מעשׂיות פֿאַר ייִדישע קינדער: דאָס מעסערל

שלום עליכם (אַלע װערק)

דאָס מעסערל
אַ מעשׂה פֿאַר ייִדישע קינדער

לא־תיגנובֿ ― זאָלסט ניט גנבֿענען
(פֿון די עשׂרת־הדברות)

א

הערט, ייִדישע קינדער, איך װעל אײַך דערצײלן אַ מעשׂה מיט אַ מעסערל; נישט קײן אױסגעטראַכטע מעשׂה, נאָר אַן אמתע, װאָס האָט זיך געטראָפֿן מיט מיר טאַקע אַלײן. צו קײן זאַך אױף דער װעלט האָב איך אַזױ קײן חשק ניט געהאַט, װי צו אַ מעסערל; קײן זאַך אױף דער װעלט האָב איך אַזױ ניט געגאַרט צו האָבן, װי צו האָבן אַ מעסערל, אַן אײגן מעסערל. דאָס מעסערל זאָל ליגן אין קעשענע, און װען איך װיל, זאָל איך דאָס מיר אַרױסנעמען, און װאָס איך װיל, זאָל דאָס מיר שנײַדן ― און לאָזן מײַנע חבֿרים װיסן! איך האָב נאָר־װאָס אָנגעהױבן גײן אין חדר, צו יוסיל דרדקי, האָב איך שױן געהאַט אַ מעסערל, דאָס הײסט, כּמעט, כּמו װי אַ מעסערל. איך האָב דאָס מיר טאַקע אַלײן געמאַכט. איך האָב אױסגעריסן אַ גענדזענע פֿעדער פֿון אַ פֿלעדערװיש, פֿון אײן זײַט אָפּגעהאַקט, פֿון דער אַנדערער זײַט אױסגעגלעט און האָב מיר פֿאָרגעשטעלט, עלעהײ ס'איז אַ מעסערל און סע שנײַדט…

― װאָס איז דאָס פֿאַר אַ פֿעדער, װעלכע שװאַרצע יאָר? װאָס איז דאָס פֿאַר אַרומטראָגן זיך מיט פֿעדערן? ― פֿרעגט מיך דער טאַטע, אַ קראַנקער ייִד מיט אַ געל אױסגעטריקנט פּנים, און פֿאַרהוסט זיך. ― נאַ דיר גאָר פֿעדערן, שפּילעכלעך ― קהע־הע־הע־הע!

― װאָס אַרט דיך, אַז דאָס קינד שפּילט זיך? ― ענטפֿערט אים די מאַמע, אַ נידעריטשקע ייִדענע מיט אַ זײַדן טיכל אױפֿן קאָפּ. ― אַבי אױסעסן זיך דאָס האַרץ, מײַנע שׂונאים!

שפּעטער, אַז איך האָב שױן געהאַלטן בײַ „חומש מיט חיבור“, האָב איך שױן געהאַט כּמעט אַן אמתדיק מעסערל, אױך מײַן אײגענע מלאָכה: איך האָב דערטאַפּט אַ שטיקל שטאָל פֿון דער מאַמעס „קרינעלינע“ און האָב דאָס אײַנגעזעצט זײער קונציק אין אַ שטיקל האָלץ. דאָס שטיקל שטאָל רעכט אָנגעשאַרפֿט אָן אַ טאָפּ און האָב זיך דערבײַ, געװײנלעך, צעשניטן אַלע פֿינגער.

― זע נאָר, זע, װי ער האָט זיך דאָס אַביסל צעבלוטיקט, דער קדיש דײַנער! ― שרײַט דער טאַטע און נעמט מיך אָן בײַ די פֿינגער אַזױ אַז די בײנדלעך קנאַקן ― אַ שײנער בחורקענע, הע־הע־הע!

― אױ, אַ דונער איז מיר! ― זאָגט די מאַמע און נעמט צו בײַ מיר דאָס מעסערל און װאַרפֿט דאָס אַרײַן אין אױװן אַרײַן, קוקט נישט אױף מײַן געװײן. ― אַצינד װעט דאָס האָבן אַן עק, װײ איז מיר ניט!

איך האָב אָבער גיך באַקומען אַן אַנדער מעסערל, טאַקע אױף דער רעכטער אמת אַ מעסערל! אַ הילצערן קלעצל, אַ קײַלעכיקס, אַ בײַכיקס, פּאָכאָזשע אױף אַ פֿעסל, מיט אַ האָרבאַטע קלינגל, װעלכעס האָט זיך אי געעפֿנט, אי פֿאַרמאַכט. איר װילט װיסן װוּ אַרום האָב איך דאָס באַקומען? איך האָב מיר צונױפֿגעשלאָגן אַ קאַפּיטאַל פֿון די אָנבײַסנס, און האָב אָפּגעקױפֿט בײַ שלמהלען פֿאַר זיבן גראָשן מזומן, און דרײַ בין איך אים געבליבן שולדיק.

אױ האָב איך דאָס ליב געהאַט! אױ, האָב איך דאָס ליב געהאַט! געקומען אַהײם פֿונעם חדר אַ דערהרגעטער, אַ הונגעריקער, אַ שלעפֿעריקער, אַן אױסגעפּאַטשטער )איך האָב, פֿאַרשטײט איר, נאָר־װאָס אָנגעהױבן צו לערנען גמרא בײַ „מאָטיע מלאך־המות“ דער גמרא־מלמד: „שור שנגח את הפּרה“ ― אַן אָקס װאָס האָט געשטױסן אַ בהמה, און װיבאַלד אַן אָקס שטױסט אַ בהמה, קומט מיר פּעטש…( איז דאָס ערשטע געװען אַרױסנעמען דאָס מעסערל פֿון אונטער דער שװאַרצער שאַפֿע )דאָרט איז דאָס געלעגן אַ גאַנצן טאָג, מחמת אין חדר האָב איך דאָס ניט געטאָרט האַלטן, און אין דער הײם האָט אַװדאי קײנער נישט געטאָרט װיסן, אַז איך האָב אַ מעסערל(, נאָכדעם האָב איך דאָס גענומען אױסגלעטן, איבערשנײַדן אַ שטיקל פּאַפּיר, איבערהאַקן אַ שטרױ אױף דער האַלב, און ערשט נאָכדעם צעשנײַדן מײַן חלק ברױט אױף קלײניטשקע, קלײניטשקע שטיקעלעך, אָנשטעכן אױפֿן שפּיץ פֿונעם קלינגל און ערשט נאָכדעם לײגן אין מױל אַרײַן.

שפּעטער, פֿאַרן שלאָף, האָב איך דאָס אױסגערײניקט, אױסגעשײַערט אױסגעפּוצט, גענומען דאָס שאַרפֿשטײנדל, װאָס איך האָב געפֿונען בײַ אונדז אױפֿן בױדעם, אָנגעשפּיגן און גענומען זיך שטילערהײט צו דער אַרבעט ― שאַרפֿן דאָס מעסערל, שאַרפֿן, שאַרפֿן…

דער טאַטע, מיט אַ יאַרמלקע אױפֿן קאָפּ זיצט איבער אַ ספֿר, לערנט און הוסט, הוסט און לערנט.

די מאַמע איז אין קיך, פּאָרעט זיך בײַ דער חלה. איך הער נישט אױף דאָס מעסערל צו שאַרפֿן, שאַרפֿן…

פּלוצעם כאַפּט זיך אױף דער טאַטע װי פֿונעם שלאָף:

― װער פּישטשעט דאָרטן? װער אַרבעט דאָס? װאָס טוסטו, דו שײ־ײ־געץ אײנער?

גײט צו צו מיר און בײגט זיך אָן איבער מײַן שאַרפֿשטײנדל און כאַפּט מיר פֿאַרן אױער און פֿאַרהוסט זיך.

― אַ־אַ־אַ? מעסערלעך!? הע־הע־הע! ― זאָגט דער טאַטע און נעמט צו בײַ מיר דאָס מעסערל מיטן שאַרפֿשטײנדל. ― אַזאַ יונגאַטש, קראַנק נעמען אַ ספֿר אין האַנט, קכע־הע־הע!

