לױפֿן מיר אײנמאָל פֿאַרטאָג, איך און מײַן חבֿר מענדל, מיט די פֿרישינקע פּײפּערס צו אונדזערע קאָסטאָמערס. פּלוצעם דערפֿיל איך אַ זעץ פֿון הינטן אין פּלײצע און איך הער עמעצער רופֿט אױס:
― העללאָו, לאַנדסמאַן!
דרײ איך מיך אום און טו אַ קוק ― ס'איז מאָטל! „מאָטל דער גרױסער“. דאָס איז דער מאָטל, װאָס האָט זיך אַרומגעשלעפּט מיט אונדז אַמאָל איבער דער װעלט. אין קראָקע מיט לעמבעריק, אין װין און אין אַנטװערפּן. אױב איר געדענקט, האָט ער מיך אױסגעלערנט שטעלן אַ גובערנאַטאָר אין זײַט אַרײַן און איז געװען אַ בױכרעדער. ער איז אַװעק מיט דער כאַליאַסטרע אַ סך פֿריִער פֿון אונדז. אַז מיר האָבן זיך נאָך אַרומגעבלאָנקעט איבערן לאָנדאָנער װײַטשעפּעל, איז ער שױן געװען דאָ אין אַמעריקע אָללרײַט. דאָס הײסט, ער האָט שױן געהאַט אַ דזשאַב אין אַ קלינינג־סטאָרcleaning store: װאַשערײַ, און ער האַלט נאָך איצט אױך אָן דעם דזשאַב. פֿרעג איך אים: „װאָס איז דאָס פֿאַר אַ דזשאַב?“ דערקלערט ער מיר, גײענדיק, אַז דאָס איז אַ מין קלינינג־פֿעקטאָרי, װוּ מען רײניקט מלבושים. דהײַנו, װי אַזױ? מע נעמט אַרײַן, זאָגט ער, אַ פּאָר צעקנײטשטע תּחתּונים אין אַזאַ מאַשין צװישן צװײ פּרעספֿליגלען. דורך אַ באַזונדער אײװעלע װערן די פּרעספֿליגלען גוט אָנגעװאַרעמט. אַ מענטש טוט אַ דרײ ― אױסגעפּרעסט אַ פּאָר הױזן!
― און װאָס איז אײַער דזשאַב? ― פֿרעגט מאָטל דער גרױסער בײַ מיר און מײַן חבֿר מענדל.
― מיר דעליװערן deliver: טראָגן אָן, זאָג איך, ניוס־פּײפּערסnewspapers: צײַטונגען. מיר צעטראָגן, זאָג איך, צײַטונגען צו אונדזערע קאָסטאָמערס, אײדער מיר גײען אין סקול. און אַז מיר קומען, זאָג איך, פֿון סקול, העלפֿן מיר אַטענדןattend: באַזאָרגן די ביזנעס. מיר האַלטן, זאָג איך, אַ סטענד אױפֿן קאָרנערcorner: ראָג, און מיר מאַכן אַ לעבן…
― אָהאָ! ― זאָגט מאָטל דער גרױסער. ― דו רעדסט שױן נישקשהדיק ענגליש. װיפֿל מאַכט איר, זאָגט ער, אַ װאָך, אַזעלכע צװײ ביזנעסלײַט, װי איר?
