חװה
― הודו לה´ כּי טובֿ ― װי אַזױ גאָט פֿירט, אַזױ איז גוט. דאָס הײסט, עס באַדאַרף זײַן גוט, װאָרעם פּרוּװט זײַט אַ חכם און מאַכט בעסער! אָט האָב איך געװאָלט זײַן אַ קלוגער, געדרײט דעם פּסוק אַהער, געדרײט דעם פּסוק אַהין, געזען, עס העלפֿט נישט, האָב איך צוגענומען די האַנט פֿונעם האַרצן און האָב געזאָגט צו זיך אַלײן: טבֿיה, ביסט אַ נאַר! דו װעסט די װעלט נישט איבערמאַכן. דער אײבערשטער האָט אונדז געגעבן צער־גידול־בנים, איז די טײַטש: פֿון קינדער האָט מען צרות און מע מוז דאָס אָננעמען פֿאַר ליב. אָט, למשל, האָט זיך מײַן עלטערע טאָכטער, צײטל הײסט עס, פֿאַרקאָכט אינעם חייט מאָטל קאַמזױל, האָב איך עפּעס צו איר? אמת, ער איז טאַקע אַ פּראָסטער נפֿש, פֿאַרשטײט נישט אַזױ שטאַרק דריבניטשקע, די קלײנע אותיות, הײסט עס, נאָר װאָס קאָן מען טאָן? די גאַנצע װעלט, װי זאָגט איר, קאָן דאָך ניט זײַן געבילדעט! דערפֿאַר איז ער אַן ערלעך מענטשל און האָרעװעט נעבעך מיטן בלוטיקן שװײס. זי האָט שױן מיט אים, איר זאָלט אָנקוקן, קײן עין־הרע, אַ פֿולע שטוב מיט פּיפּקעס, און בײדע װערן זײ פֿאַרשװאַרצט אין עושר און אין כּבֿוד ― און רעדט מיט איר, זאָגט זי, אַז ס'איז איר, קײן עין־הרע, גוט װי די װעלט, עס קאָן גאָר, זאָגט זי, ניט זײַן בעסער. אײן שטיקל חסרון נאָר, װאָס ס'איז קײן ברױט נישטאָ… עד כּאַן הקפֿה א´ ― דאָס האָט איר אײַך נומער אײנס. נו, און פֿון דער צװײטער טאָכטער, פֿון האָדלען הײסט דאָס, באַדאַרף איך אײַך ניט דערצײלן, איר װײסט שױן. זי האָב איך פֿאַרשפּילט, פֿאַרלאָרן אױף אײביק! גאָט װײס, אױב מײַנע אױגן װעלן זי אַמאָל זען, סײַדן אױף יענער װעלט שױן, איבער הונדערט און צװאַנציק יאָר… רעד איך פֿון איר, פֿון האָדלען הײסט עס, קאָן איך נאָך עד־היום נישט קומען צו זיך, ס'איז אַן עק פֿון מײַן לעבן! פֿאַרגעסן, זאָגט איר? װי קאָן מען פֿאַרגעסן אַ לעבעדיקן מענטשן? ובפֿרט אַזאַ קינד, װי האָדל? איר זאָלט זען די בריװלעך, װאָס זי שרײַבט צו מיר, קאָן מען צעגײן. עס גײט זײ, שרײַבט זי מיר, דאָרטן זײער גוט. ער זיצט, און זי פֿאַרדינט. זי װאַשט גרעט און לײענט ביכלעך און זעט זיך מיט אים אַלע װאָך, און האָט, זאָגט זי, אַ האָפֿענונג, אַז עס װעט זיך דאָ, בײַ אונדז, איבערקאָכן, עס װעט אױפֿגײן די זון און עס װעט װערן ליכטיק, װעט מען אים אומקערן צוריק מיט נאָך אַ סך אַזעלכע, װי ער, און דעמאָלט װעלן זײ זיך ערשט, זאָגט זי, נעמען צו דער רעכטער אַרבעט און איבערקערן די װעלט מיטן קאָפּ אַראָפּ, מיט די פֿיס אַרױף. נו? װי געפֿעלט דאָס אײַך? גוט? האַ?… װאָס־זשע טוט אָבער דער רבונו־של־עולם? ער איז דאָך, װי זאָגט איר, אַן אל־רחום־וחנון, זאָגט ער צו מיר: „װאַרט אױס, טבֿיה, אָט מאַך איך אַזױ, אַז דו װעסט פֿאַרגעסן אָן אַלע דײַנע צרות!“… און כּך־הװה, איר מעגט דאָס האָרכן. קײן אַנדערן װאָלט איך עס ניט דערצײלט, װאָרעם דער װײטיק איז גרױס און דער בזיון איז נאָך גרעסער! נאָר, װי שטײט דאָרט בײַ אונדז געשריבן: המכסה אַני מאַבֿרהם ― פֿאַר אײַך איז דען פֿאַראַן בײַ מיר אַ סוד? װאָס איך האָב ― דערצײל איך אײַך. נאָר װאָס דען? אײן זאַך װעל איך אײַך בעטן: צװישן אונדז זאָל דאָס בלײַבן. איך זאָג אײַך נאָך אַמאָל: דער װײטיק איז גרױס, נאָר דער בזיון איז נאָך גרעסער!
בקיצור, װי אַזױ שטײט דאָרט אין פּרק: רצה הקדוש־ברוך־הוא לזכּות ― גאָט האָט געװאָלט אַ טובֿה טאָן טבֿיהן, גײט ער און בענטשט אים מיט זיבן קינדער נקבֿות, טעכטער הײסט עס, אַלע אױסגעשפּילטע, געראָטענע, קלוגע און שײנע, פֿרישע, געזונטע, איך זאָג אײַך ― סאָסנעס! אױ, הלװאַי װאָלטן זײ בעסער געװען מיאוסע פּאַסקודניצעס, װאָלט אפֿשר געװען בעסער פֿאַר זײ און געזינטער פֿאַר מיר. װאָרעם װאָס קומט אַרױס, איך בעט אײַך, פֿון אַ גוט פֿערדל, אַז סע שטײט אין שטאַל? װאָס קומט אַרױס פֿון שײנע טעכטער, אַז מע ליגט פֿאַרשטעקט מיט זײ אין אַ העק און מע קוקט נישט אָן קײן לעבעדיקן מענטשן, אַ חוץ אַנטאָן פּאָפּערילע, דעם גױיִשן ראָש־הקהל פֿון דאָרף, און דעם שרײַבער כװעדקע גאַלאַגאַן, אַ הױכער גױעץ מיט אַ פּאַטלע און מיט לאַנגע שטיװל, און דעם גלח, ימח־שמו־וזכרו. איך קאָן נישט הערן דעם נאָמען זײַנעם, נישט מחמת דעם, װאָס איך בין אַ ייִד און ער איז אַ גלח; אַדרבא, מיר זײַנען זײער גוט באַקאַנט צװישן זיך שױן אַ שאָק מיט יאָרן, דאָס הײסט, אױף קײן שׂימחות אײנס צום אַנדערן גײט מען נישט, און גוט־יום־טובֿ בעטן אַװדאי ניט; גאָרנישט, מהיכא־תּיתי, מע באַגעגנט זיך, גוט־מאָרגן, גוט־יאָר, װאָס הערט זיך עפּעס אױף דער װעלט? אַרײַנלאָזן זיך מיט אים אין װײַטע דרכים האָב איך פֿײַנט, װאָרעם באַלד עפּעס, הײבט זיך אָן אַ סדרה: אײַער גאָט, אונדזער