טבֿיה דער מילכיקער: דאָס גרױסע געװינס

שלום עליכם (אַלע װערק)

דאָס גרױסע געװינס

אַ װוּנדערלעכע מעשׂה, װי אַזױ טבֿיה דער מילכיקער, אַ ייִד אַן אָרעמאַן, אַ מטופּל מיט קינדער, איז פּלוצעם מיטאַמאָל באַגליקט געװאָרן דורך אַ משונה־װילדן פֿאַל, װאָס איז כּדאַי, מע זאָל דאָס באַשרײַבן אין אַ ביכל. ― דערצײלט פֿון טבֿיהן אַלײן און איבערגעגעבן װאָרט בײַ װאָרט.

געשריבן אין יאָר 1895.
דאָס גרױסע געװינס
מקימי מעפֿר דל,
מאַשפּות ירים אבֿיון:
ער שטעלט אױף פֿון דער ערד דעם אָרעמאַן,
פֿונעם מיסט הײבט ער אױף דעם אבֿיון.
(תּהילים קי″ג, ז)

― אַז ס'איז באַשערט דאָס גרױסע געװינס, הערט איר, פּאַני שלום־עליכם, קומט דאָס גלײַך אין שטוב אַרײַן, װי זאָגט איר: למנצח על הגתּית ― אַז סע גײט לױפֿט עס; ס'איז גאָר נישטאָ דערבײַ קײן שׂכל מיט קײן בריהשאַפֿטן. און טאָמער חלילה פֿאַרקערט, מעגט איר צעזעצט װערן רעדנדיק, װעט אײַך העלפֿן, װי דער פֿאַראַיאָריקער שנײ, װי זאָגט איר: אין חכמה ואין עצה נגד אַ שלעכט פֿערד. אַ מענטש האָרעװעט, װערט אױסגעריסן, כאָטש נעם לײג זיך, שׂונאי־ציון, און שטאַרב! פּלוצעם, מע װײס ניט פֿון װאָס און פֿון װאַנען ― עס פֿערדלט פֿון אַלע זײַטן, װי אין פּסוק שטײט געשריבן: רװח והצלה יעמוד ליהודים; פֿאַרטײַטשן באַדאַרף איך אײַך ניט, נאָר דער פּשט דערפֿון איז אַזױ, אַז אַ ייִד, כּל־זמן שהנשמה בקרבי ― עס שלאָגט זיך נאָך אַן אָדער, טאָר ער נישט פֿאַרלירן דעם בטחון. איך האָב דאָס אַרױסגעזען פֿון זיך אַלײן טאַקע, װי אַזױ דער אײבערשטער האָט מיט מיר געפֿירט, מיט מײַן איצטיקער פּרנסה: װאָרעם װי קום איך גאָר פֿאַרקױפֿן קעז און פּוטער אין מיטן דרינען, אַז מײַן באָבעס באָבע האָט קײנמאָל נישט געהאַנדלט מיט קײן מילכיקס? ס'איז בנאמנות כּדאַי, איר זאָלט אױסהאָרכן די גאַנצע מעשׂה פֿון אָנהײב ביזן סוף. איך װעל מיך צוזעצן אױף אַ װײַלע אָט דאָ לעבן אײַך אױפֿן גראָז, לאָז זיך דאָס פֿערדל דערװײַל עפּעס קײַען, װי זאָגט איר: נשמת כּל חי ― אױך אַ באַשעפֿעניש בײַ גאָט.

בקיצור, דאָס איז געװען אַרום שבֿועות־צײַט, דאָס הײסט, איך זאָל אײַך ניט זאָגן קײן ליגן, אַ װאָך אָדער צװײ פֿאַר שבֿועות: און אפֿשר, האַ? אַ פּאָר װאָכן נאָך שבֿועות. פֿאַרגעסט נישט, ס'איז שױן, פּאַװאָלינקע, איך זאָל אײַך זאָגן אַקוראַט, אַזױ גרױס װי אַ יאָר מיט אַ מיטװאָך, דאָס הײסט, פּונקט נײַן יאָר אָדער צען, און אפֿשר נאָך מיט אַ סמיטשיק. איך בין דעמאָלט געװען, װי איר זעט מיך אָט אָ, גאָר נישט דער, װאָס איצטער, דאָס הײסט, טאַקע דער אײגענער טבֿיה, נאָר פֿאָרט נישט דער, װי זאָגט איר: די אײגענע יענטע, נאָר אַנדערש געשלײערט. דהײַנו װאָס? איך בין געװען, ניט פֿאַר אײַך געדאַכט, אַ קבצן אין זיבן פּאָלעס, כאָטש אַפֿילו, אַז מע װיל שמועסן דאָס אײגענע װידער צוריק, בין איך נאָך איצט אױך גאַנץ װײַט פֿון אַ נגיד. װאָס מיר פֿעלט צו בראָצקין ― מעגן מיר זיך דאָס בײדע װינטשן פֿאַרדינען דעם הײַנטיקן זומער ביז נאָך סוכּות; נאָר װעדליק אַמאָל, בין איך הײַנט, הײסט דאָס, אַ ייִד אַ נגיד, מיט אַ פֿערד־און־װעגעלע אַן אײגנס, מיט, קײן עין־הרע, בהמהלעך אַ פּאָר, װאָס מעלקן זיך, מיט נאָך אײנע, װאָס האַלט אָט־אָט בײַ אָפּקעלבן זיך. ס'איז דאָ, ניט צו פֿאַרזינדיקן, קעז און פּוטער און סמעטענע פֿרישע אַלע טאָג, אײגענע האָרעװאַניע, װאָרעם מיר אַלע אַרבעטן, קײנער זיצט ניט לײדיק. מײַן װײַב זאָל לעבן מעלקט די בהמות, די קינדער טראָגן קריגלעך, שלאָגן פּוטער, און איך אַלײן, װי איר זעט אָט אָ, פֿאָר מיר אַרױס אַלע פֿרימאָרגן אױפֿן מאַרק, גײ דורך אַלע דאַטשעס אין בױבעריק, מע זעט זיך מיט דעם, מיט יענעם, אַלע גרעסטע בעלי־בתּים פֿון יעהופּעץ, מע רעדט זיך דורך אַביסל מיט אַ מענטשן, פֿילט מען, אַז מען איז אױך עפּעס אַ שטיקל מענטש אױף דער װעלט, װי זאָגט איר, נישט קײן הינקעדיקער שנײַדער; און װער שמועסט שבת ― בין איך דאָך גאָר אַ מלך, קוק אַרײַן אין אַ ייִדישן ספֿר, אַ פּרשה חומש, אַביסל תּרגום, תּהילים, פּרק, דאָס, יענץ, לאָקש, בױדעם ― איר קוקט מיך אָן, פּאַניעПане: רב שלום־עליכם, און טראַכט זיך אַװדאי בשעת־מעשׂה אין האַרצן: „ע, אָט דער טבֿיה איז דאָך עפּעס טאַקע גאָר אַ ייִד װאָס קאַטאָרי!“…

בקיצור, װאָס־זשע האָב איך אײַך אָנגעהױבן צו דערצײלן? יאָ, בין איך, הײסט דאָס, דעמאָלט געװען, מיט גאָטס הילף, אַ ביטערער אָרעמאַן, געשטאָרבן, ניט פֿאַר קײן ייִדן געדאַכט, מיט װײַב און קינדער דרײַ מאָל אַ טאָג פֿון הונגער, אַ חוץ װעטשערע. געהאָרעװעט האָב איך װי אַן אײזל, געשלעפּט קלעצער פֿונעם װאַלד צום װאָקזאַל אַ פֿולן װאָגן, עס זאָל אײַך צו קײן חרפּה ניט זײַן, פֿאַר צװײ גילדן אַ טאָג, און דאָס ― ניט אַלע טאָג, און דערמיט גײ האַלט אױס, קײן עין־הרע, אַזאַ שטוב מיט פּיקערס, זאָלן געזונט זײַן, מיט, להבֿדיל, אַ פֿערד אױף קעסט, װאָס װיל נישט װיסן װאָס רש″י מאַכט, באַדאַרף קײַען אַלע טאָג, גאָר אָן אַ שום תּירוץ. װאָס טוט גאָט? ער איז דאָך װי זאָגט איר, אַ זן ומפֿרנס לכּל ― פֿירט דאָס װעלטל קלוג, מיט שׂכל; זעט ער, װי איך מוטשע מיך דאָ אַזױ פֿאַרן שטיקל ברױט, מאַכט ער צו מיר: „דו מײנסט דאָך, טבֿיה, אַז ס'איז שױן אַחרי כּכלות הכּל ― עק װעלט, דער הימל איז אױף דיר געפֿאַלן? פֿע, ביסט אַ גרױסער נאַר! אָט װעסטו זען, װי אַזױ אַז גאָט װיל נאָר, טוט זיך דאָס מזל אױף אַ מינוט אַ דרײ נאַ ליעװאָ קרוגאָםна лево кругом: אַרום צום לינקס און עס װערט ליכטיק אין אַלע װינקעלעך; עס קומט אױס, װי מיר זאָגן אינעם „ונתנה תּוקף“: מי ירום ומי ישפֿל ― װער סע פֿאָרט און װער סע גײט צו פֿוס. דער עיקר איז ― בטחון, אַ ייִד באַדאַרף האָפֿן, נאָר האָפֿן. אײַ װאָס? טאָמער װערט מען דערװײַל פֿאַרשװאַרצט? דערױף זײַנען מיר דאָך עפּעס שטיקלעך ייִדן אױף דער װעלט, װי זאָגט איר, אַתּה בחרתּנו ― ניט אומזיסט איז אונדז די װעלט מקנא… אַקעגן װאָס שמועס איך דאָס? איך שמועס עס אַקעגן דעם, װי אַזױ גאָט האָט מיט מיר געפֿירט, טאַקע נאָר נסים־ונפֿלאָות, איר מעגט דאָס האָרכן.