― אין דורכשניט, אַרום און אַרום, ― זאָג איך ― קאָנען מיר אױסשלאָגן אַ טאָלער אַ װאָך. און אַמאָל אַ טאָלער און אַ קװאָדער…
― און דאַטס אָללthat's all: מער ניט? ― רופֿט זיך אָן מאָטל דער גרױסער מיט גדלות. ― איך פֿאַרדין אַלײן דרײַ טאָלער אַ װאָך… װאָס איז די נײםname: נאָמען פֿון דעם דאָזיקן דזשענטעלמען? ― מאַכט מאָטל און װײַזט אָן אױף מײַן חבֿר. זאָג איך, אַז ער הײסט מענדל. צעלאַכט זיך מאָטל און זאָגט, אַז מענדל איז פֿע! װאָס פֿאַר אַ נאָמען מענדל? „װי אַזױ זשע דען, פֿרעג איך אים, זאָל ער הײסן?“… פֿאַרטראַכט זיך מאָטל אױף אַ װײַלע און זאָגט, אַז ער װאָלט באַדאַרפֿט בעסער הײסן מײַקMike, ניט מענדל. מײַק איז שענער. זאָג איך: „װי אַזױ זשע רופֿט מען דיך?“ זאָגט ער: „מעקסMax“. זאָג איך: „װיבאַלד אַזױ, דאַרף איך דאָך אױך הײסן מעקס. איך הײס דאָך אױך מאָטל“. זאָגט ער: „שור הײסטו מעקס“. און ער געזעגנט זיך אָפּ מיט אונדז:
― גוד באַיgoodbye: זײַ געזונט, מעקס! גוד באַי, מײַק!
און מיר רײדן אָפּ, אַז נעקסטן זונטיק זעען מיר זיך אין מוּװינג־פּיקטשורס. מיר גיבן זיך אײנס דאָס אַנדערע די אַדרײסים און מיר צעגײען זיך איטלעכער אין זײַן װעג אַרײַן.
זונטיק נאָך דינער גײען מיר, איך און מײַן חבֿר מײַק, װאָס האָט ניט לאַנג געהײסן מענדל, אין מוּװינג־פּיקטשורס זען דעם גרױסן מוּװינג־סטאַר טשאַרלי טשאַפּליןCharlie Chaplin 1889-1977. מײַן ברודער אליהו און אונדזער חבֿר פּיניע גײען אױך מיט אונדז. דעם גאַנצן װעג רײדן זײ װעגן טשאַרלי טשאַפּלין. װאָס פֿאַר אַ גרױסער מענטש ער איז, װיפֿל ער קריגט באַצאָלט, און אַז ער איז אַ ייִד. נאָר אַזױ װי די צװײ קאָנען זיך קײנמאָל ניט אױסגלײַכן מיט די מײנונגען, װאָס אײנער זאָגט, דרינגט דער אַנדערער קאַפּױר, פֿרעגט מײַן ברודער אליהו: מיט װאָס איז טשאַרלי טשאַפּלין אַזױ גרױס? ענטפֿערט אים פּיניע, אַז טױזנט טאָלער אַ װאָך צאָלט מען ניט גלאַט אַבי װעמען… פֿרעגט אים אליהו: פֿון װאַנען װײס ער? ער האָט געצײלט זײַן געלט? זאָגט אים פּיניע, אַז ער האָט געלײענט אין די פּײפּערס. און פֿון װאַנען װײס מען, אַז טשאַרלי טשאַפּלין איז אַ ייִד? זאָגט אים פּיניע, אַז סע שטײט אַזױ אין די פּײפּערס. פֿרעגט אים װידער אליהו: פֿון װאַנען װײסן דאָס די פּײפּערס? זײ זײַנען געװען אױף זײַן ברית? זאָגט אים פּיניע: די פּײפּערס װײסן אַלץ. למאַי פֿון װאַנען װײס מען, אַז טשאַרלי טשאַפּלין איז אַ שטומער פֿון געבױרן? און אַז ער קאָן ניט שרײַבן, ניט לײענען? און אַז זײַן טאַטע איז געװען אַ שיכּור? און אַז אַלײן איז ער געװען אַ קלאָוןclown: פּאַיאַץ אין אַ צירק? הערט אים אױס אליהו און זאָגט מיט אַ קאַלטן לונג־און־לעבער: „און אפֿשר איז די גאַנצע מעשׂה אַ ליגן?“… װערט פּיניע אָנגעצונדן און זאָגט אױף מײַן ברודער, אַז ער איז אַ ייִד אַ נודניק… און איך האַלט מיט פּיניען. כאָטש אליהו קער מיר אָן אַ לײַבלעכער ברודער, נאָר אַ נודניק איז ער. װאָס אמת איז אמת…
מיר זײַנען נאָר־װאָס צוגעגאַנגען צו דער קאַסע קױפֿן טיקעטסtickets: בילעטן, דערהערן מיר אַ קול:
― האַו דו יו דו, מעקס? האַו אַר יו, מײַקHow do you do, Max, how are you, Mike: שלום־עליכם, מעקסט; װאָס מאַכסטו, מײַק?