גאָט. לאָז איך מיך ניט און שלאָג אים איבער מיט אַ גלײַכװערטל און זאָג אים, אַז ס'איז פֿאַראַן בײַ אונדז אַ פּסוק; שלאָגט ער מיך איבער מסתּמא און זאָגט, אַז אַ פּסוק װײס ער גלײַך מיט מיר, און אפֿשר נאָך בעסער, און הײבט אָן צו זעצן אױף אױסנװײניק אונדזער חומש, װי געװײנלעך, אַ גױ: „בערעשיט באַראַ אַלאָקים“ ― אַלעמאָל, אַלעמאָל דאָס אײגענע. שלאָג איך אים איבער מסתּמא און זאָג אים, אַז ס'איז פֿאַראַן בײַ אונדז אַ מדרש. „אַ מדרש, זאָגט ער, װערט שױן אָנגערופֿן תּל־מוד, און תּל־מוד האָט ער פֿײַנט, װײַל תּל־מוד איז, זאָגט ער, לױטער שװינדל“… װער איך דאָך מסתּמא רעכט אין כּעס און הײב אים אָן אױסצולאמרן װאָס עס קומט מיר אױף דער צונג. מײנט איר, אַז עס אַרט אים עפּעס? גאָרנישט; קוקט אױף מיר און לאַכט, און קעמט זיך בשעת־מעשׂה די באָרד. נישטאָ, הערט איר, קײן ערגערס אױף דער װעלט, װי אַז איר זידלט אַ מענטשן, מאַכט אים מיט דער בלאָטע גלײַך, און ער שװײַגט. אין אײַך װערט די גאַל צעפּיקט, און יענער זיצט און שמײכלט! דעמאָלט האָב איך דאָס ניט פֿאַרשטאַנען, נאָר אַצינד װײס איך, װאָס דאָס שמײכל האָט באַדײַט…
בקיצור, איך קום צו פֿאָרן אײנמאָל אַהײם, אַרום פֿאַרנאַכטלעך שױן, באַגעגן איך דעם שרײַבער כװעדקע שטײט אין דרױסן מיט מײַן חװה, די דריטע טאָכטער מײַנע, די צװײטע פֿון האָדלען הײסט עס. מיך דערזען, האָט זיך מײַן בחור געגעבן אַ דרײ־אױס, אַראָפּגענומען פֿאַר מיר דאָס היטל און אַװעק. רוף איך מיך אָן צו מײַן חוהן: „װאָס האָט דאָ געטאָן כװעדקע?“ זאָגט זי: „גאָרניט“… זאָג איך: „װאָס הײסט גאָרניט?“… זאָגט זי: „מיר האָבן געשמועסט“… זאָג איך: „װאָס פֿאַר אַ מחותּן ביסטו מיט כװעדקען?“… זאָגט זי: „מיר זײַנען באַקאַנט שױן פֿון לאַנג“… זאָג איך: „מזל־טובֿ דיר מיט דײַן באַקאַנטשאַפֿט! אַ שײנער חבֿר כװעדקע!“… זאָגט זי צו מיר: „דו קענסט אים דען? דו װײסט דען װער ער איז?“… זאָג איך צו איר: „װער ער איז, װײס איך ניט, כ'האָב זײַן ייִחוס־בריװ ניט געזען; נאָר פֿאַרשטײן פֿאַרשטײ איך, אַז ער דאַרף שטאַמען פֿון סאַמע גדולים; דער טאַטע זײַנער, זאָג איך, האָט געמוזט זײַן אָדער אַ פּאַסטעך, אָדער אַ סטרוזש, אָדער אַזױ אַ שיכּור“… רופֿט זי זיך אָן צו מיר, חװה הײסט עס: „װאָס זײַן טאַטע איז געװען װײס איך ניט און װיל ניט װיסן, בײַ מיר זײַנען אַלע מענטשן גלײַך; נאָר אַז ער אַלײן איז אַ מענטש ניט קײן געװײנלעכער ― דאָס װײס איך פֿאַר געװיס“… „דהײַנו, זאָג איך, װאָס פֿאַר אַ מין סאָרט מענטש איז ער? לאָמיך הערן“… „איך װאָלט דיר, זאָגט זי, געזאָגט, װעסטו ניט פֿאַרשטײן. כװעדקע, זאָגט זי, דאָס איז דער צװײטער גאָרקי“… „דער צװײטער גאָרקי?“ ― זאָג איך. ― „װער־זשע איז געװען, זאָג איך, דער ערשטער גאָרקי?“… „גאָרקי, זאָגט זי, דאָס איז הײַנט כּמעט דער ערשטער מענטש אױף דער װעלט“… „װוּ זיצט ער, זאָג איך, דער תּנא דײַנער, װאָס איז זײַן געשעפֿט און װאָס פֿאַר אַ דרשה האָט ער געדרשענט?“… מאַכט זי צו מיר: „דער גאָרקי ― דאָס איז אַ באַרימטער שרײַבער, אַ שריפֿטשטעלער, אַ מענטש, הײסט דאָס, װאָס מאַכט ביכער, און אַ טײַערער, אַ זעלטענער, אַן ערלעכער מענטש, שטאַמט אױך פֿון פּראָסטן שטאַנד, נישט געלערנט אין ערגעץ, נאָר פֿון זיך אַלײן… אָט דאָס איז זײַן בילד“… אַזױ מאַכט זי צו מיר, חװה הײסט עס, און נעמט אַרױס פֿון קעשענע אַ פּאָרטרעטל און װײַזט דאָס מיר. „אָט דאָס איז ער, זאָג איך, דער צדיק דײַנער, רב גאָרקי? איך װאָלט געמעגט שװערן, אַז איך האָב אים ערגעץ געזען, זאָג איך, אָדער בײַ דער באַן טראָגן זעק, אָדער אין װאַלד שלעפּן קלעצער“… ,,איז דאָס בײַ דיר, זאָגט זי, אַ חסרון, זאָגט זי, אַז אַ מענטש האָרעװעט מיט זײַנע אײגענע הענט? דו אַלײן האָרעװעסט דען ניט? און מיר האָרעװען ניט?“ „יאָ, יאָ, זאָג איך. ביסט גערעכט, זאָג איך, ס'איז אַ בפֿירושער פּסוק בײַ אונדז: יגיע כּפּיך כּי תאכל ― אַז דו װעסט ניט האָרעװען, װעסטו ניט עסן… נאָר פֿונדעסטװעגן, זאָג איך, פֿאַרשטײ איך ניט, װאָס האָט דאָ צו טאָן כװעדקע? איך װאָלט בעסער, זאָג איך, געװען צופֿרידן, װען דו זאָלסט זײַן באַקאַנט מיט אים פֿון דער װײַטן; דו באַדאַרפֿסט ניט פֿאַרגעסן, זאָג איך, מאַין באָת ולאָן אַתּה הולך ― װער ביסטו און װער איז ער“… מאַכט זי צו מיר: „גאָט האָט באַשאַפֿן אַלע מענטשן גלײַך“… „יאָ, יאָ, זאָג איך, גאָט האָט באַשאַפֿן אָדם הראשונען נאָך זײַן געשטאַלט; מע טאָר אָבער ניט פֿאַרגעסן, אַז איטלעכער דאַרף זוכן זײַן גלײַכן, װי אין פּסוק שטײט בײַ אונדז געשריבן: איש כּמתּנת ידו“… „אַן אַנטיק!