ויהי היום, אײן מאָל פֿאַרנאַכט פֿאָר איך מיר אַזױ זומער־לעבן אין װאַלד, שױן צוריק אַהײם, אָן די קלעצער; דער קאָפּ אין דער ערד, אױפֿן האַרצן װיסט און פֿינצטער; דאָס פֿערדל, נעבעך, קױם װאָס עס פּלאָנטעט מיט די פֿיס, כאָטש האַק, כאָטש בראָק. „קריך, זאָג איך, שלימזל, אין דער ערד אַרײַן גלײַך מיט מיר, װײס אױך װאָס באַטײַט אַ תּענית אין אַ לאַנגן זומער־טאָג, אַז דו שטײסט אײַן בײַ טבֿיהן פֿאַר אַ פֿערד!“ שטיל אַרום און אַרום, יעדער קנאַק פֿון דער בײַטש רופֿט זיך אָפּ אין װאַלד; די זון זעצט זיך, דער טאָג ― ער גוססט; די שאָטנט פֿון די בײמער ציִען זיך אױס לאַנג, װי דער ייִדישער גלות; עס הײבט אָן װערן פֿינצטערלעך און שטאַרק סומנע אױפֿן האַרצן. פֿאַרשײדענע געדאַנקען, מחשבֿותן קריכן אין קאָפּ אַרײַן, אַלערלײ געשטאַלטן פֿון מענטשן, שױן לאַנג געשטאָרבענע, קומען מיר אַקעגן; און דאָ דערמאָן איך מיך די הײם ― אַז אָך און װײ איז מיר! אין שטוב איז פֿינצטער, חושך; די קינדערלעך, זאָלן געזונט זײַן, נאַקעט און באָרװעס, קוקן אַרױס נעבעך אױפֿן טאַטן, דעם שלימזל, טאָמער װעט ער ברענגען אַ ברײטל אַ פֿריש, און אפֿשר אַ בולקע אַהײם; און זי, די אַלטע מײַנע, געװײנלעך אַ ייִדענע, װאָרטשעט: „קינדער באַדאַרף איך אים האָבן, און נאָך זיבן דערצו, כאָטש נעם, גאָט זאָל ניט שטראָפֿן פֿאַר די רײד, װאַרף זײ אַרײַן לעבעדיקערהײט אין טײַך אַרײַן!“ גוט צו האָרכן אַזעלכע דיבורים? מען איז דאָך נישט מער װי אַ מענטש, װי זאָגט איר, אַ „בשׂר־ודגים“, דעם מאָגן קאָן מען מיט קײן װערטער ניט פֿאַרשטופּן; מע כאַפּט אַ שטיקל הערינג, גלוסט זיך טײ, און צו טײ באַדאַרף מען צוקער, און צוקער, זאָגט איר, איז בײַ בראָצקין. „פֿאַרן שטיקל ברױט, זאָגט מײַן װײַב זאָל לעבן, װעט די קישקע, נישקשה, מוחל זײַן, נאָר אָן דעם גלעזל טײ, זאָגט זי, בין איך אינדערפֿרי גאָר אַ טױטע; דאָס קינד, זאָגט זי, אַ גאַנצע נאַכט ציט פֿון מיר די קלײ!“ און דערװײַל איז מען דאָך עפּעס אַ ייִד אױף דער װעלט, מנחה איז טאַקע, װי זאָגט איר, ניט קײן ציג, זי װעט ניט אַנטלױפֿן, נאָר דאַװענען דאַרף מען. מאָלט אײַך, דאָס שײנע דאַװענען, װאָס קאָן שױן זײַן, אַז פּונקט בשעת שטעלן זיך שמונה־עשׂרה, צעלאָזט זיך, מעשׂה־שׂטן, דאָס פֿערדל משוגענערװײַז; באַדאַרף מען לױפֿן נאָכן װאָגן, אײַנהאַלטן די לײצעס און זינגען „אלהי אַבֿרהם אלהי יצחק ואלהי יעקבֿ“ ― שײן געשטאַנען שמונה־עשׂרה! און דאָ, װי אױף־צו־להכעיס, גלוסט זיך דװקא דאַװענען געשמאַק, מיט האַרץ, טאָמער װעט װערן גרינגער אױף דער נשמה…

בקיצור, איך לױף מיר אַזױ נאָכן װאָגן און זאָג די שמונה־עשׂרה הױך, מיט אַ ניגון, װי, להבֿדיל, בײַם עמוד: מכלכּל חײם בחסד ― דער דאָ טוט טאָן שפּײַזן אַלע זײַנע באַשעפֿענישן, ומקײם אמונתו לישני עפֿר ― אַפֿילו די װאָס ליגן אין דער ערד און באַקן בײגל. אױ, טראַכט איך מיר, ליגט מען אין דער ערד! אױ װערט מען אױסגעריסן! ניט אַזױ, װי יענע, למשל, די יעהופּעצער נגידים מײן איך, װאָס זיצן אַ גאַנץ זומער אין בױבעריק אױף די דאַטשעס, עסן און טרינקען און באָדן זיך אין אַלדאָס גוטס. אױ, רבונו־של־עולם, פֿאַרװאָס קומט דאָס מיר? איך בין, דאַכט זיך, אַ ייִד גלײַך מיט אַלע ייִדן. גװאַלד, גאָטעניו, ראה נאָ בענינו ― זע, זאָג איך, באַטראַכט, װי מיר האָרעװען, און נעם זיך אָן די קריװדע פֿון די אָרעמע לײַט נעבעך, װאָרעם װער דען װעט זיך אױף זײ אַרומקוקן, װען ניט דו? רפֿאנו ונרפֿא ― שיק אונדז צו די רפֿואה, די מכּה האָבן מיר שױן אַלײן… ברך עלינו ― בענטש אונדז מיט אַ גוט יאָר, עס זאָל זײַן אַ גערעט אױף אַלע מינים תּבֿואות, פֿון קאָרן און פֿון װײץ און פֿון גערשטן; כאָטש אַפֿילו, צוריק שמועסנדיק, װאָס װעט מיר, שלימזל, אַרױסקומען דערפֿון? אַ שטײגער, למשל, װאָס קומט אַרױס מײַן פֿערדל, להבֿדיל, צי האָבער איז טײַער, צי װאָלװל?… נאָר, פֿע, גאָט פֿרעגט מען קײן קשיות ניט, ובפֿרט אַ ייִד באַדאַרף דאָך אַװדאי אָננעמען אַלצדינג פֿאַר גוטן און זאָגן „גם זו לטובֿה“, מסתּמא הײסט גאָט אַזױ. ולמלשינים ― זינג איך מיר װײַטער ― ולמלשינים, און די „סטיקראַטן“, װאָס זאָגן, אַז ס'איז ניטאָ קײן גאָט אױף דער װעלט, װעלן האָבן אַ שײן פּנים, אַז זײ װעלן קומען אַהין; זײ װעלן דאָס אױסקרענקען מיט פּראָצענט, װאָרעם ער איז אַ שובֿר אױבֿים ― אַ גוטער צאָלער, מיט אים שפּילט מען זיך ניט, מיט אים באַדאַרף מען גײן מיט גוטן, בעטן אים, שרײַען צו אים: אַבֿ הרחמן ― דערבאַרעמדיקער, האַרציקער פֿאָטער! שמע קולנו ― הער צו אונדזערע קולות, <<חוס ורחם עלינו ― האָב רחמנות אױף מײַן װײַב און קינדער, זײ זײַנען נעבעך הונגעריק! רצה ― זאָלסט באַװיליקן, זאָג איך, דײַן ליב פֿאָלק ישׂראל, װי אַמאָל, אין בית־המקדש, נאָך בשעת די כּהנים מיט די לװײם… פּלוצעם ― סטױстой: האַלט! דאָס פֿערדל האָט זיך אַנידערגעשטעלט. איך כאַפּ אָפּ אױף דער גיך דאָס שטיקל שמונה־עשׂרה, איך הײב אױף די אױגן און טו אַ קוק ― עס קומען מיר אַקעגן גלײַך פֿון װאַלד אַרױס צװײ משונה מאָדנע נפֿשות, פֿאַרשטעלט און אָנגעטאָן נישט װי געװײנלעך. „גזלנים!“ ― איז מיר דורכגעפֿלױגן אַ געדאַנק אין קאָפּ, און האָב מיך אָבער באַלד פֿאַרכאַפּט צוריק: „פֿע, טבֿיה, ביסט אַ שוטה! סטײַטש, דו פֿאָרסט אין װאַלד שױן אַזױ פֿיל יאָרן, בײַטאָג און בײַנאַכט, װאָס איז דיר עפּעס פּלוצעם הײַנט אײַנגעפֿאַלן גזלנים?“ ― װיאָ! מאַך איך צום פֿערדל און נעם זיך אָן מיט האַרץ און גיב דעם אַ פּאָר שמיצלעך פֿון הינטן, גלײַך װי ניט מיך מײנט מען.

