בײַ אונדז אין כּתרילעװקע, פֿון יענער זײַט בית־המדרש, שטײט אַ באַרג, אַ הױכער באַרג, הױך ביז דער כמאַרע, ביזן הימל.
אַזױ האָט עס מיר אױסגעװיזן אין יענער צײַט, װען מיר האָבן געלערנט אין חדר, און גערופֿן האָבן מיר אים „באַרג סיני“.
אין אַ שײנעם זומער־טאָג, גאַנץ פֿרי, זײַנען מיר, חבֿרה, צען חדר־ייִנגלעך, נאָך יונגע קינדער, געגאַנגען, מיט די הײליקע ספֿרים אונטער די אָרעמס און מיט די אָנבײַסנס אין די הענט אין חדר אַרײַן.
די זון האָט נאָר־װאָס אָנגעהױבן אַרױסצוגײן „פֿון איר פּוטערפֿאַס“ און האָט צוגעגאָסן אירע מילדע גילדענע שטראַלן אױף דעם שפּיץ באַרג.
און דער באַרג איז געװען באַדעקט מיט טױ, מיט ראָסע, און די ראָסע האָט געבלישטשעט, װי דימענטן; װי פּערל זײַנען געהאַנגען די טראָפּן. רײן, מחיה רײן, איז געװען די לופֿט, אַזױ רײן, װי איר קאָנט זיך נישט פֿאָרשטעלן.
איבערראַשט, פֿאַרכּישופֿט זײַנען מיר געװען מיטן דאָזיקן געטלעכן אױסזיכט פֿונעם דאָזיקן געטלעכן פֿרימאָרגן.
― װײסט איר װאָס, חבֿרה? ― האָט זיך אײנער פֿון אונדז אָנגערופֿן. ― װײסט איר װאָס, חבֿרה? לאָמיר גאָר אַרױפֿגײן אױפֿן באַרג־סיני!
― װײסט איז גאָר װאָס, קינדער? ― האָט זיך אָנגערופֿן נאָך אײנער. ― לאָמיר טאַקע אַרױפֿקריכן אױפֿן באַרג־סיני. מיר זײַנען אױף אים נאָך קײנמאָל ניט געװעזן!
און מיר האָבן זיך אַלע גענומען דראַפּען אַרױף אױפֿן באַרג־סיני; אױף אַלע פֿיר, אױף די הענט מיט די פֿיס, זײַנען מיר אַלע מיט חשק געקראָכן אױפֿן באַרג־סיני.
און אַז מיר זײַנען געקומען אױפֿן שפּיץ־באַרג און האָבן אַ קוק געטאָן אַראָפּ, אַראָפּ אױף דער ערד, זײַנען מיר פֿאַרציטערט געװאָרן.
אַזױ הױך זײַנען מיר געװעזן פֿון דער ערד, אַזױ קלײן האָט אונדז אױסגעזען די ערד.
― װוּ זײַנען מיר, קינדער, װוּ זײַנען מיר?
― װוּ זײַנען מיר, זאָגסטו? אונטער דער כמאַרע.
― אונטער דער כמאַרע, זאָגסטו? העכער פֿון דער כמאַרע!
― העכער, העכער, ― אונטערן הימל!
― איר זעט דעם בית־מדרש, קינדער? דעם בית־מדרש זעט איר?
― יאָ, קױם־קױם, װי אַ קלײן שטיבעלע די גרױס.
― װי אַ שטיבעלע, זאָגסטו? װי אַ טישל די גרױס. װי אַ בענקעלע.
― װי אַ בענקעלע, זאָגסטו? װי די גמרא די גרױס, װי מײַן סידור.
― װי דײַן סידורל, זאָגסטו? װי אַן אײ, װי אַ װעלשן ניסל.
― װי אַ ניסל, זאָגסטו? װי אַ פֿאַסאָליע, װי אַן אַרבעסל.
― װי אַן אַרבעסל? װי אַ מאָנדל, װי אַ מילב, װי אַ… אַ… אַ…
און ס'איז בײַ אונדז אַלע געבליבן דער הסכּם, מיר זאָלן זיך אױסציִען אױבן, אױפֿן באַרג, מיט די פּנימער אַרױף.
איך האָב זיך שטאַרק אײַנגעקוקט אינעם בלױען הימל, און מײַנע אױגן האָבן דעם הימל צו זיך צוגעצױגן, אַלץ נעענטער און נעענטער, אַזױ לאַנג, ביז איך האָב אים צו זיך צוגעצױגן נאָענט, גאַנץ נאָענט.
אַזױ נאָענט, אַז איך האָב די האַנט אױסגעצױגן און האָב מיט מײַנע פֿינגער זיך צוגערירט צום הימל, צום קאַלטן הימל, זיך צוגערירט, אָנגענומען, אָנגעטאַפּט, געהאַלטן, געהאַלטן, געהאַלטן…
ניט נאָר די אױגן אַלײן זײַנען געװען אין הימל; מײַן נשמה, מײַן האַרץ, מײַן גוף, מײַן גאַנצער „איך“ ― איך בין אינגאַנצן, אינגאַנצן געװען דאָרט, אױבן אין הימל.