“ ― זאָגט זי צו מיר. ― „אױף אַלצדינג האָסטו אַ פּסוק! אפֿשר געפֿינט זיך, זאָגט זי, בײַ דיר אַ פּסוק װעגן דעם, װאָס מענטשן, זאָגט זי, האָבן גענומען און האָבן זיך אַלײן, זאָגט זי, אײַנגעטײלט אױף ייִדן און גױים, אױף בעלי־בתּים און קנעכט, אױף פּריצים און בעטלערס?“… „טע־טע־טע! ― זאָג איך ― ביסט מיר שױן, דאַכט מיר, פֿאַרפֿאָרן, טאָכטער, אין אלף־השישי אַרײַן!“ און איך גיב איר צו פֿאַרשטײן, אַז אַזױ פֿירט זיך שױן אױף דער װעלט מששת ימי בראשית. פֿרעגט זי מיך: „למאַי זאָל זיך אַזױ פֿירן אױף דער װעלט?“… זאָג איך: „דערפֿאַר, װאָס אַזױ האָט גאָט באַשאַפֿן זײַן װעלט“… זאָגט זי: „למאַי האָט גאָט אַזױ באַשאַפֿן זײַן װעלט?“… זאָג איך: „ע! אַז מיר װעלן אָנהײבן פֿרעגן קשיות ― למאַי אַזױ און למאַי אַזױ, איז אין לדבֿר סוף ― אַ מעשׂה אָן אַן עק!“… זאָגט זי מיר: „דערױף האָט דאָך אונדז גאָט געגעבן אַ פֿאַרשטאַנד, אַז מיר זאָלן פֿרעגן קשיות“… זאָג איך: „בײַ אונדז איז פֿאַראַן אַ מינהג אַזעלכער, אַז אַ הון, זאָג איך, הײבט אָן צו קרײען װי אַ האָן, זאָל מען זי באַלד אַװעקטראָגן צום שוחט, װי מיר זאָגן די ברכות: הנותן לשׂכװי בינה“. ― „טאָמער װאָלט אפֿשר גאָר געװען גענוג זיך צו גאָרגלען דאָרטן? ― רופֿט זיך אָן מײַן גאָלדע פֿון שטוב אַרױס. ― דער באָרשט, זאָגט זי, שטײט אױפֿן טיש שױן פֿון אַ שעה, און ער זינגט גאָר זמירות!“… „אָט האָסטו דיר, זאָג איך, די אַנדערע טעג יום־טובֿ! ניט אומזיסט, זאָג איך, האָבן אונדזערע חכמים געזאָגט: שבֿעה דבֿרים בגולם ― אַ ייִדענע האָט אין זיך נײַן מאָס רײד. מע רעדט תּוך־זאַכן, איז זי דאָ מיט איר מילכיקן באָרשט!“… רופֿט זיך אָן צו מיר גאָלדע: „דער מילכיקער באָרשט, זאָגט זי, איז אפֿשר אַזאַ תּוך־זאַך, װי אַלע דײַנע תּוך־זאַכן“… „מזל־טובֿ! האָט איר אײַך, זאָג איך, אַ נײַעם פֿילאָזאָף, גלײַך פֿון אונטערן אױװן אַרױס! קאַרג, זאָג איך, װאָס די טעכטער זײַנען געװאָרן אױפֿגעקלערטע קעפּ, האָט שױן טבֿיהס װײַב אױך אָנגעהױבן פֿליִען דורכן קױמען אין הימל אַרײַן!“… „אַז ס'איז יאָ, זאָגט זי, געקומען צו רײד הימל, טאָ ליג שױן אין דער ערד!“… װי געפֿעלט אײַך, אַ שטײגער, אַזאַ מין ברוך־הבאָ אױפֿן ניכטערן האַרצן?…
בקיצור, לאָמיר, װי זאָגט איר, איבערלאָזן דעם בן־מלך און זיך נעמען צו דער בת־מלכּה, איך מײן דעם גלח, ימח־שמו־וזכרו! אײנמאָל פֿאַרנאַכט פֿאָר איך מיר אַהײם מיט די לײדיקע קריגלעך און האַלט שױן בײַם אַרײַנפֿאָרן אין דאָרף אַרײַן, באַגעגן איך אים פֿאָרן מיט זײַן אײַזערנער געקאָװעטער בריטשקע, טרײַבט אָן אַלײן מיט זײַן כּבֿוד די פֿערדלעך, און די צעקעמטע באָרד זײַנע איז צעשמיסן פֿונעם װינט. „צו דײַן קאָפּ, טראַכט איך מיר, אַ שײן באַגעגעניש!“… „אַ גוטער אָװנט! ― מאַכט ער צו מיר. ― האָסט מיך ניט דערקענט, זאָגט ער, צי װאָס?“ „װעסט גיך רײַך װערן“, זאָג איך צו אים און נעם אַראָפּ דאָס היטל און װיל פֿאָרן װײַטער. מאַכט ער צו מיר: „שטײ אַ װײַלע, טעװעל, װאָס האָסטו קײן צײַט ניט? איך דאַרף דיר עפּעס זאָגן אַ צװײ װערטער“. „אָך, זאָג איך, אַבי נאָר עפּעס גוטס, איז מהיכא־תּיתי, און אױב נישט, מעג דאָס, זאָג איך, בלײַבן אױף אַן אַנדערש מאָל“… „װאָס הײסט, זאָגט ער, בײַ דיר אַן אַנדערש מאָל?“… „אַן אַנדערש מאָל, זאָג איך, הײסט בײַ מיר, ביז משיח װעט קומען“… „משיח, מאַכט ער צו מיר, איז דאָך שױן געקומען“… „דאָס האָב איך שױן געהערט, זאָג איך, פֿון דיר ניט אײן מאָל; דו זאָג מיר נאָר, פֿאָטערל, עפּעס נײַס“… „אָט דאָס, זאָגט ער, מײן איך טאַקע דיר זאָגן; איך װיל מיט דיר שמועסן, זאָגט ער, טאַקע פֿון דיר אַלײן, דאָס הײסט, פֿון דײַן טאָכטער“… דאָ האָט מיר באַלד אַ טיאָכקע געטאָן דאָס האַרץ: װאָס פֿאַר אַ מחותּן איז ער מיט מײַן טאָכטער? און איך רוף מיך אָן צו אים: „מײַנע טעכטער, זאָג איך, זײַנען חלילה נישט אַזעלכע, װאָס מע זאָל דאַרפֿן פֿאַר זײ רעדן; זײ קאָנען שױן, זאָג איך, אַלײן באַשטײן זײער שטעטל“… „דאָס איז, אָבער, מאַכט ער, אַזאַ מין ענין, װאָס זי אַלײן קאָן נישט רעדן, עס מוז רעדן אַן אַנדערער, מחמת דאָ האַנדלט זיך װעגן אַ תּוך־זאַך, זאָגט ער, טאַקע װעגן איר תּכלית“… „װעמען גײט עס אָן, זאָג איך, דער תּכלית פֿון מײַן קינד? מיר דאַכט, זאָג איך, אַז װי באַלד מע שמועסט פֿון תּכלית, בין איך מײַן קינד אַ פֿאָטער ביז הונדערט צװאַנציק יאָר, צי נײן?“… „אמת, זאָגט ער, דו ביסט דײַן קינד אַ פֿאָטער; דו ביסט אָבער, זאָגט ער, אױף דײַן קינד אַ בלינדער, דײַן קינד, זאָגט ער, רײַסט זיך אין אַן אַנדער װעלט אַרײַן, און דו פֿאַרשטײסט זי ניט, אָדער דו װילסט זי ניט פֿאַרשטײן“… „אױב איך פֿאַרשטײ זי ניט, זאָג איך, אָדער איך װיל זי ניט פֿאַרשטײן ― דאָס איז אַן אַנדער זאַך; װעגן דעם, זאָג איך, קאָנען מיר אַביסל שמועסן; נאָר װאָס קער זיך דאָס אָן, פֿאָטערל, מיט דיר?