אײנמאָל אין אַ פֿרײַטיק, זומער איז דאָס געװען, זײַנען מיר געגאַנגען פֿון חדר אַהײם עטלעכע ייִנגלעך מיטאַמאָל. געגאַנגען זײַנען מיר גיך, כּמעט געלאָפֿן, װאָרעם, ערשטנס, האָט מען אונדז געלאָזט פֿרײַ אױף שבת אַהײם, און, צװײטנס, זײַנען מיר געװען הונגעריק און אױף אונדז האָט געװאַרט אַ הײס ראָסלפֿלײשל מיט פֿרישער שמעקעדיקער חלה.
פּלוצעם האָט אײנער פֿון אונדזער חבֿרה אױסגעשריגן אױף אַ קול: „אױ, אַ פֿײגעלע!“ ― און מיר האָבן זיך אַלע אָפּגעשטעלט.
װי אַ קנײַלעכן איז געזעסן אױף דער ערד, מיטן קעפּעלע אַרױף, אַ קלײן יונג פֿײגעלע, מיט נאָך גאָר אַ געל פּיסקעלע. דאָס פֿײגעלע האָט נעבעך געציטערט. צעלאָזט די פֿעדערלעך, געטרײסלט זיך, געפֿלאַטערט געמאַכט מיט די פֿליגעלעך, געעפֿנט אַלעמאָל דאָס געלע פּיסקעלע, װי אַ קלײן קינד בשעת עס װיל עסן, און אַרױסגעלאָזט אױף אַ הײזעריק קולכל: „פּי!“… און עס האָט זיך אױפֿגעכאַפּט בײַ אונדז אַ געפֿיל פֿון רחמנות, און מיר האָבן אָנגעהױבן קלערן: װאָס טוט מען מיטן פֿײגעלע? דער האָט געזאָגט: מע באַדאַרף דאָס לאָזן זיצן אױף דער ערד, ביז דעם פֿײגעלעס „מאַמע“ װעט קומען. דער האָט געגעבן אַן עצה, מע זאָל דאָס געבן אַ װאָרף איז דער הײך, װעט דאָס אַװעקפֿליִען. און דער האָט געדרונגען, אַז מע באַדאַרף דאָס נעמען אַהײם. נאָר אַז ס'איז אַ רחמנות, אַ „צער בעלי־חײם“ ― דאָס האָבן אַלע מודה געװען.
און מיר האָבן געבראַכט דאָס פֿײגעלע אַהײם, פֿאַרגעסן, אַז מיר
זײַנען הונגעריק, גענומען דאָס האָדעװען, דעם געגעבן װאַסער אין פּיסקל אַרײַן ― דאָס פֿײגעלע האָט אַזױ לאַנג געציטערט, געפּינטלט מיט די אײגעלעך. געטרײסלט זיך און געפֿלאַטערט בײַ אונדז אין די הענט, ביז עס האָט פֿאַרװאָרפֿן דאָס קעפּל אױף אַ זײַט, די אײגעלעך פֿאַרגלאַנצט און… ס'איז געװען טױט.
„אױף װאָס האָט דאָס פֿײגעלע געלעבט? צוליב װאָס און צוליב װעמען איז דאָס באַשאַפֿן געװאָרן? אױף װאָס האָט מען דאָס באַדאַרפֿט אױף דער װעלט?“… ― דאָס זײַנען געװען די מחשבֿות, װאָס האָבן מיר געפּיקט אין מוח און האָבן נישט געהאַט דערױף קײן ענטפֿער.
אין אַ האַלבע שעה אַרום האָבן מיר דאָס פֿײגעלע מיט גרױס כּבֿוד מלװה געװען, אױסגעגראָבן אין גאָרטן אַ טיף גריבעלע, אײַנגעװיקלט דאָס פֿײגעלע אין תּכריכים )אין אַ װײַסער קרײַקע פֿון אַ נאָזטיכל(, מקבר געװען דאָס און געשטעלט דערױף אַ צאַם ― אַ ברעטל מיט אַן אױפֿשריפֿט:
דאָ ליגט דאָס קלײנע פֿײגעלע ציפּור בן בלק.
און געחתמעט אַלע נעמען פֿון די, װאָס האָבן זיך עוסק געװען אין דער קבֿורה: בערל, יוסיל, דור, מאָטל, קלמן, געצל…
דער פֿרײלעכער װאַרעמער זומער איז איבערגעפֿלױגן. געקומען דער נאַסער אָסיען מיט די פֿאַרװײנטע קאַלטע טעג. דער רעגן האָט אַראָפּגעשמיסן די „מצבֿה“, פֿאַרשאַרט דעם קבֿר, און די מעשׂה מיטן פֿײגעלע איז פֿאַרגעסן געװאָרן. װי אַלץ, װאָס די ערד פֿאַרדעקט. נאָר אַמאָל, אַז איך דערמאָן זיך אינעם פֿײגעלע „ציפּור בן בלק“, שטעלט מיר זיך פֿאָר באַשעפֿעניש.
באַשעפֿעניש איז געװען דעם רבי רב זרחלס אַ קינד, אַ מײדל אַ קאַליקע, אַ הױקער מישטײנס געזאָגט. װיפֿל ס'איז אַלט געװען ― װײס איך ניט. נאָר געהאַט האָט דאָס אַן אַלט געקנײטשט פּנימל, צװײ לאַנגע דאַרע הענטלעך, שיטערע הערעלעך, קלײנע שװאַרצע, גלאַנצנדיקע מײַזן־אײגעלעך. די פֿיסעלעך האָט דאָס געהאַלטן כּסדר אונטער זיך, שטענדיק געזעסן אױף אײן אָרט, נישט געקאָנט נעבעך גײן.
און דער אָרט פֿון באַשעפֿעניש איז געװען צװישן אױװן, אין אַ װינקעלע, אױף דער הױלער ערד, ― דאָרט האָט דאָס געגעסן, דאָרט האָט דאָס געטאָן אַלצדינג. תּמיד געװען שטיל, מע האָט נישט געהערט פֿון דעם קײן פּיפּס, אַזױ אַז טעג פֿלעגן אַװעקגײן, גאַנצע טעג, װאָס מע האָט פֿאַרגעסן, אַז ס'איז פֿאַראַן אַ באַשעפֿעניש אױף דער װעלט.