איך בין געװען אין הימל און האָב געזען מלאָכים. מיט די װײַסע ברײטע פֿליגלען זײַנען די מלאָכים געשװוּמען אונטערן ברײטן בלױען הימל; זײ האָבן זיך געװיגט און געװיגט, געשװעבט און געשװעבט ― און געשטאַנען אױף אײן אָרט. פֿון זײער װיגן זיך און פֿון זײער שװעבן זײַנען געגאַנגען זיסע זעלטענע קולות; סע האָט געזונגען און געזונגען, אַזױ שטיל געזונגען, אַזױ שײן געזונגען, אַזױ זיס געזונגען, װי די כּהנים מיט די לװײם, װי דער „אָרגל“ אין בית־המקדש, בײַ ייִדן פֿאַרצײַטנס, װי סע שטײט בײַ אונדז אין הײליקע ספֿרים געשריבן.
און אַ גרינג, קיל װינטעלע איז פֿאַרבײַ מיר דורכגעלאָפֿן, און האָט מיך עטװאָס, קױם־קױם, אָנגערירט אין שטערן. און אַ טײַערער ריח פֿונעם גן־עדן, איז פֿאַרבײַ מיר דורכגעגאַנגען, און מײַנע אױגן האָבן זיך צוגעמאַכט, צוגעמאַכט…
― אין חדר אַרײַן, שקצים, עכבראָשים, הולטײַעס! אין חדר אַרײַן, ימח־שמוניקעס! האַרט, שיבעניקעס, איך װעל אײַך שױן צושטעלן, לײַדאַקעס, אַ בענקעלע צום רבין! אין חדר אַרײַן, פּוסטעפּאַסניקעס, כּל־בוניקעס, אין חדר אַרײַן!
דאָס איז געװען דער שמשׂ פֿון בית־המדרש, רב יקותיאל דער שמשׂ. אַ בײזער ייִד מיט אַ צעפּלאַצטער נאָז און מיט אַ שטענדיקן ליולקע־ציבעק אין די צײן.
און מיר זײַנען מיטאַמאָל אַראָפּגעפֿאַלן פֿונעם הימל אױף דער ערד.
― דערצײלט זשע מיר, איך בעט אײַך, אַקוראַט. האָט איר הײסט דאָס אַלײן געזען מיט אײַערע אײגענע אױגן די „כּותל־מערבֿי“? אַזױ, הײסט דאָס? האָט איר זי גוט געזען? דערצײלט זשע מיר, װיִאַזױ, און װאָס, און װען?…
אַזױ האָט מײַן רבי זיך אָנגערופֿן צו אַ ייִדן, װאָס איז נאָר װאָס געקומען צוריק פֿון ארץ־ישׂראל, פֿון ירושלים.
― זאָגט־זשע מיר, איך בעט אײַך, מאָלט מיר אױס אַקוראַט, װיִאַזױ און װוּ, און װאָס, און װען?
דער ירושלים־ייִד האָט אים אױסגעמאָלט אַקוראַט, װיִאַזױ, און װוּ, און װאָס, און װען, און מײַן רבי האָט געשלונגען די װערטער,
אָנגעקװאָלן, געװאָרן ברײטער װי לענגער, װי אַ מענטש, װאָס נעמט־אָפּ אַ גרוס פֿון אַ נאָענטן מענטשן אין אַ װײַטער מדינה.
דער רבי האָט זיך אַזױ שטאַרק אײַנגעקוקט אינעם ירושלים־ייִד, אַז ער האָט גאָרניט באַמערקט, װי מיר, חבֿרה, האָבן זיך אײנציקװײַז אַרױסגערוקט פֿונעם טיש, און האָבן זיך אַרױסגעגנבֿעט אין דרױסן אַרױס, און האָבן געכאַפּט אַ גליטש אױפֿן אײַז.
אַז מיר זײַנען געקומען צוריק אין חדר אַרײַן, האָבן מיר נאָך געטראָפֿן זײ זיצן.
― כּותל־מערבֿי! ― האָט דער רבי געזאָגט צום ירושלים־ייִד. ― כּותל־מערבֿי! אָט דאָס איז אונדז פֿאַרבליבן פֿון אונדזער גאַנצן בית־המקדש, פֿון אונדזער גאַנצער מלוכה! כּותל־מערבֿי! כּותל־מערבֿי!…
און דער רבי האָט זיך צעװײנט.
אַז איך האָב זיך מיט זײ באַגעגנט, זײַנען זײ בײדע צוזאַמען אַלט געװען כּמעט צװײ הונדערט יאָר.
― אַבֿרהמל! מיר האָבן אַ גאַסט.
― װער איז?
און דאָס פּאָרפֿאָלק פֿון צװײ הונדערט יאָר האָבן מיך אױפֿגענומען מיט פֿרײד, מיט פֿאַרגעניגן.
און איך האָב בײַם פּאָרפֿאָלק פֿון צװײ הונדערט יאָר פֿאַרבראַכט די צײַט מיט פֿרײד, מיט פֿאַרגעניגן.
