אײַזנבאַן־געשיכטעס: 6: קבֿר אָבֿות

שלום עליכם (אַלע װערק)

ק בֿ ר אָ בֿ ו ת

— איר פֿאָרט אַ פֿ ן „יריד“ און מיר פֿאָרן פֿ ו נ ע ם „יריד“. איך האָב זיך שױן אױסגעװײנט, און איר פֿאָרט ערשט װײנען ― דאַרף מען אײַך מאַכן אַן אָרט. טוט זיך, זײַט מוחל, אַ רוק אַביסל נענטער, אַהער, ס'איז אײַך נישט גוט צו זיצן.

― אָט!

אַזױ שמועסן זיך דורך אין װאַגאָן צװײ פּאַרשױנען הינטער מײַנע פּלײצעס. דאָס הײסט, אײנער רעדט און דער אַנדערער באָמקעט אים צו פֿון צײַט צו צײַט מיט האַלבע װערטער.

― זאַלבאַנאַנד פֿאָרן מיר דאָס. איך און מײַן אַלטינקע. אָט דאָס איז זי, װאָס ליגט אַף דער ערד. זי איז אײַנגעשלאָפֿן. אָנגעװײנט זיך נעבעך פֿאַר אַלע ייִדן. גאָרנישט געװאָלט אָפּטרעטן פֿון הײליקן אָרט צוגעפֿאַלן צום קבֿר און ― נישט אָפּצורײַסן! טענה איך מיט איר: „אָבער זאָל זײַן גענוג, זאָג איך, דו װעסט זי מיט דײַנע טרערן, זאָג איך, לעבעדיק נישט מאַכן!“ הערט די װאַנט? און װאָס איז דער חידוש? אַזאַ בראָך! אַ בת־יחידקע. אײן אױג אין קאָפּ. און אַ געראָטענע דערצו. שײן װי גאָלד. און קלוג. געענדיקט פּראָגימנאַזיע… צװײ יאָר אַז זי איז געשטאָרבן. מײנט איר אפֿשר, פֿון טשאַכאָטקע? געזונט און שטאַרק! אַלײן, אַלײן זיך גענומען דאָס לעבן.

― טאַקע?!

פֿון דעם שמועס פֿאַרשטײ איך שױן, װעגן װאָס פֿאַר אַ ,,יריד“ עס רעדט זיך דאָ. איך דערמאָן מיך, אַז מיר האָבן ראָש־חודש אלול. דאָס איז דער טרױעריקער, נאָר ליבער חודש אלול. ייִדן פֿאָרן פֿון אײן שטאָט אין דער אַנדערער צו די לאַנג־געשטאָרבענע טאַטע־מאַמע, שװעסטער און ברידער, קינדער און קרובֿים אַף קבֿר־אָבֿות. פֿאַרװאָגלטע מאַמעס, פֿאַריתומטע טעכטער, עלנטע שװעסטער און גלאַט אָרעמע װײַבער פֿאַלן־צו צו די ליבע טײַערע קבֿרים אַביסל אױסװײנען זיך, אױסגיסן דאָס ביטערע האַרץ, פֿאַרגרינגערן די פֿאַרחושכטע פֿאַרשמאַכטע נשמה.

אַ מאָדנע זאַך! איך בין, מיט גאָטס הילף, אַ רײַזנדער, דאַכט מיר, נישט דאָס ערשטע יאָר, און קאָן זאָגן, אַז ס'איז שױן לאַנג נישט געװען באַ אונדז אַזאַ גערעט אַף קבֿר־אָבֿות, װי הײַנטיקן ראָש־חודש אלול… די באַן, ברוך השם, לײזט געלט. די װאַגאָנעס זײַנען געפּאַקט. עס פֿאָרן ייִדן מיט פֿאַרכמאַרעטע פּנימער. עס פֿאָרן װײַבער מיט רױטע אונטערגעשװאָלענע אױגן און מיט גלאַנצנדיקע נעזער. װער עס פֿאָרט אַ פֿ ן „יריד“ און װער עס פֿאָרט פֿ ו נ ע ם „יריד“… אין דרױסן שמעקט מיט ראָש־חודש אלול. אַפֿן האַרצן איז ראָש־חודש־אלולדיק, און עס בענקט זיך, בענקט זיך אַהײם… נישט װילנדיק הער איך מיך אײַן אין דעם שמועס פֿון די צװײ, װאָס הינטער מײַנע פּלײצעס:

― אפֿשר מײנט איר, אַן אומגליק פֿון די הײַנטיקע אומגליקן? שװאַרצע העמדלעך, רױטע פֿלאַגן? טורמע?… חלילה וחס! פֿון דעם האָט מיך גאָט אױסגעהיט. דאָס הײסט, איך האָב מיך אַלײן אױסגעהיט. װי דאָס שװאַרצאַפּל פֿון אױג! אַ קלײניקײט ― אַ מײדל אַ בת־יחידקע, אײן אױג אין קאָפּ, און אַ געראָטענע דערצו. שײן װי גאָלד. געענדיקט פּראָגימנאַזיע! איך האָב געטאָן װאָס איך האָב געקאָנט: נאָכגעקוקט, װוּהין זי גײט, און מיט װעמען זי רעדט און װאָס מע רעדט, און װאָס פֿאַר אַ ביכל מע לײענט. „טאָכטערקע, זאָג איך, דו װילסט לײענען, זאָג איך, ביכלעך? געזונטערהײט! נאָר איך דאַרף אױך, זאָג איך, װיסן, װאָס דו לײענסט“… אמת, איך בין אין די זאַכן אַ קנאַפּער װײסער, נאָר אַ חוש־הריח, דאַנקען גאָט, האָב איך. איך, אַז איך טו אַ קוק אַרײַן אין אַ בוך, ער מעג זײַן אַפֿילו אַף פֿראַנצױז, װעל איך באַלד זאָגן מיט װאָס ער שמעקט.

― הערסטו?!

― איך האָב נישט געװאָלט, אַז מײַן קינד זאָל שפּילן מיט פֿײַער — װאָס קומט מיר דערפֿאַר? איר מײנט, איך בין געגאַנגען מיט סטירדעס? מיט בײזן? דװקא מיט גוטן, און דװקא מיט אַ װערטל: „טאָכטערקע, זאָג איך, לאָז זיך דאָס רעדל דרײען װי עס דרײט זיך. נישט איך און נישט דו, זאָג איך, װעלן דאָס אָפּשטעלן“… אַזױ זאָג איך צו איר, און זי, מײנט איר, װאָס? שװײַגט. אַ שטילע טױב, אַ קינד אַ גאָלד! װאָס טוט גאָט? אַװעקגעגאַנגען די שװערע צײַט, איבערגעקומען, ברוך־השם, אַלע שלעק, מיט די רעװאָלוציעס, מיט די קאָנסטיטוציעס. אױס שװאַרצע העמדלעך, רױטע פֿאָנען, געשערטע האָר, שװאַרציאָרן, באָמבעס. די צײנער זײַנען מיר שיִער נישט אַרױסגעפֿאַלן פֿון מױל. אַ קלײניקײט ― די פּחדים? אַ מײדל אַ בת־יחידקע, אײן אױג אין קאָפּ, און אַ געראָטענע דערצו, געענדיקט פּראָגימנאַזיע?

― פּטור, נו!