האָט מען דעם דערלאַנגט אַ שטיקל ברױט, האָט דאָס אױסגעצױגן אַ לאַנג טרוקן הענטל מיט רינע, מאָדנע אױסגעבױגענע, טרוקענע פֿינגערלעך, װי בײַ אַ מאַלפּע, אַ כאַפּ געטאָן דאָס שטיקל ברױט און צוגעטראָגן גלײַך צום מױל. און אַ מױל האָט דאָס געהאַט אַזאַ גרױס, אַז אַ גאַנצן עפּל אַרײַנגעכאַפּט און ניט אַרױסגעזען.
― באַשעפֿעניש! געבן דיר אַ שטיקל צוקער־לעקעך?
― באַשעפֿעניש! שמאַלץ מיט בולקע װעסטו עסן?
― באַשעפֿעניש! ניסלעך װעסטו קנאַקן?
― באַשעפֿעניש! אין קנעפּלעך װעסטו שפּילן?
אַזױ האָבן מיר, חדר־ייִנגלעך, שקצים, קונדסים, עכבראָשים, זיך גערײצט מיט באַשעפֿעניש. נאָר באַשעפֿעניש האָט ניט געענטפֿערט גאָרניט, נאָר אױסגעצױגן אַלעמאָל דאָס דאַרע הענטל מיט די דינע פֿינגערלעך און געקוקט איז די אױגן אַרײַן, װי אַ הונגעריק הינטל בשעת סע מײנט, אַן אָט־אָט װאַרפֿט מען דעם אַ בײנדל.
― אַ שטומע צונג! ― האָט אונדז קלאָר געמאַכט יעקבֿ־אליה, דער עלטערער פֿון אַלע חבֿרים, טאַקע דעם רבינס אַ ייִנגל, אַ נאַרישער בחור מיט געשװאָלענע באַקן. ― אַ שטומע צונג, קאָן ניט רײדן, װײס נאָר עסן, נאָר עסן, תּמיד הונגעריק. אַ קישקע אָן אַ דנאָ…
זעלטן־זעלטן האָט זיך באַשעפֿעניש געלאָזט הערן, אַרױסגעלאָזט אַ מאָדנע מין געלעכטער, װאָס מע האָט דאָס געקאָנט אָננעמען אי פֿאַר אַ געלעכטער, אי פֿאַר אַ געװײן, אי פֿאַר אַ הוסטן. דעמאָלט פֿלעגט זיך די רביצין, זרחליכע, צעשרײַען אױף איר:
― באַשעפֿעניש! װעסט ניט אַנטשטומט װערן, באַשעפֿעניש?
באַשעפֿעניש האָט פֿאַרשטאַנען, אַז װיבאַלד מע רופֿט דאָס „באַשעפֿעניש“, איז ניט גוט. אַ סימן, אַז עס האַלט בײַ קלעפּ.
און קלעפּ פֿלעגט באַשעפֿעניש לײזן אָפֿט, כּמעט אַלע טאָג, און צום מײנסטן ― פֿון דער מוטער. זרחליכע, אַז ס'איז איר געװען אָנגעזאָליעט אױפֿן האַרצן. האָט זי איר גאַנצע ביטערע נשמה אױסגעלאָזט צו באַשעפֿעניש.
― אױ, באַשעפֿעניש, באַגראָבן זאָל איך דיך! גװאַלד, װאָס לעבט אַזעלכעס אױף דער װעלט?!
ליב האָט מען באַשעפֿעניש קײנער ניט ליב געהאַט, נאָר רחמנות האָט מען אױף דעם געהאַט, און מער פֿון אַלע דער רבי רב זרחל.
― צער בעלי־חײם! ― אַזױ פֿלעגט ער זאָגן, קוקן אױף דעם פֿון דער װײַטנס מיט גרױס רחמנות און זיפֿצן שטילערהײט, און אַז די רביצין האָט ניט געזען, פֿלעגט ער דעם אונטערטראָגן אַמאָל אַ שטיקל ברױט, אַמאָל אַ קאַרטאָפֿליע און אַמאָל אַ טרונק װאַסער. און אַז ער האָט אונדז געזען סמאָצקען אַ קאָנפֿעקטל, אָדער מיר קנאַקן ניסלעך, פֿלעגט ער אונדז זאָגן, אַז אױב מיר װילן פֿאַרדינען אַ מיצװה, זאָלן מיר באַשעפֿענישן אױך שענקען אַ פּאָר ניסלעך… די רביצין אַלײן פֿלעגט דעם אױך געבן עסן און טרינקען, נאָר געטאָן האָט זי דאָס אָן רחמנות, אָן האַרץ, אַרײַנגעשטופּט עסנװאַרג אין הענטל אַרײַן, װי אײנער זאָגט: נאַ, װאַרג זיך!
די ערשטע צײַט האָבן מיר, חדר־ייִנגלעך, פֿאַר באַשעפֿעניש פּשוט מורא געהאַט, נישט געקאָנט זען פֿאַר זיך דעם הױקער, נישט געקאָנט האָרכן דעם משונה־װילדן געלעכטער. נאָר װאָס װײַטער האָבן מיר זיך מער און מער אײַנגעװױנט מיט דעם און מיט דער צײַט איז דאָס געװאָרן מיט אונדז „חבֿר“, געקענט איטלעכן בײַם נאָמען, און פֿאַרנאַכט, בין מנחה למעריבֿ, בשעת דער רבי איז געװען אין בית־המדרש און די רביצין אין שטאָט, און מיר האָבן געשפּילט אין „אָבֿינו־מלך“, אין „קאַמער־קאַמער“. אין „אקח און מקח“ וכּדומה אַזעלכע שפּילן, װאָס מע קאָן שפּילן מיט מײדלעך און װאָס אַפֿילו פּעסל דעם רבינס טאַנצט איז קאָן ― האָבן מיר דעמאָלט באַשעפֿעניש אױך אַרײַנגענומען אין קאָן אַרײַן צװישן חבֿרה, זי זאָל מיט אונדז שפּילן כאָטש פֿון דער װײַטנס. און אױ האָט באַשעפֿעניש דעמאָלט געקװעלט, געקװעלט! געעפֿנט דאָס גרױסע מוראדיקע מױל אױף אַ מײַל און געלאַכט מיטן װײנענדיקן געלעכטערל. און אַרײַנגעקומען דער רבי אָדער די רביצין ― אַזױ איז דאָס אַנטשװיגן געװאָרן, ערנסט טרױעריק, פֿאַרזאָרגט, גלײַך װי גאָרניט געװען.