איך הײב אָן צו װײנען אױף אַ קול; דער טאַטע פֿאַרבעסערט מיר מיט עטלעכע פּעטש, און די מאַמע לױפֿט אַרײַן פֿון קיך מיט פֿאַרקאַטשעטע אַרבל, מיט אַ גװאַלד:

― שאַ, שאַ, װאָס איז דאָרט אַזעלכעס? פֿאַרװאָס שלאָגסטו אים? גאָט איז מיט דיר! װאָס האָסטו צום קינד? װײ איז מיר ניט!…

― מעסערלעך?… ― שרײַט דער טאַטע און פֿאַרהוסט זיך. ― אַ ברעקעלע קינד!… אַזאַ יונגאַטש!… קכע־הע־הע!… קראַנק נעמען אַ ספֿר אין האַנט? אַ בחורל פֿון אַכט יאָר!… איך װעל דיר געבן מעסערלעך, דו פּוסטער בחור אײנער!.. אין מיטן דרינען גאָר מעסערלעך, קכע־הע־הע!…

גװאַלד, װאָס האָט ער געהאַט צו מײַן מעסערל? װאָס האָט דאָס בײַ אים אַזױנס פֿאַרזינדיקט?… פֿאַרװאָס איז ער אַזױ אין כּעס?…

איך געדענק מײַן טאַטן כּמעט שטענדיק קראַנק, שטענדיק בלאַס, געל, און תּמיד אין כּעס, תּמיד ברוגז אױף דער גאַנצער װעלט. פֿאַר אַ מינדסטער נאַרישקײט װערט ער אָנגעצונדן און װיל מיך נאָר דורס זײַן. אַ גליק, װאָס די מאַמע פֿאַרהיט מיך, זי לײזט מיך אױס פֿון זײַנע הענט.

און דאָס מעסערל מײַנס האָט מען פֿאַרװאָרפֿן אַזױ װײַט, אַז איך האָב דאָס אַכט טאָג כּסדר געזוכט און געזוכט און האָב דאָס נישט געקאָנט געפֿינען אין ערגעץ! איך האָב ערנסט באַװײנט דאָס האָרבאַטע מעסערל, דאָס גוטע מעסערל. און װי ביטער און פֿינצטער מיר איז געװען אין חדר, אַז איך האָב זיך דערמאָנט, אַז איך װעל קומען אַהײם מיט געשװאָלענע באַקן, מיט רױטע אונטערגעריסענע אױערן פֿון „מאָטיע מלאך־המװתס“ הענט, דערפֿאַר װאָס אַן אָקס האָט געשטױסן אַ בהמה, ― צו װעמען װעל איך זיך קערן און װענדן? עלנט בין איך געבליבן אָן דעם האָרבאַטן מעסערל. עלנט װי אַ יתום, און קײנער, קײנער האָט ניט געזען מײַנע טרערן, װעלכע איך האָב שטילערהײט פֿאַרגאָסן בײַ זיך, אױף מײַן בעטל, בײַנאַכט, קומענדיק פֿונעם חדר. שטיל האָב איך מיך אױסגעװײנט, אױסגעװישט די אױגן, אַנטשלאָפֿן געװאָרן, און אױף מאָרגן פֿרי װידער אין חדר אַרײַן, װידער „שור שנגח את הפּרה“ ― אַן אָקס װאָס האָט געשטױסן אַ בהמה, װידער מאָטיע מלאך־המװתס קלעפּ, װידער דעם טאַטנס כּעס, דעם טאַטנס הוסט, דעם טאַטנס קללות, ― ניטאָ קײן פֿרײַע מינוט, קײן פֿרײלעכע מינע, קײן שמײכעלע, קײן אײנציק שמײכעלע פֿון קײנעם, פֿון קײנעם ― אײנער אַלײן, עלנט, עלנט אױף דער גאַנצער װעלט!…

ב

פֿון יענער צײַט אָן איז איבערגעגאַנגען אַ יאָר, און אפֿשר אָנדערהאַלבן. איך האָב שױן כּמעט אָנגעהױבן צו פֿאַרגעסן דאָס האָרבאַטע מעסערל. עס װײַזט אױס, אַז מיר איז אָבער אָנגעצײכנט געװאָרן מן־השמים, אַז מײַנע אַלע קינדערשע יאָרן זאָל איך אָפּקומען פֿאַר מעסערלעך, איז געבױרן געװאָרן אַ נײַ מעסערל אױף מײַן אומגליק, גאָר אַ שפּאָגל־נײַ מעסערל, אַן אַנטיקל, אַ חריפֿות, כ'לעבן. אַ װאַזשנע מעסערל, מיט צװײ קלינגלעך, טײַערע שטאָלענע קלינגלעך, שאַרפֿע װי חלפֿים, מיט אַ װײַס בײנערן קלעצל, מיט אַ מעשענעם „קאַסטן“, מיט רױטע מעשענע שטיפֿטיקלעך ― איך זאָג אײַך, אַן אַנטיקל, אַן אמתדיקס, אַ „זאַװיאַלאָװסЗавьялов: די געװיסע מעסער־פֿאַבריק!“…

װי קומט צו מיר דאָס דאָזיקע טײַערע מעסערל, װאָס איז גאָרניט אױף מײַן מיסט געװאַקסן געװאָרן? דאָס איז אַ גאַנצע מעשׂה, אַ טרױעריקע, נאָר גאָר אַ שײנע מעשׂה; הערט, איך בעט אײַך, מיט קאָפּ.

װאָס פֿאַר אַ פּנים האָט בײַ מיר געהאַט דער „גלוח“, דער ייִדישער דײַטש, װאָס איז געשטאַנען בײַ אונדז סטאַנציע, דער פּאָדראַטשיק הער הערץ הערצענהערץ, אַז גערעדט האָט ער אױף ייִדיש, געגאַנגען איז ער אָן אַ היטל, אָן אַ באָרד, אָן פּאות און, איך בעט איבער אײַער כּבֿוד, ביז העכער האַלב אונטערגעשניטן די קאַפּאָטע? איך פֿרעג אײַך, װיִאַזױ האָב איך זיך געקאָנט אײַנהאַלטן און ניט פּלאַצן פֿאַר געלעכטער, װען דער דאָזיקער ייִדישער גױ, אָדער גױיִשער ייִד האָט צו מיר גערעדט דװקא אױף ייִדיש, נאָר עפּעס אַ מאָדנע ייִדיש מיט אַ סך פּתחן.

― נו, ליבסטער קנאַבעKnabe: ייִנגל, װאַס פֿיר סדרה גײט דיזע װאָכע?

― כי־כי־כי! ― האָב איך מיך צעלאַכט און באַהאַלטן דאָס פּנים אין האַנט.

― זאַגע־זאַגע, מײַן ליבעס קינדכען, װאַס פֿיר סדרה גײט דיזע װאָכע?

― כי־כי־כי! ב־ל־ק!!… ― האָב איך אױסגעשאָסן מיט אַ געלעכטער און בין אַנטלאָפֿן געװאָרן.

נאָר דאָס איז אַלץ געװען צום אָנהײב, בשעת איך האָב אים נאָך גאָרניט געקענט; אָבער נאָכדעם, אַז איך האָב מיך שױן גוט באַקענט מיט דעם דאָזיקן דײַטש הער הערץ הערצענהערץ )ער איז אָפּגעזעסן בײַ אונדז אין שטוב אַ יאָר כּסדר(, האָב איך אים אַזױ ליב געקריגן, אַז עס האָט מיך שױן מער נישט געאַרט, װאָס ער דאַװנט נישט און עסט אומגעװאַשן. תּחילת האָב איך נישט פֿאַרשטאַנען װיִאַזױ לעבט ער? װיִאַזױ האַלט אים גאָט אױף דער װעלט? װיִאַזױ װערט ער ניט דערװאָרגן בײַם עסן? װיִאַזױ קריכן אים ניט אױס די האָר פֿונעם נאַקעטן קאָפּ? פֿונעם רבין „מאָטיע מלאך־המות“ האָב איך געהערט, פֿון זײַן מױל אַלײן, אַז דער דאָזיקער ייִדישער דײַטש איז גאָר אַ גילגול, דאָס הײסט: אַ ייִד איז מגולגל געװאָרן אין אַ דײַטש, װאָס שפּעטער קאָן ער נאָך מגולגל װערן אין אַ װאָלף, אין אַ בהמה, אין אַ פֿערד, אָדער גאָר אין אַ קאַטשקע… אין אַ קאַטשקע?