― הקיצור המעשׂה, איבערגעקומען, געלױבט ביסטו גאָט, די ביטערע צײַט. איצט װעט מען שױן קאָנען אַ טראַכט טאָן עפּעס װעגן אַ שידוך. נדן? ― זאָל דער אײבערשטער נאָר צושיקן דעם רעכטן זיװג. און עס האָט זיך אָנגעהױבן אַ סדרה: שידוכים, שדכנים, חתנים. איך זע מײַן טאָכטער ― ס'איז נישט דאָס. איר מײנט, װאָס? גאָרנישט. מע זאָל זאָגן, אַז זי װיל נישט דעם שידוך — דאָס נישט. נאָר װאָס דען? ― װעט איר הערן. איך הײב אָן נאָכקוקן, נאָכשפּירן, ערשט איך װער געװאָר אַ מעשׂה: מע לײענט אַ ביכל און מע באַהאַלט זיך. און נישט אַלײן, זאַלבעדריט לײענט מען. זי, און נאָך אַ חבֿרטע אירע, אונדזער חזנס אַ מײדל, אױך אַ געראָטענע און אױך געענדיקט פּראָגימנאַזיע, איז צװײ, און דער נאַװאַרעדאָקער בחור ― אַ דריטער. װער איז דער נאַװאַ־רעדאָקער בחור, װילט איר װיסן? נישטאָ װאָס צו װיסן. אַ בחור אַ גאָרנישט, אַ פֿולער פּנים מיט פּרישטשעס, אױגן קאַליע, אָן ברעמען, און דװקא מיט גאָלדענע ברילן, אַ מיאוסער, אַ קױטיקער בחור ― אַ שטיקל ברױט פֿאַר אים נישט אױפֿצועסן! דערצו נאָך אַן אײַנגעגעסענער יונג, אַ קריכער, אַ װאָרעם. װײסט איר, װאָס איז דער פּשט אַ מענטש אַ װאָרעם? אָט װעל איך אײַך פֿאַרטײַטשן. פֿאַראַן אַלערלײ מענטשן אַף דער װעלט: פֿאַראַן אַ מענטש אַ בהמה. פֿאַראַן אַ מענטש אַ פֿערד. און פֿאַראַן אַ מענטש אַ הונט. אַ מענטש אַ חזיר. און פֿאַראַן אַ מענטש אַ װאָרעם. הײַנט פֿאַרשטײט איר שױן?

― אַהאַ!

― װי קומט צו מיר אָט דער װאָרעם? צוליב דעם חזנס מײדל. ער איז איר טאַקע אַ לײַבלעכער שװעסטערקינד. שטודירט אַף אַפּטײקאַרסקי פּראָװיזאָר, צי אַף יוריסט, צי אַף „דאַנטיריסט“ ― דער שװאַרציאָר װײס דעם טאַטן זײַנעם! איך װײס נאָר, אַז ער איז דער מלאך־המות מײַנער! מיר איז דער דאָזיקער בחור מיט די ברילן באַלד נישט געפֿעלן געװאָרן. איך האָב דאָס אַפֿילו געזאָגט מײַן װײַב. זאָגט מיר מײַן װײַב: „װאָס דיר קאָן זיך אױסװײַזן!“ איך קוק מיך אײַן, איך הער מיך צו ― עס געפֿעלט מיר נישט דאָס לײענען, װאָס מע לײענט זאַלבאַדריט, און דאָס שמועסן, װאָס מע שמועסט, און װאָס מע פֿלאַמט, און װאָס מע היצט זיך… רוף איך מיך אָפּ אײנמאָל צו מײַן טאָכטער: „טאָכטערקע, זאָג איך, װאָס לײענט מען דאָס אַזױ געשמאַק זאַלבאַדריט?“ זאָגט זי: „גאָרנישט, אַ בוך“. זאָג איך: „איך זע אַ בוך. איך פֿרעג, װאָס פֿאַר אַ בוך?“ זאָגט זי: „אַז איך װעל דיר זאָגן, װעסטו װיסן?“ זאָג איך: „פֿאַר װאָס זאָל איך נישט װיסן?“ צעלאַכט זי זיך און מאַכט צו מיר: „ס'איז נישט דאָס, װאָס דו מײנסט… ס'איז אַ בוך, װאָס ער הײסט ס אַ נ י, אַ ראָמאַן פֿון אַרצעבאַשעס“. זאָג איך: „אַרצע באַשעס איז געװען, זאָג איך, אַ בלינדער מלמד, שױן לאַנג געשטאָרבן“. לאַכט זי װידער. טראַכט איך מיר: „עי, טאָכטערקע, דו לאַכסט, און דעם טאַטן צאַפּט זיך בלוט!“… װאָס האָב איך גערעכנט? ― אַ קשיא אַף אַ מעשׂה? אפֿשר האָבן זיך שױן װידער אָנגעהױבן די פֿריִערדיקע משׂא־ומתּנס?… װי מײנט איר, איך בין נישט קײן בעלן געװען דורכלײענען דעם בוך?

— אַ חידוש אַביסל!