אַ לשון האָט באַשעפֿעניש געהאַט ― אַ משונה־מאָדנע שפּראַך, װאָס ניט איטלעכער האָט דאָס געקאָנט פֿאַרשטײן. אױף ברױט האָט דאָס געזאָגט „טױט“, אױף װאַסער ― „טאַרבערלי“, אױף קנעפּלעך ― „פּענדלעך“, אױף עפּל און אױף קאַרטאָפֿליעס ― „טאָפּעציס“, און אױף אַ ייִנגל ― „מעצוצעלי“. פֿאַרװאָס איז אױסגעקומען, אַז אַ ייִנגל איז „מעצוצעלי“ ― דאָס װײס איך ניט…
― מעצוצעלי! מעצוצעלי! נאַ דיר אַ פּענדעלי, דיבע מיר אַ טאָפּעצי. אַ טיטעלי אַ טױט…
דאָס האָט געהײסן:
― ייִנגעלע! ייִנגעלע! נאַ דיר אַ קנעפּעלע, גיב מיר אַן עפּעלע, אַ שטיקעלע ברױט.
אױך זינגען האָט באַשעפֿעניש געקאָנט מיט אַ קול פֿון… אַ פֿלעדערמױז. אַז קײנער איז ניט געװען, פֿלעגט זיך עס צעלאָזן, עפֿענען דאָס ברײטע מײַלכל, אױסציִען דאָס דינע העלדזל און זינגען עפּעס אַזעלכעס װאָס קײן מענטש האָט ניט געקאָנט פֿאַרשטײן, און אױסלאָזן אַלעמאָל מיטן נוסח פֿון כּהנים־דוכנען:
קומט־אָן די רביצין און דערהערט, מע זינגט, ― צעשרײַט זי זיך:
― באַשעפֿעניש, באַגראָבן זאָל איך דיך, האָסט זיך שױן צעזונגען?
דערהערט, די מאַמע בײזערט זיך, באַהאַלט באַשעפֿעניש דאָס קעפּעלע צװישן די פּלײצעס, װי אַ טשערעפּאַכע, און װערט אַנטשװיגן.
אין שטאָט איז באַשעפֿעניש געװען אַ שם־דבֿר. אַלע האָבן דאָס געקענט, געהאַלטן אין מױל. האָט זיך בײַ עמעצן געטראָפֿן אַן אומגליק, געשטאָרבן פֿון אַ קימפּעט, אַ כּלה פֿאַר דער חופּה, אָדער אַזױ אַ מענטש, אַ טאַטע פֿון קינדער, ― איז באַשעפֿעניש געקומען אױפֿן זינען:
― װי דען? אַזעלכעס, װי באַשעפֿעניש, װעט ניט שטאַרבן! האָט קײן מורא ניט, גאָט װײס װאָס ער טוט!…
ניט מחמת עמעצער האָט דעם נישט פֿאַרגונען דאָס לעבן ― חס־וחלילה! גערעדט האָט מען פֿון דעם נאָר מצד רחמנות, און נאָר מצד דעם, װאָס גאָט איז טאַקע אַ גרױסער גאָט און פֿירט דאָס װעלטל זײַנס מיט פֿיל שׂכל און מיט גרױס חסד. נאָר פֿונדעסטװעגן מאַכט זיך אַמאָל, ער זאָל ניט שטראָפֿן פֿאַר די רײד, אַז ער טוט־אָפּ עפּעס נישט אַזאַ גלײַכס, למשל, אָט איז בײַ רב זרחלען אַלײן געװען אַ ייִנגל, אַ לוי־יצחקל, נאָכן באַרדיטשעװער רבֿ האָט ער געהײסן. איז דאָס געװען אַ לוי־יצחקל אַזעלכעס, װאָס װען דאָס װאַקסט־אױס ― איז גאָט װײס װאָס פֿון דעם װאָלט געװען! צו עלף יאָר האָט מיט אים געװיגט זיך די שטאָט. די שטאָט? ― די װעלט האָט מיט אים געקלונגען! נו, נעמט ער ניט און שטאַרבט אַװעק אין דרײַ־פֿיר טעג?
איר מײנט, פֿון װאָס? דער דאָקטער האָט געזאָגט, אַז פֿון אַן אָנצינדונג אין מוח. רב זרחל האָט געדרונגען, אַז פֿונעם לערנען ― ער האָט צופֿיל געלערנט. און זרחליכע האָט געטענהט, אַז זײ װײסן אַלע מער פֿון אַ טױטן: דאָס קינד, זאָגט זי, איז אַװעקגעגאַנגען נאָר פֿון אַ גוט אױג. לײַט האָבן איר, זאָגט זי, ניט פֿאַרגונען… אַן אָרעמאַן דאַרף דען עפּעס האָבן? אַפֿילו קײן געראָטענע קינדער טאָר אַן אָרעמאַן נישט זוכה זײַן!…
פֿון דעמאָלט אָן איז באַשעפֿעניש געװאָרן נאָך מער מפֿורסם אין שטאָט און נאָך מער אומגליקלעך אין דער הײם. די מוטער האָט דאָס ניט געקאָנט אָנקוקן, פֿײַנט געקראָגן, װי אַ שפּין, „מוקצה מחמת מיאוס“, און ניט אײנמאָל געשאָלטן דעם מאַן מיט טױטע קללות, למאַי ער שטעלט זיך אײַן פֿאַר דעם, למאַי ער האָט אױף דעם רחמנות.