― רב ייִד! הערט נאָר, רב קרובֿ! ― מאַכט צו מיר אײנע פֿון די צװײ נפֿשות מיט אַ קול פֿון אַ נקבֿה און װינקט צו מיר מיט אַ פֿאַטשײלע. ― אַנו, שטעלט זיך נאָר אָפּ אױף אַ רגעלע, װאַרט צו אַ װײַלעטשקע, אַנטלױפֿט נישט, מע װעט אײַך, חלילה, גאָרנישט טאָן!

„אַהאַ, אַ ניט־גוטער!“ ― קלער איך מיר, און טאַקע באַלד זאָג איך צו זיך אַלײן: „בהמה בצורת־פֿערד! װאָס עפּעס פּלוצעם אין מיטן דרינען רוחות מיט שדים?“ און שטעל אָפּ דאָס פֿערדל. איך הײב אָן גוט אײַנצוקוקן זיך אין די צװײ נפֿשות: נקבֿות; אײנע אַן עלטערע מיט אַ זײַדן טיכל אױפֿן קאָפּ, די אַנדערע אַ ייִנגערע מיט אַ פּאַרוק; בײדע רױט װי פֿײַער און שטאַרק פֿאַרשװיצט.

― אַ גוטן אָװנט, סקאָצל קומט! ― מאַך איך צו זײ שטאַרק אױף אַ קול, כּלומרשט אין גוטן מוט. ― װאָס איז אײַער באַגער? אױב איר מײנט עפּעס קױפֿן, װעט איר בײַ מיר נישט געפֿינען גאָר ניט, סײַדן בױכװײטיק אױף מײַנע שׂונאימס קעפּ, אָדער האַרצקלעמעניש אַ פֿולע װאָך, אָדער אַביסל קאָפּדרײעניש, טרוקענע שמערצן, נאַסע יסורים, סיפּקע צרות?…

― שאַ, שאַ! ― מאַכן זײ. ― זע נאָר, װי ער האָט זיך דאָס אַביסל צעלאָזט! אַ ייִדן, אַז מע זאַטשעפּעט מיט אַ װאָרט, איז מען ניט זיכער מיטן לעבן! מיר דאַרפֿן, זאָגן זײ, נישט קױפֿן גאָר ניט, מיר האָבן נאָר געװאָלט אַ פֿרעג טאָן בײַ אײַך, אפֿשר װײסט איר, װוּ איז דאָ ערגעץ דער װעג קײן בױבעריק?

― קײן בױבעריק? ― מאַך איך און צעלאַך מיך כּלומרשט. ― עס האָט בײַ מיר, זאָג איך, אַזאַ פּנים, פּונקט װי איר זאָלט מיך, אַ שטײגער, פֿרעגן, צי װײס איך, אַז מע רופֿט מיך טבֿיה.

― אַזױ? מע רופֿט אײַך טבֿיה? אַ גוטן אָװנט אײַך, רב טבֿיה! מיר פֿאַרשטײען ניט, װאָס איז דאָ ― מאַכן זײ ― דער געלעכטער? מיר זײַנען פֿרעמדע, פֿון יעהופּעץ זײַנען מיר, און װױנען דאָ אין בױבעריק אױף אַ דאַטשע, זײַנען מיר, זאָגן זײ, אַרױסגעגאַנגען אױף אַ מינוטקעלע שפּאַצירן, און דרײען זיך אַרום אַזױ אין דעם דאָזיקן װאַלד פּאַװאָלינקע פֿון גאַנץ פֿרי אָן, בלאָנדזשען און בלאָנדזשען און קאָנען ניט בשום־אופֿן זיך אַרױפֿשלאָגן אױפֿן רעכטן װעג; דערװײַלע, זאָגן זײ, האָבן מיר דערהערט עמעצער זינגט אין װאַלד, האָבן מיר לכתּחילה געמײנט, אַ קשיא, אפֿשר איז דאָס, חלילה, אַ גזלן? נאָר נאָכדעם, זאָגן זײ, אַז מיר האָבן דערזען פֿון דער נאָענט, אַז איר זײַט, דאַנקען גאָט, אַ ייִד, איז אונדז געװאָרן אַביסל גרינגער אױף דער נשמה. הײַנט פֿאַרשטײט איר שױן?

― כאַ־כאַ־כאַ, אַ שײנער גזלן! ― זאָג איך. ― איר האָט געהאָרכט אַמאָל, זאָג איך, אַ מעשׂה מיט אַ ייִדישן גזלן, װאָס איז אָנגעפֿאַלן אױף אַ דורכגײער און געבעטן בײַ אים אַ שמעק טאַביקע? אױב איר װילט, זאָג איך, קאָן איך אײַך דערצײלן די מעשׂה.

― די מעשׂה ― זאָגן זײ ― לאָזט איבער אױף אַן אַנדערש מאָל; איר װײַזט אונדז בעסער אָן דעם װעג קײן בױבעריק.

― קײן בױבעריק? ― זאָג איך. ― סטײַטש, אָט דאָס איז דאָך דער אמתער װעג קײן בױבעריק! איר זאָלט אַפֿילו, זאָג איך, נישט װעלן, מוזט איר מיט דעם שליאַך אָנקומען גלײַך קײן בױבעריק.

― װאָס־זשע שװײַגט איר? ― מאַכן זײ צו מיר.

― װאָס־זשע זאָל איך, זאָג איך, שרײַען?

― װי באַלד אַזױ, מאַכן זײ צו מיר, קערט איר שױן װיסן, איז עס נאָך עפּעס װײַט קײן בױבעריק?

― קײן בױבעריק, זאָג איך, איז נישט װײַט, עטלעכע װערסט; דאָס הײסט, זאָג איך, אַ װערסט פֿינף־זעקס אָדער זיבן, און אפֿשר טאַקע אַלע אַכט.

― אַכט װערסט?! ― האָבן אױסגעשריגן בײדע װײַבער מיטאַמאָל, געבראָכן די הענט און שיִער נישט צעװײנט זיך אַזש. ― סטײַטש, װאָס רעדט איר? איר װײסט װאָס איר רעדט? אַ װערטעלע אױסצורעדן ― אַכט װערסט?!

― נו, װאָס־זשע, זאָג איך, זאָל איך טאָן? עס זאָל זײַן אין מיר געװענדט, װאָלט איך דאָס געמאַכט אַביסל קירצער; אַ מענטש באַדאַרף, זאָג איך, אַלצדינג אױספּרוּװן אױף דער װעלט. אונטערװעגנס טרעפֿט זיך, אַז מע באַדאַרף, זאָג איך, שלעפּן זיך אין אַ בלאָטע אַרױף אַ באַרג, און נאָך ערבֿ־שבת דערצו, דער רעגן שמײַסט אין פּנים, די הענט קליאַקנען, דאָס האַרץ חלשט, און דאָ ― טראַך! עס לאָפּנעט אַן אַקס…

― איר רעדט עפּעס גאָר װי אַ דולער, ― זאָגן זײ צו מיר, ― איר זײַט גאָר נישט בײַ די געדאַנקען, כלעבן. װאָס דערצײלט איר פּיזמונות, בבֿא־מעשׂיות פֿון טױזנט־אײן־נאַכט? מיר האָבן שױן קײן כּוח ניט צו פּלאָנטען מיט די פֿיס; אַ גאַנצן טאָג האָבן מיר, אַ חוץ אַ גלעזל קאַװע מיט אַ פּוטער־בולקע, נאָך אין מױל נישט געהאַט, קומט איר צו גײן מיט אײַערע מעשׂיות!

― אױב אַזױ, ― זאָג איך ― איז עפּעס אַנדערש; װי זאָגט מען, קײן טאַנץ גײט ניט פֿאַרן עסן. דעם טעם פֿון הונגער פֿאַרשטײ איך גאַנץ גוט, איר באַדאַרפֿט מיר נישט דערצײלן. עס קאָן זײער שײן זײַן, זאָג איך, אַז איך האָב קײן קאַװע מיט קײן פּוטער־בולקע נישט אָנגעקוקט שױן פֿון אַ יאָר… און אַזױ װי איך רעד, שטעלט זיך מיר פֿאָר אַ גלעזל הײסע קאַװע מיט מילך און מיט אַ פּוטער־בולקע אַ פֿרישע, מיט נאָך גוטע זאַכן… „שלימזל אײנער, טראַכט איך מיר, ביסט טאַקע אַנדערש נישט געצױגן געװאָרן, נאָר אױף קאַװע מיט פּוטער־בולקעלעך? און אַ שטיקל ברױט מיט הערינג ביסטו קראַנק?“ און ער, דער יצר־הרע, ניט געדאַכט זאָל ער װערן, אױף־צו־להכעיס קאַװע, אױף־צו־להכעיס פּוטער־בולקע! איך הער דעם ריח פֿון קאַװע, איך פֿיל דעם טעם פֿון פּוטער־בולקע ― פֿרישע, געשמאַקע, מחיה־נפֿשות!

― װײסט איר גאָר װאָס, רב טבֿיה? ― מאַכן צו מיר בײדע װײַבער. ― טאָמער װאָלט געװען אַ סבֿרה, אַזױ װי מיר שטײען אָט־אָ־דאָ, זאָלן מיר זיך אַרױפֿכאַפּן צו אײַך אױפֿן װאָגן, און איר טאַקע אַלײן זאָלט זיך מטריח זײַן אונדז אָפּפֿירן מחילה אַהײם, קײן בױבעריק? װאָס װעט איר זאָגן דערױף?

― ס'אַ משל, זאָג איך, כּחרס הנשבר; איך פֿאָר פֿון בױבעריק, און איר דאַרפֿט קײן בױבעריק! װי קומט די קאַץ איבערן װאַסער?