― נישט אַלײן. דורך אַן אַנדערן. טאַקע דורך מײַנעם אַ מענטשן, אַ פּריקאַזטשיק פֿון געשעפֿט. אַ יונגערמאַן אַ מאדים. לײענט רוס, װי אַ װאַסער. אַרױסגעגנבֿהט באַ דער טאָכטער אײנמאָל באַנאַכט דעם בוך, אַװעקגעגעבן דעם בוך דעם פּריקאַזטשיק: „נאַ, בערל, לײען־דורך, זאָג איך, דעם דאָזיקן בוך, און מאָרגן װעסטו מיר, זאָג איך, דערצײלן, װעגן װאָס רעדט זיך אינעם דאָזיקן בוך“. קױם דערלעבט דעם פֿרימאָרגן. געקומען בערל, טו איך אים אַ כאַפּ: „נו, בערל, װאָס איז מיטן בוך?“ מאַכט ער צו מיר: „אַי אַ בוך!“ ― און שטשירעט מיט די צײנער: „אַ גאַנצע נאַכט, זאָגט ער, נישט געשלאָפֿן, נישט געקאָנט זיך, זאָגט ער, אָפּרײַסן“. „אַזױ? נו, אַדרבה, זאָג איך, דערצײל, לאָמיך אױך הערן חידושים“… און מײַן בערל הײבט מיר אָן דערצײלן אַ מעשׂה ― װאָס זאָל איך אײַך זאָגן? אַ װאָרט צו אַ װאָרט קלעפּט זיך נישט. אָט װעט איר הערן אַ טשעפּוכאַ: „עס איז געװען, זאָגט ער, אַ פֿאָניע, האָט ער געהײסן ס אַ נ י און האָט ליב געהאַט דעם טרונק און פֿאַרבײַסן מיט אַ זױערן או־גערעק… און אַ שװעסטער האָט ער געהאַט, האָט זי געהײסן לידע, האָט זי גרײַלעך ליב געהאַט אַ דאָקטער, נאָר מעוברת איז זי געװאָרן פֿון אַן אָפֿיציר… און אַ סטודענט איז געװען, האָט ער געהײסן יוראָ, האָט ער מוראדיק ליב געהאַט אַ מײדל אַ לערערקע מיטן נאָמען קראַסאַװיצע. איז זי אײנמאָל געפֿאָרן באַנאַכט אַף אַ שיפֿל, איר מײנט ― מיט איר חתן? נײן! דװקא מיט אָט דעם שכּור סאַני“… „אָט דאָס איז גאָר?“… „האָט צײַט, מאַכט ער, ס'איז נאָך נישט אינגאַנצן. און אַ לערער איװאַן איז דאָרטן געװען, איז ער געגאַנגען מיטן שכּור קוקן, װי נאַקעטע מײדלעך באָדן זיך“… בקיצור, זאָג איך, װאָס איז דער היוצא־לנו־מזה?“ „דער היוצא־לנו־מזה, זאָגט ער, איז דאָס, װאָס דער שכּור סאַני האָט געהאַט אַ טבֿע, ער פֿלעגט הירזשען װי אַ פֿערד, און אַפֿילו זײַן אײגענע שװעסטער לידע, אַז ער איז געקומען אַהײם, האָט ער…“ „טפֿו, זאָג איך, זאָלסטו װערן! גענוג דיר, זאָג איך, מיטן שכּור. דו זאָג מיר בעסער, װאָס איז דער פּועל־יוצא, דער שפּיץ?… „דער שפּיץ איז, זאָגט ער, אַז דער אָפֿיציר האָט זיך געשאָסן, און דער סטודענט האָט זיך געשאָסן, און די קראַסאַװיצע האָט זיך געסמט, און אַ ייִד סאָלאָװײטשיק איז דאָרט פֿאַראַן, האָט ער זיך אױך געהאַנגען“. „אַ, געהאַנגען, זאָג איך, זאָלסטו װערן מיט זײ אינאײנעם!“ זאָגט ער: „װאָס שילט איר זיך? װאָס בין איך שולדיק?“ „נישט דיך, זאָג איך, אַרצע באַשעס מײן איך“… אַזױ זאָג איך צו מײַן בערלען, און מײנען מײן איך גאָר דעם נאַװאַרעדאָקער בחור, אַ קלאָג צו זײַן קאָפּ! מײנט איר אפֿשר, אַז איך בין קײן בעלן נישט געװען אײנמאָל אָפּרופֿן מײַן בחור אָן אַ זײַט?

― פּטור, נו!