כאַ־כאַ־כאַ! אַ שײנע מעשׂה! ― אַזױ האָב איך מיר געטראַכט און האָב באמת רחמנות געהאַט אױפֿן דײַטש. אײן זאַך האָב איך ניט געקאָנט פֿאַרשטײן: פֿאַרװאָס דער טאַטע, װאָס איז געװען אַן ערלעכער ייִד, אַ ירא־שמים, האָט אים תּמיד אָפּגעטראָטן דעם אױבנאָן, און אױך אַלע אַנדערע ייִדן, װאָס פֿלעגן אַרײַנקומען צו אונדז אין שטוב אַרײַן, פֿלעגן אים שטאַרק אָפּגעבן כּבֿוד:

― שלום־עליכם, רב הערץ הערצענהערץ, ברוך־הבא, רב הערץ הערצענהערץ, זיצט, רב הערץ הערצענהערץ!

איך האָב אַפֿילו אַמאָל אַ פֿרעג געטאָן דעם טאַטן, האָט ער מיר אָפּגעשטופּט און האָט מיר געענטפֿערט:

― אַװעק, סע ניט דײַן עסק! װאָס פּלאָנטערסטו זיך דאָ אַרום װעלכע שװאַרצע יאָר? קראַנק ביסטו נעמען אַ ספֿר אין האַנט, קכע־הע־הע־הע!

װידער אַ ספֿר? רבונו של עולם!… איך װיל אױך זען, איך װיל אױך הערן, װאָס ער רעדט!

איך גײ אַרײַן אין זאַל אַרײַן און פֿאַרגנבֿע זיך אין אַ װינקעלע און הער זיך צו, װי מען רעדט בײַ אונדז, װי דער הער הערץ הערצענהערץ לאַכט אױף אַ קול, און רײכערט גראָבע שװאַרצע „ציגאַיערן“, װאָס שמעקן מחיה־נפֿשות… פּלוצעם גײט־צו צו מיר דער טאַטע און לאָזט מיר אַראָפּ אַ פּאַטש.

― ביסט שױן װידער דאָ? דו פּוסטעפּאַסניק! װאָס װעט זײַן פֿון דיר דער תּכלית. דו גױעץ אײנער? גװאַלד װאָס װעט זײַן פֿון דיר, הע־הע־הע־הע!…

דער הער הערץ הערצענהערץ שטעלט זיך אײַן פֿאַר מיר: „אָבער לאַסען זי איםlassen sie ihm: לאָזט אים! לאַסען זי אים!“

נאָר עס העלפֿט ניט. דער טאַטע טרײַבט מיך אַרױס. איך נעם „אַ ספֿר“ אין האַנט, נאָר עס װילט זיך פֿאָרט ניט קוקן אין ספֿר אַרײַן! װאָס טוט מען?… איך גײ פֿון אײן חדר אין דעם אַנדערן, ביז איך קום צו דעם שענסטן פֿון אַלע חדרים, דאָרט, װוּ עס שלאָפֿט תּמיד דער הערץ הערצענהערץ. אַך, װי שײן, װי ליכטיק דאָרט איז! די לאָמפּן ברענען און די שפּיגלען גלאַנצן; אױפֿן טיש אַ גרױסער, אַ זילבערנער טינטער מיט שײנע פּענעס; מענטשעלעך מיט פֿערדעלעך, מיט צאַצקעלעך, מיט בײנדלעך, מיט שטײנדלעך און… אַ מעסערל. אַך, װאָס פֿאַר אַ שײן מעסערל!… װען איך, אַ שטײגער, זאָל האָבן אַזאַ מעסערל! װי גליקלעך װאָלט איר געװען! װאָס פֿאַר מינים זאַכן װאָלט איך מיט דעם אױסגעשניצט! אַנו, מען דאַרף דאָס פּרוּװן ― עס איז עפּעס שאַרף?… אַך! עס כאַפּט אַ האָר! עס האַקט איבער אַ האָר! אַי־אַי־אַי, אַ מעסערל!!…

אײן מינוט ― דאָס מעסערל איז בײַ מיר אין האַנט. איך קוק זיך אַרום אױף אַלע זײַטן און פּרוּװ זיך דאָס אַרײַנלײגן אױף אַ מינוטקעלע צו זיך אין קעשענע… עס ציטערט מיר די האַנט… עס קלאַפּט מיר דאָס האַרץ אַזױ שטאַרק, אַז איך הער, װי עס מאַכט: „טיק־טיק־טיק!“… איך הער, װי עמעצער גײט, עמעצער סקריפּעט מיט די שטיװל; דאָס איז דער הער הערץ הערצענהערץ! אַי־אַי, װאָס טוט מען? דאָס מעסערל לאָז זײַן בײַ מיר, איך װעל עס נאָכדעם צוריק אַנידערלײגן. דערװײַל דאַרף מען אַרױסגײן, אַװעקגײן פֿון דאַנען, אַנטלױפֿן! אַנטלױפֿן!

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

איך קאָן שױן קײן װעטשערע ניט עסן. די מאַמע טאַפּט מיר בײַם קאָפּ. דער טאַטע װאַרפֿט אױף מיר בײזע אױגן און שיקט מיך אָפּ שלאָפֿן… שלאָפֿן? איך קאָן דען צומאַכן די אױגן? איך בין אַ טױטער!… װאָס טוט מען מיטן מעסערל? װיִאַזױ לײגט מען דאָס אַנידער צוריק?..

ג

― קום נאָר אַהער. תּכשיט מײַנער! ― מאַכט צו מיר אױף מאָרגן דער טאַטע. ― האָסטו ניט געזען ערגעץ דאָס מעסערל?…

תּכילת בין איך געװען זײער דערשראָקן: עס האָט זיך מיר אױסגעװיזן, אַז װער װײס, אַז זײ װײסן אַלע… שיִער, שיִער האָב איך זיך ניט אַרױסגעכאַפּט: האַ? דאָס מעסערל? אָט איז דאָס… עס האָט מיך עפּעס װי אַ װאַרג געטאָן אין האַלדז, און איך האָב מיט ציטערניש געענטפֿערט:

― װוּ ― װאָסער מעסערל?…

― װוּ ― װאָסער מעסערל! ― קרימט מיך איבער דער טאַטע. ― װוּ ― װאָסער מעסערל! דאָס גילדענע מעסערל! אונדזער אורחס מעסערל! דו בחורעץ, דו שײגעץ אײנער, קכע־הע־הע!

― װאָס האָסטו זיך צוגעטשעפּעט צום קינד? ― מישט זיך אַרײַן די מאַמע. ― דאָס קינד װײסט ניט פֿון קײן פּותר און קײן חלום, און ער דולט אים אַ ספּאָדעק: מעסערל, מעסערל.

― מעסערל, מעסערל! װאָס הײסט ער װײס ניט? ― זאָגט דער טאַטע מיט כּעס. ― אַ גאַנצן פֿרימאָרגן הערט ער, װי מען שרײַט „מעסערל, מעסערל! מעסערל, מעסערל!“ מען קערט איבער די שטוב נאָך דעם מעסערל, פֿרעגט ער: װוּ ― װאָסער מעסערל? גײ שױן, גײ װאַש זיך, דו פּוסטער בחור אײנער, דו גױ־גױ־עץ, קכע־הע־הע!

איך דאַנק דיר, רבונו של עולם, װאָס זײ האָבן מיר כאָטש ניט באַזוכט! נאָר װאָס טוט מען װײַטער? מען באַדאַרף דאָס מעסערל באַשטאַטן ערגעץ אױף אַ גוט אָרט… װוּ באַהאַלט מען דאָס? אַהאַ! אױפֿן בױדעם! איך כאַפּ דאָס אַרױס פֿון קעשענע און טו דאָס אַ שטופּ אין שטיװל אַרײַן… איך עס, און װײס ניט װאָס איך עס. איך װאַרג זיך…

― װאָס כאַפּסטו זיך אַזױ, װעלכע שװאַרצע יאָר? ― פֿרעגט דער טאַטע.

― איך אײַל מיך אין חדר אַרײַן. ― ענטפֿער איך אים און פֿיל, אַז איך װער רױט, װי פֿײַער…

― אַ מתמיד געװאָרן, װאָס זאָגסטו אױף דעם צדיק? ― װאָרטשעט ער און קוקט אױף מיר בײז. קױם־קױם דערלעבט אָפּעסן, אָפּבענטשן.

― נו. פֿאַרװאָס גײסטו שױן ניט אין ח־חדר, צדיק מײַנער? ― פֿרעגט מיך דער טאַטע.

― װאָס טרײַבסטו אים אַזױ? זאָגט אים די מאַמע. ― לאָז דאָס קינד זיצן אַ מינוט!

