דער אַרײַנפֿאָר אין שטאָט ניו־יאָרק איז שרעקלעך. דאָס פֿאָרן אַלײן איז נאָך ניט אַזױ געװאַלדיק, װי דאָס איבערזעצן זיך פֿון אײן װאַגאָן אינעם אַנדערן. איר האָט זיך נאָר װאָס אַרײַנגעזעצט ― אַהאַ! איר פֿליט שױן, װי די אָדלערס, אין דער הײך, איבער אַ לאַנגער שמאָלער בריק אױף צו דערהרגעט װערן. װערט דאָס אָנגערופֿן בײַ זײ „עליװײטערelevator: ליפֿט“. מײנט איר, אַז איר זײַט שױן פֿאַרטיק? האָט צײַט אַביסל. איר קריכט אַרױסעט פֿונעם „עליװײטער“ און איר זעצט זיך איבער אין אַן אַנדער װאַגאָן און איר לאָזט זיך אַראָפּ דורך טרעפּ, װי אין אַ קעלער אַרײַן, און איר לױפֿט אונטער דער ערד מיט אַזאַ אימפּעט, אַז עס שװינדלט אײַך אין די אױגן. דאָס װערט שױן אָנגערופֿן בײַ זײ „צאָבהײsubway: מעטראָ“. פֿאַרװאָס הײסט דאָס „עליװײטער“ און דאָס „צאָבהײ“? ― זאָגט מײַן ברודער אליהו, אַז „עליװײטער“ נעמט זיך פֿונעם װאָרט „לײטער“. און „צאָבהײ“ זאָגט מען בײַ אונדז אױך, אַז מע טרײַבט אָן אַ פּאָר אָקסן. לאַכט פֿון אים אונדזער חבֿר פּיניע מיט סכּנות. ער זאָגט: „ס'אַ משל אַקעגן אַ טאָרבע פֿלעקער! אָקסן, זאָגט ער, קױם װאָס זײ קריכן, און דאָס פֿליט!“ ענטפֿערט אים דערױף אליהו: „דערױף איז דאָס אַמעריקע, ס'זאָל פֿליִען“… מישט זיך אַרײַן מײַן שװעגערין ברכה און זאָגט, אַז דאָס אײגענע אַמעריקע װאָלט געװען אַ סך בעסער, װען מע זאָל דאָ ניט אַזױ פֿליִען, װי מע פֿליט. זי שװערט זיך, אַז מער פֿאָרט זי שױן ניט, אַן עק! ניט מיטן „עליװײטער“ און ניט מיטן „צאָבהײ“ ― זי זאָל װיסן גליקלעך װערן. זי װעט שױן, זאָגט זי, בעסער גײן צופֿוס, אײדער אַזױ משוגענערװײַז פֿליִען הענדום־פּענדום איבער דער כמאַרע, אָדער לױפֿן אונטער דער ערד. דערבײַ האָט זי געזאָגט אַ װערטל: „הײב מיך ניט און װאַרף מיך ניט“… אַ מאָדנע ייִדענע מײַן שװעגערין. בײַ מיר װאָלט איר, פֿאַרקערט, געפּועלט, איך זאָל אַרומפֿאָרן מיטן „עליװײטער“ און מיטן „צאָבהײ“ אַ גאַנצן טאָג מיט אַ גאַנצער נאַכט. מײַן חבֿר מענדל אױך דאָס אײגענע.