― „זאָג מיר, זאָג איך, אַװוּ האָסטו אױסגעקראַצט, זאָג איך, אַזאַ טשעפּוכאַ?“ שטעלט ער אָן אַף מיר די ברילן: „װאָסער טשעפּוכאַ?“ זאָג איך: „אָט די מעשׂה אַרצע באַשעס מיטן שכּור, זאָג איך, װאָס הײסט סאַני“… „סאַני, זאָגט ער, איז נישט קײן שכּור“… „װאָס דען, זאָג איך, איז ער?“ „ער איז, זאָגט ער, אַ העלד!“ „װאָס הײסט דאָס, זאָג איך, אַ העלד? דערמיט, זאָג איך, װאָס ער טרינקט בראָנפֿן פֿון אַ טײגלאָז, פֿאַרבײַסט מיט אַן אוגערעק, זאָג איך, און הירזשעט װי אַ פֿערד?“ װערט ער אָנגעצונדן, דער נאַװאַרעדאָקער בחור, טוט־אױס די ברילן און קוקט אַף מיר מיט די רױטע אױגן, װאָס אָן ברעמען: „איר האָט, זאָגט ער, געהערט קלינגען, פֿעטערקע, און קאָנט נישט נאָכזינגען. סאַני — דאָס איז, זאָגט ער, אַ מענטש פֿון נאַטור, אַ מענטש פֿון פֿרײַהײט. סאַני, זאָגט ער, זאָגט װאָס ער מײנט און טוט װאָס ער װיל!“… און אַװעק, און אַװעק, שדים װײסן אים װוּהין: פֿרײַהײט, און ליבע, און נאָך אַ מאָל פֿרײַהײט, און װידער אַ מאָל ליבע… און בעת מעשׂה שטעלט ער אַרױס די פֿױגלשע ברוסט זײַנע, מאַכט מיט די הענט און קאָכט זיך, טאַקע נאָר װי אַ מגיד אַף דער בימה. איך שטײ מיר אַלץ און קוק אַף אים און קלער מיר: „רבונו של עולם! אָט דער קױטיקער בחור רעדט פֿון אַזעלכע זאַכן?!… װי װאָלט זײַן, למשל, װען איך נעם אים אָן פֿאַרן קאַרק און װאַרף אים אַרױס דורך דער טיר אַזױ, אַז ער זאָל באַ מיר קלײַבן אַלע צײנער?“ איך גיב אָבער באַלד צוריק אַ טראַכט: „װאָס? אַ בחור אַ שוטה! ער זאָל רײדן פֿון באָמבעס, װאָלט דען בעסער זײַן?“… נו, גײ זײַ אַ נבֿיא, אַז ס'איז נאָך פֿאַראַן ערגערס װי באָמבעס, און איבער אַזאַ טשעפּוכאַ זאָל איך פֿאַרלירן אַ קינד אַ גאָלד, אַ בת־יחידקע, אײן אױג אין קאָפּ, און מײַן װײַב זאָל שיִער נישט אַראָפּ פֿון זינען, און איך זאָל מוזן פֿאַר בזיון און פֿאַר האַרצװײטיק אָפּשנײַדן פֿון געשעפֿט און אַריבערפֿאָרן, שױן באַלד צװײ יאָר, אין אַן אַנדער שטאָט… נאָר איך כאַפּ אײַך אײנס פֿאַר דאָס אַנדערע. לאָמיך אײַך בעסער דערצײלן אַקוראַט, װי אַזױ ס'איז געקומען דערצו און פֿון װאָס דאָס האָט זיך גענומען… גענומען האָט זיך דאָס פֿון די אַגראַרנע קאָכענישן… אַז עס האָבן זיך אָנגעהױבן אַרום אונדז די אַגראַרנע קאָכענישן, האָבן מיר מסתּמא מורא געהאַט, ס'זאָל זיך נישט אױסלאָזן מיט אַ ייִדישן פּאָגראָם, און מיר האָבן געלעבט אין אײנע פּחדים. נאָר אַז גאָט װיל, באַװײַזט ער אַ נס און פֿון אַ רעה קומט־אַרױס אַ טובֿה. דהײַנו? מע האָט אַראָפּגעשיקט צו אונדז פֿון גובערניע אַ פּאָלק סאָלדאַטן, און ס'איז געװאָרן שטיל, מחיה. און דערװײַל האָט טאַקע דורכן פּאָלק אױפֿגעלעבט דאָס גאַנצע שטעטל. װאָרעם װאָס קאָן זײַן בעסער פֿאַר ייִדן, װי אַ פּאָלק מיט פֿעלדפֿעביעליעס, מיט פֿעלדשערס, מיט אָפֿיצירן, מיט ראָטנעס און מיט קאָמאַנדירן?