דאָס איז געװען מאָטל דער גרױסער, װאָס זײַן נאָמען איז שױן ניט מאָטל, נאָר מעקס.
― קױפֿט ניט קײן טיקעטס, ― זאָגט אונדז מעקס ― איך טריט אײַך הײַנט מיט טיקעטס… דאָס הײסט, ער נעמט אונדז אױף זײַנע הוצאָות. און ער ציט אַרױס פֿון קעשענע אַ האַלבן טאָלער און טוט אים אַ װאָרף דעם מײדל, װאָס זיצט בײַם פֿענצטערל, און הײסט זיך געבן דרײַ טיקעטס אַפּסטערזupstairs, דאָס הײסט, פֿון אױבן, אױף דער גאַלעריע.
― װער איז דער שלימזל? ― פֿרעגט אליהו בײַ אונדז. דערצײלן מיר אים, װער דאָס איז. באַטראַכט אים אליהו פֿון אױבן ביז אַראָפּ און פֿרעגט אים, פֿאַרװאָס גיט ער אים ניט אָפּ קײן שלום־עליכם?
― צי דו ביסט שױן געװאָרן אַזױ גרױס אין אַמעריקע, אַז עס שטײט דיר שױן ניט אָן צו רײדן אַ ייִדיש װאָרט?…
ענטפֿערט אים ניט מאָטל דער גרױסער, דאָס הײסט מעקס, קײן װאָרט אַפֿילו. נאָר עס דערהערט זיך אַ קװיטש פֿון דער דרױסן־טיר, װי עמעצער װאָלט אַרײַנגערעדט פֿון דער סטריט:
― אידיאָט!
מיר אַלע דרײען אױס די פּנימער צו דער טיר און מיר זעען קײנעם ניט. מיר באַטראַכטן זיך אײנס דאָס אַנדערע פֿאַרװוּנדערט. טוט זיך אַ װאָרף צו דער טיר פֿריִער אליהו, און נאָך אים פּיניע ― ניטאָ קײנער בײַ דער טיר. זײ קוקן אױף דער סטעליע, זײ באַזוכן אַלע װינקעלעך ― ניטאָ קײן נפֿש. װער קאָן דאָס זײַן? דער חבֿרה־מאַן מאָטל, װאָס הײסט שױן מעקס, נעמט אונדז, מיך און מײַן חבֿר מענדל אָדער מײַק, פֿאַר די הענט. און אַלע דרײַ קלעטערן מיר אַרױף אַפּסטערז. דאָרטן זאָגט ער אונדז אױס דעם סוד, אַז דאָס האָט ער, מעקס, דורכן בױך אַרױסגערעדט דאָס װאָרט „אידיאָט“. און ער חזרט דאָס איבער גײענדיק נאָכאַמאָל. און עס פֿאַלט אָן אױף אונדז בײדן אַזאַ געלעכטער, אַז קױם װאָס מיר קאָנען דערנאָך אײַנזיצן און זען די קונצן פֿון טשאַרלי טשאַפּלין.