דאַכט זיך, מיר זײַנען שױן אױסגעװען אַ װעלט. דאַכט זיך, מיר האָבן זיך שױן גענוג אָנגעזען מיט די טראַמװײַען אין לעמבערג, אין קראָקע, אין װין, אין אַנטװערפּן און אין לאָנדאָן. נאָר אַזאַ ענגשאַפֿט מיט אַזאַ שטופּן זיך און אַזאַ דערשטיקעניש, װי אָט דאָ, אין דעם גיהנום, האָבן מיר אין ערגעץ ניט געזען! קאָפּ אױף קאָפּ. אײנער אַרױס, צװײ אַרײַן. זיצן איז ניטאָ װוּ. דאַרף מען שטײן. פֿאַלט מען אום. מוז מען זיך אָנהאַלטן בײַם רינג. הײסט עס דאָ „הענגען אױפֿן סטראַפּstrap: רימען“. װערט מען פֿאַרקליאַקנעט. העלפֿט גאָט, עס װערט רײן אַן אָרט, איז פֿאַראַן דערױף אַ סך בעלנים. קױם מיט צרות פֿאַרכאַפּט אַן אָרט. איר קוקט זיך אַרום, זיצט איר צװישן צװײ גױים. בײדע שװאַרצע. אַ נעגער מיט אַ נעגערטע, מגושמדיקע ברואים. מוראדיק גראָבע ליפּן. גרױסע װײַסע צײן און װײַסע נעגל. זײ זיצן און קײַען עפּעס, מעלה־גרהן, אַזױ װי אָקסן. ערשט דערנאָכדעם בין איך געװױרע געװאָרן, אַז דאָס װאָס זײ קײַען װערט אָנגערופֿן בײַ זײ „טשאָינגאָםchewing gum: קײַגומע“. דאָס איז אַזאַ מין קאָנפֿעקט פֿון גומעלאַסטיק. מע האַלט דאָס אין מױל און מע קײַט דאָס. אַראָפּשלינגען טאָר מען דאָס ניט. יונגע באָיעסboys: ייִנגלעך, דאָס הײסט קלײנע ייִנגלעך, אַלטע לײַט און קאַליקעס מאַכן דערפֿון אַ לעבן. אונדזער חבֿר פּיניע, אױב איך געדענקט, איך האָב אײַך אַמאָל דערצײלט, איז בטבֿע אַ גרױסער נאַשער. ער האָט ליב זיסע זאַכן. האָט ער זיך צוגעכאַפּט צו די דאָזיקע קאָנפֿעקטלעך און האָט פּאַװאָלינקע אײַנגעשלונגען אַ גאַנץ שאַכטל. דער סוף איז געװען ― ער האָט זיך אָנגעמאַכט אַ חתונה אין מאָגן, שיִער ניט אָפּגעסמט זיך. דאָקטױרים האָבן אױסגעפּאָמפּעט בײַ אים דורכן האַלדז די טשאָינגאָם. מע האָט אים געראַטעװעט דאָס לעבן. נאָר איך פֿאַרלױף אױף צו פֿריִער. מיר קערן זיך אום צוריק צו אונדזער ערשטן אַרײַנפֿאָר אין דער שטאָט ניו־יאָרק.
דעם גאַנצן װעג, װאָס מיר זײַנען געפֿאָרן אױפֿן „עליװײטער“ און אױפֿן „צאָבהײ“, האָבן אונדזערע לײַט, די מאַנצבילן מיט די װײַבער, געהאַלטן אין אײן רײדן. איך זאָג רײדן, אָבער ס'איז ניט אמת. װער קאָן דאָס רײדן אױפֿן „עליװײטער“? אָדער אױפֿן „צאָבהײ“? אַז דער רעש, מיטן געפּילדער, מיטן גראַגערן פֿון די רעדער, מיטן גרילצן פֿון די רעלסן, מיטן קלינגען פֿון די פֿענצטער מאַכן אײַך טױב. איר אַלײן הערט ניט אײַער קול. איר מוזט שרײַען אײנס צום אַנדערן, װי בעת איר רעדט צו אַ טױבן. אונדזערע לײַט זײַנען אַזש הײזעריק געװאָרן שרײַענדיק. די מאַמע האָט עטלעכע מאָל געבעטן זיך בײַ פּעסיען:
― פּעסיעניו, נשמהניו, האַרצעניו, ליובעניו! לאָזט דאָס איבער אױף שפּעטער!…
מע װערט אַנטשװיגן אױף אַ מינוט און מע הײבט אָבער באַלד אָן װידעראַמאָל צו שרײַען אױף קולי־קולות. װאָרעם מען איז דאָך לעבעדיקע מענטשן, גוטע פֿרײַנט, געװעזענע שכנים. װי אַזױ קאָן מען זיך אײַנהאַלטן און ניט אױסרײדן זיך די הערצער? מע האָט זיך אַזאַ צײַט ניט געזען. און צו רײדן איז דאָ אַזױ פֿיל! אַזױ פֿיל!