“… „עס קער זיך, זאָגט ער, מיט מיר אָן זײער שטאַרק, זאָגט ער, װײַל זי איז איצטער אין מײַן רשות“… „װאָס הײסט, זאָג איך, זי איז אין דײַן רשות?“… „דאָס הײסט, זי איז איצטער אונטער מײַן השגחה“, מאַכט ער און קוקט מיר גלײַך אין די אױגן אַרײַן און צעקעמט זיך די שײנע צעלאָזטע זקנה. טו איך מסתּמא אַ שפּרונג אונטער: „װער? מײַן קינד איז אונטער דײַן השגחה? מיט װאָס פֿאַר אַ רעכט?“ ― זאָג איך און פֿיל, אַז איך הײב אָן אַרײַן אין כּעס. מאַכט ער צו מיר גאַנץ קאַלטבלוטיק מיט אַ שמײכעלע: „נאָר ניט געהיצט זיך, טעװעל! פּאַװאָליע װעלן מיר, זאָגט ער, די זאַך זיך איבערלײגן. דו װײסט, איך בין דיר, זאָגט ער, חלילה קײן שׂונא נישט, כאָטש דו ביסט אַ ייִד; דו װײסט, זאָגט ער, אַז איך האַלט פֿון ייִדן, און עס טוט מיר װײ דאָס האַרץ אױף זײ פֿאַר זײער עקשנות, װאָס זײ האָבן זיך אײַנגעשפּאַרט און װילן ניט פֿאַרשטײן, אַז מע מײנט דאָס פֿון זײער טובֿה װעגן“… „פֿון טובֿות, זאָג איך, זאָלסטו מיט מיר, פֿאָטערל, איצטער נישט רעדן, מחמת איטלעכס װאָרט, װאָס איך הער פֿון דיר אַצינד, איז פֿאַר מיר אַ טראָפּן סם־המװת, זאָג איך, אַ פּיסטױל אין האַרצן אַרײַן. אױב דו ביסט מיר אַזאַ גוטער פֿרײַנט, װי דו זאָגסט, װעל איך פֿון דיר בעטן נאָר אײן טובֿה: מײַן טאָכטער זאָלסטו לאָזן צו רו“… „ביסט אַ נאַרישער מענטש, מאַכט ער צו מיר, עס װעט דײַן טאָכטער חלילה קײן שלעכטס ניט געשען; עס שטײט איר איצטער פֿאָר אַ גליק, זאָגט ער; זי נעמט, זאָגט ער, אַ חתן ― אױף מיר אַזאַ יאָר“… „אָמן! ― זאָג איך כּלומרשט מיט אַ געלעכטערל, און אין האַרצן ברענט אַ גיהנום! ― װער איז ער, למשל, דער חתן, זאָג איך, אױב איך בין זוכה, זאָג איך, צו װיסן?“… „דו דאַרפֿסט אים קענען, זאָגט ער, ער איז אַ בראַװער, אַן אָרנטלעך מענטשל, און גאַנץ פֿײַן געבילדעט, אַפֿילו פֿון זיך אַלײן, און איז פֿאַרקאָכט אין דײַן טאָכטער, און װיל מיט איר חתונה האָבן און קאָן נישט, װײַל ער איז נישט קײן ייִד“… „כװעדקע!“… ― טראַכט איך מיר, און עס טוט מיר אַ זעץ אין קאָפּ אַרײַן אַ מאָדנע היץ, און עס באַשלאָגט מיך אַ קאַלטער שװײס, קױם װאָס איך זיץ אײַן אױפֿן װעגעלע. נאָר אַרױסבאַװײַזן דאָס פֿאַר אים ― נישט דערלעבן װעט ער דאָס! און איך נעם דאָס פֿערדל פֿאַר די לײצעס, טו דאָס אַ שמיצל פֿון אונטן אַרױף, און הלך משה מרדכי ― פּאַשאָל אָן אַ זײַ־געזונט אַהײם… איך קום צו פֿאָרן אַהײם, אײַ־אײַ־אײַ, אַן איבערקערעניש! די קינדער ליגן מיט די פּנימער אין די קישנס און װײנען, מײַן גאָלדע איז מער אױף יענער װעלט אײדער אױף דער װעלט… איך זוך חוהן, װוּ איז חװה? ― נישטאָ חװה!… פֿרעגן װוּ איז חװה, װיל איך נישט. איך פֿאַרשפּאָר שױן פֿרעגן, אַז אָך און װײ איז מיר! און איך פֿיל דעם טעם פֿון חיבוט־הקבֿר, און עס ברענט אין מיר אַ פֿײַער, איך װײס ניט אױף װעמען… איך װאָלט עפּעס נאָר גענומען און זיך אַלײן אױסגעפּאַטשט… און איך צעשרײַ מיך אױף די קינדער און לאָז אױס מײַן ביטער האַרץ צום װײַב. איך קאָן מיר קײן אָרט נישט געפֿינען. גײ איך אַרױס אין שטאַל צום פֿערד, דעם געבן עסן, און טרעף דאָס שטײן אַריבערגעפֿוצעװעט מיט אײן פֿוס אױף יענער זײַט קלאָץ. כאַפּ איך אַ שטעקן און הײב דעם אָן אײַנטײלן, שײלן די פֿעל, ברעכן די בײנער: „פֿאַרברענט זאָלסטו װערן, שלימזל מײַנער! זאָלסטו אַזױ לעבן, װי איך האָב פֿון דײַנעט װעגן אַ האָבערל אַפֿילו! צרות, אױב דו װילסט, קאָן איך דיר געבן, שלעק, מיט אַנגסטן, מיט מכּות, מיט בכורות!“…
אַזױ רעד איך צום פֿערדל און באַטראַכט מיך אָבער באַלד, אַז ס'איז אַ צער־בעלי־חײם, גאָט די נשמה שולדיק, װאָס האָב איך צו דעם? און איך שיט דעם אונטער אַביסל געהאַקטע שטרױ און זאָג דעם צו, אם־ירצה־השם, שבת װײַזן אַ הא אין סידור, און קום אַרײַן צוריק אין שטוב אַרײַן, באַגראָב זיך און ליג אין געהאַקטע װוּנדן, און דער קאָפּ ― דער קאָפּ װערט מיר שיִער צעשפּרונגען, טראַכטנדיק און קלערנדיק דעם פּשט, װאָס זאָל דאָס באַדײַטן? „מה פּשעי ומה חטאָתי ― מיט װאָס האָב איך, טבֿיה, פֿאַרזינדיקט מער פֿון דער גאַנצער װעלט, װאָס מע באַשטראָפֿט מיך מער פֿון אַלע ייִדן? אױ, רבונו־של־עולם, רבונו־של־עולם! מה אָנו ומה חיינו ― װער בין איך אַזױנס, װאָס דו טראָגסט מיך אױפֿן קאָפּ כּסדר, האָסט מיך אין זינען און לאָזט נישט אױס װוּ ערגעץ אַ שלאַק, אַ צרה, אַן אָנשיקעניש?!“…