― פֿאָרט אַ צער בעלי־חײם! ― פֿלעגט איר דערױף ענטפֿערן זרחל. ― פֿאָרט אַ נפֿש!
― אַ נפֿש? ― פֿלעגט אים דערױף זאָגן זרחליכע. ― אַ פֿאַרזעעניש, אַ װישקראָביק, אַ מאָנקאַלב. אַן אָפּקומעניש פֿאַר פֿרעמדע זינד!..
― איר װײסט? ― מאַכט צו אונדז אײנמאָל דעם רבינס ייִנגל. יעקבֿ־אליה דער נאַרישער בחור מיט די געשװאָלענע באַקן, מיט אַ גאַנץ פֿרײלעך פּנים, גלײַך װי ער װאָלט אונדז װעלן אָנזאָגן מי־יודע װאָס פֿאַר אַ בשׂורה. ― איר װײסט? באַשעפֿעניש איז פֿאַרבײַ… געװען בתיה די רופֿאטע, זאָגט זי, אַז ס'איז שלעכט. אױס באַשעפֿעניש, אַן עק!… ― און בשעת־מעשׂה מאַכט יעקבֿ־אליה אַזאַ מינע, גלײַך װי אַ מענטש, װאָס האָט אָט־װאָס געמאַכט אַ געשעפֿט.
עס האָט זיך אונדז אַלעמען אָפּגעריסן אין האַרצן פֿון דער דאָזיקער בשׂורה. כּל־זמן באַשעפֿעניש האָט זיך געהאַלטן, האָבן מיר דאָס װינציק־װאָס געטראָגן אױפֿן קאָפּ, און איצט, אַז מיר האָבן דערהערט, אַז באַשעפֿעניש שטאַרבט אַװעק, האָט זיך אונדז אַלעמען אױסגעװיזן, אַז מיר האָבן קעגן דעם נישט יוצא געװען, װי סע געהער צו זײַן, און עס האָט זיך אױפֿגעכאַפּט בײַ אונדז אַ מאָדנע געפֿיל, װאָס מע קאָן דאָס אָנרופֿן „חרטה“. אױף װאָס חרטה ― װײס איך אַלײן ניט, נאָר חרטה! און מיר האָבן זיך אַלע אַ װאָרף געטאָן צװישן אױװן און האָבן דערזען די רביצין זיצן נעבן באַשעפֿעניש מיט רױטע פֿאַרװײנטע אױגן, און מיר האָבן זיך פֿאַרשעמט און אַ װאָרף געטאָן זיך צוריק.
― קומט נאָר אַהער, װאָס אַנטלױפֿט איר? ― האָט אונדז צוגערופֿן די רביצין און גערעדט שטילערהײט. ― האָט קײן מורא ניט. באַשעפֿעניש איז נאָך ניט געשטאָרבן, באַשעפֿעניש לעבט נאָך… כאָטש אַפֿילו, אַז גאָט ברוך־הוא זאָל װעלן, קאָן ער… ער איז אַ גרױסער גאָט, ער קאָן, ער קאָן, אַז ער װיל נאָר… ער איז אַ מחיה־מתים, מאַכט פֿון טױט לעבעדיק… דער רבי איז ניטאָ, דער רבי איז אַװעקגעגאַנגען קױפֿן אַ פּאַלטשינע, אַ מאַראַנץ… אַ פּאַלטשינע װעסטו עסן, באַשעפֿעניש, אַ פּאַלטשינע?…
אַזױ האָט געזאָגט די רביצין, געבראָכן די הענט און אָנגעבױגן זיך איבער דער קראַנקער. מיר האָבן נאָך קײנמאָל ניט געזען די רביצין אַזױ צוגעלאָזט.
באַשעפֿעניש איז געלעגן אײַנגעקוטשעבורעט, װי אַ קנױל, די אײגעלעך צוגעמאַכט. דאָס גרױסע מוראדיקע מױל אָפֿן, און געמאַכט מיט די טרוקענע ליפּעלעך און אַרױסגעלאָזט אַ הײזעריק קװיטשעלע, װי אַ פֿאַרשלאַפֿט פֿײגעלע: אי!… אי!… אי!…
געקוקט אױף באַשעפֿעניש, האָב איך מיך דערמאָנט אין יענעם קלײנעם פֿײגעלע מיטן געלן פּיסקעלע, װאָס מיר האָבן געפֿונען דעמאָלט אױף דער ערד, און עס האָט מיר פֿאַרקלעמט דאָס האַרץ, און טרערן האָבן מיר געװאָרגן, און איך האָב דערזען מײַנע חבֿרים פּינטלען מאָדנע מיט די אױגן, שעמען זיך קוקן אײנס דאָס אַנדערע אין פּנים אַרײַן. און מיר האָבן זיך גענומען צו די ספֿרים, און אַז דער רבי איז געקומען מיט דער פּאַלטשינע, האָט ער אונדז געטראָפֿן װי די סטאַטקעס, האָט ער אונדז געלױבט, געזאָגט, אַז מיר זײַנען װױלע ייִנגלעך, װאָס מיר זיצן שטיל. און ער האָט זיך געזעצט מיט אונדז לערנען, כּלומרשט שטאַרק פֿאַרטיפֿט זיך מיט אונדז אין דער גמרא. געריבן דעם שטערן און געזונגען מיט אונדז אינאײנעם דעם „אָמר רבֿ פּפּא“ גאַנץ געשמאַק. מיר האָבן אָבער גאַנץ גוט אַרױסגעזען, אַז זײַן קאָפּ איז ניט בײַ דער גמרא, ניט בײַ רבֿ פּפּא, אַז זײַן נשמה איז גאָר דאָרטן, צװישן אױװן, װאָרעם ער האָט אַלעמאָל אױסגעדרײט דעם קאָפּ צוריק, װי להבֿדיל אַ קו אױף איר אָרעם קעלבל נעבעך, און האָט אַרױסגעלאָזט אַלעמאָל אַ טיפֿן־טיפֿן זיפֿץ, אַ שװערן־שװערן קרעכץ, און יעדער זיפֿץ און יעדער קרעכץ האָט מיר אױסגעריסן אַ שטיק האַרץ.