בײדע נידעריקע, װײַסע, װי געפֿאַלענער שנײ, אָן צײן, אײַנגעבױגענע, נאָר פֿרײלעכע, ציכטיקע, לעבעדיקע, װײַזן אױס װי ברודער און שװעסטער, ניט װי מאַן און װײַב.
― איך געדענק נאָך אײַער זײדן, אײַער עלטער־זײדן; געװען אַ װױלער ייִד, גאָר אַ װױלער, אָבער טאַקע גאָר אַ װױלער, ניט אַזױ װי הײַנטיקע ייִדן ― נײן, אָבער טאַקע גאָר נײן! מיר האָבן זיך באַקענט מיט אים, אַ פּנים, ― װוּ האָבן מיר זיך באַקענט מיט אײַער עלטער־זײדן?…
ער שאַמקעט מיט די ליפּן און דערצײלט מיר אַלע מעשׂיות פֿון אַמאָליקע יאָרן, און דערמאָנט ער זיך אָן יענע יאָרן, װערט ער װי מונטערער, פֿרישער, ייִנגער.
― הער נאָך, סערצע! ― זאָגט דער אַלטיטשקער. ― געדענקסט ניט, נשמה־מײַנע, װיִאַזױ האָט געהײסן דער פּריץ, װאָס זײַן עלטער־עלטער־זײדע האָט אים געהאַלטן די אַרענדע? האַ, סערצע?
― פּאַן פּרזשעשרזשאַנסקי , ― זאָגט זי ― אַבֿרהמל, פּרזשעשרזשאַנסקי האָט ער געהײסן.
― יאָ, ביסט גערעכט, סערצע, ביסט גערעכט: פּאַן פּרזשעשרזשאַנסקי האָט ער געהײסן.
און זײ פֿײַפֿן אױס מאָדנע דעם דאָזיקן נאָמען מיט דער צונג.
― דאָס האָט באַדאַרפֿט זײַן, סערצע, ניט זײער לאַנג, אַיאָ? װי מײנסטו, סערצע?
― נישט לאַנג, אַבֿרהמעלע, נישט לאַנג; אַ יאָר… אַ יאָר זעכציק אָדער זיבעציק; נישט מער, נישט מער װי אַ יאָר זיבעציק. ― ענטפֿערט אים די אַלטיטשקע.
און דער אַלטער יונגערמאַנטשיק דערצײלט מיר אַלערלײ מעשׂיות, אַנעקדאָטן, בין שפּעט־שפּעט אין דער נאַכט אַרײַן.
― קום שױן, אַבֿרהמעניו, קום שױן שלאָפֿן!
און די אַלטיטשקע נעמט דעם אַלטן און פֿירט אים אָפּ פֿאַר אַ האַנט שלאָפֿן, װי מע פֿירט אָפּ אַ קלײן קינד, און אין עטלעכע מינוט אַרום קומט זי אַרײַן צו מיר שױן אַלײן, אַביסל אױסגעטאָן, מיט אַ װײַסן אָנגעקראָכמעלטן שלײער אױפֿן קאָפּ און מיט עטלעכע שפּילקעס אין מױל. זי זעצט זיך צו צו מיר אַביסל שמועסן און מיר שמועסן װידער אַ היפּשע װײַלע, און מיר קאָנען זיך גאָר זאַט ניט אָנרײדן; דאָס הײסט, ניט איך רײד ― זי רעדט, די אַלטיטשקע רעדט, און איך הער זי אױס.
― איר קאָנט זיך גאָרניט פֿאָרשטעלן ― זאָגט זי צו מיר, אָנגעשפּאַרט אױף די אױסגעטריקנטע עלנבױגנס ― איר קאָנט זיך גאָרניט פֿאָרשטעלן, װי שװאַך מײַן אַבֿרהמל הײבט אָן צו װערן די לעצטע צײַט. אַז איבעריקע האַלבע שעה לאָז ער זיצן בײַ דער נאַכט, װערט ער מיד און מוז גײן שלאָפֿן. נאָר למאַי זאָל איך זינדיקן? אַ דאַנק גאָט דערפֿאַר. קײן סך אַבֿרהמלען, װי מײַן אַבֿרהמל, איז ניטאָ. איך האָב נאָך פֿון אים קײן אײנציק מאָל, חלילה, קײן אומכּבֿוד נישט געהאַט. קײן קרום װאָרט ניט געהאָרכט, פֿון דער ערשטער שעה נאָך דער חופּה ביז הײַנטיקן טאָג צו הונדערט און צװאַנציק יאָר. למאַי זאָל איך זאָגן? איך האָב צו אים גאָרניט. איך האָב צו אים גאָרניט, און מיר לעבן זיך ברוך־השם, צופֿרידן, װי גאָט האָט געבאָטן, און צום אײבערשטן קײן טענות האָבן מיר אױך ניט. ער פֿירט אונדז אױס פֿון כּמה יאָרן, און מיר דאַרפֿן, חלילה, צו לײַטן ניט אָנקומען, און קײן פֿרעמדס האָבן מיר נאָך קײנמאָל ניט פֿאַרנומען, געלױבט איז גאָט ברוך־הוא…
― נו, און אײַערע קינדער?