אָנגערעדט זיך און אָנגעשריִען זיך װעגן זײַטיקע זאַכן, איז מען אַרױף אױף אַ שמועס װעגן װוּהין צו פֿאַרפֿאָרן און בײַ װעמען אָפּצושטעלן זיך. נאָך אַ סך װיכּוחים און שפּאַרענישן איז געבליבן, אַז די מאַמע און איך און אונדזער חבֿר פּיניע מיט זײַן טײַבלען זאָלן מיר זיך אָפּשטעלן בײַ אונדזער שכנה פּעסיע די גראָבע. און אליהו מיט זײַן װײַב ברכה זאָלן פֿאַרפֿאָרן צו זײער שװער און שװיגער, יונה דעם בעקער און ריװעלע די בעקערין. נו, און מענדל? זאָגט פּעסיע, אַז מענדלען נעמט זי צו זיך. זאָגט ריװעלע די בעקערין ― נײן. בײַ פּעסיען, זאָגט זי, זײַנען, קײן עין־הרע, פֿאַראַן אָן אים אױך אַ היפּש ביסל עסערס. פֿאַרדריסט דאָס פּעסיען. זי זאָגט, אַז ס'איז ניטאָ קײן איבעריקע צײן אין מױל און קײן איבעריקע קינדער בײַ אַ מוטער.
― שאַט! װײסט איר װאָס? לאָמיר פֿרעגן דעם בעל־דבר אַלײן.
― אַזױ זאָגט משה דער אײַנבינדער, פּעסיעס מאַן, און ער טוט אַ פֿרעג בײַ מענדלען: װוּהין װיל ער בעסער ― צו אים אָדער צום בעקער? ענטפֿערט אים מענדל, אַז ער װיל זײַן דאָרטן, װוּ זײַן חבֿר מאָטל. איך אַלײן האָב אױך גאָר אַנדערש ניט געטראַכט, אַז אַזױ באַדאַרף מענדל זאָגן.
― אָט דאָ באַלד, נאָך אײן סטײשןstation: סטאַנציע, סטאַפּןstop: זיך אָפּשטעלן מיר! ― רופֿט זיך אָן יונה דער בעקער שױן אױף אַמעריקאַנער לשון. מיר פֿאַרשטײען ניט, װאָס הײסט „סטײשן“ און װאָס הײסט „סטאַפּן“? פֿאַרטײַטשט ער אונדז, אַז סטײשן הײסט אַ סטאַנציע און סטאַפּן מײנט מען אָפּשטעלן זיך, אַרױסקריכן.
― מחותּן! פֿון װען אָן האָט איר עס אָנגעהױבן רײדן אױפֿן היגן לשון? ― פֿרעגט אים די מאַמע, און ריװעלע די בעקערין ענטפֿערט פֿאַר איר מאַן:
― איך בין אײַך ערבֿ, מחותּנתטע, אַז אין אַ װאָך אַרום װעט איר אױך אָנהײבן רײדן אױפֿן היגן לשון. װאָרעם אַז איר'ט אַרױסקומען אין סטריט און פֿרעגן: װוּ איז דאָ דער קצבֿ? װעט איר מעגן קצבֿן פֿון הײַנט ביז איבערמאָרגן, װעט אײַך קײנער ניט ענטפֿערן.
פֿרעגט די מאַמע:
― װי אַזױ זשע דען זאָל איך זאָגן?
ענטפֿערט שױן פּעסיע די גראָבע:
― איר'ט מוזן זאָגן „דער בוטשערbutcher: קצבֿ“.
― אַזױ לאַנג קרענקען זײ! ― מישט זיך אַרײַן מײַן שװעגערין ברכה. ― זײ זאָלן אַפֿילו אױפֿלױפֿן, װעל איך זײ זאָגן קצבֿ, קצבֿ און קצבֿ!