― שױן! שױן! שױן! איר קאָנט שױן גײן צוריק אַהײם!…
אַזױ האָט אונדז אױף מאָרגן אינדערפֿרי יעקבֿ־אליה, דעם רבינס ייִנגל, דער נאַרישער בחור מיט די געשװאָלענע באַקן, אָנגעזאָגט אַ בשׂורה, געשפּרונגען אונדז אַקעגן אױף אײן פֿוס.
― אַהײם? װאָס איז די מעשׂה?
― די מעשׂה? דער טאַטע, די מאַמע און מיר אַלע װעלן באַדאַרפֿן זיצן שיבֿעה, ניט טאָרן לערנען אַ גאַנצע װאָך. װאָרעם באַשעפֿעניש איז געשטאָרבן.
― געשטאָרבן?
― געשטאָרבן, הײַנט בײַנאַכט געשטאָרבן. דאָס לױף איך צו די שמשׂים פֿון דער חבֿרה־קדישא.
מיר בלײַבן דערשטױנט.
פֿון אײן זײַט אַזאַ בשׂורה, װאָס באַשעפֿעניש נעבעך איז געשטאָרבן! פֿון דער אַנדערער זײַט אַזאַ שׂימחה, װאָס מע װעט זײַן אַ גאַנצע װאָך פֿרײַ… זומער־צײַט. דער הימל איז אױסגעצװאָגן, רײן, לױטער, װי אַ שפּיגל. קײן שפּרענקעלע, קײן װינטעלע. די זון שמײכלט, די זון באַקט. מע װעט קאָנען גײן צום טײַך באָדן זיך אַ גאַנצן טאָג און כאַפּן פֿישלעך. פֿאַר פֿרײד הײבט מען אָן טאַנצן. בלעקען און מעקען, װי די קעלבלעך, און מאַכן משוגענע העװיות: אײנער פֿאַרקרימט דאָס פּנים, װי אַ מאַלפּע, און מיאַוקעט, װי אַ קאַץ. דער אַנדערער ענטפֿערט אים „האַװ־האַװ“. װי אַ הינטל. און דער דריטער קװאַקעט װי אַ קאַטשקע: קװאַ־קװאַ־קװאַ! דער פֿערטער דרײט זיך אױף אײן פֿוס, װי אַ ראָד, און זינגט בשעת־מעשׂה אַ לידל:
און דער פֿינפֿטער גיט זיך אַלײן דרײַ פּעטש אין בײדע באַקן, גלאַט אַזױ, אָן װערטער, און לאָזט זיך לױפֿן משוגענערװײַז אין דער װעלט אַרײַן, און נאָך אים לאָזן זיך לױפֿן אַלע איבעריקע װײַסע־חבֿרהניקעס. און נאָר איך אײנער, איך װאָס האָב געקענט באַשעפֿעניש מער פֿון אַלעמען, װײַל איך האָב געגעסן אַמאָל בײַם רבין קעסט. בלײַב שטײן צוגעקאָװעט, נישט צו קאָנען זיך רירן פֿונעם אָרט.
„געשטאָרבן? ― טראַכט איך מיר. ― װאָס הײסט דאָס, אײגנטלעך, „געשטאָרבן“?… צוליב װאָס האָט דאָס געלעבט? און למאַי איז דאָס געשטאָרבן?“…
און איך לאָז מיך גײן אין חדר אַרײַן אַ קוק טאָן כאָטש פֿונ דער װײַטן, װי אַזױ שטאַרבט מען. װיִאַזױ איז, אַז מע שטאַרבט?…
צוגעגאַנגען צו דער טיר, דערהער איך אַ מאָדנע געװײן מיט אַ שרעקלעך יאָמערן, מיט אַ משונה־װילדן ניגון פֿון װײַבערישע תּחינות…
― װײ איז מיר, װינד איז מיר, צו װאָס האָב איך דיר באַדאַרפֿט געבױרן, אַ מכּה איז מיר אַ גרױ־סע? װאָס איז. מישטײנס געזאָגט, געװען דײַן לעבן אױף דער װעלט? װאָס האָט גאָט געהאַט צו דײַן נשמה די אומשולדיקע, זי אַראָפּברענגען פֿון זײַן הײליקן שטול אַהערצו־צו אױף צו מוטשען זיך, זײַן אַן אָפּקומעניש פֿאַר פֿרעמדע זינד, אַ דונער האָט מיך דערשלאָ־גן? בעסער װאָלטסטו אױסגערונען בײַ דײַן מאַמען אין בױך, אײדער איך האָב דיך געבױרן אױף צרות מײַנע גרױ־סע! בעסער װאָלט איך גאָרניט דערלעבט דיך צו באַגראָבן, אַ שלאַק האָט מיך געטראָפֿן אַ גרױ־סער! אַ ליכטיקן גן־עדן זאָלסטו דערפֿאַר האָבן, אַ גוטער מליץ כאָטש זאָלסטו דאָרטן זײַן, זיך מיִען פֿאַר דײַן טאַטע־מאַמע, פֿאַר די איבעריקע קינדער און פֿאַר אַלע אונדזערע ליבע און געטרײַ־ע!…