― שײך צו זאָגן!

― גײט־זשע, זײַט אַ נבֿיא, אַז דעם חזנס מײדל װעט זיך פֿאַרקאָכן אין אַן אָפֿיציר און זאָגן, אַז זי װיל זיך גאָר שמדן און חתונה האָבן פֿאַרן אָפֿיציר? אַ גרױל װאָס סע האָט זיך אָפּגעטאָן באַ אונדז אין שטעטל! נאָר האָט קײן מורא נישט. דעם חזנס מײדל האָט זיך נ י ש ט געשמדט און פֿאַרן אָפֿיציר האָט זי נ י ש ט חתונה געהאַט, װאָרעם װיבאַלד די אַגראַרנע קאָכענישן זײַנען שטיל געװאָרן, אַזױ איז דער פּאָלק אַװעק, און דער אָפֿיציר האָט, אַפּנים, פֿאַר גרױס אימפּעט גאָר פֿאַרגעסן געזעגענען זיך מיטן חזנס מײדל… דערפֿאַר האָט אָבער דעם חזנס מײדל נישט פֿאַרגעסן דעם אָפֿיציר, אַ קלאָג צו איר טאַטע־מאַמע! אַ שפּאַס, װאָס זײ זײַנען נעבעך אױסגעשטאַנען? די שטאָט האָט געקאָכט! אומעטום, אַף יעדן טריט און שריט ― דעם חזנס מײדל און דעם חזנס מײדל. בײזע מײַלער האָבן געהאַט װאָס צו טאָן: געשיקט דער חזנטע אַן אַקו־שאָרקע… געפֿרעגט דעם חזן, נאָך װעמען רעכנט ער געבן אַ נאָמען?… כאָטש עס קאָן גרײַלעך זײַן, אַז די גאַנצע מעשׂה איז געװען אַ ליגן. איר װײסט, אַפּנים, נישט װאָס לאַנגע צינגער אין אַ שטעטל קאָנען אױסטראַכטן?

― אָי ־ אָי ־ אָי!…

― דער רחמנות פֿון די צװײ, איך מײן, פֿונעם חזן מיט דער חזנטע, איז געװען, זאָג איך אײַך, נישט איבערצוטראָגן! װאָרעם, אין דער אמתן, װאָס זײַנען זײ נעבעך שולדיק? פֿונדעסטװעגן האָב איך מײַן טאָכטער פֿאַרזאָגט, אײן מאָל פֿאַר אַלע מאָל, װאָס געװען איז געװען, מהיום והלאה איז ― אױס חבֿרטע מיטן חזנס מײדל! און באַ מיר, אַז מע זאָגט, איז געזאָגט. טאַקע אַ בת־יחידקע, נאָר פֿאַר אַ טאַטן דאַרף מען װיסן דרך־ארץ. גײט־זשע, זײַט אַ נבֿיא, אַז מײַן טאָכטער װעט זיך מיט איר זען, געװײנטלעך, בגנבֿה, אַז קײנער זאָל נישט װיסן! און װען װער איך דאָס געװאָר? ערשט װײס איך װען, נאָך אַלע היומס!…

פּלוצעם לאָזט זיך הערן פֿון הינטער מײַנע פּלײצעס אַ הוסטן און אַ קרעכצן פֿון אַ מענטשן, װאָס שלאָפֿט, און דער ייִד װאָס דערצײלט די געשיכטע, װערט אַנטשװיגן, װאַרט־אָפּ אַ װײַלע און דערצײלט זײַן געשיכטע װײַטער, שױן מיט אַ האַלבן טאָן נידעריקער, װי פֿריִער.