מיטאַמאָל האָט מען זיך אָפּגעשטעלט. אונדזער מחותּן יונה דער בעקער האָט געכאַפּט די מחותּנתטע ריװעלע די בעקערין מיט מײַן ברודער אליהו מיט מײַן שװעגערין ברכה און האָבן זיך געגעבן אַ לאָז צום אַרױסגאַנג. האָט זיך די מאַמע אױך אױפֿגעהױבן. זי האָט געװאָלט גײן באַגלײטן אירע קינדער, זיך געזעגענען מיט זײ. אױך פּיניע פֿון זײַן זײַט האָט זיך אױפֿגעהױבן, געגאַנגען געזעגענען זיך מיט זײַן חבֿר אליהו און טאַקע אין אײנװעגס אָפּרײדן מיט אים, װוּ און װען מע זאָל זיך זען. נאָר װער? װאָס? װעמען? אײדער מע קוקט זיך אַרום איז שױן יונה דער בעקער מיט דער בעקערין מיט מײַן ברודער אליהו און מיט זײַן װײַב ברכה אױף יענער זײַט. דער קאָנדוקטאָר האָט שױן פֿאַרהאַקט די טיר. דער װאַגאָן האָט זיך געגעבן אַ ריס. אונדזער פּיניע, װי ער איז געשטאַנען פֿאַרטראַכט און צעטומלט, אַזױ האָט עס אים געגעבן אַ שלײַדער פֿון די פֿיס. אין אַ װײַלע אַרום איז ער שױן געלעגן בײַ אַ שװאַרצער גױע (אַ נעגערטע) אױפֿן שױס. האָט אים די נעגערטע געגעבן אַ װאָרף פֿון זיך מיט בײדע הענט, אַזױ, אַז ער איז אַװעקגעפֿלױגן אױף דער צװײטער זײַט באַנק און דאָס קאַפּעליושל צו דער טיר. און טאָמער איז קאַרג, איז נאָך געװאָרן אַ געלעכטער אױך. דער גאַנצער װאַגאָן האָט געלאַכט. איך און מײַן חבֿר מענדל האָבן אױך געלאַכט. האָבן מיר געכאַפּט אַ פּסק פֿון דער מאַמע און פֿון פּיניעס װײַב טײַבל, למאַי מיר לאַכן. גײט, זײַט אַ בריה, אַדרבא, און לאַכט ניט!
אַלצדינג אױף דער װעלט האָט אַן עק. געקומען אַ סוף צו אונדזער אַרײַנפֿאָר אין ניו־יאָרק. מיר זײַנען שױן אױף דער גאַס. דאָ הײסט עס „סטריט“. װען איך זאָל ניט װיסן, אַז מיר זײַנען אין אַמעריקע, װאָלט איך זיכער געמײנט, אַז מיר זײַנען אין בראָד, אָדער אין לעמבערג. די אײגענע ייִדן, די אײגענע װײַבער, די אײגענע געװאַלדן, דאָס אײגענע מיסט, װאָס דאָרטן. ניט מער, דער טומל מיטן האַרמידער איז דאָ אַ סך גרעסער. און דער רעש איז שטאַרקער, הילכיקער. אױך די מױערן זײַנען העכער. אַ סך העכער. זעקס עטאַזשן איז אַ געלעכטער. פֿאַראַן הײַזער פֿון צװעלף עטאַזשן. און פֿון צװאַנציק. און פֿון דרײַסיק. און פֿון פֿערציק. און נאָך העכער. נאָר װעגן דעם שפּעטער. דערװײַל זײַנען מיר מיט אונדזערע פּעקלעך אױף דער סטריט. מיר האָבן נאָך אַ שטיק װעג צו גײן צופֿוס. דאָ הײסט עס ― „װאָקעןwalk: גײן צופֿוס“. און מיר װאָקען. פֿריִער װאָקט משה דער אײַנבינדער מיט זײַנע קורצע פֿיס. נאָך אים װאָקט זײַן װײַב פּעסיע די גראָבע. קױם װאָס די פֿיס טראָגן זי. אַזױ פֿעט און שװער איז זי. נאָך פּעסיען װאָקען פּיניע מיט זײַן טײַבל. פֿון פּיניעס װאָקען קאָן מען בלײַבן אָן אַ בױך לאַכנדיק. פּיניע, אַז ער װאָקט, טאַנצט ער אונטער מיט זײַנע דינע לאַנגע פֿיס, װאָס פֿאַרטשעפּען זיך אײנער אין דעם אַנדערן. אײן הױז אַראָפּ, דער אַנדערער אַרױף. דאָס קאַפּעליושל אַרױפֿגערוקט. דאָס האַלדז־טיכל אין צפֿון־זײַט. אַ מאָדנע פֿיגור, בעט זיך אױף פּאַפּיר. איך און מײַן חבֿר מענדל װאָקען פֿון הינטן, שפּעטער פֿון אַלעמען. מיר שטעלן זיך אָפּ כּמעט בײַ יעדן פֿענצטער. אונדז איז געפֿעלן, װאָס די אױפֿשריפֿטן זײַנען אױף ייִדיש, און װאָס עס שטײען אַרױסגעשטעלט אַלע ייִדישע זאַכן: סידורים, טלית־קטנס, יאַרמלקעס, מזוזות, מצות ― אין מיטן דערינען, סאַמע אין אָנהײב װינטער, מצות! משמעות, אַ ייִדישע שטאָט. לאָזט מען אונדז אָבער לאַנג ניט שטײן. די מאַמע רופֿט אונדז: „אַהער גײט!“ ― מוז מען גײן.
