט און געמאַכט אַ שפּאַציר פֿונעם קלײנעם פֿאָנטאַן אַפֿן גרױסן און פֿונעם גרױסן פֿאָנטאַן נאָך װײַטער ― און בעת מעשׂה האָט אונדז דער זײדע דערצײלט מעשׂיות מיט מעשׂיות, און מיר האָבן געהערט און געװוּנדערט זיך און געקװאָלן און געקליבן נחת, װי אמתע גוטע געטרײַע אײניקלעך. פּלוצעם שטעלט זיך דער זײדע אָפּ:

― מה נאה אילן זה ― װאָס זאָגט איר אַף דעם בױם?

מיר הײבן אױף די אױגן ― אַ בױם, שױן אײן מאָל אַ בױם! נישט אַזױ דער בױם, װי די באַרן. אַי, באַרן! בערהאַמאָטן! קײַלעכיקע, געלע, פֿעטע, זיסע, גלאַטע, װײכע, הענגען אַראָפּ אַף גראָבע צוגעברױנטע שטעקעלעך, שיקן אַרױס פֿון זיך אַ ריח־ניחוח, קוקן אַף אונדז פֿרײַנטלעך, װינקען צו אונדז, בעטן זיך: „פֿאַרדינט אַ מצװה, ייִדישע קינדער, מאַכט אַף אונדז שהחינו“… און הינטער דעם בױם ― נאָך אַ בױם, און נאָך אַ בױם, און אַלע אָפּגעשאָטן מיט באַרן. אַ ים מיט באַרן!

אָן װערטער האָט דער זײדע אַװעקגעשטעלט אַף אונדז זײַנע שאַרפֿע קלוגע אױגן דורך די גלאַנצנדיקע ברילן און מיט אַ מעפֿיסטאָפֿעל־שמײכל אַף די דינע באַזילבערטע ליפּן האָט ער אונדז דורכגענומען דורך און דורך, װי אײנער רעדט: „קינדערלעך, איך זע ― איר זײַט בעלנים אַף די דאָזיקע באַרן?“… און גלײַך װי מיר װאָלטן זיך אױפֿגערעדט פֿון פֿריִער אַלע דרײַ, איז געבליבן באַ אונדז דער הסכּם, אַז מיר גײען אין גאָרטן אַרײַן נאָך באַרן.

ייִדן האָבן פֿײַנט לאַנג טראַכטן: װאָס באַרן? װער באַרן? װעמעס באַרן? ― דאָס האָבן מיר געלאָזט פֿרײַ. מסתּמא װעט זיך עס מיט דער צײַט פֿאַרענטפֿערן. דער עיקר איז: געפֿינען אַ טױער, אַ גאַנג אין גאָרטן אַרײַן, און דאָרט װי װעט זיך נישט געפֿינען אַ בעל־הבית, אַ סטרוזש, אַ גערטנער ― פֿאַר געלט װעלן מיר שױן קריגן באַרן.

און כּך הװה. מיר האָבן געפֿונען אַ טױער. אַפֿן טױער אַ בלעטל. אַפֿן בלעטל ― אָנגעשריבן מיט גאָלדענע אותיות: „אַנאַטראַ“. װײסן מיר, הײסט עס, אַז אַנאַטראַ ― דאָס איז דער בעל־הבית פֿונעם גאָרטן.