― נו, איז װאָס? ― מאַכן זײ. ― װײסט איר ניט װאָס מע טוט? אַ ייִד אַ למדן גיט זיך אַן עצה: ער פֿאַרקערעװעט דאָס װעגעלע און פֿאָרט צוריק. האָט קײן מורא נישט, רב טבֿיה, זאָגן זײ, זײַט זיכער, אם־ירצה־השם, אַז גאָט װעט אונדז ברענגען אַהײם בשלום, װינטשן מיר זיך דאָס אױסקרענקען, װאָס איר װעט צו אונדז דערלײגן.

„עפּעס רעדן זײ מיט מיר תּרגום־לשון! ― טראַכט איך מיר. ― פֿאַרשטעלט, גאָרנישט װי געװײנלעך!“ ― און עס קומען מיר אַרױף אױפֿן זינען: מתים, מכשפֿות, לצים, פֿאַרשלעפּטע קרענק. ― „שוטה בן פּיקהאָלץ! ― טראַכט איך מיר. ― װאָס שטײסטו, װי אַ פֿלאָקן? כאַפּ זיך אַרױף אױפֿן װאָגן, װײַז דעם פֿערדל אַ בײַטש און מאַך אַ ויבֿרח!“ נאָר מעשׂה־שׂטן כאַפּט זיך אַרױס בײַ מיר נישט װילנדיק פֿונעם מױל:

― קריכט אין װאָגן!

מײַנע האָבן דערהערט, זיך דװקא נישט געלאָזט לאַנג בעטן און מאַרש אין װאָגן אַרײַן; איך נאָך זײ אױף דער קעלניע, פֿאַרקערעװעט דעם דישל, שמײַס דאָס פֿערדל: אײנס, צװײ, דרײַ, פּאַשאָל! ― װער, װאָס, װעמען? אַ נעכטיקער טאָג! פֿונעם אָרט װיל דאָס ניט רירן, כאָטש נעם צעשנײַד דאָס אױף צװײען. „נו, טראַכט איך מיר, הײַנט פֿאַרשטײ איך שױן, װאָס דאָס איז פֿאַר אַ װײַבער… דער גוטער יאָר האָט מיך געטראָגן זיך אָפּשטעלן אין מיטן דרינען, מאַכן אַ שמועס מיט װײַבער!“… איר פֿאַרשטײט ― פֿון אײן זײַט דער װאַלד, דאָס שטילקײט מיטן סומנעקײט, אַקעגן נאַכט, און דאָ ― די צװײ נפֿשות, כּלומרשט נקבֿות… דער כּוח־הדם אַרבעט גאַנץ געשמאַק אױף אַלע סטרונעס. איך דערמאָן מיך אַ מעשׂה פֿון אַ בעל־עגלה, װאָס איז אַמאָל געפֿאָרן אין װאַלד אײנער אַלײן און דערזען אױפֿן שליאַך ליגט אַ זעקל האָבער. מײַן בעל־עגלה האָט דערזען אַ זעקל האָבער, האָט ער זיך ניט געפֿױלט, אַראָפּ פֿונעם װאָגן, געכאַפּט דאָס זעקל האָבער אױף די פּלײצעס, זיך אײַנגעריסן דאָס געזונט, קױם אַרױפֿגעלײגט דאָס זעקל האָבער אױפֿן װאָגן און ― הלך לעולמו, פּאַשאָל װײַטער. ער פֿאָרט אָפּ אַקעגן אַ װערסט, ער טוט זיך אַ כאַפּ צום זעקל האָבער ― נישט קײן זעקל, נישט קײן האָבער; ס'איז גאָר אַ ציג ליגט בײַ אים אין װאָגן, אַ ציג מיט אַ בערדל; ער װיל זי אָנרירן מיט דער האַנט, שטעלט זי אים אַרױס אַ צונג אױף אַן אַרשין, לאָזט אַרױס אַ משונה־װילדן געלעכטער און װערט פֿאַרשװוּנדן…

― פֿאַרװאָס פֿאָרט איר שױן נישט? ― מאַכן צו מיר די װײַבער.

― פֿאַרװאָס איך פֿאָר שױן נישט? איר זעט דאָך, זאָג איך, פֿאַרװאָס: דאָס פֿערדל װיל ניט דאַװענען, ס'איז ניט אױפֿגעלײגט.

― גיט דעם מיט דער בײַטש, מאַכן זײ, איר האָט דאָך אַ בײַטש.

― אַ דאַנק אײַך, זאָג איך, פֿאַר דער עצה, גוט װאָס איר האָט מיר דערמאָנט. דער חסרון, זאָג איך, װאָס מײַן בחור שרעקט זיך ניט איבער פֿאַר אַזעלכע זאַכן; ער איז שױן אַזױ געװױנט מיט דער בײַטש, װי איך מיטן דלות, ― זאָג איך צו זײ כּלומרשט מיט אַ װערטל, און עס װאַרפֿט מיט מיר דאָס נײַניאָריקע קדחת.

בקיצור, װאָס זאָל איך אײַך מאַריך זײַן ― איך האָב אױסגעלאָזט מײַן גאַנץ ביטער האַרץ צום פֿערדל נעבעך; אַזױ לאַנג, אַזױ ברײט, ביז גאָט האָט געהאָלפֿן, עס האָט גערירט פֿונעם אָרט, ויסעו מרפֿידים ― און מיר זײַנען אַװעק מיטן װאַלד גלײַך אונדזער װעג. פֿאָרנדיק אַזױ, פֿליט מיר דורך אין קאָפּ גאָר אַ נײַע מחשבֿה: „אױ, טבֿיה, ביסטו אַ פֿערדאַטש! החילות לנפּול ― ביסט געװען אַ קבצן, און װעסט בלײַבן אַ קבצן. סטײַטש, גאָט האָט דיר צוגעשיקט אַזאַ באַגעגעניש, װאָס טרעפֿט אײן מאָל אין הונדערט יאָר, װי אַזױ באַדינגסטו זיך ניט לכתּחילה, דו זאָלסט װיסן מה־יקר ― װאָס װעסטו האָבן דערפֿאַר? װען מיר זאָלן שמועסן הן על־פּי יושר והן על־פּי סאָװעסט, הן על־פּי־מענטשלעכקײט והן על־פּי דין און על־פּי זאַקאָן, און אַפֿילו על־פּי װײס איך װאָס, איז קײן עװלה ניט, מע זאָל דערבײַ עפּעס פֿאַרדינען, און פֿאַרװאָס טאַקע ניט אָפּלעקן אַ בײנדל, אַז עס האָט זיך שױן יאָ אַזױ געמאַכט? שטעל אָפּ דאָס פֿערדל, דו בהמה, זאָג זײ אַזױ און אַזױ, ברחל בתּך הנאַקעטע: „האָב איך בײַ אײַך אַזױ פֿיל און אַזױ פֿיל, איז גוט, אלא ניט, בעטן מיר אײַך, מחילה, אַראָפּ פֿונעם װאָגן!“ נאָר צוריק קלער איך מיר: „ביסט טאַקע אַ בהמה, טבֿיה! דו װײסט ניט, אַז די פֿעל פֿונעם בער טאָר מען אין װאַלד ניט פֿאַרקױפֿן, װי זאָגט דער גױ: שטשע נעפּאָימאַװ אַ װזשע סקובעЩе не поймав, а вже скубе: נאָך נישט געכאַפּט, און שױן געהאַלטן אין פֿליקן

― למאַי פֿאָרט איר נישט אַביסל גיכער? ― זאָגן די װײַבער און טאָרען מיך פֿון הינטן.

― װאָס האָט איר, זאָג איך, אַזױ קײן צײַט ניט? פֿון אײַלעניש, זאָג איך, קומט קײן גוטס ניט אַרױס, ― זאָג איך און כאַפּ אַ קוק מן־הצד אױף מײַנע פּאַרשױנדלעך; דאַכט זיך, װײַבער, װי געװײנלעך, װײַבער: אײנע מיט אַ זײַדן טיכל, די אַנדערע מיט אַ פּאַרוק; זײ זיצן און קוקן אײנס אױפֿס אַנדערע און שושקען זיך.

― נאָך עפּעס װײַט? ― פֿרעגן זײ מיך.

― נענטער, זאָג איך, װי פֿון דאַנען אַװדאי ניט; אָט באַלד, זאָג איך, האָבן מיר אַ באַרג־אַרױף מיט אַ באַרג־אַראָפּ; נאָכדעם, זאָג איך, גײט װידער אַ באַרג־אַראָפּ מיט אַ באַרג־אַרױף, און ערשט נאָכדעם, זאָג איך, האָבן מיר דעם גרױסן באַרג־אַרױף, און פֿון דאָרטן גײט שױן דער װעג גלײַך, גלײַך ביז בױבעריק…

― עפּעס אַ שלימזל! ― רופֿט זיך אָן אײנע צו דער אַנדערער.

― אַ פֿאַרשלעפּטע קרענק! ― זאָגט די אַנדערע.

― אַ רעשטל צו די צרות! ― זאָגט װידער יענע.

― מיר שײַנט, אַ משוגענער! ― זאָגט די אַנדערע.

„אַװדאי ― טראַכט איך מיר ― בין איך אַ משוגענער, אַז איך לאָז מיך פֿירן בײַ דער נאָז!“…

― װוּ װעט איר זיך, אַ שטײגער, כּדומה־למשל, מײַנע ליבע װײַבער, הײסן אָפּװאַרפֿן? ― רוף איך מיך אָן צו זײ.

― װאָס הײסט, זאָגן זײ, אָפּװאַרפֿן? װאָס איז פֿאַר אַן אָפּװאַרפֿעכץ?