― מײַנע קינדער?… עך־עך־עך! גאָט ברוך־הוא האָט מיך געשטראָפֿט, אױסגעשטאָרבן אַלע קינדער… אײניקלעך האָבן מיר, געלױבט דער אײבערשטער, אור־אײניקלעך און אור־אור־אײניקלעך, קײן עין־הרע ניט… נאָר קײן קינדער נישטאָ; אַלע אױסגעשטאָרבן.
די אַלטיטשקע האָט זיך פֿאַרטראַכט.
אין אַ מינוט אַרום רופֿט זי זיך אָן צו מיר:
― װאָס זאָגט איר עפּעס אױף אים?
― אױף װעמען?
― אױף מײַן אַבֿרהמלען.
איך האָב נישט געקאָנט פֿאַרשטײן, װאָס זי מײנט דערמיט, האָב איך נאָר אַ שמײכל געטאָן און האָב איבערגעטראָגן אונדזער שמועס אױף אַן אַנדער ענין.
מיר האָבן נאָך לאַנג־לאַנג פֿאַרבראַכט. מיר האָבן גערעדט װעגן אַלערלײ זאַכן און װעגן פֿאַרשײדענע לײַט; נאָר מער און אָפֿטער פֿון אַלע האָט זיך געדרײט בײַ איר אױף דער צונג אַבֿרהמל, איר אַבֿרהמל.
אַבֿרהמל איז געװען אַ בײַשפּיל אױף יעדן אױפֿן, אַ פֿאַרגלײַכן צו יעדן מענטשן. אַבֿרהמל! אַבֿרהמל! אַבֿרהמל!
עס האָט זיך מיר אױסגעדאַכט, אַז סע זיצט אַקעגן מיר אַ װײַבל, אַ יונג װײַבל, ניט קײן אַלטע ייִדענע פֿון קרובֿ צו הונדערט יאָר.
איך װאָלט אַ בעלן זײַן װיסן, װוּ איז אַצינד דאָס דאָזיקע פּאָרל?…
אױף יענער זײַט באַרג, הינטערן אַלטן בית־המדרש, געפֿינט זיך אַן אוצר.
אַזױ האָט מען געשמועסט בײַ אונדז אין שטעטל.
נאָר קומען צום אוצר איז ניט אַזױ גרינג. אַז אַלע ייִדן אין שטעטל װעלן לעבן בשלום, און װעלן זיך נעמען אַלע אים זוכן, דעמאָלט װעט מען אים געפֿינען.
אַזױ האָט מען געשמועסט בײַ אונדז אין שטעטל.
און אַז אַלע ייִדן װעלן לעבן צופֿרידן, עס װעט ניט זײַן קײן קינאה בײַ ייִדן, קײן שׂינאה, קײן קריג, קײן לשון־הרע, קײן רכילות, און מע װעט זיך נעמען אַלע, װעט מען אָפּזוכן דעם אוצר, און אַז ניט ― װעט ער אַרײַן טיף־טיף אין דער ערד אַרײַן…
אַזױ האָט מען געשמועסט בײַ אונדז אין שטעטל, און מע האָט אָנגעהױבן זיך צו שפּאַרן און איבערשפּאַרן, צו אַמפּערן זיך און צו װערטלען זיך, צו זידלען און צו קריגן זיך, װאָס װײַטער אַלץ מער, אַלץ שטאַרקער, און אַלץ איבערן אוצר. דער האָט געזאָגט: ער דאַרף זײַן דאָ, דער האָט געזאָגט: דאָרטן, ― און מען האָט ניט אױפֿגעהערט זיך צו שפּאַרן און איבערשפּאַרן, צו אַמפּערן זיך און צו װערטלען זיך, צו זידלען און צו קריגן זיך, װאָס װײַטער אַלץ מערער, אַלץ שטאַרקער, און אַלץ איבערן אוצר ― און דער אוצר… האָט געזונקען אַלץ טיפֿער און טיפֿער אין דער ערד אַרײַן.
אױף דער ערד איז ער געזעסן, אױף דער ערד, בײַ דער טיר פֿון דער שול, ער איז געזעסן און האָט גערעכנט די גראָשנס, געצײלט די פּרוטות ― די פּרוטות, װאָס ער האָט דורכן טאָג געמאַכט. צונױפֿגעקליבן.
צװײ מאָל אין װאָך, מאָנטיק און דאָנערשטיק, גײט ער איבער די הײַזער. פּרוטות נעמט דער אָרעמער אָרעמאַן בײַ די רײַכע אָרעמעלײַט. די צװײ טעג זײַנען זײַנע.
װי ליכטיק שײַנט די זון, װי װאַרעם זײַנען אירע שטראַלן! אײן האַנט האַלט ער אין בוזעם, און אין דער אַנדערער האַלט ער די גראָשנס, די פּרוטות. ער װאַרפֿט זײ און קלינגט מיט זײ: ער צײלט זײ און רעכנט זײ. פּלוצעם…
װער פֿאָרט דאָס אין דער דאָזיקער קאַרעטע, זעקס פֿערד געשפּאַנט? אַ! דאָס איז דער גראַף פֿונעם שטעטל.