― דאָס איז געװען פּונקט צו די ערשטע סליחות. אַזױ װי הײַנט געדענק איך עס. אונדזער חזן האָט נעבעך אַװעקגעלײגט אַ סליחות־זאָגן ― אַ צער בעלי־חײם געװען צו הערן! זײַן „הנשמה לך“ מיט זײַן „והגוף שלך“ האָבן געקאָנט רירן אַ שטײן! קײנער, קײנער האָט אַזױ נישט געפֿילט זײַן האַרץ, װי איך… הײַנטיקע קינדער ― אַז אָך און װײ צו די טאַטעס!… אָפּגעזאָגט סליחות און אָפּגעדאַװנט מיטן ערשטן מנין, קום איך אַהײם, כאַפּ־איבער, נעם די שליסלען און גײ־אַרױס אין מאַרק אַרײַן און עפֿן־אױף דעם סקלאַד און קוק־אַרױס אַפֿן פּריקאַזטשיק. איך װאַרט אַ האַלבע שעה. איך װאַרט אַ שעה. נישטאָ קײן פּריקאַזטשיק. ערשט איך טו אַ קוק ― ער גײט. „בערל, װאָס אַזױ שפּעט?“ מאַכט ער צו מיר: „געװען באַם חזן“. „װאָס עפּעס פּלוצעם, פֿרעג איך אים, באַם חזן?“ מאַכט ער צו מיר: „איר װײסט גאָר נישט, װאָס ס'האָט זיך געטראָפֿן מיט כײַקען?“ (אַזױ האָט מען גערופֿן דעם חזנס טאָכטער). „װאָס האָט זיך געטראָפֿן, זאָג איך, מיט כײַקען?“ „סטײַטש, זאָגט ער, זי האָט זיך אָפּגעסמט!“

― פּטור, נו!

― װי איך האָב דאָס דערהערט, אַזױ בין איך אַװעקגעלאָפֿן אַהײם. מײַן ערשטער געדאַנק איז געװען: „װאָס װעט עטקע זאָגן?“ (עטקע ― די טאָכטער מײַנע). איך קום צו גײן אַהײם צו מײַן אַלטינקע: „אַװוּ איז עטקע?“… „עטקע שלאָפֿט נאָך. װאָס איז דען?“… „סטײַטש, זאָג איך, כײַקע האָט זיך אָפּגעסמט!“… װי איך האָב דאָס אַרױסגערעדט, אַז מײַן װײַב כאַפּט זיך נישט מיט בײדע הענט באַם קאָפּ: „אַ קלאָג איז איר! אַ מכּה איז איר! אַ צרה איז איר!“ „װאָס? װער? װעמען?“ „סטײַטש, זאָגט זי, עטקע איז אַרומגעגאַנגען מיט איר ערשט נעכטן באַדערנאַכט אפֿשר צװײ שעה נאָכאַנאַנד!“ „עטקע, זאָג איך, מיט כײַקען? װאָס רעדסטו דאָס? װי קאָן דאָס זײַן?“ „אױ, זאָגט זי, פֿרעג מיך נישט! איך האָב איר דאָס געמוזט נאָכגעבן. זי האָט זיך געבעטן, זאָגט זי, באַ מיר, דו זאָלסט נישט װיסן, אַז זי זעט זיך מיט איר אַלע טאָג! אַן אומגליק האָט געשען… הלװאַי זאָל איך ליגן זאָגן!“… אַזױ מאַכט צו מיר מײַן אַלטינקע און פֿליט־אַרײַן צו עטקען אין קאַמער אַרײַן און טוט אַ פֿאַל אַף דער ערד. איך נאָך איר. לױף־צו צום בעט. „עטקע!“ װער עטקע? װאָס עטקע? עטקע הײַנט! עטקע מאָרגן! עטקע איז נישטאָ.

― נישטאָ?