― עס רעדט זיך אַזױ, זאָג איך, בעל־עגלה־שפּראַך; אױף אונדזער לשון הײסט דאָס: װוּהין װעט איר זיך הײסן פֿאַרפֿירן, אַז מיר װעלן קומען, זאָג איך, קײן בױבעריק, אם־ירצה־השם, מיטן אײבערשטנס הילף, געזונט און שטאַרק, אַז גאָט װעט שענקען דאָס לעבן? װי זאָגט מען: בעסער צװײ מאָל פֿרעגן אײדער אײן מאָל בלאָנדזשען.

― אַ? אָט דאָס מײנט איר? איר װעט אונדז, זאָגן זײ, מוחל זײַן צופֿירן צו דער גרינער דאַטשע, װאָס בײַם טײַך, פֿון יענער זײַט װאַלד. װײסט איר װוּ דאָס איז?

― פֿאַרװאָס זאָל איך ניט װיסן? ― זאָג איך. ― איך בין אין בױבעריק װי בײַ זיך אין דער הײם. לאָמיך פֿאַרמאָגן די אַלפֿים, זאָג איך, װיפֿל קלעצער איך האָב אַהינצו אַרײַנגעפֿירט. אָט ערשט פֿאַראַיאָרן זומער, זאָג איך, האָב איך געשטעלט אױף דער גרינער דאַטשע צװײ קלאַפֿטער האָלץ מיטאַמאָל; דאָרט איז געזעסן אײנער אַ גבֿיר אַ גרױסער, פֿון יעהופּעץ, אַ מיליאָנטשיק פֿון אַװדאי אַ מאה אלף קאַרבן, און אפֿשר פֿון רי″ש200 אַלפֿים!

― ער זיצט הײַנט אױך דאָרטן. ― רופֿן זיך אָן צו מיר בײדע װײַבער און קוקן אײנס אױפֿס אַנדערע און שושקען זיך און לאַכן.

― שאַ, זאָג איך, אַז דער צער פֿון טראָגן איז יאָ אַזױ גרױס, קאָן דאָך געמאָלט זײַן, אַז איר האָט מיט אים עפּעס אַ שטיקל שײַכות, ― װאָלט אפֿשר געװען, זאָג איך, אַ סבֿרא, איר זאָלט זיך דאָרט מטריח זײַן, עפּעס אַ רײד טאָן פֿון מײַנעטװעגן, אַ שטיקל טובֿה מיר, אַ פּרנסה, אַ שטעלע, צי װײס איך װאָס? איך קען, זאָג איך, אײנעם אַ יונגנמאַן, ישׂראל הײסט ער, ניט װײַט פֿון אונדזער שטעטל, געװען אַ גאָרנישט מיט אַ נישט; האָט ער זיך דערשלאָגן אַהינצו, מע װײס ניט פֿון װאַנען און װי אַזױ ― בקיצור, ער איז הײַנט אַ גאַנצער יאַ־טעבע־דאַם, פֿאַרדינט אפֿשר צװאַנציק קאַרבן אַ װאָך, צי אפֿשר גאָר פֿערציק, איך װײס? ― לײַט האָבן גליק! צי, אַ שטײגער, װאָס גײט־אָפּ, זאָג איך, אונדזער שוחטס אײדעם? װאָס װאָלט פֿון אים געװען, װען ער לאָזט זיך ניט אַװעק קײן יעהופּעץ? אמת, די ערשטע עטלעכע יאָר איז ער גוט פֿאַרשװאַרצט געװאָרן, שיִער ניט געשטאָרבן פֿון הונגער. דערפֿאַר אָבער אַצינד, חוץ זײַן שאָדן, הלװאַי אױף מיר געזאָגט געװאָרן; ער שיקט שױן געלט אַהײם. ער האָט שױן חשק אַרױסנעמען אַהין זײַן װײַב און קינדער, לאָזט מען אים דאָרט ניט זיצן. אײַ איז דאָך די קשיא: װי אַזױ זיצט ער? מוטשעט ער זיך טאַקע… שאַט, זאָג איך, אַז מע לעבט, דערלעבט מען זיך; אָט האָט איר, זאָג איך, דעם טײַך, און אָט איז די גרױסע דאַטשע, ― זאָג איך און פֿאָר מיר אַרײַן ברײטלעך, מיט אַ ירגזון, גלײַך מיטן דישל אין גאַניק אַרײַן. מע האָט אונדז נאָר דערזען, איז געװאָרן שׂשׂון־ושׂימחה, אַ געשרײ, אַ געפּילדער: „אױ, די באָבע! די מאַמע! די מומע!… זיך געפֿונען דער שאָדן! מזל־טובֿ!… גװאַלד, װוּ זײַט איר געװען?… אַ גאַנצן טאָג אָן קעפּ… צעשיקט פּאָטשט אױף אַלע װעגן… געמײנט, אַ קשיא אױף אַ מעשׂה, אפֿשר װעלף, גזלנים, חס־ושלום! װאָס איז די מעשׂה?“…

― „די מעשׂה איז אַ שײנע מעשׂה: געבלאָנדזשעט אין װאַלד, פֿאַרבלאָנדזשעט העט־װײַט, אפֿשר צען װערסט. פּלוצעם אַ ייִד… װאָס פֿאַר אַ ייִד?… אַ ייִד אַ שלימזל מיט אַ פֿערד און װעגעלע… קױם מיט צרות אײַנגעבעטן זיך“… „אַלע בײזע, װיסטע חלומות… אַלײן גאָר אָן אַ שומר?… אַ מעשׂה, אַ מעשׂה, באַדאַרפֿט בענטשן גומל“…

בקיצור, מע האָט אַרױסגעטראָגן לאָמפּן אױפֿן גאַניק, געגרײט צום טיש און אָנגעהױבן טראָגן סאַמאָװאַרן הײסע, מיט בעקנס טײ, מיט צוקער, מיט אײַנגעמאַכטס, מיט פֿײַנקוכנס גוטע, מיט פּוטערגעבעקס פֿרישע, שמעקנדיקע, און נאָכדעם עסנס אַלערלײ, די טײַערסטע מאכלים, יײַכלעך פֿעטע, מיט געבראָטנס, מיט גענדזנס אַ סך, מיט די בעסטע װײַנען און נאַסטאָיקעס. איך בין נאָר געשטאַנען פֿונדערװײַטנס און באַטראַכט, װי אַזױ, קײן עין־הרע, מע עסט דאָס און מע טרינקט בײַ די יעהופּעצער נגידים, קײן בײז אױג זאָל זײ ניט שאַטן. „אַ משכּון פֿאַרזעצן, טראַכט איך מיר, און אַ גבֿיר זאָל מען זײַן!“ מיר דאַכט, איך װײס? װאָס דאָ פֿאַלט אַראָפּ אױף דער ערד, װאָלט פֿאַר מײַנע קינדער גענוג געװען אױף אַ גאַנצע װאָך, ביז שבת. גװאַלד, גאָטעניו, האַרציקער געטרײַער, דו ביסט דאָך עפּעס אַן אל ארך אַפּים, אַ גרױסער גאָט און אַ גוטער גאָט, מיט חסד און מיט יושר, װי קומט דאָס, דו זאָלסט אַװעקגעבן אײנעם גאָר, דעם אַנדערן גאָרניט? אײנעם פּוטער־בולקעס, דעם אַנדערן מכּות־בכורות? און צוריק אָבער באַטראַכט איך מיך: עט, ביסט אַ גרױסער נאַר, טבֿיה, כלעבן, װאָס איז שײך, דו װילסט אים זאָגן אַ דעה, װי אַזױ צו פֿירן די װעלט? מסתּמא, אַז ער הײסט אַזױ, באַדאַרף זײַן אַזױ; אַ סימן האָט איר, אַז װען עס זאָל באַדאַרפֿן זײַן אַנדערש, װאָלט דאָך געװען אַנדערש. אײַ, װאָס? פֿאַרװאָס זאָל טאַקע ניט זײַן אַנדערש? איז דער תּירוץ: עבֿדים היינו ― דערױף זײַנען מיר דאָך עפּעס שטיקלעך ייִדן אױף דער װעלט. אַ ייִד באַדאַרף לעבן מיט אמונה און מיט בטחון; ער באַדאַרף גלױבן, ערשטנס, אַז ס'איז דאָ אַ גאָט אױף דער װעלט, און האָפֿן אױף דעם, װאָס לעבט אײביק, אַז עס װעט זיך, מסתּמא, אם־ירצה־השם, פֿאַרבעסערן…

― שאַ, װוּ־זשע איז ערגעץ דער ייִד? ― הער איך עמעצער זאָגט. ― שױן אַװעקגעפֿאָרן דער שלימזל?

― חס־ושלום! ― רוף איך מיך אָן פֿון דער װײַטן. ― װאָס הײסט, איך װעל אַװעקפֿאָרן גלאַט אַזױ, אָן אַ זײַט־געזונט? שלום־עליכם, זאָג איך, אַ גוטן אָװנט אײַך, ברוכים־היושבֿים, עסט געזונטערהײט, און לאָז אײַך װױל באַקומען!

― קומט זשע אַהער, מאַכן זײ צו מיר, װאָס שטײט איר דאָרטן אין דער פֿינצטער? לאָמיר אײַך אָנקוקן כאָטש, זען װאָס פֿאַר אַ פּנים איר האָט. אפֿשר װעט איר נעמען אַביסל בראָנפֿן?