זײַט איר לעבט האָט איר נאָך אַזאַ פֿאַרשלעפּטע קרענק ניט געזען, װי מאָטל דער גרױסער, אָדער מעקס. דאַכט זיך, מע באַדאַרף ניט האָבן קײן גרעסערן קונצנמאַכער, װי טשאַרלי טשאַפּלין, מאַכט אים נאָך מעקס מיט אַלע פּישטשעװקעס. אַרױסגײענדיק פֿון טעאַטער, איז זיך מישבֿ מעקס און קלעפּט זיך אָן אַ פּאָר קורצע שװאַרצע װאָנצעלעך, װי בײַ טשאַרלי טשאַפּלין. דאָס קאַפּעליושל האָט ער אָנגערוקט, װי טשאַרלי טשאַפּלין. די פֿיס אױסגעדרײט, װי טשאַרלי טשאַפּלין. און דאָס גענגעלע מיטן דרײען פֿונעם הינטן, מיטן מאַכן פֿונעם שטעקעלע ― צװײ טראָפּן װאַסער טשאַרלי טשאַפּלין! מײַן חבֿר מענדל, אָדער מײַק, האָט זיך ניט געקאָנט אײַנהאַלטן. ער האָט אים אַרומגעכאַפּט קושן. און אַלע מענטשן, װאָס זײַנען געשטאַנען בײַם טעאַטער אין דרױסן, האָבן אונדז נאָכגעטײַט מיט די פֿינגער: „אָן גײט דער צװײטער טשאַרלי טשאַפּלין“… איר קאָנט זיך פֿאָרשטעלן, אַז אַפֿילו אַזאַ ערנסטער מאַן, װי מײַן ברודער אליהו, האָט זיך געהאַלטן בײַ די זײַטן לאַכנדיק. מײַן ברודער אליהו האָט אָבער לאַנג ניט געלאַכט. אין אײן מינוט איז אים פֿאַרשטערט געװאָרן דאָס געלעכטער. װאָס איז די מעשׂה? די מעשׂה איז, װאָס פּלוצעם האָט זיך דערהערט אַ קול, װי פֿון אונטער דער ערד אַרױס, עפּעס װי פֿון אַ קעלער:
― אי־די־יאָט!
און אַלע האָבן זיך אָנגעבױגן, אַרײַנגעקוקט אין קעלער אַרײַן, װעלכן מיר זײַנען פֿאַרבײַגעגאַנגען. אַלע האָבן מיר זיך אײַנגעהערט. מעקס האָט זיך אױך אײַנגעהערט גלײַך מיט אַלעמען, גלײַך װי ער װײס ניט פֿון װאָס צו זאָגן… און פּלוצעם האָט זיך דערהערט אַ קול, שױן ניט פֿון הינטן, נאָר פֿון אױבן, עפּעס װי פֿונעם דאַך אַראָפּ:
― אי־די־יאָט!!…
פֿריִער אליהו און דערנאָך אַלע האָבן פֿאַרריסן די קעפּ אַרױף, אױפֿן דאַך. מעקס האָט אױך געקוקט אַרױף. און דאָס האָט געהאַט דעם זיבעטן חן. איך און מײַן חבֿר מײַק, װאָס האָבן געװוּסט, פֿון װאַנען די קולות גײען, האָבן זיך ניט געקאָנט אײַנהאַלטן און האָבן מיטאַמאָל אױסגעשאָסן אַ געלעכטער.
דאָס האָט שױן מײַן ברודער אליהו פֿאַרדראָסן. װען דאָס זאָל ניט זײַן אין ניו־יאָרק אױף דער סטריט, װאָלט מיר שױן אַרײַנגעפֿלױגן אַ פֿײַנע פּאָר פּעטש אין בײדע באַקן. מײַנע אױערן װאָלטן זיך אױך ניט גענאַרט. נאָר אַזױ װי דאָס איז געװען אין מיטן ניו־יאָרק אױף דער סטריט, האָט זיך אליהו באַגנוגנט נאָר דערמיט, װאָס ער האָט אונדז בײדע גוט אױסגעשאָלטן, מיך און מײַן חבֿר מײַק. און נאָכדעם האָט ער גענומען אונדז זאָגן מוסר. ער האָט אונדז אָנגעװיזן אױף מאָטל דעם גרױסן, דאָס הײסט ― אױף מעקסן.