איך בין שױן אױפֿן בױדעם… װײַט, װײַט אין קראָקװע ליגט דאָס װײַסע מעסערל; עס ליגט און שװײַגט…

― װאָס קלעטערסטו אױף בױ־בױדעמס? ― שרײַט דער טאַטע. ― דו יונגאַטש אײנער! דו בר־מיצװה־יונג! דו באָד־גױ! קכע־הע־הע!

― איך זוך דאָ עפּעס… ― ענטפֿער איך אים און פֿאַל שיִער נישט אום פֿאַר שרעק.

― עפּעס? װאָס הײסט „עפּעס“? װאָס איז דאָס פֿאַר אַ מין „עפּעס“?

― אַ… ס־ספֿר… אַ… אַ… אַן אַלטע ג־גמרא…

― האַ? אַ ג־גמרא? אױפֿן בױדעם? אָ, דו היצל אײנער! קריך שױן אַראָפּ, קריך, װעסט שױן לײזן! דו באָד־גױ, דו הינטשלעגער, דו כּ־כּל־בו־ניק אײנער, קכע־הע־הע!

נאָר עס אַרט מיך שױן ניט אַזױ דעם טאַטנס כּעס, װי סע אַרט מיך דאָס, װאָס איך האָב מורא, טאָמער געפֿינט מען דאָס מעסערל. אַ קשיא? טאָמער גראָד הײַנט קריכט מען אַרױף אױפֿן בױדעם גרעט אױסהענגען, אָדער די לעזשנעס פֿאַרשמירן?… מען דאַרף דאָס פֿון דאָרטן אַראָפּנעמען און באַשטאַטן אױף אַ בעסער אָרט!… איך גײ אַרום אין אײן ציטערניש! יעדער קוק פֿונעם טאַטנס אױגן װײַזט מיר אױס, אַז ער װײס שױן, אַז אָט־אָט טוט ער מיך אַ כאַפּ מכּוח דעם אורחס מעסערל… איך האָב שױן אַן אָרט אױף דעם, אַ טײַער אָרט ― װוּ? אין דער ערד, אין אַ גריבל בײַ דער װאַנט אַרײַנגעשטעקט, און פֿון אױבן רעכט פֿאַרשאַרט מיט שטרױ, פֿאַר אַ סימן… געקומען פֿונעם חדר, כאַפּ איך זיך באַלד אַרױס אין הױף אַרײַן, איך נעם מיר פּאַװאָלינקע אַרױס דאָס מעסערל און איך האָב קײן צײַט אַפֿילו רעכט אָפּשפּיגלען זיך אין דעם, הער איך שױן דעם טאַטנס געפּילדער:

― װוּ ביסטו ערגעץ דאָרט? פֿאַרװאָס גײסטו שױן ניט דאַװענען, דו בעל־עגלה־יונג, װאַ־װאַסער־פֿירער! קכע־הע־הע!

נאָר װיפֿל דער טאַטע רודפֿט מיך און יאָגט מיך, װיפֿל דער רבי הרגעט מיך און שלאָגט מיך, איז דאָס בלאָטע קעגן יענעם פֿאַרגעניגן, װאָס איך האָב, בשעת איך קום פֿון חדר און זע מיך מיט מײַן טײַערן, מײַן אײנציקן ליבן חבֿר ― מיט מײַן מעסערל! דאָס פֿאַרגעניגן איז אָבער ― אױ װײ! ― אױסגעמישט מיט יסורים, פֿאַרביטערט מיט מרה־שחורה, מיט שרעק, מיט גרױסע, גרױסע פּחדים!

ד

זומער־לעבן. די זון זעצט זיך, די לופֿט װערט עטװאָס קילער, דאָס גראָז שמעקט, די זשאַבעס קװאַקען און שטיקער כמאַרעס פֿליִען דורך, אָן רעגן, פֿאַרבײַ דער לבֿנה, װילן זי אײַנשלינגען! די װײַסע זילבערנע לבֿנה באַהאַלט זיך אַלע מינוט און באַװײַזט זיך װידער, דאַכט זיך, זי שװעבט און שװעבט ― און שטײט אױף אײן אָרט. דער טאַטע זעצט זיך צו אױפֿן גראָז אין אַ כאַלאַט, האַלב נאַקעט, מיט אַ װײַסן טלית־קטן, האַלט אײן האַנט אין בוזעם און מיט דער אַנדערער האַנט שאַרט ער בײַ דער ערד און קוקט אױפֿן אױסגעשטערנטן הימל און הוסט. דאָס פּנים אַנטקעגן דער לבֿנה איז טױט, פֿאַרזילבערט. ער זיצט פּונקט אױף דעם

אָרט, װוּ דאָס מעסערל ליגט באַגראָבן. און ער װײס גאָרניט, װאָס אונטער אים טוט זיך. אַך, װען ער זאָל, אַ שטײגער, װיסן! װאָס װאָלט ער געזאָגט? װאָס װאָלט איך געהאַט?

„אַהאַ, טראַכט איך מיך אין האַרצן, האָסט מיר פֿאַרװאָרפֿן מײַן האָרבאַטע מעסערל, האָב איך איצט אַביסל אַ בעסערס, אַ שענערס! דו זיצט אױף דעם און דו װײסט גאָרניט. אױ, טאַטע! טאַטע!“…

― װאָס גלאַנצטו אױף מיר די אױגן, װי אַ קאָ־קאָטער? ― כאַפּט מיך אָן דער טאַטע. ― װאָס זיצטו צונױפֿגעלײגט די הענט, װי אַ שטאָט־בעל־הבית? קאָנסט זיך שױן גאָר קײן אַרבעט ניט אָפּזוכן? און „קריאת־שמע“ לײענען ביסטו פּטור? פֿאַרשׂרפֿעט זאָלסטו ניט װערן, יונגאַטש אײנער! אַ מי־מיתה משונה זאָל אױף דיר ניט קומען, קכע־הע־הע!

אַז ער זאָגט: פֿאַרשׂרפֿעט זאָלסטו ניט װערן, אַ מיתה־משונה זאָל אױף דיר ניט קומען ― דאָס איז אַ באַװײַז, אַז ער איז ניט אַזױ שטאַרק אין כּעס; אַדרבה, דאָס איז אַ סימן, אַז ער איז אױפֿגעלײגט. און באמת טאַקע: קאָן מען דען זײַן ניט אױפֿגעלײגט אין אַזאַ שײנער, װוּנדערלעכער זומערנאַכט, װען עס ציט יעדן באַזונדער און עס טרײַבט אים אַרױס אױף דער גאַס, אױף דער לופֿט, אױף דער װײכער, פֿרישער אױסגעצײכנטער לופֿט? אַלע, אַלע זײַנען אַצינד אינדרױסן. דער טאַטע, די מאַמע, די קלענערע קינדער, װאָס זוכן קלײנע שטײנדלעך און שפּילן אין זאַמדעלעך. דער הער הערץ הערצענהערץ דרײט זיך אױך אַרום איבערן הױף אָן אַ היטל, רײכערט אַ „ציגײַער“ און זינגט אַ דײַטש לידל, קוקט אױף מיר און לאַכט… דאָס לאַכט ער פֿון מיר, אַ פּנים, װאָס דער טאַטע טרײַבט מיך. איך לאַך אָבער פֿון זײ אַלע. אָט באַלד װעלן זײ אַלע גײן שלאָפֿן, װעל איך מיך דעמאָלט אַרױסכאַפּן אין הױף אַרױס )איך שלאָף אין הױז, פֿון פֿאָרנט, אױף דער ערד, װאָרעם אין שטוב איז די היץ שרעקלעך גרױס(, איך װעל מיך שױן אָנטישען, אָנשפּיגלען אין מײַן מעסערל!…

דער עולם שלאָפֿט. שאַ שטיל אַרום און אַרום. פּאַװאָלינקע הײב איך מיך אױף אױף אַלע פֿיר, און שטיל, װי אַ קאַץ, גנבֿה איך מיך אַרױס אין הױף אַרױס. די נאַכט איז שטיל, די לופֿט איז פֿריש מחיה־נפֿשות. פּאַמעלעך קריך איך צו צו יענעם אָרט, װוּ דאָס מעסערל ליגט באַגראָבן. פּאַװאָליע גראָב איך דאָס אױס פֿון דאָרטן און באַטראַכט דאָס בײַ דער לבֿנה; עס גלאַנצט, עס בלישטשעט, װי גינגאָלד, װי אַ בריליאַנט. איך הײב אױף די אױגן אַרױף און דערזע ― די לבֿנה קוקט גלײַך אַראָפּ צו מיר, אױף מײַן מעסערל… װאָס קוקט זי זיך אַזױ אײַן? איך דרײ מיך אױס צוריק ― זי קוקט מיר נאָך. איך פֿאַרשטעל דאָס מעסערל מיטן העמדל ― זי קילט מיר נאָך. זי װײס געװיס, װאָס דאָס איז פֿאַר אַ מעסערל און װוּ איך האָב דאָס גענומען… גענומען?… איך האָב דאָס געגנבֿעט!