― אַביסל בראָנפֿן? אָך, זאָג איך, װער זאָגט זיך דאָס אָפּ פֿון אַביסל בראָנפֿן? װי שטײט דאָרטן אין פּסוק: איזה „לחײם“ ואיזה למװת ― מאַכט רש″י: גאָט איז גאָט און בראָנפֿן איז בראָנפֿן. לחײם! ― זאָג איך און האַק אַרײַן אַ כּוסע. ― לאָז גאָט געבן, זאָג איך, איר זאָלט תּמיד זײַן רײַך און האָבן גרױס נחת; ייִדן, זאָג איך, זאָלן תּמיד זײַן ייִדן; גאָט זאָל זײ געבן, זאָג איך, געזונט און כּוח, זײ זאָלן קאָנען אַריבערטראָגן די צרות.

― מה שמכם? ― רופֿט זיך אָן צו מיר דער גבֿיר אַלײן, אַ שײנער ייִד מיט אַ יאַרמעלקע. ― פֿון װאַנעט איז אַ ייִד, װוּ זיצט איר, װאָס איז אײַער פּרנסה? זענט איר אַ באַװײַבטער? האָט איר עפּעס קינדער, און װיפֿל קינדער?

― קינדער? ― זאָג איך. ― ניט צו פֿאַרזינדיקן. אױב איטלעכס קינד, זאָג איך, איז װערט, װי מײַן גאָלדע װיל מיך אײַנרעדן, אַ מיליאָן, בין איך רײַכער פֿונעם גרעסטן גבֿיר אין יעהופּעץ. דער חסרון, זאָג איך, װאָס אָרעם איז ניט רײַך, קרום איז ניט גלײַך, אַזױ װי אין פּסוק שטײט: המבֿדיל בין קודש לחול ― װער עס האָט די קלינגערס דעם איז װױל. געלט האָבן טאַקע די בראָצקיס, און איך האָב טעכטער. און אַז מע האָט, זאָגט איר, טעכטער, פֿאַרגײט דער געלעכטער. נאָר גאָרנישט, גאָט איז אַ פֿאָטער. ער פֿירט אױס, דאָס הײסט, ער זיצט אױבן און מיר מוטשען זיך אונטן. מע האָרעװעט, מע שלעפּט קלעצער, אַ ברירה האָט מען? װי די גמרא זאָגט: במקום שאין איש ― איז אַ הערינג פֿיש. דער גאַנצער אומגליק איז ― דאָס עסן. װי מײַן באָבע, עליו־השלום, פֿלעגט זאָגן: „װען דער פּיסק זאָל ליגן אין דער ערד, װאָלט דער קאָפּ געגאַנגען אין גאָלד“… האָט קײן פֿאַראיבל ניט, זאָג איך, עס איז ניטאָ קײן גלײַכערס פֿון אַ קרומען לײטער און קײן קרומערס פֿון אַ גלײַך װאָרט, ובפֿרט, זאָג איך, אַז מע מאַכט שהכּל נהיה בדבֿרו אױפֿן ניכטערן האַרצן.

― לאָז מען געבן דעם ייִדן עפּעס עסן! ― רופֿט זיך אָן דער גבֿיר, און עס װערט באַשאַפֿן אױפֿן טיש פֿון כּל־מאמינים־שהוא: פֿיש, און פֿלײש, און געבראָטנס, און פֿערטלעך עוף, און פּופּקעס מיט לעבערלעך אָן אַ שיעור.

― איר װעט עפּעס עסן? ― מאַכן זײ צו מיר. ― גײט װאַשט זיך.

― אַ קראַנקן פֿרעגט מען, אַ געזונטן גיט מען; נאָר װאָס דען, זאָג איך, אַ דאַנק אײַך. אַביסל בראָנפֿן, זאָג איך, מהיכא־תּיתי, נאָר גײן זעצן זיך אָט דאָ מאַכן אַ גאַנצע סעודה, בשעת דאָרטן, אין דער הײם, מײַן װײַב און קינדער, זאָלן געזונט זײַן… אױב אײַער גוטער װילן װעט זײַן…

בקיצור, מע האָט זיך, אַ פּנים, געשטױסן װאָס איך מײן, און מע האָט מיר גענומען פּאַקן אין װאָגן אַרײַן איטלעכער באַזונדער: דער אַ בולקע, דער פֿיש, דער געבראָטנס, דער אַ פֿערטל עוף, דער טײ און צוקער, דער אַ טעפּל שמאַלץ, דער אַ סלױ אײַנגעמאַכטס.

― דאָס װעט איר, מאַכן זײ, ברענגען אַהײם אַ מתּנה פֿאַר אײַערע װײַב און קינדער. און אַצינד זאָגט, װיפֿל װעט איר זיך הײסן באַצאָלן פֿאַר אײַער טירחה, װאָס איר האָט זיך מטריח געװען פֿון אונדזערט װעגן?

― ס'אַ משל, זאָג איך, װאָס איז שײך, איך װעל מיר הײסן אָנמעסטן? װיפֿל אײַער גוטער װילן װעט זײַן, זאָג איך, אַזױ װעט איר מיר באַצאָלן. מיר װעלן דורכקומען, װי זאָגט ער, אַ רענדל אַראָפּ, אַ רענדל אַרױף. „שקראַב װעט שױן שקראַבעדיקער ניט װערן“…

― נײן, זאָגן זײ, מיר װילן האָרכן פֿון אײַך אַלײן, רב טבֿיה! האָט קײן מורא ניט, מע װעט אײַך, חלילה, נישט קעפּן.

„װאָס טוט מען דאָ? ― טראַכט איך מיר. ― ס'איז שלעכט: זאָל איך זאָגן אַ קערבל, איז אַן עבֿירה, טאָמער קאָן איך נעמען צװײ. זאָל איך זאָגן צװײ, האָב איך מורא, טאָמער קוקן זײ מיך אָן װי אַ משוגענעם: פֿאַרװאָס קומט דאָ צװײ קאַרבן?“

― אַ דרײַערל!!!… ― האָט זיך אַרױסגעכאַפּט בײַ מיר פֿונעם מױל, און צװישן עולם איז געװאָרן אַזאַ געלעכטער, אַז איך האָב מיך שיִער אין דער ערד באַגראָבן.

― האָט קײן פֿאַראיבל ניט, זאָג איך, טאָמער האָב איך מיך אַרױסגעכאַפּט מיט אַ װאָרט; אַ פֿערד, זאָג איך, אַף פֿיר פֿיס, ספּאָטיקעט זיך, ובפֿרט אַ מענטש מיט אײן צונג… עס איז געװאָרן נאָך אַ גרעסערער געלעכטער; מע האָט זיך פּשוט געהאַלטן בײַ די זײַטן לאַכנדיק.

― לאָז שױן זײַן גענוג צו לאַכן! ― רופֿט זיך אָן דער גבֿיר און נעמט אַרױס פֿון בוזעם־קעשענע אַ גרױסן טײַסטער און גײט און שלעפּט אַרױס פֿונעם טײַסטער ― װיפֿל מײנט איר, אַ שטײגער? אַנו, טרעפֿט! ― אַ צענערל, אַ רױט אַזױ װי פֿײַער, איך זאָל אַזױ זײַן געזונט מיט אײַך אינאײנעם! ― און מאַכט אַזױ: „אָט דאָס האָט איר פֿון מיר, און איר, קינדער, גיט אײַך פֿון אײַער קעשענע װיפֿל איר פֿאַרשטײט“.

בקיצור, װאָס טױג אײַך ― עס האָבן אָנגעהױבן צו פֿליִען אױפֿן טיש פֿינפֿערלעך און דרײַערלעך און אײנערלעך ― הענט און פֿיס האָבן מיר געציטערט; איך האָב געמײנט, אָט פֿאַל איך חלשות.

― נו, װאָס שטײט איר? ― מאַכט צו מיר דער גבֿיר. ― נעמט צונױף די עטלעכע קערבלעך פֿונעם טיש און פֿאָרט געזונטערהײט צו אײַער װײַב און קינדער.

― גאָט זאָל אײַך געבן, זאָג איך, כּפֿל־כּפֿלים, איר זאָלט פֿאַרמאָגן צען מאָל, הונדערט מאָל אַזױ פֿיל, איר זאָלט האָבן אַלדאָס גוטס, מיט גרױס נחת! ― און זשעברע צונױף מיט בײדע הענט דאָס געלט ― װער געצײלט? װאָס געצײלט? ― און שטופּ אין אַלע קעשענעס. ― אַ גוטע נאַכט, זאָג איך, אַ גוטן תּמיד און זײַט געזונט, און זאָלט האָבן, זאָג איך, גרױס נחת, איר און אײַערע קינדער און קינדס־קינדער און אײַער גאַנצע משפּחה, ― זאָג איך און לאָז מיך גײן צום װאָגן. רופֿט זיך אָן צו מיר די גבֿירטע, יענע װאָס מיטן זײַדן טיכל:

― שטײט נאָר אַ װײַלע, רב טבֿיה, פֿון מיר באַקומט איר גאָר אַ באַזונדערע מתּנה; אם־ירצה־השם, מאָרגן קומט צופֿאָרן; איך האָב, זאָגט זי, אַ מאורע בהמה, געװען אַמאָל אַ טײַערע בהמה, פֿלעגט געבן פֿיר און צװאַנציק גלעזער מילך; הײַנט האָט זי פֿון אַ גוט־אױג אױפֿגעהערט צו מעלקן זיך, דאָס הײסט, מעלקן מעלקט זי זיך, נאָר קײן מילך גיט זי ניט…

― לאַנג לעבן זאָלט איר, זאָג איך, איר זאָלט גאָר קײן יסורים ניט האָבן, בײַ מיר װעט זיך אײַער בהמה אי מעלקן, אי מילך געבן; מײַן אַלטע איז, קײן עין־הרע, אַזאַ בעל־הביתטע, אַז פֿון גאָרניט בראָקט זי לאָקשן, פֿון פֿינגער קאָכט זי זאַטירקעס, מיט נסים מאַכט זי שבת און מיט בוכענצעס לײגט זי קינדער שלאָפֿן… האָט קײן פֿאַראיבל ניט, זאָג איך, טאָמער האָב איך מיך אַרױסגעכאַפּט מיט אַן איבעריק װאָרט. אַ גוטע נאַכט און אַ גוטן תּמיד און זײַט געזונט, ― זאָג איך און לאָז מיך גײן. איך קום אַרױס אין הױף צום װאָגן, איך טו מיך אַ כאַפּ צום פֿערדל ― אױ־װײ, אַן אומגליק, אַ צרה, אַ שלאַק! איך קוק אױף אַלע זײַטן, והילד איננו ― ניטאָ קײן פֿערדל!