געהערט האָבן מיר, אַז אַנאַטראַ איז אַ גרעק, און אַ פֿילפֿאַכער מיליאָנער, און אַ רשע. נאָר צי ער פֿאַרקױפֿט באַרן ― דאָס איז קײנער נישט מחױבֿ צו װיסן. עס קאָן זײַן, אַז נײן, און עס קאָן זײַן, אַז יאָ. ער מעג זיך זײַן אַ פֿילפֿאַכער מיליאָנער, און די באַרן פֿונעם גאָרטן זאָל ער דװקא פֿאַרקױפֿן. דער שׂכל איז דאָך מחײבֿ: צו װאָס דאַרף עס אײן מענטש אַזױ פֿיל באַרן?…

אָט אַזױ טראַכטנדיק, טרעטן מיר אַרײַן פּאַװאָלינקע אין אַ מחיהדיקן גאָרטן, שפּאַצירן איבער אױסגעפּוצטע סטעזשקעס, געפֿלאַסטערט מיט קלײנע ים־שטײנדלעך און באַצירט פֿון בײדע זײַטן מיט אונטערגעשױרענע בײמעלעך, אונטער װעלכע עס קוקן אַרױס שמעקנדיקע בלומען, װאָס שמײכלען צו אונדז און גריסן אונדז גאָר פֿרײַנטלעך: „ברוכים הבאָים! סקאָצל קומט! װילקאָמען!“… און מיר גײען װײַטער און װײַטער. פּלוצעם… פֿון װאַנען האָט זיך גענומען, מיט אַן אימפּעט און מיט אַ הוק, און גלײַך אַף אונדז ― אַ הונט. אָבער אַ הונט! אַ קאַלב, נישט קײן הונט. אַ לײב. אַ לעמפּערט! אַ געלע גלאַנצנדיקע פֿעל. לאַפּעס װײכע, קײַלעכיקע, װי באַ אַ טיגער. אַ מאָרדע אַ שװאַרצע, אַ נאַסע, נאָר אַ חנעװדיקע. צײן װײַסע, שאַרפֿע. אױגן רױטע, פֿײַערדיקע, װי באַ אַ גזלן. אַ פּאַרשױן אַ הונט, נאָר אַ הונט.

איך װײס נישט, װי אַזױ איר, נאָר איך ― איך בין מיך מודה, װאָס האָב איך מיך דאָ צו שעמען? ― איך האָב פֿאַר אַ הונט מורא… שײך זאָגן מורא? דאָס װאָרט „מורא“ איז צו שװאַך אַף אַרױסצוגעבן אײַך דאָס געפֿיל, װאָס רופֿט אַרױס באַ מיר אַ הונט. אַלע חיות אַף דער װעלט האָב איך ליב, ליב, גאָר אָן אַ שום אױסנאַמע. אַ הונט האָב איך אױך נישט פֿײַנט. נאָר װאָס דען? איך בין מיט אים נישט זיכער. איך, אַז איך קום אין אַ שטוב אַרײַן און דערזע אַ הונט (באַ אַ קריסט, געװײנלעך, װאָרעם באַ אַ ייִדן איז נישטאָ קײן הונט, און אױב ס'איז דאָ באַ אַ ייִדן אַ הונט, איז דאָס נישט קײן הונט), אַזױ הער איך שױן נישט, װאָס מע רעדט צו מיר. מײַנע געדאַנקען זײַנען דאָרטן, אַרום הונט… אַז ער גײט צו מיר צו נאָענט און שמעקט מיך אַרום און לאַשטשעט זיך און דרײט מיטן עק, איז מהכתּיתי, זײער פֿײַן, מחותּנים ― אַבי טשעפּע מיך נישט. זאָלסט נאָר נישט אַרױפֿלײגן אַף מיר די קאַלטע לאַפּע דײַנע און נישט שטופּן מיר די נאַסע מאָרדע אין פּנים אַרײַן. איך האָב דיך ליב, פֿאַרשטײסטו מיך, נאָר פֿון דער װײַטן…