און אַזױ װי איך טראַכט מיר אַזױ, ליגנדיק אױף הײסע קױלן, הער איך, װי מײַן װײַב נעבעך קרעכצט, רײַסט אױס אַ שטיק האַרץ. „גאָלדע, זאָג איך, דו שלאָפֿסט?“… „נײן, זאָגט זי, װאָס איז דען?“… „גאָרנישט, זאָג איך, מיר זײַנען גוט אין דער ערד; אפֿשר װײסטו, זאָג איך, אַן עצה, װאָס טוט מען?“… „פֿרעגסט בײַ מיר, זאָגט זי, עצות, אַז אָך און װײ איז מיר? אַ קינד שטײט אױף, זאָגט זי, אינדערפֿרי, אַ געזונטע, אַ שטאַרקע, טוט זיך אָן, זאָגט זי, פֿאַלט מיך אַרום קושן און האַלדזן און װײנען און זאָגט נישט װאָס; איך האָב געמײנט, זי איז חלילה פֿונעם זינען! פֿרעג איך זי: „װאָס איז דיר, טאָכטער?“ זאָגט זי גאָרנישט און כאַפּט זיך אַרױס אױף אַ װײַלע צו די בהמות און װערט פֿאַרשװוּנדן. איך װאַרט אַ שעה, איך װאַרט צװײ, איך װאַרט דרײַ ― װוּ איז חװה? נישטאָ חװה! רוף איך מיך אָן צו די קינדער: „אַנו, טוט נאָר אַ שפּרונג אױף אַ מינוטקעלע צום גלח“… „פֿון װאַנען, זאָג איך, האָסטו געװוּסט, גאָלדע, אַז זי איז בײַם גלח?“… „פֿון װאַנען האָב איך געװוּסט? ― זאָגט זי. ― אַז אָך און װײ איז מיר! װאָס איז, זאָגט זי, איך האָב קײן אױגן ניט? צי איך בין איר קײן מאַמע ניט?“… „אַז דו האָסט אױגן, זאָג איך, און דו ביסט איר אַ מאַמע, װאָס־זשע האָסטו געשװיגן און האָסט ניט געזאָגט מיר?“… „דיר זאָל איך זאָגן? װען ביסטו אין דער הײם? ― זאָגט זי. ― און אַז איך זאָג דיר, הערסטו מיך דען? דיר אַז מע זאָגט, זאָגט זי, ענטפֿערסטו באַלד מיט אַ פּסוק; פֿאַרהאַקסט דעם קאָפּ מיט פּסוקים און דערמיט קומסטו אָפּ“…
אַזױ מאַכט זי צו מיר, גאָלדע הײסט עס, און איך הער, װי זי װײנט אין דער פֿינצטער… אַביסל איז זי גערעכט, טראַכט איך מיר, װאָרעם װאָס פֿאַרשטײט אַ ייִדענע? און עס טוט מיר װײ אױף איר דאָס האַרץ, איך קאָן נישט הערן, װי זי קרעכצט און װי זי װײנט. רוף איך מיך אָן צו איר: „זעסטו, גאָלדע, ביסט ברוגז, זאָג איך, למאַי איך האָב אױף אַלצדינג אַ פּסוק; עס שטײט בײַ אונדז געשריבן, זאָג איך, כּרחם אָבֿ על בנים ― אַ טאַטע האָט ליב אַ קינד. פֿאַרװאָס שטײט ניט, זאָג איך, כּרחם אם על בנים ― אַז אַ מאַמע האָט ליב איר קינד? װײַל אַ מאַמע איז ניט קײן טאַטע; אַ טאַטע, זאָג איך, קאָן אַנדערש רעדן מיט אַ קינד. אָט װעסטו זען, זאָג איך, אם־ירצה־השם, מאָרגן זע איך מיך מיט איר“… „הלװאַי, זאָגט זי, זאָלסטו זיך קאָנען זען מיט איר, און מיט אים אױך, ער איז אַ מענטש, זאָגט זי, ניט קײן שלעכטער, כאָטש אַ גלח, נאָר אױף אַ מענטשן האָט ער, זאָגט זי, רחמנות. דו װעסט אים בעטן, פֿאַלן צו די פֿיס, אפֿשר װעט ער רחמנות האָבן“… „װער, זאָג איך, דער כּומר, ימח־שמו?… איך זאָל מיך בוקן, זאָג איך, צום גלח? ביסט משוגע, זאָג איך, צי חסר־דעה? אַל תּפֿתּח פּה לשׂטן , זאָג איך, ― ניט דערהערן װעלן דאָס מײַנע שׂונאים!“… „אָ! זעסטו? עס הײבט זיך אָן, זאָגט זי, מיט דיר!“… „װאָס דען, זאָג איך, האָסטו געמײנט? איך װעל מיך לאָזן פֿירן פֿון אַ ייִדענע? איך װעל, זאָג איך, לעבן מיט דײַן װײַבערשן שׂכל?“… אָט אין אַזעלכע שמועסן גײט אַװעק בײַ אונדז די נאַכט. קױם דערלעבט דעם ערשטן קרײ פֿונעם האָן, הײב איך מיך אױף, דאַװן אָפּ, נעם מיט זיך די בײַטש און לאָז מיך אַװעק מסתּמא גלײַך צום גלח אין הױף אַרײַן. װי זאָגט איר, אַ ייִדענע איז טאַקע אַ ייִדענע, נאָר װוּהין דען האָב איך געזאָלט גײן? אין דער ערד אַרײַן?…
בקיצור, געקומען צו אים אין הױף אַרײַן, באַגעגענען מיך די כּלבֿים זײַנע מיט אַ שײנעם גוט־מאָרגן און װילן מיר צורעכט מאַכן די קאַפּאָטע און פֿאַרזוכן די ליטקע פֿון מײַנע ייִדישע פֿיס, צי זײ זײַנען עפּעס גוט פֿאַר זײערע הינטישע צײן?… אַ גליק, װאָס כ'האָב מיטגענומען די בײַטש, האָב איך זײ געגעבן צו פֿאַרשטײן דעם פּסוק לא יחרץ כּלבֿ לשונו ― נעכײַ סאָבאַקאַ דאַראָם נע ברעשעнехай собака даром не бреше: לאָז דער הונט ניט ברעכן אומזיסט, דאָס הײסט: לאָז אַ הונט ניט בילן אומזיסט… אױף זײער געשרײ מיט מײַן געפּילדער איז אַרױסגעלאָפֿן דער גלח מיט דער גלחטע, קױם צעטריבן די פֿרײלעכע כאַליאַסטרע און אַרײַנגערופֿן מיך אין שטוב אַרײַן, מיך אױפֿגענומען פֿאַר זײער אַ שײנעם גאַסט, געװאָלט שטעלן פֿון מײַנעטװעגן דעם סאַמאָװאַר. זאָג איך, אַז דער סאַמאָװאַר איז לאַװ־דװקא, איך האָב מיט אים עפּעס צו רעדן, זאָג איך, אונטער פֿיר אױגן. האָט זיך דער כּומר אָנגעשטױסן, װאָס איך מײן, האָט אַ װוּנק געטאָן צו זײַן פּלוניתטע, זי זאָל מוחל זײַן צומאַכן די טיר פֿון יענער זײַט ― און איך בין צוגעטראָטן צום ענין גלײַך, אָן שום הקדמות, ער זאָל מיר זאָגן קודם, צי גלײבט ער אין גאָט?… און נאָכדעם זאָל ער מיר זאָגן, אױב ער פֿילט דעם טעם, װאָס הײסט צעשײדן אַ טאַטן מיט אַ קינד װאָס מען האָט דאָס ליב?… און װידער זאָל ער מיר זאָגן װעלכעס הײסט נאָך זײַן שׂכל אַ מיצװה און װעלכעס הײסט אַן עבֿירה?… און נאָך אַ זאַך װאָלט איך װעלן ער זאָל מיר קלאָר מאַכן: װאָס פֿאַר אַ פּנים האָט בײַ אים אַ מענטש װאָס כאַפּט זיך אַרײַן צו יענעם אין שטוב אַרײַן און װיל מאַכן אַן איבערקערעניש, איבערשטעלן די בענקלעך, מיט די טישלעך, מיט די בעטן?…
