ייִדישע ראָמאַנען: סטעמפּעניו

שלום עליכם (אַלע װערק)

סטעמפּעניו
אַ ייִדישער ראָמאַן
געשריבן אין יאָר 1888

לכּבֿוד מײַן ליבהאַרציקן זײדן

רב מענדעלע מוכר־ספֿרים

טײַערער, געטרײַער זײדע לעבן!

סטעמפּעניו, מײַן ערשטער ייִדישער ראָמאַן, װאָס איז אָנגעשריבן לכּבֿוד אײַער ליבן נאָמען, ― איז אײַערער; ער איז אײַערער ניט נאָר דערפֿאַר אַלײן, װאָס איך האָב אים לכּבֿוד אײַך געשריבן, נאָר אױך דערפֿאַר װאָס איר האָט מיר אַרײַנגעגעבן אַ חשק אַזאַ ראָמאַן צו שרײַבן.

אין אײנעם פֿון אײַערע בריװ זאָגט איר צו מיר:

„איך װאָלט אײַך געראָטן קײן ראָמאַנען גאָר ניט צו שרײַבן, דען אײַער גוסט, אײַער זשאַנער איז גאָר עפּעס אַנדערש; און איבערהױפּט, אױב עס איז נאָר דאָ אין דעם לעבן פֿון אונדזער פֿאָלק ראָמאַנען, זײַנען זײ עפּעס גאָר אַנדערש, װי בײַ אַלע אַנדערע פֿעלקער. מען מוז עס גוט פֿאַרשטײן און גאָר אַנדערש שרײַבן“…

אײַערע װערטער זײַנען מיר טיף אין מוח אַרײַן, און איך האָב אָנגעהױבן צו פֿאַרשטײן אױף װיפֿל אַ ייִדישער ראָמאַן דאַרף זײַן אַנדערש פֿון אַלע אַנדערע ראָמאַנען, מחמת דאָס ייִדישע לעבן בכלל און די אומשטענדן, בײַ װעלכע דער ייִד קאָן ליב האָבן זײַנען גאָרנישט גלײַך, װי בײַ אַלע אַנדערע פֿעלקער. הײַנט אױסער דעם האָט דאָך דאָס ייִדישע פֿאָלק זײַן אײגענעם כאַראַקטער, זײַן אײגענעם ייִדישן גײַסט מיט באַזונדערע מינהגים און רגילותן, װאָס זײַנען גאָר פֿאַרענדערט װי בײַ אַנדערע אומות. אָט די נאַציאָנאַל־סימנים אונדזערע, װאָס בלײַבן תּמיד עכט ייִדיש, מוזן זיך אַרױסװײַזן אין אַ ייִדישן ראָמאַן, אױב ער איז נאָר באמת גענומען פֿונעם לעבן. דאָס האָב איך אָפּגעלערנט פֿון אײַערע רײד און דאָס האָב איך געװאָלט אַרױסזאָגן דורך דער ייִדישער טאָכטער, רחלע די שײנע, װאָס שפּילט די גרעסטע ראָלע אינעם דאָזיקן ראָמאַן, און דורך אַלע אַנדערע פּאַרשױנען, װאָס דרײען זיך דאָ אַרום איר. אױף װיפֿל דאָס איז מיר געראָטן ― דאָס איז אַ באַזונדערע שאלה; נאָר מײַן רצון איז געװען צו געבן אַ ייִדישן ראָמאַן, װי איר פֿאָדערט עס מיט רעכט פֿון יעדן ייִדישן ראָמאַן־שרײַבער.