פֿאַר מײַן חבֿר רבֿניצקין װעל איך אײַך נישט זאָגן. אפֿשר האָט ער מורא פֿאַר אַ הונט נאָך מער פֿון מיר? ער װיל מיך אײַנרײדן אַפֿילו, אַז ער האָט נישט אַזױ מורא. װאָס איז די מורא? ער האָט דען נישט קײן שירעם? נאָך אַ מין שירעם!… איך האָב אײַך גאָר פֿאַרגעסן זאָגן, אַז מײַן פֿרײַנט רבֿניצקי גײט נישט אַרױס מפּתח ביתו אָן אַ שירעם, סײַ זומער, סײַ װינטער. אַז איר װעט זײַן אין אַדעס און װעט באַגעגענען אין גאַס אַ ייִדן מיט אַ רױט שײַנענדיק פּנים, מיט גוטע, אַביסל פֿאַרזאָרגטע אױגן, מיט אַ פֿאַרטראַכטן װײַסן שטערן און מיט אַ שירעם אונטערן אָרעם, כאָטש אין דרױסן איז װינטער און דער פֿראָסט ברענט, זאָלט איר װיסן, אַז דאָס איז ער, רבֿניצקי הײסט עס. איך װײס דעם סוד פֿונעם שירעם: ס'איז פֿאַר אַ הונט. אַי, די קשיא: פֿאַר אַ הונט איז גאָר גוט אַ שטעקן? ― האָט נאָר נישט קײן טבֿע פֿרעגן קשיות.

הקיצור, מיר בײדע, איך און מײַן חבֿר רבֿניצקי, אַז מיר האָבן דערזען דאָס באַשעפֿעניש מיטן אָפֿענעם מױל גלײַך אַף אונדז, האָבן זיך אונדזערע נשמות אָפּגעטײלט פֿונעם גוף. אונדזער ערשטער געדאַנק איז געװען: ל ױ פֿ ן! ס'איז אָבער גוט צו לױפֿן, אַז ס'איז דאָ פֿיס. װאָס װעט איר טאָן, אַז די פֿיס האָט מען באַ אײַך אונטערגעהאַקט אַקוראַט באַ די קנעכלעך, און דאָס האַרץ הענגט באַ אײַך אַף אַ פֿאָדעם, און די האָר שטײען קאַפּױר, און די אױגן ― אָט־אָט שפּרינגען זײ אײַך אַרױס פֿון שטערן? ליבער פֿרײַנט, איר האָט אונדז נישט װאָס צו מקנא זײַן. װוּ מיר האָבן ערגעץ אַ שׂונא, רבונו של עולם, זאָל ער איבערגײן אַף דעם שטאַנד, אין װעלכן מיר בײדע האָבן זיך געפֿונען אין יענער מינוט.

און דער זײדע? ― יענעם מאָמענט װעל איך קײנמאָל, קײנמאָל נישט פֿאַרגעסן. װי נאָר דער כּלבֿ האָט געעפֿנט דאָס מױל און אַ װאָרף געגעבן זיך אַף די אומגעבעטענע געסט, אַזױ האָט דער זײדע צונױפֿגעלײגט די הענט אַפֿן האַרצן, צונױפֿגענומען די ליפּן מיט אַ שמײכעלע, אַרײַנגעקוקט אַ װײַלע דעם הונט גלײַך אין די אױגן אַרײַן און אױסגעשאָסן אַ געלעכטער מיט אַ הילך ― איך מעג שװערן, אַז דער כּלבֿ האָט פֿאַרשטאַנען דאָס געלעכטער. און נישט נאָר פֿאַרשטאַנען ― ער האָט זיך געפֿונען װי באַלײדיקט. אַקעגן אַ האַלבע מינוט זײַנען זײ אַזױ געשטאַנען אײנס אַקעגן דאָס אַנדערע און געקוקט זיך גלײַך אין די אױגן אַרײַן. און אפֿשר נאָך װינציקער װי אַ האַלבע מינוט. נאָר באַ מיר האָט זיך עס געצױגן אַן אײביקײט. דאָס איז געװען אַ שװערער, אַ קריטישער מאָמענט. אַ מענטש און אַ חיה האָבן זיך באַגעגנט און געמאָסטן אײנס דאָס אַנדערע מיטן קוק, װער װעט װעמען גובֿר זײַן… נאָכדעם איז דעם הונט, אַפּנים, נמאס געװאָרן די גאַנצע מעשׂה, האָט ער אַראָפּגעלאָזט די פֿײַערדיקע גזלנישע אױגן זײַנע, האָט געגעבן אַ גענעץ מיטן גאַנצן מױל, זיך באַלעקט און אױסגעצױגן, אױסגעטרײסלט די געלע גלאַנצנדיקע פֿעל, זיך אױסגעקערעװעט צו אונדז, גאָר אָן אַ שום דרך־ארץ, מיטן הינטן, און שמעקנדיק מיט דער נאָז זײַנע אײגענע טריט, האָט ער זיך געלאָזט גײן זײַן װעג.