„נו, טבֿיה, טראַכט איך מיר, דו ביסט אין דער אַרבעט!“… און עס קומט מיר אַרױף אױפֿן זינען אַ שײנע מעשׂה, װאָס איך האָב אַמאָל געלײענט ערגעץ אין אַ ביכל, װי אַזױ „חבֿרה“ האָבן דערטאַפּט אין דער פֿרעמד אַן ערלעכן ייִדן, אַ חסיד, פֿאַרנאַרט צו זיך הינטער דער שטאָט אין פּאַלאַץ אַרײַן, געגעבן אים עסן און טרינקען, און נאָכדעם פּלוצעם מיטאַמאָל פֿאַרשװוּנדן געװאָרן, אים איבערגעלאָזט אײנעם אַלײן מיט אַ נקבֿה; פֿון דער נקבֿה איז באַלד געװאָרן אַ חיה־רעה, פֿון דער חיה־רעה האָט זיך אױסגעלאָזט אַ קאַץ, און פֿון דער קאַץ ― אַ פּיפּערנאָטער… „זע נאָר, טבֿיה, זאָג איך צו מיר אַלײן, צי מע פֿירט דיך ניט אין באָד אַרײַן?!“

― װאָס באָברעט איר זיך דאָרטן און װאָס װאָרטשעט איר? ― פֿרעגט מען מיך.

― װאָס איך באָברע מיך? ― ענטפֿער איך. ― אַז אָך און װײ איז מיר, זאָג איך, װאָס איך לעב אױף דער װעלט; איך האָב אַ שאָדן: דאָס פֿערדל מײַנס…

― אײַער פֿערדל, מאַכן זײ צו מיר, איז אין שטאַל. זײַט זיך מטריח אַהינצו, אין שטאַל אַרײַן.

איך קום אַרײַן אין שטאַל און טו אַ קוק: יאָ, װי איך בין אַ ייִד! מײַן בחור שטײט זיך גאַנץ פֿײַן צװישן די נגידישע פֿערד, שטאַרק פֿאַרטיפֿט אינעם קײַען, רײַבט דעם האָבער געשמאַק, אױף װאָס די װעלט שטײט.

― הער נאָר, זאָג איך צו אים, חכם מײַנער, שױן צײַט אַהײם; מיטאַמאָל צוכאַפּן זיך, זאָג איך, טאָר מען נישט; אַן איבעריקער ביסן, זאָגט מען, קאָן פֿאַרשאַטן…

בקיצור, איך האָב אים קױם אײַנגעבעטן, מחילה אײַנגעשפּאַנט אים אין װאָגן און האָב מיך געלאָזט אַהײם לעבעדיק־פֿרײלעך, געזונגען אַ „מלך־עליון“ גאָר בגילופֿין. אױך מײַן פֿערדל איז געװאָרן גאָרנישט דאָס, װאָס פֿריִער; אַ נײַע פֿעל אױף דעם אױסגעװאַקסן; שױן נישט געװאַרט אױף קײן בײַטש, געלאָפֿן װי אַ מיזמור. געקומען אַהײם שױן שפּעטלעך אין דער נאַכט, אױפֿגעװעקט מײַן װײַב מיט אַ שׂמחה, אַ פֿרײד.

― אַ גוט יום־טובֿ, מאַך איך צו איר, מזל־טובֿ דיר, גאָלדע!

― אַ װיסטער מזל־טובֿ דיר אַ פֿינצטערער, מאַכט זי, װאָס ביסטו אַזױ יום־טובֿדיק, מײַן טײַערער ברױטגעבער? דו פֿאָרסט דאָס פֿון אַ חתונה, צי פֿון אַ ברית, גאָלדשפּינער מײַנער?

― עס איז אַ חתונה, זאָג איך, מיט אַ ברית! װאַרט אױס, מײַן װײַב, אָט װעסטו באַלד זען אַן אוצר, זאָג איך; נאָר קודם־כּל װעק אױף די קינדער, לאָזן זײ נעבעך אױך געניסן, זאָג איך, פֿון די יעהופּעצער מאכלים…

― צי דו ביסט דול, צי דו ביסט חסר־דעה, צי דו ביסט גערירט, צי דו ביסט פֿונעם זינען? עפּעס רעדסטו, װי אַ משוגענער, שׂונאי־ציון! ― זאָגט צו מיר מײַן װײַב און שילט, לײענט די תּוכחה, װי געװײנלעך אַ ייִדענע.

― אַ ייִדענע, זאָג איך, בלײַבט אַ ייִדענע; ניט אומזיסט זאָגט שלמה המלך, אַז צװישן טױזנט װײַבער האָט ער ניט געפֿונען אײנע אַ רעכטע. אַ גליק, כלעבן, װאָס ס'איז הײַנט געװאָרן אױס מאָדע צו האָבן אַ סך װײַבער, ― זאָג איך און גײ מיר אַרױס צו מײַן װאָגן און טראָג אַרײַן פֿון דאָרטן אַלע גוטע זאַכן, װאָס מע האָט מיר אײַנגעפּאַקט, און שטעל דאָס אַלצדינג אױס אױפֿן טיש. מײַנע חבֿרה־לײַט האָבן דערזען בולקעס, דערשמעקט פֿלײש, זײַנען זײ באַפֿאַלן דעם טיש, װי די הונגעריקע װעלף, נעבעך; עס איז געװאָרן צװישן זײ אַ כאַפּערײַ, די הענט האָבן געציטערט, די צײן האָבן געאַרבעט; עס איז געװען, װי אין פּסוק שטײט: ויאכלו ― מאַכט רש″י: מע האָט געקנאַקט װי די הײשעריקן. טרערן האָבן זיך מיר געשטעלט אין די אױגן…

― נו, זאָג שױן, ― מאַכט צו מיר מײַן פּלוניתטע, ― בײַ װעמען איז דאָס געװען אַן אָרעם מאָלצײַט, צי אַזױ אַ סעודה, און װאָס ביסטו אַזױ האָפֿערדיק?

― האָב צײַט, זאָג איך, גאָלדע, דו װעסט אַלץ װיסן. דו צעבלאָז נאָר, זאָג איך, דעם סאַמאָװאַר, און נאָכדעם װעלן מיר זיך אַרומזעצן אַלע אַרום טיש, זאָג איך, טרינקען צו גלעזלעך טײ, װי עס געהער צו זײַן. אַ מענטש, זאָג איך, לעבט אײן מאָל אױף דער װעלט, נישט קײן צװײ מאָל, ובפֿרט, זאָג איך, אַז מיר האָבן שױן איצט אונדזער אײגנס אַ בהמה פֿון פֿיר און צװאַנציק גלעזער אַ טאָג; מאָרגן, אם־ירצה־השם, ברענג איך זי צו פֿירן. אַנו, גאָלדע, ― מאַך איך צו איר נאָכדעם, און כאַפּ אַרױס דעם גאַנצן פּאַק אַסיגנאַציעס. ― אַנו, זײַ אַ בריה און טרעף װיפֿל געלט האָבן מיר דאָ?

איך טו אַ קוק אױף מײַן װײַב ― זי איז אױס מענטש, טױט װי די װאַנט, קאָן קײן װאָרט נישט אױסרעדן.

― גאָט איז מיט דיר, גאָלדע סערצע, זאָג איך, װאָס האָסטו זיך דערשראָקן? אפֿשר האָסטו מורא, אַז איך, טאָמער האָב איך דאָס געגנבֿעט אָדער געגזלט? פֿע, זאָג איך, מעגסט זיך שעמען! ביסט טבֿיהס װײַב שױן אַזאַ צײַט און קאָנסט אױף מיר איבערטראַכטן אַזאַ מעשׂה? נאַרעלע, זאָג איך, דאָס איז כּשר געלט, פֿאַרדינט ערלעך מיט מײַן אײגענעם שׂכל און מיט מײַן האָרעװאַניע; איך האָב, זאָג איך, מציל געװען צװײ נפֿשות פֿון אַ גרױסער סכּנה, זאָג איך, װען ניט איך, גאָט װײס, װאָס עס װאָלט מיט זײ געװען!…

בקיצור, איך האָב איר דערצײלט די גאַנצע מעשׂה, פֿון אַלף ביז תּיו, װי אַזױ גאָט האָט דאָ מיט מיר געפֿירט אַרום און אַרום; און מיר האָבן זיך גענומען בײדע איבערצײלן דאָס געלט נאָכאַמאָל און נאָכאַמאָל ― דאָרט איז געװען פּונקט צװײ מאָל ח″י און אײנס אַן איבעריקס, האָט איר אַ קײַמא־לן, הײסט דאָס, פֿון זיבן און דרײַסיק קאַרבן!… מײַנע האָט זיך אַזש צעװײנט.