אױך דערמיט איז סטעמפּעניו אײַערער, ליבער זײדע, װײַל דער נאָמען איז אײַערער און די אידעע איז אײַערע: בײַ אײַך, זײדע לעבן, אין אײנעם פֿון אײַערע לעצטע װערק, האָב איך באַגעגנט פֿאַרבײַגײענדיק דעם נאָמען סטעמפּעניו מיט אַ פֿלעשעלע „ליבע־טראָפּן“, װאָס אַלע משרתים און דינסטמײדלעך קױפֿן עס בײַ אים אױף אָפּצוטאָן… דאָס איז שױן געװען גענוג אױף אױפֿצוּװעקן אין מײַן זכּרון די אַלע װוּנדערלעכע מעשׂיות, װאָס איך האָב זיך אָנגעהערט ייִנגלװײַז אין חדר אױף סטעמפּעניון ― און מײַן פֿאַנטאַזיע האָט מיר שױן אונטערגעהאָלפֿן צו באַשאַפֿן דעם דאָזיקן ראָמאַן.

עס קאָן זײַן, אַז אין פֿיל מקומות, װי למשל אין דער ליטע, האָבן ייִדן פֿון קײן סטעמפּעניו גאָרניט געהערט, און דעריבער װעט דער נאָמען אַלײן עפּעס אױסקומען בײַ זײ משונה־װילד; דערפֿאַר אָבער איז דער דאָזיקער נאָמען זײער גוט באַקאַנט בײַ אונדז, אין דער גאַנצער גלופּסקער סבֿיבֿה פֿון מאַזעפּעװקע ביז יעהופּעץ, און װער שמועסט דאָרט, אין אײַערע שטעטלעך, אין גנילאָפּיאַטסק, צװיאַטשיץ און טונעיאַדעװקע ― דאָרט װײס אַ קינד אױך, װער סטעמפּעניו איז געװען, פֿון װאַנען ער שטאַמט און װאָס איז מיט אים דער ייִחוס.

נאָר נישט סטעמפּעניו אַלײן איז דאָ אינגאַנצן דער מיוחס. מײַן כּװנה איז געװען מיט דעם דאָזיקן ראָמאַן צו באַשאַפֿן דרײַ פּערזאָנען, אָדער, װי מע רופֿט עס אָן, „הױפּט־העלדן“: דעם ייִדישן קינסטלער סטעמפּעניו מיט זײַן פֿידעלע, די ייִדישע טאָכטער רחלע די שײנע מיט איר ייִדישער ערלעכקײט און דאָס ייִדישע װײַבל פֿרײדל מיט איר סוחרישן גײַסט און מיט איר ציטערן איבערן קערבל ― יעדער מיט זײַן באַזונדער װעלטל. סטעמפּעניו, רחלע און פֿרײדל ― דאָס זײַנען מײַנע פּאַרשױנען די מיוחסים, װאָס זיצן אױבן־אָן אין בױד, און די אַלע איבעריקע זײַנען שױן גלאַט אַזױ זײַטיקע פּאַרשױנען װאָס כאַפּן זיך איבער, װי עס איז, זיצן תּמיד אַקעגן. דערפֿאַר בין איך אָפּגעקומען די איבעריקע חבֿרה מיט אַ צװײ־דרײַ װערטער, און מײַן גאַנצע האָרעװאַניע האָב איך אַװעקגעגעבן יענע דרײַ מיוחסים.

איך מײן, אַז ייִדישע מוזיקאַנטן, דאָס הײסט, אונדזערע חבֿרה קלעזמער, זײַנען פֿאַר זיך נאָך אַ באַזונדערע װעלט. און ס'איז כּדאַי אַרײַנצוקוקן אין זײער לעבן אַרײַן פֿיל טיפֿער, אַלס איך האָב עס געטאָן אינעם דאָזיקן ראָמאַן. מע באַדאַרף דערצו האָבן אײַער אױג, זײדע לעבן, אײַער פֿעדער מיט אײַער התמדה.

אַך, װוּ נעמט מען התמדה, ייִשובֿ־הדעת? געדולד װוּ נעמט מען?