דאָס ערשטע מאָל, פֿון זינט דאָס מעסערל איז מײַנס, קומט מיר דאָס דאָזיקע שרעקלעכע װאָרט אױף די געדאַנקען. געגנבֿעט? בין איך דאָך, הײסט דאָס, אַ גנבֿ! פּשוט, אַ גנבֿ? אין דער תּורה שטײט געשריבן, אין די עשׂרת הדברות, מיט גרױסע אותיות:

לא־תיגנובֿ!

זאָלסט ניט גנבֿענען! און איך האָב געגנבֿעט! װאָס װעט מען מיר דערפֿאַר טאָן אין גיהנום? אױ, װײ! מען װעט מיר אָפּהאַקן די האַנט, די האַנט, װאָס זי האָט געגנבֿעט… מען װעט מיך שמײַסן מיט אײַזערנע ריטער… מען װעט מיך בראָטן און ברענען אױף הײסע סקאָװערדעס… אײביק, אײביק װעל איך גליִען… מען באַדאַרף אָפּגעבן דאָס מעסערל. מען באַדאַרף אַנידערלײגן צוריק דאָס מעסערל, מען באַדאַרף נישט קײן גנבֿהש מעסערל! מאָרגן לײג איך אַנידער צוריק דאָס מעסערל.

אַזױ טראַכט איך מיר און נעם דאָס מעסערל צו זיך אין בוזעם אַרײַן ― פֿיל איך, אַז סע בריט מיך, סע בראָט מיך. נײן, מען באַדאַרף עס צוריק באַהאַלטן, באַגראָבן אין דער ערד אַרײַן ביז מאָרגן. און די לבֿנה זעט, זי איז אַן עדות… און איך קריך־צו פּאַװאָלינקע צוריק אין הױז אַרײַן אױף מײַן געלעגער און לײג זיך שלאָפֿן און קאָן ניט אַנטשלאָפֿן װערן. איך קאַטשע זיך פֿון אײן זײַט אױף דער אַנדערער און קאָן ניט שלאָפֿן… מיטן טאָג גלײַך שױן בין איך אַנטשלאָפֿן געװאָרן, און עס האָט זיך מיר געחלומט אַ לבֿנה, און עס האָבן זיך מיר געחלומט אײַזערנע ריטער. און עס האָבן זיך מיר געחלומט מעסערלעך… גאַנץ פֿרי האָב איך זיך אױפֿגעכאַפּט, אָפּגעדאַװנט געשמאַק מיט כּװנה און אָפּגעכאַפּט דעם אָנבײַסן אױף אײן פֿוס ― און מאַרש אין חדר אַרײַן.

― װאָס כאַפּט דאָס דיך אַזױ אין חדר אַרײַן? ― שרײַט אױף מיר דער טאַטע. ― װאָס יאָגט דאָס דיך אַזױ? װעסט ניט אָנװערן די תּורה דײַנע שפּעטער אױך! בענטש בעסער, װי עס קער צו זײַן, און היפּער ניט קײן װערטער! װעסט נאָך צײַט האָבן זײַן אױסגעלאָזט, דו הולטײַ אײנער, דו אַפּיקורס, דו טרײ־טרײפֿניאַק אײנער, קכע־הע־הע!

ה

― װאָס עפּעס אַזױ שפּעט? טו נאָר אַ קוק אַהער! ― האַלט מיך דער רבי פֿאָר און װײַזט מיר אָן מיטן פֿינגער אױף מײַן חבֿר „בערל דעם רױטנס“, װאָס שטײט אין אַ װינקעלע מיט אַן אַראָפּגעלאָזטן קאָפּ. ― זעסטו, װײַסער־חבֿרהניק? זאָלסטו װיסן זײַן, אַז פֿון הײַנטיקן טאָג אָן און װײַטער איז שױן זײַן נאָמען ניט „בערל דעם רױטנס“, װי ער האָט געהײסן ביז אַהער. נײן! ער הײסט אַצינד אַ שענערן נאָמען; אַצינד הײסט ער: בערעלע דער גנבֿ! ― שרײַט זשע, קינדער: בערעלע דער ג־אַ־אַנבֿ! בערעלע דער ג־אַ־אַ־נבֿ!

די דאָזיקע װערטער ציט אױס דער רבי מיט אַ ניגון, און אַלע תּלמידים כאַפּן אים אונטער, װי די משוררים:

― בערעלע דער גאַ־אַ־נבֿ! בערעלע דער ג־אַ־אַ־נבֿ! איך בלײַב אַ פֿאַרשטײנערטער, און אַ פֿראָסט גײט מיר איבער אױפֿן לײַב. איך פֿאַרשטײ ניט װאָס דאָס באַדײַט… ― װאָס שװײַגסטו, דו שײגעץ אײנער?… ― רופֿט זיך אָן דער רבי צו מיר מיט אַן אומגעריכטן פּאַטש. ― װאָס שװײַגסטו, דו גױעץ? דו הערסט דאָך, אַז אַלע זינגען. העלף זינגען מיט אַלע גלײַך: „בערעלע דער גאַ־אַ־נבֿ, בערעלע רער ג־אַ־אַ־נבֿ!“ עס ציטערן מיר הענט און פֿיס. עס קלאַפּט מיר אַ צאָן אױף אַ צאָן. נאָר איך העלף זינגען „בערעלע דער ג־אַ־אַ־נבֿ!“ ― העכער, שײגעץ אײנער! ― טרײַבט מיך אונטער דער רבי. ― שטאַרקער! שטאַרקער!…

און איך מיטן גאַנצן כאָר זינגען אױף אַלערלײ קולות: „בערעלע דער ג־אַ־א־נבֿ! בערעלע דער ג־אַ־אַ־נבֿ!“…

― ש־ש־ש־אַ־אַ־אַ־אַ! ― שרײַט אױס פּלוצלינג דער רבי און טוט אַ פּאַטש מיט דער האַנט איבערן טיש. ― שאַ! אַצינד װעלן מיר זיך נעמען צום „מישפּט“. (מיט אַ ניגון): אַנו, בערעלע גנבֿ, קום נאָר אַהער, מײַן קינד, גיכער זשע, גיכער אַ ביסעלע! זאָג נאָר, ייִנגעלע, װיִאַזױ רופֿט מען דיך? (מיט אַ ניגון).

― בערל.

― װיִאַזױ נאָך? (מיט אַ ניגון).

― בערל… בערל… דער… גנבֿ!

― אָט אַזױ, מײַן ליב קינד, אָט אַזױ ביסטו אַ װױל ייִנגעלע. (מיט אַ ניגון): אַצינד, בערעלע, געזונט זאָלסטו מיר זײַן און שטאַרק אױף אַלע אבֿרים (מיט אַ ניגון), נעם זײַ מוחל, בערעלע, און צי אַראָפּ פֿון זיך די מלבושימלעך. אָט אַזױ! נו־שױן, און גיכער שױן! איך בעט בײַ דיר, נו־שױן, און גיכער שױן ― אָט אַזױ, בערעשי, מײַן טײַערער!

בערל בלײַבט שטײן נאַקעט, װי די מאַמע האָט אים געהאַט. קײן טראָפּן בלוט איז אין אים ניטאָ. ער רירט ניט מיט קײן אבֿר. די אױגן אַראָפּ. אַ געשטאָרבענער, אַ טױטער!…

דער רבי רופֿט אַרױס אײנעם פֿון די גרעסטע תּלמידים, אַלץ מיט אַ ניגון:

― אַנו, הערשעלע דער גרױסער, גײ נאָר אַרױס פֿונעם טיש אַהער, צו מיר, געשװינדער, אָט אַזױ; און דערצײל אונדז אַקאָרשט די מעשׂה פֿון אָנהײב ביזן סוף, װיִאַזױ אונדזער בערעלע איז געװאָרן אַ גנבֿ. הערט, חבֿרה, מיט קאָפּ!