די פֿערד טראָגן די קאַרעטע, און דער שטױב גײט נאָך, װי צװײ װאָלקנס, בײַ די זײַטן.
דער שטױב האָט אים אַביסל פֿאַרשאָטן די אױגן מיטן מױל און האָט אים אױף צװײ מינוט פֿאַרשטעלט די שײַן פֿון דער ליכטיקער זון.
― אַביסל אַ העזה! אַן עזות פֿון אַ גראַף! ― האָט ער אַ מורקע געטאָן זיך אין באָרד אַרײַן, און האָט זיך װידער גענומען צו דער אַרבעט, רעכענען די גראָשנס, צײלן די פּרוטות…
הײַנט איז געװאָרן אַ מאָדע: „חבֿרות“, „חדרים“, „שקאָלעס“, „סאַנאַטאָריע“. אַמאָל האָבן מיר דערפֿון גאָרנישט אָנגעהױבן צו װיסן.
געשטאָרבן אַן אָרעמאַן און איבערגעלאָזט אַ טוץ קינדער יתומים ― כאָטש נעם װאַרף זײ אַרײַן אין װאַסער אַרײַן! מאָלט אײַך, עס רעדט זיך נאָר אַזױ; עס האָט זיך נאָך נישט געמאַכט, מע זאָל נעמען לעבעדיקע נפֿשות און װאַרפֿן זײ אין טײַך אַרײַן! עס רעדט זיך נאָר אַזױ…
אַזױ װי הײַנט געדענק איך. כּתריאל דער װאַסערפֿירער איז געשטאָרבן, און באַלד נאָך אים איז געשטאָרבן זײַן װײַב כּתרילעכע, און ס'איז געבליבן פֿון זײ אַ היפּש ביסל קינדער, אָן אַ טאַטן, אָן אַ מאַמען, אָן אַ װינקל, אָן אַ שטיקל ברױט ― אַ גװאַלד, אַ גװאַלד, חושך איז געװאָרן אין שטאָט, חושך צװישן די אָרעמע לײַט.
רוצחים! גזלנים! קױלערס! װאָס שװײַגט מען? װי לאָזט מען דאָס אַזױ פֿיל נפֿשות אױסגײן פֿון הונגער? פֿאַרװאָס טוט מען עפּעס ניט? װוּ זײַנען די נגידים אונדזערע? די גבֿירים?
די נגידים, די גבֿירים זײַנען געװען פֿאַרנומען מיט זײערע געשעפֿטן, און די אָרעמעלײַט האָבן ניט אױפֿגעהערט צו פּילדערן און צו ליאַרעמען, אַזױ לאַנג, ביז ס'איז געקומען אױף דער נאַכט, האָט מען געמאַכט בײַם רבֿ אַן אַסיפֿה, און ס'איז געבליבן, מע זאָל זיך מיט די קינדער אײַנטײלן.
אָט דאָ איז ערשט געװאָרן דער רעכטער געפּילדער: בעלנים אױף אַזאַ גרױסע מיצװה זײַנען געװען אַ סך, און קינדער ― סך־הכּל זיבן.
― שױן פֿאַרטיק בײַ דיר דאָרט אַלצדינג? נעם אָט די צװײ און טראָג זײ אַראָפּ אַהין, אױף דער ערד, און קום באַלד צוריק.
אַזױ האָט גאָט ברוך־הוא געזאָגט צום מלאך, אָנװײַזנדיק אים אױף צװײ זינדיקע נשמהלעך.
און דער מלאך האָט גענומען די צװײ זינדיקע נשמהלעך אונטער די פֿליגל און האָט זיך אַראָפּגעלאָזט מיט זײ אױף דער ערד.
און די נאַכט האָט פֿאַרשפּרײט אירע שװאַרצע פֿליגל אױף דער ערד, און ס'איז געװעזן פֿינצטער.
און אַ קאַלטער װינט, אַ שטאַרקער װינט, האָט געדרײט און געבלאָזן דורך די פֿענצטער, דורך דער טיר, דורך די װענט פֿון אַ קלײן אײַנגעהױקערט שטיבל. אינעם קלײן אײַנגעהױקערט שטיבל, אױף שטרױ געבעט, ליגט אױף דער ערד אַן אױסגעטריקנט װײַבל. דאָס װײַבל ליגט און קאַטשעט זיך. זי קאַטשעט זיך ― זי גײט צו קינד.
און אַ קאַלטער װינט, אַ שטאַרקער װינט האָט געדרײט און געבלאָזן און האָט ניט געקענט דורכבלאָזן די געמױערטע װענט מיט די הױכע טירן און פֿענצטער פֿון אַ שײן רײַך הױז. אינעם שײנעם רײַכן הױז, װײך געבעט, גוט געבעט, מיט אַטלעס און מיט זײַד, ליגט אַ געזונטע, אַ שײנע פֿרױ. די געזונטע שײנע פֿרױ ליגט און קאַטשעט זיך. זי קאַטשעט זיך ― זי גײט צו קינד.
און דער מלאך האָט אין דער גיך אַהער אַרײַנגעלאָזט די צװײ נשמהלעך.