אַװדאי בלײַבט ער זיצן געפּלעפֿט און מאַכט צו מיר: „טעװעל, זאָגט ער, ביסט אַ קלוגער מענטש, זאָגט ער, און נעמסט און שטעלסט אַװעק, זאָגט ער, מיטאַמאָל אַזױ פֿיל שאלות און װילסט, זאָגט ער, איך זאָל דיר ענטפֿערן אין אײן קלאַפּ? האָב צײַט, זאָגט ער, איך װעל דיר ענטפֿערן על ראשון ראשון ועל אַחרון אַחרון“… „נײן, זאָג איך צו אים, דו װעסט מיר, פֿאָטערל געטרײַער, נישט ענטפֿערן קײנמאָל נישט. װײסטו, פֿאַרװאָס? װײַל אַלע דײַנע מחשבֿות װײס איך פֿון פֿריִער. דו ענטפֿער מיר, זאָג איך, בעסער דערױף: איך האָב נאָך אַ האָפֿענונג צו זען מײַן קינד צוריק, אָדער נײן?“… כאַפּט ער זיך אױף: „װאָס הײסט ― צוריק? דײַן טאָכטער װעט חלילה גאָרנישט געשען, אַדרבא!“… „איך װײס, זאָג איך, איך װײס, איר װילט זי מאַכן גליקלעך! איך רעד נישט פֿון דעם, זאָג איך; איך װיל װיסן, װוּ איז ערגעץ מײַן קינד, און צי קאָן איך זיך מיט איר זען?“… „אַלצדינג יאָ, מאַכט ער צו מיר, נאָר דאָס נישט“… „אָט אַזױ זשע רעד, זאָג איך, דבֿרים ברורים, קורצע דיבורים! זײַ געזונט, זאָג איך, און לאָז דיר גאָט באַצאָלן, זאָג איך, בכּפֿל־כּפֿלים!“…
און איך קום צוגײן אַהײם און טרעף מײַן גאָלדע ליגט צונױפֿגעקוטשעבורעט, װי אַ שװאַרצער קנױל, אין בעט און האָט שױן מער קײן טרערן ניט אין די אױגן. רוף איך מיך אָן צו איר: „שטײ אױף, מײַן װײַב, טו אױס, זאָג איך, די שיך, און לאָמיר זיך אַװעקזעצן שיבֿעה, אַזױ װי גאָט האָט געבאָטן, ה´ נתן ה´ לקח ― מיר זײַנען ניט די ערשטע, מיר זײַנען ניט די לעצטע. עלעהײ, לאָז זיך אונדז אױסדאַכטן, זאָג איך, אַז מיר האָבן קײנמאָל נישט געהאַט קײן חװה, אָדער לאָז זיך אונדז דאַכטן, זאָג איך, עלעהײ האָדל, װאָס איז אַװעק פֿון אונדז הינטער די הרי־חושך, גאָט װײס, אױב מיר װעלן זי אַמאָל זען… גאָט, זאָג איך, איז אַן אל־רחום־וחנון, ער װײס װאָס ער טוט!“…
אַזױ רעד איך מיר אױס דאָס האַרץ און פֿיל, אַז די טרערן שטיקן מיך, שטײען מיר, װי אַ בײן אין האַלדז. נאָר טבֿיה איז ניט קײן ייִדענע, טבֿיה האַלט זיך אײַן! מאָלט אײַך, עס רעדט זיך נאָר אַזױ, װאָרעם, ערשטנס, דער בזיון!… והשנית, װי קאָן איך זיך אײַנהאַלטן, אַז מע פֿאַרלירט לעבעדיקערהײט אַזאַ קינד, אַזאַ באַרליאַנט, װאָס איז אַזױ אײַנגעבאַקן אין האַרצן אי בײַ מיר, אי בײַ דער מוטער, כּמעט מער װי אַלע קינדער, איך װײס ניט פֿאַרװאָס? אפֿשר דערפֿאַר, װאָס זי האָט קינדװײַז זײער אַ סך געקרענקט, איבערגעטראָגן אױף זיך כּל הצרות שבעולם; מיר זײַנען אַמאָל אױסגעזעסן איבער איר גאַנצע נעכט, עטלעכע מאָל אָפּגעשריגן, פּשוט אָפּגעשריגן פֿונעם טױט, אָפּגעחיהטשעט, װי מע חיהטשעט אָפּ אַ קלײן צעטראָטן הינדעלע, װאָרעם אַז גאָט װיל, מאַכט ער פֿון טױט לעבעדיק, װי מיר זאָגן אין הלל: לא אָמות כּי אחיה ― אַז ס'איז ניט באַשערט שטאַרבן, שטאַרבט מען ניט… און אפֿשר איז דאָס דערפֿאַר, װאָס זי איז אַ גוט קינד, אַ געטרײַס, האָט אונדז פֿון תּמיד אָן ליב געהאַט בײדן דאָס חיות מיט דער נשמה. אײַ די קשיא: װי קומט דאָס, זי זאָל אונדז אַזעלכעס טאָן? איז, ערשטנס, אונדזער מזל אַזױ. איך װײס ניט, װי אַזױ איר ― איך גלײב אין השגחה. והשנית, איז דאָס אַ קליפּה, אַן אָפּגעטאָנענע זאַך, הערט איר, אַ מין כּישוף! איר מעגט אײַך לאַכן פֿון מיר, און איך זאָג אײַך, אַז איך בין גאָר ניט אַזאַ גראָבער נאַר, איך זאָל גלײבן אין שרעטעלעך, לצים, דאָמאָװיקעס וכדומה אַזעלכע שטותערײַען; נאָר אין כּישוף, זעט איר, גלײב איך, װאָרעם װאָס דען איז דאָס, אַז ניט קײן כּישוף? אָט װעט איר האָרכן װײַטער, װעט איר אַלײן אױך זאָגן דאָס אײגענע…
בקיצור, אַז די הײליקע ספֿרים זאָגן: בעל כּרחך אַתּה חי ― אַ מענטש נעמט זיך ניט אַלײן דאָס לעבן, איז דאָס נישט אומזיסט. ס'איז גאָר נישטאָ די מכּה אױף דער װעלט, װאָס זאָל זיך ניט פֿאַרהײלן, און אַזאַ צרה, װאָס מע זאָל זי נישט פֿאַרגעסן. דאָס הײסט, פֿאַרגעסן פֿאַרגעסט זיך נישט, נאָר װאָס זאָל מען טאָן? אָדם כּבהמה נדמה ― אַ מענטש באַדאַרף אַרבעטן, האָרעװען, פֿאַרשװאַרצט און אױסגעריסן װערן צוליב דעם שטיקל ברױט. מיר האָבן זיך גענומען, װאָס טױג אײַך, אַלע צו דער אַרבעט, מײַן װײַב און קינדער צו די קריגלעך, איך צום פֿערד־און־װעגעלע, און עולם כּמנהגו ― די װעלט בלײַבט ניט שטײן. אָנגעזאָגט האָב איך אין שטוב, אַז חװה לא יזכר ולא יפּקד ― נישטאָ חװה! אױסגעמעקט ― און שױן! און כ'האָב מיר צונױפֿגעשלאָגן אַביסל מילכיקס, פֿרישע סחורה, און האָב מיך געלאָזט קײן בױבעריק צו מײַנע קונים.