עס פֿאַלט־אָן אױף מיר אַ שרעקלעכע מרה־שחורה. איך װיל אַנטלױפֿן, נאָר עס װילט זיך מיר אַ קוק טאָן, װאָס טוט זיך דאָרט אין חדר? איך עפֿן־אױף די טיר און איך דערזע: אױף דער ערד ליגט עפּעס אַ זאַך, מיט שװאַרצן איבערגעדעקט, צוקאָפּנס ברענט אַ ליכטל, און די רביצין זיצט דערנעבן. די פֿיס אונטער זיך, שאָקלט זיך און װײנט און קלאָגט אַלץ מיט דעם זעלבן משונה־װילדן ניגון. אַקעגן איר שטײען דרײַ װײַבער, נאָענטע שכנות, בתיה, פּעסיע און סאָסיע, צונױפֿגעלײגט די הענט אױפֿן האַרצן, און קוקן אױף דער רביצין מיט אַזעלכע משונה־װילדע פֿאַרקרימטע פּנימער, װאָס װען ניט באַשעפֿעניש, װאָס ליגט אױף דער ערד, באַדאַרף מען זײַן שטאַרקער פֿון אײַזן, מע זאָל ניט צעזעצט װערן פֿאַר געלעכטער. די דאָזיקע דרײַ שכנות זײַנען געקומען העלפֿן באַװײנען באַשעפֿעניש; נאָר געװײנט האָבן זײ אױף די לעבעדיקע, באַװײנט טאַטע און מאַמע נעבעך, װאָס האָבן געהאַט אַזאַ קאַליקע, מישטײנס געזאָגט, װאָס איז געבױרן אַ קאַליקע און געשטאָרבן אַ קאַליקע…
אױך די איבעריקע קינדער דעם רבינס האָב איך געזען זיצן אױף דער ערד און װײנען שטילערהײט, חוץ יעקבֿ־אליה )יעקבֿ־אליה איז דאָך אַװעקגעשפּרונגען אױף אײן פֿוס צו די שמשׂים. מע זאָל ברענגען די מטה, מיט אַזאַ שׂימחה, גלײַך װי מע װאָלט אים שיקן נאָך כּלי־זמר(, און בײַ דער זײַט, אין אַ װינקעלע אױף אַ בענקל זיצט דער רבי, דעם קאָפּ אַראָפּגעלאָזט, די הענט אױף די קניִעס. איך בין זײער נײַגעריק צו װיסן, צי װײנט ער ― װי אַזױ װײנט אַ רבי?… איך טו אַ סקריפּ מיט דער טיר און גיב אַ הוסט ― דער רבי הײבט־אױף פּאַװאָלינקע דעם קאָפּ, דערנאָך ― די ברעמען, און איך דערזע רױטע אױגן. איך װאָלט געמעגט שװערן, אַז ער איז פֿאַרװײנט…
― אַהײם, דו שקאָץ אײנער! ― טוט דער רבי אױף מיר אַ הוק. עס טוט מיט מיר אַ װאָרף דאָס קדחת. איך כאַפּ די פֿיס אױף די פּלײצעס און אַנטלױף װוּ דער שװאַרצער פֿעפֿער װאַקסט.
בײַנאַכט אױפֿן געלעגער שטעלט זיך מיר פֿאָר באַשעפֿעניש, מיט שװאַרצן איבערגעצױגן, און דער רביצינס װײנען און קלאָגן קלינגט מיר אין די אױערן. איך לײען־אָפּ קריאת־שמע.
מע פֿאַרלעשט נאָר דאָס ליכט, שטעלט זיך מיר פֿאָר באַשעפֿעניש, מיט שװאַרצן איבערגעצױגן. און דער רביצינס װײנען און קלאָגן קלינגט מיר אין די אױערן. איך מאַך־צו די אױגן שטאַרק־שטאַרק, איך זאָל ניט זען; איך פֿאַרשטעל מיר די אױערן שטאַרק־שטאַרק, איך זאָל ניט הערן ― עס העלפֿט נישט: איך זע באַשעפֿעניש, מיט שװאַרצן איבערגעצױגן, איך הער דער רביצינס װײנען און קלאָגן.
איך פֿלײַס מיך טראַכטן פֿון עפּעס אַנדערש, דערמאָן מיך בכּיװן אַזעלכע זאַכן, װאָס מע באַדאַרף לאַכן, איך דערמאָן מיך אָן די דרײַ שכנות מיט די פֿאַרקרימטע פּנימער ― עס העלפֿט ניט, עס לאַכט זיך ניט! װי אַן עקבױער בױערן מיר אין מוח מחשבֿות און געדאַנקען אַלערלײ: „געשטאָרבן… װאָס הײסט געלעבט, װאָס הײסט געשטאָרבן? צו װאָס האָט באַשעפֿעניש געלעבט? למאַי איז דאָס געשטאָרבן? למאַי?“…
איך דעק מיך רעכט איבער מיט דער קאָלדרע, זאָג־אָפּ „המפּיל“ און װער אַנטשלאָפֿן.
איך װער אַנטשלאָפֿן, און ער שטעלט זיך מיר פֿאָר אַ שװאַרצע חופּה. איך שטײ מיט באַשעפֿעניש אונטער דער חופּה. אַלע ייִנגלעך פּליעסקען, זינגען:
יעקבֿ־אליה, דער נאַרישער בחור מיט די געשװאָלענע באַקן, שפּרינגט אױף אײן פֿוס און שרײַט: „מעצוצעלי! מעצוצעלי!“ און דער רבי מיט דער רביצין װײנען און קלאָגן. באַשעפֿעניש קוקט מיר אין פּנים אַרײַן מיט רחמנות, מיט געבעט, ציט־אױס צו מיר דאָס דאַרע הענטל מיט די אױסגעבױגענע טרוקענע פֿינגערלעך. עס ציט מיר, עס קלעמט מיר דאָס האַרץ. עס װאַרפֿט זיך אין מיר די נשמה.