װער עס האָט ניט געזען די ניו־יאָרקער סטריט ― דער האָט גאָר קײן שײנס ניט געזען. װאָס געפֿינט איר ניט אױף דער סטריט? ייִדן האַנדלען. װײַבער זיצן און שמועסן. קינדער אין די װעגעלעך שלאָפֿן. „קערעדזשעסcarriages“ הײסן דאָ די װעגעלעך. אַלע קערעדזשעס האָבן אײן פּנים. דאָ, אױף דער סטריט, האָרעװעט מען די קלײנע עופֿעלעך מיט מילך פֿון קלײנע פֿלעשעלעך. גרעסערע קינדער שפּילן זיך. און שפּילן שפּילט מען זיך מיט טױזנטערלײ שפּילערײַען: מיט קנעפּלעך, מיט רעדעלעך, אין באָל, אין װעגעלעך, אין שליטעלעך און אין „סקײטסskates: רעדלשיך“. דאָס איז אַ מין זאַך אױף פֿיר רעדלעך, צוגעבונדן צו די פֿיס, און אױף דעם רעדלט מען. מע קאָן טױב װערן פֿון דעם געפּילדער, װאָס די קינדער הײבן אױף אױף דער סטריט. די סטריט געהערט צו די קינדער. קײנער װעט ניט װאַגן זײ פֿון דאַנען צו פֿאַרטרײַבן. און בכלל איז אַמעריקע אַ לאַנד, װאָס איז באַשאַפֿן געװאָרן פֿון די קינדערס װעגן. און דערפֿאַר האָב איך ליב דאָס לאַנד. אַנו, לאָז עמעצער פּרוּװן אָנרירן אַ קינד מיט אַ פֿינגער! מײַן ברודער אליהו האָט דאָס פֿאַרזוכט אױף זײַן אײגענער הױט. ער װעט שױן פֿאַרזאָגן אַ צענטן. אַזױ איז געװען די מעשׂה:
אײנמאָל בין איך מיט מענדלען געװען אױף דער סטריט און געשפּילט אין „טשעקעס“. דאָס איז אַ שפּיל מיט קײַלעכיקע הילצערנע קנעפּלעך, װאָס מע שיסט מיט זײ. איז אָנגעקומען סאַמע אין רעכטן שפּיל מײַן ברודער אליהו. האָט ער מיך, נאָך דער אַלטער מאָדע, אָנגעכאַפּט בײַם אױער מיט אײן האַנט און מיט דער אַנדערער געװען גרײט מיר שענקען אַ פּאָר פֿײַנע פּעטש. װאַקסט אױס אַ באָיboy: ייִנגל, אַ „װערגעלעץ“, װי פֿון אונטער דער ערד. ער לױפֿט צו צו מײַן ברודער און רײַסט מיך אַרױס פֿון זײַנע הענט. דערנאָך פֿאַרקאַטשעט ער די אַרבל און זאָגט עפּעס צו אליהון אױף אַמעריקאַנער לשון. נאָר אַזױ װי מײַן ברודער פֿאַרשטײט ניט קײן ענגליש, נעמט דער װערגעלעץ און טראָגט אים אונטער אַ צוגעמאַכטן קולאַק גלײַך אונטער דער נאָז. קלײַבט זיך באַלד צונױף אַ רעדל מיט מענטשן. און מײַן ברודער פֿאַרענטפֿערט זיך פֿאַר זײ אױף ייִדיש, אַז ער קער מיך אָן אַ ברודער, מעג ער דעריבער מיט מיר לערנען דרך־ארץ. זאָגן אָבער די צונױפֿגעלאָפֿענע, אַז אין אַמעריקע גײען ניט אָן די זאַכן. אַ ברודער, ניט אַ ברודער, ― שלאָגן אַ קלענערן פֿון זיך טאָר מען ניט…
נו, גײט האָט ניט ליב אַזאַ לאַנד!