געקומען קײן בױבעריק ― אַ שׂימחה, אַ גדולה: װאָס מאַכט אַ ייִד רב טבֿיה? פֿאַרװאָס זעט מען אײַך ניט? „װאָס זאָל איך מאַכן? ― זאָג איך. ― ס'איז חדש ימינו כּקדם ― דער אײגענער שלימזל, װאָס פֿריִער; אַ בהמהלע, זאָג איך, איז בײַ מיר געפֿאַלן“… „װאָס איז די מעשׂה, זאָגן זײ, װאָס מיט אײַך טרעפֿן זיך אַלע נסים?“ און דער עולם פֿרעגט מיך אױס, איטלעכער באַזונדער, װאָס פֿאַר אַ בהמהלע איז בײַ מיר געפֿאַלן? װיפֿל האָט דאָס מיך געקאָסט? און װיפֿל בהמהלעך איז מיר נאָך געבליבן? און מע לאַכט, מען איז פֿרײלעך, װי, געװײנלעך, נגידים מאַכן זיך לוסטיק איבער אַן אָרעמאַן, אַ שלימזל, נאָכן עסן, אַז ס'איז גוט אױפֿן האַרצן און אין דרױסן איז שײן און הײס און גרין, און עס גלוסט זיך דרימלען… טבֿיה איז אָבער אַ מענטש, װאָס לאָזט זיך טרײַבן קאַטאָװעס. אַ קרענק װעט בײַ מיר יענער װיסן, װאָס בײַ מיר אױפֿן האַרצן טוט זיך! און אָפּגעפֿאַרטיקט זיך מיט אַלע קונים, לאָז איך מיך צוריק מיט די לײדיקע קריגלעך אַהײם, איבערן װאַלד, לאָז־אָפּ דאָס פֿערדל, ס'זאָל זיך גײן פּאַװאָליע און כאַפּן בגנבֿה אַ שטשיפּל גראָז, און אַלײן פֿאַרטיף איך מיך אין מײַנע מחשבֿות און געדאַנקען, טראַכט איבער פֿון װאָס איר װילט: פֿונעם לעבן און פֿונעם טױט, פֿון דער װעלט און פֿון יענער װעלט, און װאָס איז אַזעלכעס װעלט, און װאָס לעבט אַ מענטש, וכדומה אַזעלכע זאַכן, בכדי איך זאָל מיר צעשלאָגן די רעיונות, דאָס הײסט, איך זאָל נישט קלערן פֿון איר, פֿון חוהן הײסט עס. און װי אױף צו להכעיס, קריכט מיר אין קאָפּ אַרײַן דװקא זי, חװה הײסט עס. זי קומט מיר אַקעגן מיט איר געשטאַלט, הױך און שײן און פֿריש, װי אַ סאָסנע, אָדער גאָר װי זי איז נאָך געװען אַ קלײניטשקע, אַ קראַנקעטשקע, אַ פּגירהלע, װי אַן עופֿעלע בײַ מיר אױף די הענט, דאָס קעפּל אַרױפֿגעװאָרפֿן אױף מײַנע פּלײצעס: „װאָס װילסטו, חװהלע? געבן דיר אַ שטיקעלע פּאַפּע? אַ ביסעלע מאָניмоня: מילך (קינדער־לשון)?“… און איך פֿאַרגעס אױף אַ װײַלע, װאָס זי האָט אָפּגעטאָן, און עס ציט מיר צו איר דאָס האַרץ, און די נשמה נאָגט, בענקט נאָך איר… נאָר דערמאָן איך מיך, און עס גײט מיך איבער דער כּוח־הדם, און אַ פֿײַער צינדט זיך אָן בײַ מיר אין האַרצן אױף איר און אױף אים און אױף דער גאַנצער װעלט און אױף זיך אַלײן, פֿאַרװאָס איך קען זיך נישט פֿאַרגעסן אױף קײן מינוט; פֿאַרװאָס זאָל איך זי נישט קאָנען אױסמעקן, אַרױסרײַסן פֿונעם האַרצן? זי האָט דאָס דען בײַ מיר נישט פֿאַרדינט? דערױף טאַקע דאַרף טבֿיה זײַן אַ ייִד שבייִד, כּל־ימיו פֿאַרשװאַרצט װערן, אַקערן מיט דער נאָז די ערד, מגדל זײַן קינדער, בכדי זײ זאָלן נאָכדעם נעמען מיט אײן מאָל און אָפּרײַסן זיך מיט גװאַלד, אָפּפֿאַלן, װי אַ שישקע פֿונעם בױם, און פֿאַרטראָגן װערן מיטן װינט און מיטן רױך?… אָט, למשל, ― אַזױ קלער איך מיר, ― װאַקסט אַ בױם, אַ דעמב אין װאַלד, קומט צוגײן אַ נפֿש מיט אַ האַק, נעמט אָפּ אַ צװײַג און נאָך אַ צװײַג און נאָך אַ צװײַג ― װאָס איז דער בױם אָן די צװײַגן, מישטײנס געזאָגט? נעם שױן בעסער, דו בן־אָדם, און האַק אונטער דעם בױם אינגאַנצן ― און אַן עק לאָז דאָס האָבן. צו װאָס זאָל סטאַרטשען אַ נאַקעטער דעמב אין װאַלד?!…
און אַזױ װי איך טראַכט מיר אַזױ די דאָזיקע מחשבֿות, דערפֿיל איך פּלוצעם, אַז מײַן פֿערדל האָט זיך אָפּגעשטעלט ― סטאָפּ! װאָס איז דאָס? איך הײב אױף די אױגן, איך טו אַ קוק ― חװה!… די אײגענע חװה, װאָס פֿריִער, נישט געמינערט אַ האָר, אַפֿילו די מלבושים נישט איבערגעביטן!… דאָס ערשטע, װאָס קומט מיר אױף די געדאַנקען ― איז אַראָפּשפּרינגען פֿון װאָגן און אַרומכאַפּן זי קושן… נאָר באַלד טוט מיך צוריק אַ צי אַ געדאַנק: „טבֿיה? װאָס ביסטו, אַ ייִדענע?“ און איך טו אַ צי דאָס פֿערדל: „װיאָ, שלימזל!“ ― און נעם מיך רעכטס. איך טו אַ קוק ― מײַנע אױך רעכטס, מאַכט עפּעס צו מיר מיט דער האַנט, װי אײנער רעדט: „שטײ אַ װײַלע, איך דאַרף דיר עפּעס זאָגן“… און עס טוט זיך מיר אַ ריס־אָפּ אינעװײניק און אַ צופּ בײַם האַרצן, און איך לאָז־אָפּ הענט און פֿיס; אָט־אָט טו איך אַ שפּרונג אַראָפּ פֿונעם װאָגן! נאָר איך האַלט מיך אײַן, טו אַ צי דאָס פֿערדל און נעם מיך לינקס ― מײַנע אױך לינקס, קוקט אױף מיר משונה־װילד, דאָס פּנים טױט… װאָס טוט מען? ― טראַכט איך מיר. ― זאָל איך בלײַבן שטײן, צי איך זאָל פֿאָרן װײַטער? און אײדער איך קוק מיך נאָך אַרום ― אַהאַ, זי האַלט שױן דאָס פֿערדל בײַם צױם און מאַכט צו מיר: „טאַטע! זאָל איך שטאַרבן, אױב דו װעסט זיך רירן פֿונעם אָרט! איך בעט דיך, הער מיך אױס פֿריִער, טאַטע־פֿאָטער!“… „ע! ― טראַכט איך מיר. ― װילסט מיך נעמען מיט גװאַלד? נײן, נשמה מײַנע! װי באַלד אַזױ, איז אַ סימן, אַז דו קענסט ניט דעם טאַטן דײַנעם“… ― און דאַװײַдавай: לאָמיר שמײַסן דאָס פֿערדל אױף װאָס די װעלט שטײט. און מײַן פֿערדל פֿאָלגט, שפּרינגט, נאָר עס דרײט צוריק דעם קאָפּ, מאַכט בשעת־מעשׂה מיט די אױערן. „װיאָ, זאָג איך צו דעם, אַ ל תּסתּכּל בקנקן ― קוק נישט, חכם מײַנער, אַהין, װוּ מע דאַרף ניט“… און אַלײן, מײנט איר, װילט זיך מיר ניט אױסדרײען דעם קאָפּ צוריק און אַ קוק טאָן, כאָטש אײן קוק טאָן אַהין, אױף יענעם אָרט, װוּ זי איז שטײן געבליבן?… נאָר נײן, טבֿיה איז ניט קײן ייִדענע. טבֿיה װײס, װי אַזױ מען איז זיך נוהג מיטן שׂטן־מקטרג…