און „הערשל דער גרױסער“ הײבט אָן צו דערצײלן אַ מעשׂה. װיִאַזױ בערל האָט זיך דערשלאָגן צו רב מאיר־בעל־נס־פּושקע, װאָס זײַן מאַמע װאַרפֿט אַהין אַלע פֿרײַטיק פֿאַר ליכט־בענטשן אַ קאָפּיקע, און אַמאָל צװײ; װיִאַזױ בערל האָט זיך דאָביװעט צו דער דאָזיקער צדקה־פּושקע, אױף װעלכער עס הענגט אַ שלעסעלע; װיִאַזױ בערל האָט מיט אַ שטרױעלע מיט סמאָלע אַרױסגעשלעפּט פֿון דאָרטן אַלע קאָפּיקעס אײנציקװײַז ביז לעצט; װיִאַזױ די מאַמע זײַנע „זלאַטע די הײזעריקע“, האָט זיך געכאַפּט, געעפֿנט די דאָזיקע צדקה־פּושקע, דאָרט איז געלעגן אַ שטרױ, אײַנגעטונקען אין סמאָלע; װיִאַזױ זלאַטע די הײזעריקע האָט אים „צוגעשטעלט אַ בענקעלע“; װיִאַזױ בערל האָט זיך באַלד נאָך דעם רבינס שמיץ מודה געװען, אַז אַ גאַנץ יאָר, אַ קײַלעכיק יאָר, האָט ער געשלעפּט פֿון דער צדקה־פּושקע די קאָפּיקעס, װיִאַזױ ער האָט זיך יעדן זונטיק געקױפֿט צװײ לעקעכלעך מיט אַ באָקסער! װיִאַזױ… און אַזױ װײַטער און װײַטער.

― אַצינד, קינדער, מישפּט אים! איך װײסט שױן, װיִאַזױ. דאָס איז שױן בײַ אײַך ניט דאָס ערשטע מאָל. לאָז יעדער זאָגן זײַן מישפּט, װאָס קומט אַ גנבֿ, װאָס שלעפּט קאָפּיקעס פֿון אַ צדקה־פּושקע. הערשל דער קלײנער, זאָג דו צום ערשטן, װאָס קומט אַזאַ גנבֿ, װאָס שלעפּט קאָפּיקעס מיט אַ שטרױ פֿון אַ צדקה־פּושקע?

דער רבי בײגט אײַן דעם קאָפּ אױף אַ זײַט, ער מאַכט צו די אױגן און שטעלט אונטער דעם רעכטן אױער צו הערשל דעם קלײנעם. הערשל דער קלײנער ענטפֿערט הױך, אױף אַ קול:

― אַ גנבֿ, װאָס שלעפּט קאָפּיקעס פֿון אַ פּושקע, קומט… מע זאָל אים קאַטעװען ביז בלוט זאָל גײן.

― משהל, װאָס קומט אַ גנבֿ, װאָס שלעפּט קאָפּיקעס פֿון אַ צדקה־פּושקע?

― אַ גנבֿ, ― זאָגט משהל מיט אַ װײנענדיק קול, ― אַ גנבֿ, װאָס שלעפּט קאָפּיקעס פֿון אַ צדקה־פּושקע, קומט, מע זאָל אים אַנידערלײגן, צװײ אױפֿן קאָפּ, צװײ אױף די פֿיס, און צװײ זאָלן אים שמײַסן מיט אײַנגעזאַלצענע ריטער…

― טאָפּעלע טוטעריטו! װאָס קומט אַ גנבֿ, װאָס שלעפּט קאָפּיקעס פֿון אַ צדקה־פּושקע?

קאָפּל קוּקאַריקו, אַ ייִנגל, װאָס קאָן ניט אױסרײדן קײן קוף און קײן גימל, װישט אױס דאָס נעזל און זינגט זײַן משפּט מיט אַ קװיטש:

― אַ דנבֿ, װאָס שלעפּט טאָפּיטעס פֿון אַ פּושטע, טומט אים, אַז אַלע ייִנדלעך זאָלן צודײן צו אים נאָנט און זאָדן אים דלײַך אין פּנים דרײַ מאָל אױף אַ טול: דנבֿ! דנבֿ! דנבֿ!

אין חדר װערט אַ געלעכטער. דער רבי נעמט זיך מיטן גראָבן פֿינגער אונטערן גאָרגל, װי אַ חזן, און רופֿט מיך אױף מיטן ניגון, װאָס מע רופֿט אױף אַ חתן:

― יעמוד ה־ח־ת־ן ש־לום ברב נחום מפֿ־טיר! זאָג נאָר, דו, שלומני, מײַן טײַערינקער, דײַן פּסק, װאָס קומט אַ גנבֿ, װאָס שלעפּט קאָפּיקעס פֿון אַ צדקה־פּושקע?

איך װיל ענטפֿערן ― פֿאָלגט מיך ניט די צונג. איך ציטער װי אין אַ קדחת, עס װאַרגט מיך אין האַלדז. אַ קאַלטער שװײס באַשלאָגט מיך פֿון אױבן ביז אַראָפּ. עס פֿײַפֿט מיר אין די אױערן. איך זע שױן פֿאַר זיך ניט דעם רבין, ניט דעם נאַקעטן „בערל דעם גנבֿ“, ניט קײן חבֿרים; איך זע פֿאַר זיך נאָר מעסערלעך, אָן אַ שיִער מעסערלעך, װײַסע, אָפֿענע מעסערלעך, מיט אַ סך קלינגלעך, און דאָרט, בײַ דער טיר, הענגט די לבֿנה, זי שמײכלט און קוקט אױף מיר, װי אַ מענטש… עס דרײט זיך מיר דער קאָפּ, דער גאַנצער חדר, מיטן טיש, מיט די ספֿרים, מיט אַלע חבֿרים, מיט דער לבֿנה. װאָס הענגט אױף דער טיר, און מיט אַלע מעסערלעך… איך פֿיל, װי די פֿיס װערן מיר אונטערגעהאַקט. נאָך אַ מינוט ― פֿאַל איך אום. נאָר איך שטאַרק זיך מיט אַלע כּוחות און האַלט זיך אײַן, איך זאָל ניט פֿאַלן…

פֿאַרנאַכט קום איך אַהײם און פֿיל, אַז דאָס פּנים ברענט מיר, די בעקלעך פֿלאַמען און אין די אױערן זשומעט מיר. איך הער, מע רעדט צו מיר, נאָר װאָס ― װײס איך ניט. עפּעס זאָגט דער טאַטע, עפּעס בײזערט ער זיך, װיל מיר געבן פּעטש; די מאַמע שטעלט זיך אײַן פֿאַר מיר, צעלאָזט דעם פֿאַרטעך, װי אַ קװאָקע די פֿליגל, בשעת זי באַשיצט אירע הינדלעך, מע זאָל זײ ניט אָנרירן צו שלעכטן… איך הער גאָרניט. איך װיל גאָרניט הערן. איך װיל נאָר, ס'זאָל שױן װערן גיכער נאַכט, איך זאָל קאָנען מאַכן אַן עק מיטן מעסערל… װאָס טוט מען מיט דעם? מודה זײַן זיך און אָפּגעבן דאָס? װעל איך האָבן בערעלעס פּסק. אונטערװאַרפֿן דאָס? טאָמער כאַפּט מען מיך… פֿאַרװאַרפֿן און אַז עק, אַבי פּטור װערן! װוּהין פֿאַרװאַרפֿט מען דאָס, אַז מע זאָל דאָס ניט געפֿינען? אױפֿן דאַך? װעט מען הערן אַ קלאַפּ. אין גאָרטן? װעט מען דאָס געפֿינען. אַהאַ! איך װײס שױן, איך האָב אַן עצה: אַרײַנװאַרפֿן אין װאַסער אַרײַן! אַ טײַערע עצה, כלעבן ― אין װאַסער אַרײַן, אין ברונען, טאַקע אָט דאָ בײַ אונדז אױפֿן הױף!… דער דאָזיקער געדאַנק געפֿעלט מיר אַזױ שטאַרק, אַז איך װיל גאָר לאַנג נישט קלערן. איך כאַפּ דאָס מעסערל און לױף גלײַך צום ברונען, און עס דאַכט זיך מיר, אַז איך האַלט אין די הענט ניט קײן מעסערל, נאָר עפּעס אַ מיאוסקײט. אַ מין שרץ, פֿון װעלכן עס װילט זיך מיר װאָס גיכער צו באַפֿרײַ ען זיך, פּטור װערן. נאָר סע טוט מיר באַנג ― אַזאַ טײַער מעסערל. אַ מינוט שטײ איך פֿאַרטראַכט, און עס דאַכט זיך מיר, אַז איך האַלט אין האַנט אַ לעבעדיקע זאַך… דאָס האַרץ טוט מיר װײ אױף דעם: סטײַטש, סטײַטש, עס קאָסט מיך אַזױ פֿיל מי, עס איז אַ צער בעלי־חײם!… איך נעם זיך אָן מיט האַרץ און לאָז דאָס מיט אַמאָל אַרױס פֿון די פֿינגער ― „פּליוך!“… עס טוט אַ פּלעשטשע דאָס װאַסער, און מער הערט מען נישט… ניטאָ קײן מעסערל! איך שטײ נאָך אַ מינוט בײַם ברונען און הער זיך צו ― מע הערט גאָר נישט. דאַנקען גאָט, פּטור געװאָרן! כאָטש דאָס האַרץ קלעמט מיר, טוט מיר װײ: „סטײַטש, אַזאַ מעסערל! אַזאַ מעסערל!“…