― גײט, קינדערלעך, ― האָט ער צו זײ געזאָגט ― גײט, ברידערלעך, קומט־אָפּ אַביסל אױף דער װעלט!
און ס'איז אין דער דאָזיקער נאַכט געבאָרן געװאָרן צװײ ייִנגלעך: אײנס אױף דער ערד, אױף שטרױ, ― אױף הונגער, אױף דחקות, אױף צרות ― אַ פּיקערל, אַן עסערל, אַן איבעריקס אױף דער װעלט; און דאָס אַנדערע ― אױף אַטלעס און אױף זײַד, אױף פֿרײד, אױף גוטס, אױף גליק, אױף לאַקעטקעס, אױף זאַבאַװקעס, צו געניסן פֿון דער װעלט.
― היתּכן? ― האָט דער מלאך געפֿרעגט בײַם רבונו־של־עולם. ― איז טאַקע רעכט אַזױ? דעם גאָר, און דעם גאָרניט? דעם שטרױ, און דעם אַטלעס? דעם לאַקעטקעס, און דעם דחקות?
― קוק־אַראָפּ און שװײַג! ― האָט אים געענטפֿערט דער האַר פֿון דער גאַנצער װעלט.
עס איז איבערגעלאָפֿן צװאַנציק יאָר.
און די נאַכט האָט פֿאַרשפּרײט אירע שװאַרצע פֿליגל אױף דער ערד און ס'איז געװעזן פֿינצטער.
און אַ שטאַרקער װינט, אַ קאַלטער װינט האָט געדרײט און געבלאָזן דורך די פֿענצטער, דורך דער טיר, דורך די װענט פֿון אַ קלײן אײַנגעהױקערט שטיבל, פֿונעם קלײן אײַנגעהױקערט שטיבל הערט זיך אַ קול, אַ װײנענדיק קול:
― רבונו של עולם! ליבער גאָט! נעם־אָן מײַן געבעט, הער־צו מײַן געװײן; שיק מיר דעם טױט, נעם מיך צו פֿון דער װעלט ― איך קאָן זיך שױן מער דאָ ניט מוטשען!
― נײן, לעב נאָך, לעב נאָך, מוטשע זיך, ― לעב לאַנג, לעב לאַנג, מײַן קינד!…
און אַ שטאַרקער װינט, אַ קאַלטער װינט האָט געדרײט און געבלאָזן און האָט ניט געקאָנט דורכבלאָזן די געמױערטע װענט מיט די הױכע טירן און פֿענצטער פֿון אַ שײן רײַך הױז. פֿונעם שײנעם רײַכן הױז הערט זיך אַ קול, אַ װײנענדיק קול:
― רבונו של עולם! ליבער גאָט, נעם־אָן מײַן געבעט, הער־צו מײַן געװײן; נעם־צו דעם מלאך־המות פֿון מיר. איך װיל לעבן… אַן עבֿירה אַזאַ גוטס. איך װיל פֿון דער װעלט אַזױ יונג נישט גײן!
― נײן, שטאַרב, נײן, שטאַרב, געזעגן זיך, ― גענוג געהוליעט, מײַן קינד!…
און אַ שטאַרקער װינט, אַ קאַלטער װינט האָט געדרײט און געבלאָזן די נאַכט, און די זינדיקע נשמה אינעם גליקלעכן הױז, פֿון דעם גבֿיר דעם געזונטן, איז ניט װילנדיק צוריק אױפֿן הימל אַרױף.
און אַ שטאַרקער װינט, אַ קאַלטער װינט האָט נאָך לאַנג דאָ געבלאָזן און געדרײט, און די זינדיקע נשמה אינעם געפֿאַלענעם שטיבעלע האָט זיך ניט װילנדיק בײַם קבצן בײַם קראַנקן געהאַלטן נאָך לאַנג, נאָך לאַנג געהאַלטן!
איך האָב געהאַט אַ חבֿר. מיר האָבן געלערנט אין אײן חדר. אינאײנעם געלעבט, אינאײנעם געטאָן נאַרישקײטן אינאײנעם געטײלט פֿרײדן און לײַדן.
די בלינדע, װאָס מע רופֿט זי פֿאָרטונע, די הצלחה , האָט זיך צוגעשמײכלט צו מײַן חבֿר, און סע האָט אים באַגליקט, און ס'איז אים אַװעקגעגאַנגען בעסער און בעסער, און איז געװאַקסן העכער און העכער.
און איך בין געבליבן פֿון אונטן…
לאַנג, גאַנץ לאַנג האָבן מיר זיך ניט געזען, ניט באַגעגנט. מיר זײַנען געגאַנגען אױף פֿאַרשײדענע װעגן, מיר האָבן געװױנט אין פֿאַרשײדענע שטעט.
אײנמאָל בין איך געקומען אין דער שטאָט, װוּ מײַן חבֿר האָט געװױנט, און בין געגאַנגען פֿאַרבײַ מײַן חבֿרס אױסגעצײכנט הױז און האָב זיך אָפּגעשטעלט:
„יאָ אַרײַנגײן, צי ניט אַרײַנגײן?“
און איך בין אַרײַנגעגאַנגען.