דערװײַל האָב איך מיך פֿאַררעדט און גאָר פֿאַרגעסן, אַז מיר זײַנען שױן געקומען אַהינצוצו, װוּ מיר דאַרפֿן זיך אָפּשטעלן. דאָס הײסט, בײַ אונדזער שכנה פּעסיע די גראָבע און בײַ איר מאַן משה דעם אײַנבינדער. אַרײַנגעקומען צו זײ אין שטוב, האָבן מיר ניט געטראָפֿן קײנעם פֿון דער כאַליאַסטרע. איך קוק זיך אַרום אױף אַלע זײַטן. איך זוך מיט די אױגן מײַן אַמאָליקן חבֿר „ושתּי“. ניטאָ ניט ושתּי, ניט קײנער. װוּ זײַנען זײ אַהינגעקומען אַלע? װעט איר הערן אַ שײנס.
איך האָב אײַך געהאַט דערצײלט, אַז מיר זײַנען אַרײַנגעקומען צו אונדזער שכנה פּעסיע די גראָבע און צו איר מאַן משה דעם אײַנבינדער אין ניו־יאָרק, האָבן מיר פֿון זײער גאַנצער כאַליאַסטרע קײנעם ניט געטראָפֿן אין דער הײם. װאָס איז די מעשׂה? ― די כאַליאַסטרע איז אױף דער אַרבעט. נאָר אײדער איך װעל אײַך גײן דערצײלן, װאָס פֿאַר אַן אַרבעט יעדער פֿון זײ האָט, באַדאַרף מען אײַך פֿריִער באַשרײַבן, װי אַזױ אַ ייִד אַן אײַנבינדער פֿאַרגינט זיך צו זיצן אין אַמעריקע. ערשטנס, די שטוב. בײַ אונדז אין שטעטל װאָלט פּעסיע די גראָבע גאָר מורא געהאַט אַרױפֿצוקלעטערן אַזױ הױך. מע גײט און מע גײט און מע גײט אפֿשר אױף הונדערט טרעפּ, ביז מע קומט אַרײַן אין אַ דירה־מלוכה. חדרים און חדרימלעך אָן אַ שיעור. דאָ הײסט עס „רומסrooms: דירות“. אין יעדן רום ― בעטלעך מיט קאָלדרעס, מיט פֿאָרהענגלעך אױף די פֿענצטער, און אײן רום, װאָס מע רופֿט דאָס „קיטשעןkitchen: קיך“. בײַ אונדז הײסט עס קיך. נאָר קײן אױװן איז ניטאָ. אַן אײַזערנע פּליטע מיט לעכער אױף צו קאָכן, און װאַסער צאַפּט זיך דאָ פֿון דער װאַנט. קאַלט װאַסער און הײס װאַסער ― װיפֿל איר װילט! איר דאַרפֿט נאָר געבן אַ דרײ מיטן קראַן ― און פֿאַרטיק.
שפּעטער, אַז מײַן ברודער אליהו און זײַן װײַב ברכה זײַנען געקומען צו אונדז געװױרע װערן, װאָס מיר מאַכן, האָט אים אונדזער חבֿר פּיניע אָנגענומען פֿאַר אַ האַנט, אַרײַנגעפֿירט אין קיטשען, באַװיזן די