― נעמט אײַך אַראָפּ אַ מוסר, ― האָט אונדז אליהו געזײפֿט די פּנימער, ― לערנט זיך פֿון אײַערס אַ חבֿר… אַ בחורל גלײַך מיט אײַך, פֿאַרװאָס לאַכט ער ניט אַזױ, װי איר?…
― אי־די־יאָט! ― האָט זיך דערהערט װידעראַמאָל הינטער אליהוס פּלײצעס. אליהו האָט זיך אױסגעדרײט צוריק. אױף אים קוקנדיק, האָט זיך אױסגעדרײט אונדזער חבֿר פּיניע. און מיר אַלע נאָך אים. און מעקס האָט זיך אױך געגעבן אַ דרײ אױס צוריק. איך און מײַק זײַנען שיִער ניט צעזעצט געװאָרן פֿאַר געלעכטער.
„אין אַמעריקע רײדן די שטײנער“… אַזױ האָט זיך אױסגעדריקט אונדזער חבֿר פּיניע. ער װאָלט נאָך אַ בעלן געװען װיסן, װעמען רופֿט מען דאָס „אידיאָט“? רופֿט זיך אָן מײַן ברודער אליהו:
― װער עס פֿרעגט, דער איז עס…
װי דערשטױנט איז ער אָבער געװאָרן, אַז פֿון אונטער דער ערד האָט זיך פּלוצעם דערהערט אַ פֿאַרדומפּט קול:
― איר האָט אַ טעות, רב אליהו! ביקאָזbecause: װײַל דאָס זײַט איר אַלײן טאַקע דער אי־די־יאָט!
פֿון דעמאָלט אָן גײט שױן מער ניט מײַן ברודער אליהו אין די מוּװינג־פּיקטשורס און װיל ניט הערן פֿון טשאַרלי טשאַפּלין.
אין אַמעריקע האָט מען פֿײַנט שטײן אױף אײן אָרט. אין אַמעריקע גײט מען פֿאָרװערטס. דאָס הײסט, מע װאַקסט, מע װערט װאָס אַ טאָג גרעסער… די ביזנעס, װאָס מיר האָבן געמאַכט אױף אונדזער סטענד, האָבן ניט געטראָגן אױף אױסצוהאַלטן אַ משפּחה פֿון, קײן עין־הרע, זיבן פּאַרשױן. האָבן מיר גענומען זוכן אַ גרעסערע ביזנעס. שױן ניט קײן סטענד, קײן טישל הײסט דאָס. אין אַמעריקע באַדאַרף מען לאַנג ניט זוכן. מע דאַרף נאָר נאָכקוקן, װי איך האָב אײַך שױן דערצײלט, אין די פּײפּערס. דאָרט געפֿינט איר װאָס אײַער האַרץ גלוסט. טאַקע פֿון פֿױגלמילך. דער חסרון איז, װאָס פֿאַר אַן אײַנגעפֿירטע ביזנעס הײסט מען זיך גוט באַצאָלן. אַ נאָמען קאָסט געלט. פֿאַר דער פֿירמע באַדאַרף מען אַמאָל מער באַצאָלן, װי פֿאַר דער סחורה. אַ סימן האָט איר, אַז אַפֿילו אונדזער סטענד, װאָס האָט אונדז אַרײַנגעבראַכט קױם צען טאָלער אַ װאָך, האָבן מיר אױך פֿאַרקױפֿט פֿאַר גוט געלט ― נאָר צוליב דער פֿירמע. אַ גרינהאָרן האָט דאָס בײַ אונדז אָפּגעקױפֿט. ער האָט זיך אַפֿילו ניט שטאַרק נאָכגעפֿרעגט בײַ אונדז, װיפֿל מיר מאַכן. אים איז געװען גענוג צו זען, אַז זיבן נפֿשות דרײען זיך אַרום אײן סטענד און מאַכן אַ לעבן. מסתּמא איז דאָס אַ „ביזנעס“…
דעם סטענד האָבן מיר פֿאַרקױפֿט מיט דער גאַנצער סחורה, מיט די בעסקעטסbaskets: קױשן, מיט די כּלים און אַפֿילו מיט דער שאָו־קײסshowcase: װיטרינע. נאָר דעם סוד, װי אַזױ מע מאַנופֿעקטשורט סאָדע־װאַסער, אַלערלײ סיראָפּן, און,