איך גײ צוריק צו מײַן געלעגער און זע, װי די לבֿנה קוקט מיר נאָך, און עס דאַכט זיך מיר, אַז זי האָט געזען אַלץ, װאָס איך האָב דאָ געטאָן, און איך הער װי אַ קול פֿון װײַטנס: „אָבער דו ביסט פֿאָרט אַ גנבֿ!… כאַפּט אים, קלאַפּט אים, ער איז אַ גנבֿ! אַ ג־אַ־אַ־נבֿ!!“ איך גנבֿה זיך אַרײַן צוריק אין הױז אַרײַן און לײג זיך שלאָפֿן, און עס חלומט זיך מיר, אַז איך לױף, איך שװעב, איך פֿלי אין דער לופֿטן מיטן מעסערל, און די לבֿנה קוקט אױף מיר און זאָגט: „כאַפּט אים! קלאַפּט אים! ער איז אַ גנבֿ! אַ ג־אַ־אַ־נבֿ!!!“…

ו

אַ לאַנגער, לאַנגער שלאָף! אַ שװערער, זײער אַ שװערער חלום! עס ברענט אין מיר אַ פֿײַער, עס זשומעט מיר אין קאָפּ. אַלץ, װאָס איך זע, איז רױט, װי בלוט, ברענענדיקע ריטער פֿון פֿײַער קאַטעװען מײַן לײַב, און איך קאַטשע זיך אין בלוט. אַרום מיר דרײען זיך שלאַנגען און עקדישן; זײ האַלטן אָפֿן זײערע מײַלער און װילן מיך אײַנשלינגען… גלײַך אין אױער אַרײַן הער איך אַ בלאָז: תּקיעה ― טו! שבֿרים ― טו־טו! תּרועה ― טו־טו־טו־טו! און אײנער שטײט איבער מיר און שרײַט אױף אַ קול מיט אַ ניגון, צום טאַקט: „שמײַסט אים! שמײַסט אים! שמײַסט אים! ער איז אַ ג־אַ־אַ־אַ־נבֿ!!!', און אַלײן שרײַ איך: „גװאַלד, נעמט צו פֿון מיר די לבֿנה! גיט איר אָפּ דאָס מעסערל! װאָס האָט איר צו בערלען נעבעך? ער איז ניט שולדיק ― דאָס ביז איך אַ ג־אַ־אַ־נבֿ! אַ ג־אַ־אַ־נבֿ!“…

און װײַטער געדענק איך ניט.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

איך עפֿן אױף אײן אױג, און דאָס אַנדערע אױג… װוּ בין איך? דאַכט זיך, אױף אַ בעט? װאָס טו איר דאָ? װער זיצט דאָס אָט דאָרט אױף אַ בענקל, בײַם בעט? אַ! דאָס ביסטו מאַמע? מאַמע!… זי הערט מיר ניט!… מאַמע! מאַמע! מאַ־אַאַממע!!!… װאָס הײסט דאָס? מיר דאַכט אַז איך שרײַ אױף אַ קול?… שאַ! איך הער זיך צו ― זי װײנט? זי װײנט שטילערהײט. אױך זע איך דעם טאַטן מיט זײַן געל קרענקלעך פּנים. ער זיצט איבער אַ ספֿר און זאָגט עפּעס שטילערהײט און הוסט און זיפֿצט און קרעכצט… עס װײַזט אױס, אַז איך בין שױן געשטאָרבן… געשטאָרבן?… מיטאַמאָל פֿיל איך, װי עס װערט מיר ליכטיק אין די אױגן, גרינג אין קאָפּ, גרינג אין אַלע אבֿרים. עס קלינגט מיר אין אײן אױער, אינעם אַנדערן אױער: דזינננן!!! איך געב אַ ניס: אַפּצשי!…

― צו געזונט! צו אַריכות־ימים! צו לאַנגע יאָרן! אַ סימן־טובֿ! מזל־טובֿ! געלױבט ביסטו, גאָט!

― באמת גענאָסן! געלױבט דער אײבערשטער!

― מיר האָבן אַ גרױסן גאָט! ער װעט, אם־ירצה־השם, זײַן געזונט, גאָט ברוך־הוא־וברוך־שמו!

― לאָז מען רופֿן גיכער מינצי די שוחטקע: זי שפּרעכט גוט אָפּ אַן עין־הרע.

― דעם דאָקטער װאָלט מען באַדאַרפֿט רופֿן, דעם דאָקטער!

― דעם דאָקטער? צו װאָס? נאַרישקײט! „ער“ איז אַ דאָקטער! דער אײבערשטער איז דער בעסטער דאָקטער! גאָט ברוך־הוא־וברוך־שמו!

― צעגײט זיך, עולם, צעגײט זיך אַביסל! עס איז שרעקלעך הײס! אום גאָטעס װילן, צעגײט זיך!

― אַיאָ? איך האָב אײַך געזאָגט, אַז מע דאַרף אים אױסגיסן מיט װאַקס, האַ? װער איז גערעכט?

― געלױבט איז גאָט! געלױבט איז השם־יתברך!… אױ, גאָט, גאָט, גאָט־ברוך־הוא־וברוך־שמו!…

מע דרײט זיך אַרום מיר, מע קוקט אױף מיר. יעדער גײט צו און טוט מיר אַ טאַפּ בײַם קאָפּ. מע שפּרעכט מיך, מע שעפּטשעט מיך, מע לעקט מיך דעם שטערן און מע שפּײַט אױס און מע פּילנעװעט מיך: מע גיסט מיר אין מױל אַרײַן זודיקע יױך און מע שטופּט מיר מיט לעפֿעלעך אײַנגעמאַכטס ― אַלע דרײען זיך אַרום מיר, מע היט מיך אָפּ, װי דאָס שװאַרצאַפּל פֿונעם אױג, מע האָרעװעט מיך מיט יײַכלעך און מיט קאַטשקעלעך, װי אַ פּיצעלע קינד, און מע לאָזט מיך נישט אַלײן; עס זיצט תּמיד נעבן מיר די מאַמע און דערצײלט מיר איבער אַלע מאָל איבעראַנײַס די גאַנצע געשיכטע, װיִאַזױ מע האָט מיך אױפֿגעהױבן פֿון דער ערד כּמעט אַ טױטן; װיִאַזױ איך בין געלעגן צװײ װאָכן כּסדר אין אַ העליש פֿײַער און האָב נאָר געקװאַקעט, װי אַ זשאַבע, און עפּעס כּסדר גערעדט פֿון שמיץ און פֿון מעסערלעך… מע האָט שױן גערעכנט, אַז איך בין שױן חלילה געשטאָרבן… און נאָכדעם, פּלוצלינג, האָב איך אַ נאָס געגעבן זיבן מאָל, ממש פֿון טױט לעבעדיק געװאָרן…