שטעלט אײַך פֿאָר ― ער האָט מיך דערקענט!…
― װאָס־זשע מאַכסטו, ברודער? װי גײט עס?
אַ היפּשע װײַלע זײַנען מיר געשטאַנען פֿון פֿאָרנט; אינעװײניק צו זיך האָט ער מיך ניט אַרײַנגערופֿן.
ער האָט פֿאַרשטאַנען, אַז סע װוּנדערט מיך, האָט ער צו מיר געזאָגט, באַטראַכט מײַן הלבשה:
― זײַ מיר מוחל, גוטער ברודער, האָב קײן פֿאַראיבל, איך בעט דיך, זײַ מיר מוחל, איך קאָן ניט, איך שעם זיך!…
― דו שעמסט זיך, דו שעמסט זיך מיט מיר?
― אַך, נײן, חלילה, ניט דאָס מײן איך, ניט דאָס האָב איך געזאָגט! איך האָב געזאָגט, איך שעם זיך מיט… מיט מײַן גרױסאַרטיק הױז… פֿאַר דיר, פֿאַר מײַן אַלטן חבֿר, פֿאַר… פֿאַר… זאָג מיר, װוּ װױנסטו? װוּ שטײסטו? איך װעל קומען, איך װעל זײַן בײַ דיר, איך װעל זײַן בײַ דיר!
ער האָט געװאָרפֿן אַן אױג אױף מײַנע אױסגעדרײטע צעריסענע שטיװל און איז געװאָרן רױט פֿאַר בושה…
איך האָב אים פֿאַרשטאַנען און האָב אים מוחל געװען מיטן גאַנצן האַרצן, מיטן גאַנצן האַרצן!
דאָרט, אױף יענער זײַט בית־עולם, הינטער דער שטאָט, נײט זיך צונױף דער הימל מיט דער ערד.
דאָרט, אױף יענער זײַט בית־עולם, הינטער דער שטאָט, איז עק־װעלט.
אַזױ האָבן מיר אַלע אין חדר אָפּגעפּסקנט און האָבן אָפּגערעדט צװישן זיך ― צונױפֿזאַמלען זיך שבת בײַ טאָג, װען דער עולם, װען אַלע ייִדן, װען די גאַנצע שטאָט שלאָפֿן מיטן זיסן שבתדיקן שלאָף, און זיך לאָזן און גײן ביזן עק־װעלט.
שבת בײַ טאָג, װען דער עולם, װען אַלע ייִדן, װען די גאַנצע שטאָט זײַנען געשלאָפֿן מיטן זיסן שבתדיקן שלאָף, האָבן מיר זיך צונױפֿגעזאַמלט און האָבן זיך געלאָזט גײן און גײן ביזן עק־װעלט.
און מיר זײַנען געגאַנגען ― צי אַ שעה, צי צװײ, צי דרײַ ― װײס איך ניט; נאָר מיר זײַנען, ברוך־השם, מיט גאָטס הילף, געקומען בשלום ביז דער מיל, ביז דער װינט־מיל.
דאָ, בײַ דער װינט־מיל, האָבן מיר זיך געזעצט רוען. זיך צוגעזעצט, צוגעלײגט. צוגעלײגט זיך, אױסגעצױגן זיך אױפֿן גרינעם גראָז, אױפֿן שמעקנדיקן גראָז, און געכאַפּט אַ דרעמל.
יעדער פֿון אונדז איז פֿאַרנומען מיט זײַן זאַך, מיט זײַנע געדאַנקען, מיט זײַן פֿאַרגעניגן. ס'איז שטיל. קײנער זאָגט ניט קײן װאָרט; קײנער װיל, מע זאָל אים איבערשלאָגן. קײנער װיל יענעם איבערשלאָגן.
― װוּ־זשע איז עק־װעלט? ― האָט זיך אָנגערופֿן אײנער פֿון אונדז.
― אָט דאָס איז דאָך עק־װעלט, נאַרעלע! ― האָט אים דער אַנדערער געענטפֿערט.
און ס'איז בײַ אונדז אַלע געבליבן דער הסכּם, אַז דאָ, הינטער דער װינט־מיל, איז עק־װעלט; אַז װײַטער פֿון דער מיל איז שױן די הרי־חושך, די פֿינצטערע בערג, װאָס זײַנען באַדעקט מיט אַ שװאַרץ גראָז, און דאָרט, אױף די בערג, געפֿינען זיך נאָך עד־היום קלײנע ייִדעלעך מיט לאַנגע בערד ביז די שפּיץ־פֿינגער פֿון די פֿיס, ― די קלײנע ייִדעלעך, װאָס גאָט האָט זײ אַהער פֿאַרטריבן פֿאַר זײערע צינגער, פֿאַר זײערע לאַנגע צינגער, דערפֿאַר װאָס זײ האָבן געהרגעט אײנער דעם אַנדערן מיט די צינגער; און אױף יענער זײַט בערג איז שױן דער פֿאַרגליװערטער ים, װאָס דער שטורעמװינט פֿאַרטרײַבט אַהין אַלע אָקרענטן מיט אַלע שיפֿן און װאָס קײנער קומט שױן פֿון דאָרט ניט צוריק…
― אין בית־מדרש אַרײַן! װײַסע־חבֿרהניקעס! אין בית־מדרש אַרײַן! לײַטישע בחורימלעך! דאַכט זיך, שענער צו זיצן אין בית־מדרש שבת בײַ טאָג און לערנען „פּרק“, אײדער װאַלגערן זיך, גלײַך מיט אַלע שקצימלעך, הינטער דער מיל. אין בית־מדרש אַרײַן, גױים, עם־הארצים. אין בית־מדרש אַרײַן!