― טױט. ליגט אַפֿן בעט אַ טױטע. אַפֿן טיש אַ פֿלעשל און אַ צעטעלע דערבײַ, מיט איר אײגענער האַנט געשריבן, און דװקא אַף ייִדיש. פֿלעגט שרײַבן ייִדיש ― אַ חיות געװען צו לײענען. „ליבע און טײַערע טאַטע־מאַמע, ― שרײַבט זי אין צעטעלע ― זײַט מיר מוחל, װאָס איך האָב אײַך אָנגעטאָן אַזאַ װײטיק מיט אַזאַ בזיון. זײַט מיר הונדערט מאָל מוחל ― שרײַבט זי. מיר האָבן זיך בײדע דאָס װאָרט געגעבן — איך און כײַקע, ― אַז מיר זאָלן אין אײן טאָג, — שרײַבט זי ― אין אײן שעה און מיט אײן טױט שטאַרבן, װאָרעם מיר קאָנען אײנע אָן דער אַנדערער נישט לעבן… איך װײס, — שרײַבט זי ― אַז איך באַגײ קעגן אײַך, מײַנע ליבע און טײַערע, אַ גרױס פֿאַרברעכן. איך האָב מיך לאַנג געשלאָגן מיט דער דעה. עס איז אָבער אַ באַשערטע זאַך, און פֿאַרפֿאַלן!… אײן בקשה האָב איך צו אײַך, מײַנע טײַערע: איר זאָלט מיך באַהאַלטן אינאײנעם מיט כײַקען, ― שרײַבט זי ― אַ קבֿר נעבן אַ קבֿר. און זײַט געזונט — לאָזט זי אױס דעם בריװ ― און פֿאַרגעסט, פֿאַרגעסט, אַז איר האָט װען געהאַט אַ טאָכטער עטקע“… איר הערט? מיר זאָלן פֿאַרגעסן, אַז מיר האָבן װען געהאַט אַ טאָכטער עטקע!…

. . . . . . . . . . . . . . . . . .

פֿון הינטער מײַנע פּלײצעס דערהערט זיך אַ שאָרך, אַ קריכן און אַ קרעכצן, און נאָכדעם ― אַ פֿאַרשטיקט הײזעריק פֿאַרשלאָפֿן קול פֿון אַ פֿרױ:

― אַבֿרהמל! אַבֿרהמל?…

― האַ, װאָס איז, גיטקע? אױסגעשלאָפֿן? טײ װעסטו טרינקען? אָט באַלד האָבן מיר אַ סטאַנציע. אַװוּ איז דער טשײַניק? אַװוּ די טײ און צוקער? ענדע געשיכטע נומער זעקס.

געשריבן אין יאָר 1909 געשיכטע נומער זיבן ד ע ר ל ײ ד י ק ג ײ ע ר

װײסט איר, װוּ דאָס בעסטע פֿאָרעכטס איז? דאָס בעסטע, דאָס שטילסטע און דאָס רויִקסטע?

מיטן „לײדיקגײער“.

אַזױ האָבן די באָהאָפּאָליער ייִדן אַ נאָמען געגעבן די שמאָלע אײַזנבאַן, װאָס שנײַדט־דורך אַ גאַנצע רײע שטעטלעך: באָהאָפּאָליע, הײסין, טעפּליק, נעמיראָװ, כאַשטשעװאַטע און נאָך אַזעלכע געבענטשטע מקומות, װוּ אָדם־הראשונס פֿוס האָט קײנמאָל נישט געטראָטן.

די באָהאָפּאָליער ייִדן, װאָס האָבן אַ שם אַף דער װעלט פֿאַר װערטלזאָגערס, דערצײלן זיך אָן פֿונעם „לײדיקגײער“ מעלות מיט מעלות.

ערשטנס, האָט איר קײן מורא נישט, זאָגן זײ, פֿאַר פֿאַרשפּעטיקן. װען איר זאָלט נישט קומען, כאַפּט איר אים. הײַנט װאָס איז װערט, זאָגן זײ, דאָס, װאָס איר דאַרפֿט אײַך נישט שלאָגן פֿאַר אַן אָרט? איר קאָנט אָפּפֿאָרן, זאָגן זײ, אַ גאַנצע שטרעקע אײן מענטש אַלײן, ליגן אױסגעצױגן װי אַ שׂררה און אױסשלאָפֿן זיך אַף אַלע זײַטן.

דאָס איז לױטער אמת. שױן אַ װאָך דרײַ, אַז איך רײַז־אַרום מיטן דאָזיקן „לײדיקגײער“ אין יענעם װינקל און שטײ אַף אײן אָרט. עפּעס טאַקע נאָר װי אַ מין כּשוף! נאָר מײנט נישט, אַז איך באַקלאָג מיך. אַדרבה. איך בין זײער צופֿרידן. װאָרעם איך זע מיך דאָרט אָן אַזעלכע שײנע זאַכן און איך הער מיך אָן אַזױ פֿיל מעשׂיות מיט געשיכטעס, אַז איך װײס נישט, װען װעל איך זײ אַלע קאָנען אַרײַנשרײַבן צו מיר אין ספֿר־הזכרונות?