יענעם טאָג האָבן מיר געגעסן באַרן. נישט קײן שלעכטע באַרן. נאָר דאָס זײַנען געװען באַרן, װאָס מײַן װײַב האָט געבראַכט צו פֿירן פֿון שטאָט. געשריבן אין יאָר 1910 דערינערונגען לכּבֿוד דעם ליטעראַרישן יום־טובֿ פֿונעם זײדן „מענדעלע מוכר־ספֿרים“ געשריבן פֿון זײַן ערשטן אײניקל.*

דער בנוהג־שבעולם איז, אַז סע שטאַרבט ― נישט דאָ געדאַכט, נישט פֿאַר אײַך געדאַכט, נישט פֿאַר קײן שום ייִדן געדאַכט ― אַ גרױסער מענטש, באַקומט מען אים ליב און מע הײבט אָן נאָכזאָגן שבֿחים נאָך זײַן בעט, און מע הײבט זיך אָן דערמאָנען און נאָכדערצײלן פֿון אים מעשׂיות, עפּיזאָדן, אַנעקדאָטן, אַפֿאָריזמען, געדאַנקען, װערטלעך, גלײַכװערטלעך, חכמות און נאַרישקײטן ― אַלץ גיט אַהער, אַלץ איז אַ סחורה, אַלץ װערט פֿאַרצוקערט. איך נעם מיר די שטאַרקײט צו זאָגן, אַז ס'איז אַ נאַרישער מנהג, און אױב איר װילט ― טאַקע אַ שטיקל עװלה אױך. אַ קונץ נאָכן טױט דערצײלן שבֿחים? פֿאַרװאָס זאָל דער באַטרעפֿנדער אַלײן אױך נישט געניסן פֿונעם כּבֿוד? פֿאַרװאָס זאָל ער אַלײן נישט זען און נישט הערן די אַלע שבֿחים מיט די מעשׂיות, װאָס מע דערצײלט זיך אָן פֿון אים, מיט די עפּיזאָדן, אַנעקדאָטן, אַפֿאָריזמען, געדאַנקען, װערטלעך, גלײַכװערטלעך, חכמות און נאַרישקײטן? אַדרבה, איך גײ נאָך װײַטער: איך זאָג גאָר, אַז ס'איז מער יושר פֿאַרן לעבן אַלס נאָכן טױט צו איבערגעבן אַזעלכע זאַכן, װאָרעם טאָמער חלילה ― לא יעלה ולא יבֿוא ― „עס מאַכט זיך אַמאָל, אײנער איז מגזם, דערצײלט ――――

*) איך האָב שױן אײן מאָל מוסר מודעה געװען פֿאַר דער גאַנצער װעלט, אַז דאָס בין איך געװען דער ערשטער, װאָס האָב אָנגערופֿן מענדעלע מוכר־ספֿרים מיטן נאָמען „זײדע“, און ער מיך ― „אײניקל“. פֿון דעמאָלט אָן זײַנען מיט גאָטס הילף אױסגעװאַקסן קײן עין הרע, אַ גאַנצער דור מיט „אײניקלעך ― כּן ירבו! ש ל ו ם ־ ע ל י כ ם.