בקיצור, איך װיל אײַך נישט מער, װי זאָגט ער, מאַריך ימים זײַן, אַן עבֿירה אײַער צײַט. אױב ס'איז מיר באַשערט געװען חיבוט־הקבֿר, בין איך שױן געװיס דערמיט אָפּגעקומען, און דעם טעם פֿון גיהנום מיט כּף־הקלע, מיט די אַלע איבעריקע געברענטע לײַדן, װאָס װערן באַשריבן בײַ אונדז אין די הײליקע ספֿרים, פֿרעגט מיך, װעל איך אײַך זאָגן! דעם גאַנצן װעג, װאָס איך פֿאָר, װײַזט מיר אױס, אַז זי לױפֿט מיר נאָכן װאָגן און שרײַט: „הער מיך אױס, טאַטע־פֿאָטער!“… און עס פֿליט מיר דורך אַ געדאַנק: „טבֿיה! דו שטעלסט אױף זיך צופֿיל! װאָס װעט דיך אַרן, אַז דו װעסט זיך אָפּשטעלן אױף אַ װײַלע, אױסהערן װאָס װיל זי? אפֿשר האָט זי דיר צו זאָגן אַזעלכעס, װאָס דו דאַרפֿסט דאָס װיסן? אפֿשר, אַ קשיא אױף אַ מעשׂה, האָט זי חרטה און װיל זיך אומקערן צוריק? אפֿשר ליגט זי בײַ אים אין דער ערד און בעט בײַ דיר, דו זאָלסט איר העלפֿן אַרױס פֿון גיהנום?… אפֿשר און אפֿשר און נאָך אַ סך אַזעלכע אפֿשרס פֿליִען מיר דורך אין קאָפּ, און זי שטעלט זיך מיר פֿאָר אַלס אַ קינד, און איך דערמאָן מיך אָנעם פּסוק „כּרחם אָבֿ על בנים“ ― נישטאָ קײן שלעכט קינד בײַ אַ טאַטן, און איך פּײַניק מיך, און איך זאָג אױף זיך אַלײן, אַז איך בין אָסור לרחם ― נישט װערט, װאָס די ערד טראָגט מיך! װאָס? װאָס קאָכסטו, דו משוגענער עקשן? װאָס טאַראַבאַניעסטו? נעם, דו אַכזר אײנער, פֿאַרקערעװע דאָס װעגעלע צוריק און בעט זיך מיט איר איבער, זי איז דײַן קינד, נישט קײנעמס!… און עס קריכן מיר אין קאָפּ אַרײַן משונה־מאָדנע מחשבֿות און געדאַנקען: װאָס איז דאָס אַזעלכעס ייִד און װאָס איז ניט ייִד?… און פֿאַרװאָס האָט גאָט באַשאַפֿן ייִדן און ניט־ייִדן?… און אַז גאָט האָט שױן יאָ באַשאַפֿן ייִדן און ניט־ייִדן, פֿאַרװאָס זשע זאָלן זײ זײַן אַזױ אָפּגעטײלט אײנס פֿון דאָס אַנדערע, נישט קאָנען אָנקוקן אײנס דאָס אַנדערע, גלײַך װי דער איז פֿון גאָט און יענער איז ניט פֿון גאָט?… און עס פֿאַרדריסט מיך, למאַי איך בין נישט אַזױ קלאָר, װי אַנדערע, אין ספֿרים און אין ביכער, איך זאָל קאָנען געפֿינען דערױף עפּעס אַ רעכטן תּירוץ… און בכדי זיך צעשלאָגן די רעיונות, הײב איך אָן אױף אַ ניגון: אַשרי יושבֿי בֿיתך עוד יהללוך סלה! איך דאַװן, הײסט דאָס, מינחה אױף אַ קול און מיט אַ ניגון, אַזױ װי גאָט האָט געבאָטן. נאָר װאָס קומט אַרױס פֿונעם דאַװענען און פֿונעם זאָגן, אַז אינעװײניק אין האַרצן זינגט זיך אַן אַנדער ניגון: „ח־װה! ח־װה! ח־װה!“… און װאָס איך זינג העכער דעם „אַשרי“, זינגט זיך מיר „חװה“ נאָך העכער, און װאָס מער איך װיל זי פֿאַרגעסן, אַזױ מער און אַזױ שאַרפֿער שטײט זי מיר פֿאַר די אױגן, און עס דאַכט זיך מיר, אַז איך הער איר קול, װי זי רופֿט צו מיר: „הער מיך אױס, טאַטע־פֿאָטער!“… און איך פֿאַרשטעל מיר די אױערן, איך זאָל זי ניט הערן, און איך מאַך צו די אױגן, איך זאָל זי ניט זען, און איך זאָג די שמונה־עשׂרה און הער ניט, װאָס איך זאָג, און שלאָג זיך אָשמנו און װײס ניט, פֿאַרװאָס, און מײַן לעבן איז צערודערט, און אַלײן בין איך צערודערט, און זאָגן זאָג איך ניט קײנעם פֿון מײַן באַגעגעניש, און רעד נישט מיט קײנעם פֿון איר, און פֿרעג זיך ניט נאָך אױף איר בײַ קײנעם, כאָטש איך װײס, איך װײס גאַנץ גוט, װוּ זי איז און װוּ ער איז און װאָס זײ טוען, נאָר אַ מכּה װעט בײַ מיר עמעצער װיסן. ניט דערלעבן װעלן דאָס מײַנע שׂונאים, אַז איך זאָל מיך פֿאַר עמעצן באַקלאָגן. אָט אַזאַ מענטש איז טבֿיה!…
איך װאָלט אַ בעלן געװען װיסן, צי אַלע מאַנצבילן זײַנען אַזױ, צי נאָר איך בין אַזאַ משוגענער? אַ שטײגער, כּדומה־למשל, אַמאָל טרעפֿט זיך… איר װעט ניט לאַכן פֿון מיר? איך האָב מורא, איר װעט לאַכן פֿון מיר… אַמאָל טרעפֿט זיך, איך טו מיך אָן אין דער שבתדיקער קאַפּאָטע, און לאָז מיך צו דער באַן, און בין שױן גרײט זיך אױפֿזעצן פֿאָרן אַהין, צו זײ, איך װײס, װוּ זײ זיצן… איך גײ צו צום קאַסיר און הײס מיר געבן אַ בילעט. פֿרעגט ער מיך: װוּהין? זאָג איך: קײן יעהופּעץ… זאָגט ער: אַזאַ שטאָט איז בײַ מיר נישט פֿאַראַן… זאָג איך: בין איך ניט שולדיק… און איך קער מיך אום צוריק אַהײם, טו אױס די שבתדיקע קאַפּאָטע און נעם מיך צוריק צו דער אַרבעט, צום ביסל מילכיקס און צום פֿערד־און־װעגעלע, װי שטײט דאָרטן: איש לפֿעלו ואָדם לעבֿודתו ― דער שנײַדער צו דער שער און דער שוסטער צום װאַרשטאַט… אַיאָ, איר לאַכט פֿון מיר? װאָס האָב איך אײַך געזאָגט? איך װײס אַפֿילו, װאָס איר טראַכט; איר טראַכט זיך: „אָט דער טבֿיה איז טאַקע עפּעס נאָר אַ חושים!“… דערפֿאַר רעכן איך, אַז עד כּאַן אומרים בשבת הגדול ― ס'זאָל זײַן הײַנטיקס מאָל גענוג, הײסט עס… זײַט מיר געזונט און שטאַרק און שרײַבט בריװלעך. נאָר למען־השם, ניט פֿאַרגעסן, װאָס כ'האָב אײַך געבעטן: אַז ס'זאָל זײַן פּתח שין שאַ, איך מײן, איר זאָלט ניט מאַכן דערפֿון קײן ביכל. און אױב עס װעט אײַך אױסקומען שרײַבן, זאָלט איר שױן שרײַבן פֿון אַן אַנדערן, ניט פֿון מיר; אָן מיר פֿאַרגעסט, װי אין פּסוק שטײט: וישכּחהו ― אױס טבֿיה דער מילכיקער!…