דאָס איז געװען „מאָטיע רױטעבאַק“ אַ שײנער ייִד, אַ יודע־ספֿר, אַ בעל־הבית מיט אַן אײגענער שטוב און מיט אַ „שטאָט“ אין מזרח־װאַנט, די דריטע שטאָט פֿונעם אָרון־קודש…
איך האָב געהערט אין חדר. מײַן רבי האָט מיר דערצײלט. מײַן רבי רב מאיר, זכרונו לבֿרכה…
שרעקלעכע מעשׂיות האָט ער זיך אָנדערצײלט פֿונעם מענטשנס סוף, פֿונעם מלאך־המות מיט די טױזנטער אױגן פֿון קאָפּ ביז פֿיס, פֿונעם מלאך־הדומה מיט די אײַזערנע ריטער, װאָס קומט אין קבֿר אַרײַן מיט אַ דאָפּראָס:
― רשע! מה שמך? רשע! װיִאַזױ רופֿט מען דיך? עסקתּ בתּורה? װאָס האָסטו געלערנט?
און נאָך פֿיל שרעקלעכע, באמת מוראדיקע מעשׂיות. און עס איז איבערגעגאַנגען אַ פֿראָסט איבערן לײַב, און די האָר האָבן זיך געשטעלט קאַפּױר.
נאָר שרעקלעכער פֿון אַלץ איז בײַ מיר געװען דער מלאך־המות, דער מלאך־המות מיט די טױזנטער אױגן פֿון קאָפּ ביז פֿיס. און איך בין זיכער, אַז װען איך װאָלט דענסטמאָל זיך באַגעגנט מיטן דאָזיקן פּאַרשױן, װאָלט איך געװיס געשטאָרבן פֿאַר פּחד אַלײן.
אַך, װי עס בײַטן זיך די צײַטן!
אַצינד, װען איך זע זיך מיט „אים“ כּמעט יעדן טאָג, װער איך גאָר ניט נתפּעל.
איך פֿיל „אים“ נעבן זיך; איך הער „זײַן“ אָטעמען אָט דאָ, נעבן זיך; איך װײס, איך הער, אַז „ער“ גײט מיר נאָך פֿון הינטן פֿיס־טריט ― און גאָרניט!
― נו, גיכער, גיכער! ― זאָגט „ער“ מיר. ― מאַך אַ צװאה און קום…
― מאָרגן, אם־ירצה־השם, מאָרגן! ― ענטפֿער איך „אים“ און לײג דאָס אָפּ פֿון טאָג אױף טאָג.
און אַזױ װי איר זעט, נאַרן מיר אײנער דעם אַנדערן. ער זאָגט מיר: „צװאה!“ איך אים: „מאָרגן… מאָרגן… מאָרגן…“
אַ גליקלעך קינד אָט דער יוזעק! אַלע האָבן אים ליב, איטלעכער פּעסטעט אים, גיט אים נאָך, קושט אים, האַלדזט אים.
װאָס איז די מעשׂה?
יוזעק!
„אײגענע טאַטע־מאַמע באַדאַרפֿן אַזױ ניט באַלעװען קײן בן־יחידל, װי די צװײ שװעסטער, שׂרה און רבֿקה, באַלעװען דאָס קלײנע ברודערל זײערס. יוזעק און יוזעק און יוזעק! יוזעק, עס! יוזעק, טרינק! יוזעק, גײ שלאָפֿן! יוזעק, נאַ דיר אַ צוקערקע! יוזעק, מע נײט דיר אַ פּאָר נײַע הײַזלעך אױף יום־טובֿ! יוזעק, מע װעט דיך שיקן ערבֿ פּסח אין באָד אַרײַן! יוזעק, װעסט פּראַװען פּסח דעם סדר! יוזעק און יוזעק און יוזעק ― ס'איז שױן נימאס און מאָוס צו הערן! „איר נעמט אַ קינד, אַ ברילאַנטן קינד, און מאַכט פֿון דעם אַ תּל!“
אַזױ זאָגן די שכנהטעס, װאָס זיצן מיט די שװעסטער אינאײנעם, און אַלײן רוקן זײ אונטער יוזעקן אַלע מאָל אַ צוקער־לעקעכל, אַ שטיקל שטרודל, אַ געבראָטן לעבערל, אַביסל אײַנגעמאַכטס.
גענומען האָט זיך עס פֿון רחמנות, פֿון דעם, װאָס אַלע, די גאַנצע װעלט האָט אױף אים געהאַט רחמנות ― נעבעך אַ יתומל!