― װאָס װילסטו, זאָג איך, באַשעפֿעניש, װאָס װילסטו? אפֿשר אַ פּאַלטשינע?…
איך קוק מיך צו ― ס'איז גאָרניט באַשעפֿעניש. ס'איז גאָר אַ פֿײגעלע אַ יונגס, מיט אַ געל פּיסקעלע, ציפּור בן בלק. דאָס פֿײגעלע ציטערט, פֿלאַטערט, מאַכט מיט די פֿליגעלעך, עפֿנט דאָס געלע פּיסקעלע, װי אַ קלײן קינד בשעת עס װיל עסן, און סע זינגט מיטן נוסח פֿון כּהנים־דוכנען:
איך כאַפּ מיך אױף ― ס'איז אַ װאַרעמער, אַ שײנער, אַ ליכטיקער זומער־טאָג. אַלע פֿענצטער זײַנען אָפֿן. דאָס פּישטשען פֿון די פֿײגעלעך און דאָס שמוצערן פֿון די הײשעריקן גרילצן אין די אױערן. מײַנע צװײ שװעסטער, זלאַטקע און בליומקע, שײנע מײדלעך מיט רױטע בעקלעך, װי די פֿערשקעס, שטײען אָנגעטאָן אין גרינע װײַסע בונדעס מיט בלױע שפּרינקעלעך. די צעפּלעך פֿאַרפֿלאָכטן מיט רױטע סטענגעלעך. זײ שײַנען, װי די זון, זײ בליִען, װי די רױזן.
― שטײ שױן אױף! ― זאָגן זײ צו מיר. ― דאַװן־אָפּ און גײ אַרױס אין דרױסן. דײַנע חבֿרים װאַרטן אױף דיר. זײ זײַנען שױן דאָ געװען צװײ מאָל. איר זײַט דאָך הײַנט פֿרײַ פֿון חדר, אַ גאַנצע װאָך פֿרײַ! אַ גדולה אױף אײַך!
די ליבע װערטער „פֿרײַ פֿון חדר, אַ גאַנצע װאָך פֿרײַ“ דערקװיקן דאָס האַרץ, דערװאַרעמען די נשמה, און עס טראָגט מיך, עס גלוסט זיך מיר לױפֿן צו מײַנע חבֿרים. נאָר אינאײנעם מיט דעם פֿרײַ זײַן פֿון חדר דערמאָן איך מיך אָן באַשעפֿעניש, און עס טוט מיר װי אַ שטאָך מיט אַ נאָדל און אַ ריס־אָפּ אין האַרצן:
― ניטאָ באַשעפֿעניש! געשטאָרבן באַשעפֿעניש!
און איך לױף אַרױס צו מײַנע חבֿרים.
דרױסן איז זומער. דער הימל איז אױסגעצװאָגן. רײן, לױטער, װי אַ שפּיגל. קײן שפּרינקעלע, קײן װינטעלע. די זון שמײכלט, די זון בראָט, די זון באַקט. מיר לאָזן זיך גײן אַלע אינאײנעם צום טײַך באָדן זיך, כאַפּן פֿישלעך. און בשעת לױפֿן, בשעת באָדן זיך, בשעת כאַפּן פֿישלעך לאָזט מיך ניט אָפּ דער געדאַנק, אַלץ יענער געדאַנק:
― נישטאָ באַשעפֿעניש! געשטאָרבן באַשעפֿעניש!
אַלע אױסגעטאָן, אָדם־נאַקעט, אױסגעבאָדן זיך, אַרױס פֿון טײַך, אױסגעקאַטשעט זיך אין בלאָטע, װי די חזירים, און װידעראַמאָל זיך אָפּגעבאָדן, לאַנג געבאָדן זיך. געװאָרן בלױ, װי מילצן, אָנגעהױבן ציטערן, קלאַפּן מיט די צײן, ― ליגן מיר שױן אױסגעצױגן אױפֿן אָנגעגליטן זאַמד, קעגן דער הײסער ברענענדיקער זון, קעגן הער בלױער יאַרמלקע פֿונעם הױכן הימל. נאָר צװײ פֿון אונדזער חבֿריא, חײם הער גרױסער און הײם דער קלײנער, זײַנען נאָך אין װאַסער. זײ האָבן קונציק צונױפֿגעבונדן צװײ העמדלעך אינאײנעם פֿאַר די אַרבל, געמאַכט אַ נעץ, און זײ כאַפּן פֿישלעך. דאָס הײסט ס'זאָל זײַן פֿישלעך, װאָלטן זײ געכאַפּט; דער חסרון איז, װאָס ס'איז נישטאָ קײן פֿישלעך. דאָס הײסט פֿישלעך זײַנען פֿאַראַן, נאָר צו הײם דעם גרױסן און צו חײם דעם קלײנעם אין דער נעץ אַרײַן װילן זײ ניט גײן. זײ האָבן קײן חשק ניט.
― טיפֿער, חײם, טיפֿער! בײג זיך. חײם בײג! צום ברעג, חײם, צום ברעג, נאָר פּאַװאָלינקע די פֿישלעך! אַזױ קאָמאַנדעװעט חײם דער גרױסער מיט חײם דעם קלײנעם, און בײדע פֿישכאַפּערס גײען אָנגעבױגן ביזן האַלדז אין װאַסער, שלעפּן פּאַװאָלינקע די נעץ אַרױס צום ברעג, קוקן־קוקן איז העמד אַרײַן ― ניטאָ קײן פֿישלעך!
― לאָזט אונדז, מיך מיט מאָטלען, מיר װעלן גיכער כאַפּן!
אַזױ זאָגט מאָטל דער רױטער און שפּרינגט אַרײַן מיטן מאָטל דעם שװאַרצן אין װאַסער אַרײַן, און די נײַע צװײ פֿישכאַפּערס אַרבעטן ניט שלעכט, גײען געשמאַק, טריט בײַ טריט, רעכט אָנגעבױגן, כּמעט מע פּױזשעט אױפֿן אָפּגרונט פֿונעם טײַך.