― הײַנט זעען מיר, װאָס פֿאַר אַ גאָט מיר האָבן, ברוך־הוא־וברוך־שמו! ― לאָזט אױס די מאַמע מיט טרערן אױף די אױגן. ― הײַנט זעען מיר אַרױס אַז מע רופֿט צו אים, הערט ער אױס אונדזערע זינדיקע בקשות און אונדזערע שולדיקע טרערן… אַ סך, אַ סך טרערן האָבן מיד פֿאַרגאָסן, איך און דער טאַטע, ביז גאָט האָט רחמנות געהאַט… שיִער, שיִער נישט אָנגעװאָרן, פֿאַרזינדיקט אַ קינד חלילה, מיר זאָל זײַן פֿאַר דײַנע בײנער, איבער װעמען? איבער װאָס? איבער אַ ייִנגל, אַ גנבֿ, עפּעס אַ בערעלע, װאָס דער רבי האָט פֿאַרשמיסן אין חדר ביזן בלוט אַרײַן. אַז דו ביסט געקומען צו גײן פֿון חדר, ביסטו שױן געװען אַ טױטער, דער מאַמע זאָל זײַן פֿאַר דיר! דאָס איז אַ רוצח, דאָס איז אַ גזלן, גאָט זאָל אים באַצאָלן, רבונו של עולם!… נײן, מײַן קינד. אַז גאָט װעט אונדז שענקען דאָס לעבן און דו װעסט אם־ירצה־השם, אױפֿשטײן געזונטערהײט, װעלן מיר דיר שױן אָפּגעבן צו אַן אַנדערן מלמד, ניט אַזאַ קאַט, אַזאַ רוצח, װי אָט דער „מלאך־המװת“, ימח־שמו־וזכרו זאָל ער װערן!

די ראָזיקע בשׂורה איז בײַ מיר שרעקלעך אָנגעלײגט! איך כאַפּ אַרום די מאַמע קושן:

― טײַערע, טײַערע מאַמע!… און דער טאַטע גײט־צו צו מיר פּאַװאָליע. לײגט אַרױף זײַן בלײכע קאַלטע האַנט מיר אױפֿן שטערן און זאָגט צו מיר שױן װײך, אָן אַ שום כּעס:

― אַי, האָסטו אונדז איבערגעשראָקן, דו שקאָץ אײנער, קכע־הע־הע־הע! אױך דער ייִדישער דײַטש, אָדער דער דײַטשער ייִד, הער הערץ הערצענהערץ, מיט אַ „ציגײַער“ אין די צײן, בײגט זיך אָן מיט זײַן געגאָלטער מאָרדע איבער מײַן בעטל און טוט מיך אַ גלעט איבערן בעקל און זאָגט אױף דײַטש:

― גוט, גוט! געזונט, געזונט!…

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

אין אַ פּאָר װאָכן אַרום נאָך מײַן אױפֿשטײן פֿון בעט רופֿט זיך אָן צו מיר דער טאַטע:

― נו, מײַן זון, אַצינד גײ אין חדר אַרײַן, און האָב שױן מער ניט אין זינען קײן מעסערלעך מיט קײן נאַרישקײטן… שױן צײַט זאָלסט שױן אָנהײבן װערן אַ שטיקל מענטש; אם־ירצה־השם, איבער דרײַ יאָר װערסטו שױן בר־מיצװה, צו הונדערט און צװאַנציק יאָר, קכע־הע־הע!

מיט אַזעלכע זיסע װערטער שיקט מיך דער טאַטע אַרױס אין חדר אַרײַן צום נײַעם מלמד, צו רב חײם קאָטער. דאָס ערשטע מאָל הער איך פֿון מײַן בײזן טאַטן אַזעלכע גוטע װײכע װערטער, און איך פֿאַרגעס אין אײן מינוט אַלע זײַנע רדיפֿות, מיט אַלע זײַנע קללות, מיט אַלע זײַנע פּעטש, גלײַך װי ס'איז גאָרנישט געװען אױף דער װעלט. איך זאָל מיך ניט שעמען, װאָלט איך אים אַרומגעכאַפּט קושן. נאָר כי־כי־כי ― װיִאַזױ קושט מען אַ טאַטן?…

די מאַמע גיט מיר מיט אין חדר אַרײַן אַ גאַנצן עפּל מיט צװײ גראָשן, און אױך דער דײַטש שענקט מיר אַ פּאָר קאָפּיקעס מיט אַ קניפּ אין בעקל, רעדט אױף זײַן שפּראַך:

― היפּשער קנאַבע! גוט, גוט!…

איך נעם די גמרא „ביצה“ אונטער דער האַנט, איך טו אַ קוש די מזוזה און גײ אין חדר אַרײַן, װי אַ נײַ־געבאָרענער, מיט אַ רײן האַרץ, אַ גרינג האַרץ, מיט אַ לױטערן קלאָרן קאָפּ, מיט נײַע מחשבֿות, מיט פֿרישע, ערלעכע, פֿרומע געדאַנקען. די זון קוקט־אַראָפּ און גריסט צו מיר אירע װאַרעמע שטראַלן. דאָס װינטעלע פֿאַרגנבֿעט זיך צו מיר אונטער אַ פּאה, די פֿײגעלעך פּישטשען: „טיף־טיף־טיף־טיף!“… עס הײבט מיך, עם טראָגט מיך אין דער לופֿטן, עס װילט זיך מיר לױפֿן, שפּרינגען, טאַנצן ― אַך, װי גוט, װי זיס דאָס איז, אַז מע לעבט און מען איז אַן ערלעכער, מען איז ניט קײן גנבֿ, ניט קײן ליגנער!

איך קװעטש צו די גמרא צום האַרצן שטאַרק־שטאַרק, און לױף אין חדר אַרײַן געשמאַק־געשמאַק, און איך שװער באַ דער גמרא, אַז איך װעל קײנמאָל, קײנמאָל ניט זאַטשעפּען קײן פֿרעמדס, קײנמאָל, קײנמאָל נישט גנבֿענען, קײנמאָל, קײנמאָל ניט לײקענען, תּמיד זײַן אַן ערלעכער, אַן ערלעכער, אַן ערלעכער…

געשריבן אין יאָר 1886
אַפֿן פֿידל
דערצײלונג פֿון די קינדער־יאָרן

א

― הײַנט װעל איך אײַך, קינדער, שפּילן אַביסל אױפֿן פֿידל. נישטאָ, אַזױ דאַכט זיך מיר, קײן שענערס און קײן בעסערס, װי אַז מען קאָן שפּילן אױפֿן פֿידל. װאָס, אפֿשר נישט אַזױ? איך װײס נישט װיִאַזױ איר ― איך, פֿון זינט איך בין צו מײַן שׂכל געקומען, בין איך אױסגעגאַנגען נאָך אַ פֿידל און האָב ליב געהאַט גלאַט כּלי־זמר, װי דאָס לעבן! איז געװען ערגעץ אַ חתונה אין שטעטל, בין איך געװען דער ערשטער, װאָס איז געלאָפֿן מקבל־פּנים זײַן די כּלי־זמר, זיך פֿאַרגנבֿענען פֿון הינטן צום קאָנטערבאַס, אַ צי טאָן בײַ דער גראָבער סטרונע: בום! ― און אַנטלױפֿן. בום! ― און אַנטלױפֿן. פֿאַר דעם דאָזיקן „בום“ האָב איך אַמאָל געכאַפּט פֿון בערל באַס אַ מיאוסן פּסק. בערל באַס, אַ בײזער ייִד מיט אַ צעפּלאַצטער נאָז און מיט אַ שאַרפֿן קוק, האָט זיך געמאַכט, װי ער זעט ניט, אַז איך גנבֿה זיך צום קאָנטערבאַס, און בשעת איך האָב אױסגעצױגן די האַנט צו דער גראָבער סטרונע, האָט ער מיך אָנגעכאַפּט פֿאַרן אױער און אָפּגעפֿירט מיך מיט כּבֿוד גלײַך צו דער טיר:

― נאַ, ממזר, קוש די מזוזה!

דאָס האָט מיך אָבער װינציק־װאָס אָנגעלערנט. איך האָב נישט אָפּגעטראָטן פֿון די כּלי־זמר אױף קײן האָר. איך האָב זײ ליב געהאַט אַלע, פֿון שײַקע פֿידעלע מיט דער שײנער שװאַרצער באָרד און מיט די דינע װײַסע פֿינגערלעך, ביז געצי פּײַקלער מיטן שײנעם האָרב און מיטן היפּשן ― איך בעט איבער אײַער כּבֿוד ― פּליך איבער די אױערן. נישט אײן מאָל בין איך געלעגן אונטער אַ באַנק און געהערט, װי די