― װאָס װײנסטו, זאָג איך, נאַרישע ייִדענע?

― װי אַזױ זאָל איך ניט װײנען, זאָגט זי, אַז עס װײנט זיך? אַז דאָס האַרץ איז פֿול, זאָגט זי, גײען די אױגן איבער. גאָט זאָל מיר טאַקע, זאָגט זי, אַזױ העלפֿן, װי דאָס האַרץ האָט מיר געזאָגט, אַז דו װעסט קומען מיט אַ גוטער בשׂורה. איך געדענק שױן ניט, זאָגט זי, די צײַט, װען די באָבע צײטל, זאָל זײַן װײַט אָפּגעשײדט, זאָל מיר קומען צו חלום. איך ליג און שלאָף, פּלוצעם חלומט זיך מיר אַ מעלקשעפֿל, אַ פֿולס, װי אַן אױג; די באָבע צײטל, עליו־השלום, טראָגט דאָס מעלקשעפֿל אונטערן פֿאַרטעך, מע זאָל חלילה ניט געבן קײן גוט־אױג, און די קינדער שרײַען: מאַמע, מאָני!…

― כאַפּ נאָר ניט די לאָקשן פֿאַר שבת, זאָג איך, נשמה מײַנע; לאָז די באָבע צײטל האָבן אַ ליכטיקן גן־עדן, זאָג איך, װײס איך נאָך ניט, צי מיר װעלן פֿון איר עפּעס האָבן; נאָר אַז גאָט, זאָג איך, האָט געקאָנט טאָן אַזאַ נס, אַז מיר זאָלן האָבן אַ בהמה, װעט ער מסתּמא זען, אַז די בהמה זאָל זײַן אַ בהמה… גיב מיר בעסער אַן עצה, גאָלדע סערצע, װאָס טוט מען מיטן געלט?

― אַדרבא, מאַכט זי צו מיר, װאָס רעכנסטו צו טאָן, טבֿיה, מיט אַזױ פֿיל געלט, קײן עין־הרע?

― אַדרבא־ואַדרבא, זאָג איך, װאָס, רעכנסטו, קאָנען מיר מאַכן, קײן עין־הרע, מיט אַזאַ קאַפּיטאַל? ― און מיר האָבן בײדע גענומען טראַכטן אַהין, אַהער, דאָס, יענץ, געבראָכן זיך דעם קאָפּ, אױסגערעכנט װוּ ערגעץ אַ געשעפֿט אױף דער װעלט. יענע נאַכט האָבן מיר איבערגעהאַנדלט מיט װאָס איר װילט: געקױפֿט פֿערדלעך אַ פּאָר און באַלד טאַקע זײ פֿאַרקױפֿט מיט רװחים; געעפֿנט אַ באַקאַלײנע קלײט אין בױבעריק, אױספֿאַרקױפֿט די סחורה און באַלד געעפֿנט אַ שניטקראָם; געהאַנדלט אַ שטיקל װאַלד, געכאַפּט אָפּטרעט־געלט עטלעכע קערבלעך און אַנטלאָפֿן; געפּרוּװט אױסדינגען די אַנאַטעװקער טאַקסע, נעמען דעם „פּראָיעקט“, געמאַכט אַביסל הלװאה, אָפּגעגעבן דאָס געלט אױף פּראָצענט…

― משוגע מײַנע שׂונאים! ― רופֿט זיך אָן מײַן װײַב. ― דו װילסט צעפֿלעכטן די עטלעכע גראָשנס, בלײַבן מיטן בײַטשל?

― װאָס דען, זאָג איך, האַנדלען מיט ברױט און נאָכדעם בלײַבן אַן אָנזעצער איז שענער? קאַרג, זאָג איך, װערט הײַנט די װעלט בדיל־הדל פֿון װײץ? גײט, זאָג איך, האָרך, װאָס אין אַדעס טוט זיך!

― װאָס טױג מיר, זאָגט זי, אַדעס? מײַנע אָבֿות־אַבֿותינו זײַנען דאָרט נישט געװען און מײַנע קינדער װעלן דאָרט נישט זײַן, כּל־זמן איך לעב און די פֿיס טראָגן מיך.

― װאָס־זשע װילסטו? ― זאָג איך.

― װאָס איך װיל? ― זאָגט זי. ― איך װיל, זאָלסט ניט זײַן קײן לעקיש און נישט רעדן קײן נאַרישקײטן.

― אַװדאי, זאָג איך, ביסטו איצטערט אַ חכמה, װי זאָגט מען: אַז עס קומען די מאות, קומען די דעות, און אַז מען איז אפֿשר רײַך, איז מען געװיס קלוג… ס'איז תּמיד אַזױ!

בקיצור, מיר האָבן זיך עטלעכע מאָל צעקריגט און טאַקע באַלד איבערגעבעטן, און עס איז בײַ אונדז געבליבן דער פּלאַן, מיר זאָלן צו דער מאורעмурий: טונקל־גרױ, געשטרײַפֿט בהמה צוקױפֿן נאָך אַ בהמה אַ מעלקעדיקע, װאָס גיט מילך…

װעט איר דאָך מסתּמא פֿרעגן אַ קשיא: װאָס עפּעס אַ בהמה, פֿאַרװאָס ניט קײן פֿערד? װעל איך אײַך ענטפֿערן: װאָס עפּעס אַ פֿערד, פֿאַרװאָס ניט קײן בהמה? בױבעריק איז דאָך אַן ערטל, װאָס עס קומען זיך צונױף אַהינצו אױף זומער אַלע יעהופּעצער נגידים אױף די דאַטשעס, און אַזױ װי די יעהופּעצער לײַט זײַנען אַלע זײער אײדעלע מענטשן, װאָס זײַנען געצױגן, מע זאָל זײ אַלצדינג ברענגען גרײטס, גלײַך אין מױל אַרײַן: פֿון האָלץ און פֿון פֿלײש און פֿון אײער, הינער, ציבעלעס, פֿעפֿער, פּעטרישקע, ― פֿאַרװאָס־זשע זאָל זיך ניט געפֿינען אײנער אַזעלכער, װאָס זאָל זיך אונטערנעמען ברענגען זײ אַלע מאָל אין שטוב אַרײַן קעז און פּוטער און סמעטענע וכדומה? װעדליק די יעהופּעצער האַלטן פֿון דער אַכילה און דאָס קערבל איז בײַ זײ, װי זאָגט איר, אַ ממזר, קאָן מען דאָך לײזן שײן געלט און פֿאַרדינען דערבײַ טאַקע גראָב. דער עיקר, אַבי די סחורה זאָל זײַן סחורה; און אַזאַ סחורה, װי בײַ מיר, קריגט איר דאָך ניט אין יעהופּעץ אַפֿילו. איך זאָל האָבן די ברכות מיט אײַך אינאײנעם, װיפֿל מאָל גרױסע לײַט, קריסטן, בעטן זיך בײַ מיר, איך זאָל זײ ברענגען פֿרישע סחורה: „מיר האָבן געהאָרכט, זאָגן זײ, טעװעל, אַז דו ביסט אַן אָרנטלעכער מאַן, כאָטש דו ביסט אַ ייִד, אַ פּאַרך“… מײנט איר, פֿון ייִדן װעט איר האָרכן אַזאַ קאָמפּלימענט? װי לאַנג קרענקען מײַנע שׂונאים! קײן גוט װאָרט הערט מען נישט פֿון אונדזערע ייִדעלעך. זײ װײסן נאָר אַרײַנקוקן יענעם אין טעפּל אַרײַן. מע האָט דערזען בײַ טבֿיהן אַ בהמהלע אַן איבעריקס, אַ בריטשקע אַ נײַע, ― האָט מען אָנגעהױבן ברעכן זיך די קעפּ: פֿון װאַנען און פֿון װאָס? צי האַנדלט נישט דער דאָזיקער טבֿיה מיט פֿאַלשע סיגנאַציעס? אָדער צי קאָכט ער נישט קײן ספּירט שטילערהײט, בשתּיקה?… „כאַ־כאַ־כאַ! ברעכט אײַך, ברידערלעך, טראַכט איך מיר, די קעפּ געזונטערהײט!“… איך װײס ניט, צי איר װעט מיר גלײבן ― איר זײַט כּמעט דער ערשטער, װאָס איך האָב אײַך דערצײלט די גאַנצע געשיכטע, װי אַזױ און װאָס און װען… נאָר, מיר דאַכט, איך האָב מיך אַביסל פֿאַררעדט. האָט קײן פֿאַראיבל ניט, מע באַדאַרף אין זינען האָבן, װי זאָגט איר, עסק, אָדער װי אין פּסוק שטײט: כּל עורבֿ למינהו ― איטלעכער צו זײַנעם. איר צו אײַערע ביכלעך, איך צו מײַנע טעפּלעך און צו מײַנע קריגלעך… אײן זאַך װעל איך אײַך בעטן, פּאַניע: איר זאָלט מיך כאָטש ניט אַרײַנשרײַבן אין אַ ביכל; און אַז איר װעט מיך אַרײַנשרײַבן, זאָלט איר כאָטש ניט אַרױסשטעלן דעם נאָמען מײַנעם… זײַט מיר געזונט און האָט אײַך אַ גוטן תּמיד.

אַ בױדעם
געשריבן אין יאָר 1899.