און דער טײַך פֿינקלט, װיגט זיך. שפּיגלט־אָפּ אין זיך די בלױע יאַרמלקע פֿונעם הױכן הימל, װאָס ציטערט אין װאַסער, טרײסלט זיך אַהין און אַהער. דרױסן איז שטיל. מע זעט נישט קײן לעבעדיקן נפֿש. מע הערט ניט קײן פּיפּס. דוד־לײב דער װאַסערפֿירער איז געקומען מיטן פֿעסל, אָנגעפֿילט דאָס פֿעסל, אָנגעטרונקען דאָס פֿערדל, און אַלײן זיך אָפּגעװאַשן דאָס רױטע שײנע פּנים מיט דער קאָלטענעװאַטער באָרד און אָפּגעװישט מיט דער פֿאַרשמאָלצעװעטער פּאָלע ― און אַװעק אין שטאָט אַרײַן. די צװײ־דרײַ װעשינס, װאָס זײַנען געשטאַנען בײַם טײַך, װאָס האָבן ביז אַהער געפּאַטשט מיט די ברעטלעך איבערן נאַסן גרעט, האָבן צונױפֿגענומען דאָס װעש אױף די פּלײצעס און אַװעק אין שטאָט אַרײַן. ס'איז שטיל און רויִק. שטיל דאָס װאַסער, שטיל דער הימל, שטיל אַלצדינג אַרום און אַרום. אַפֿילו די זשאַבעס, װאָס האָבן זיך ביז אַהער געלאָזט הערן מיט זײער „קעררר־קעררר“ און מיט זײער „בול־בול־בול“, זײַנען אַנטשלאָפֿן געװאָרן. נאָך אַ מינוט ― און אַלצדינג װערט פֿאַרשטאָרבן. עס שליסן זיך די אױגן, עס גלוסט זיך, אױ גלוסט זיך ליגן מיטן נאַסן לײַב אױפֿן הײסן טרוקענעם זאַמד. ליגן, האַלב־צוגעמאַכט די אױגן, און קוקן און טראַכטן און דרעמלען… פּלוצעם הערט זיך אַ קול:
― געכאַפּט! געכאַפּט!
דאָס קול איז געװען מיט אַזאַ שׂימחה. פּונקט װי דאָס קול פֿון יענע, װאָס זײַנען געפֿאָרן מיט קאָלומבוסן אױפֿן שיף, בשעת זײ האָבן דערזען אַמעריקע.
אַלע טוען מיר זיך אַ װאָרף און אַ לאָז אַראָפּ־באַרג צום ברעג, צו די נײַע צװײ פֿישכאַפּערס, קוקן אַרײַן אין דער נעץ אַרײַן און דערזעען: עס װאַרפֿט זיך אַן אַרבל פֿון דעם העמד.
― פֿיש! פֿיש! דגים! פֿיש! ― זינגען מיר אַלע און טאַנצן אונטער. און אַזױ װי מיר זינגען און טאַנצן ― אַז סע שפּרינגט ניט אַרױס פֿון דער נעץ גלײַך אױף אונדז אַ גרױסע, אַ גרױע, אַ מיאוסע, אַ פּאַסקודנע זשאַבע מיט צװײ נאַרישע װאַסערדיקע אױגן! און מיר לאָזן זיך אַלע לױפֿן הענדום־פּענדום אַרױף־באַרג, איבערן אָנגעגליטן זאַמד, מיט אַ קװיטשערײַ:
― גװאַלד, ייִדן, שמע־ישׂראל. ראַטעװעט!!!
דער איבערשרעק געװײנלעך, לאָזט זיך אױס מיט אַ געלעכטער, און חבֿרה װערן נאָך לוסטיקער, נאָך פֿרײלעכער. מע װאַלגערט זיך אין זאַמד, מע קאַטשעט זיך אין בלאָטע, מע פּאָליאָסקעט זיך אין טײַך, ס'איז גוט ― גוט אָן אַן עק, אָן אַ ברעג. אַ קלײניקײט ― מען איז פֿרײַ, אַ גאַנצע װאָך פֿרײַ! און נאָר מיך לאָזט נישט אָפּ דער געדאַנק, אַלץ יענער געדאַנק:
― נישטאָ באַשעפֿעניש! געשטאָרבן באַשעפֿעניש! געשטאָרבן! געשטאָרבן! געשטאָרבן!…
― זאָלסט זײַן אַ װױל ייִנגעלע, װאָלטסטו אונדז געהאָלפֿן אָנרײַבן כרײן, ביז מיר װעלן פֿאַרטיק װערן מיט די פֿיש לכּבֿוד דעם הײליקן יום־טובֿ.
אַזױ מאַכט צו מיר די מאַמע ערבֿ שבֿועות נאָך האַלבן טאָג. און אינאײנעם מיט דער קעכין שאָבט זי די פֿיש צו דער מילכיקער סעודה, נאָך לעבעדיקע, נאָך צאַפּלדיקע פֿיש, װאָס אַז מע האָט זײ אַרײַנגעלײגט אין אַ שיסל, אַ גרױסע לײמענע געגלײזטע שיסל מיט װאַסער, האָבן זײ זיך נאָך געװאָרפֿן.
מער פֿון אַלע האָט זיך געװאָרפֿן אַ קלײן קאָרעסל נעבעך מיט אַ גרױס בײַכעלע, מיט אַ קײַלעכיק מײַלכל און מיט רױטע אײגעלעך. דאָס דאָזיקע קאָרעסל האָט שטאַרק חשק געהאַט, אַ פּנים, צוריק אין טײַך אַרײַן. האָט זיך עס געװאָרפֿן, געשפּרונגען פֿון שיסל אַרױס, געעפֿנט דאָס מײַלכל, געפּאַטשט מיטן עקל און געשפּריצט מיר דאָס װאַסער גלײַך אין פּנים אַרײַן: „ייִנגעלע, ראַטעװע מיך!… ראַטעװע מיך!“…
איך װיש־אױס דאָס פּנים און נעם זיך צו דער אַרבעט, רײַבן כרײן אױף יום־טובֿ, און טראַכט מיר: „אָרעם קאָרעסל װאָס דו ביסט! איך קאָן דיר גאָרנישט טאָן… אָט װעט מען דיך נעמען צו דער אַרבעט: מע װעט דיך אָפּשאָבן, װעט מען דיך אױפֿטרענען דאָס בײַכעלע, אױסטרײַבערן די קישקעלעך. נאָכדעם װעט מען דיך צעשנײַדן אױף שטיקלעך, אַרײַנלײגן