„איבער אַ װערק ― זאָגט איר מיר אין אַן אַנדערן בריװ ― איבער אַ װערק, ליב אײניקל, באַדאַרף מען שװיצן, מען באַדאַרף אַרבעטן, פֿײַלן איטלעכס װאָרט; געדענקט װאָס איך זאָג אײַך ― פֿײַלן, פֿײַלן!“

פֿײַלן! אָט דאָס איז טאַקע די צרה מיט אונדז, יונגװאַרג, װאָס מיר האָבן קײנמאָל קײן צײַט נישט און כאַפּן־אָפּ דאָס גאַנצע װערק, שטײענדיק, װי מע זאָגט, על רגל אַחת, טאַקע אין אײן אָטעם, נישט אָפּגעשטעלט זיך אױף יעדן געדאַנק, אױף יעדן װאָרט באַזונדער, צו אַרבעטן און פֿײַלן, װי איר טוט. איך װײס, ליבער זײדע, איך פֿיל עס, װי נײטיק עס איז געװען איבערצולײַטערן „סטעמפּעניון“ אין עטלעכע װאַסערן. אַװדאי בײַ אײַך װאָלט סטעמפּעניו באַקומען גאָר אַן אַנדער פּנים; פֿון אײַערע הענט װאָלט ער אַרױס אַנדערש, גאָר אַנדערש; בײַ אײַך, זײדעניו, װאָלט שױן דאָ געװען אַ „מעשׂה איבער אַ מעשׂה“, אַ „מעשׂה אין אַ מעשׂה“ און „די מעשׂה אַלײן“.

„איך האָב ליב, ― זאָגט איר װידער אין אַ בריװ ― אַז חוץ דעם שײנעם פּנימל זאָל אין אַ קאַרטינקע אױך זײַן לעבן, שׂכל און געדאַנק, װי אין אַ לעבעדיקן מענטשן; אַ קאַרטינקע באַדאַרף, חוץ שײנע מליצה, אױך מיך לאָזן עפּעס הערן“…

אָט דער סוד איז אָבער אַנטפּלעקט נאָר אײַך אַלײן און װײַטער קײנעם נישט; באַשאַפֿן בילדער, װאָס זאָלן האָבן אין זיך צװײ געשטאַלטן, אַ רעכטע זײַט מיט אַ לינקער זײַט, אַן אײבערצײַג מיט אַן אונטערשלאַק, אַזױ אַז אינעם אָפֿענעם זאָל ליגן באַהאַלטן אַ פֿאַרבאָרגנס, אַ תּוך־זאַך ― דערױף, זײדע לעבן, זענט איר נאָר אַלײן דער אײנציקער קינסטלער אין אונדזער ליטעראַטור, און װער קאָן זיך צו אײַך גלײַכן? מיר, יונגװאַרג, דאַנקען גאָט, װען די מעשׂה אַלײן קומט בײַ אונדז אַרױס בשלום, אָן אַ מום, מיט אַלע אבֿרים פֿון אַ ליטעראַרישן באַשעפֿעניש. נעמט זשע אױף, ליבהאַרציקער זײדע לעבן, די מתּנה ― מײַן ערשטן ייִדישן ראָמאַן, ויהי רצון און ס'זאָל זײַן דער גוטער װילן פֿון זײַן ליבן נאָמען, אַז מײַן סטעמפּעניו זאָל געפֿינען לײַטזעליקײט אין אײַערע אױגן, און איר זאָלט האָבן נחת, װי איר װינטשט זיך אַלײן, פֿון אײַער איבערגעגעבענעם אײניקל

דעם מחבר

קיִעװ 1886.

I
סטעמפּעניוס ייִחוס

סטעמפּעניו ― דאָס איז אַ מין צונעמעניש, װאָס איז אים איבערגעגאַנגען בירושה פֿון זײַן טאַטן; זײַן טאַטע, עליו־השלום, איז געװען אַ קלעזמער, האָט געהײסן בערל באַס, אָדער „בערל סטעמפּעניר“, פֿון סטעמפּעני, אַזאַ דאָרף אינעם געגנט פֿון מאַזעפּעװקע, געשפּילט אױפֿן באַס און איז אױך געװען אַ גוטער בדחן, אַ שײנער גראַם־זאָגער, אַ פֿאַרשלעפּטע קרענק, האָט זיך פֿאַרשטעלט אױף אַלע חתונות פֿאַר אַ בעטלער, איבערגעקערט די אױגן, געטאַנצט װי אַ בער, נאָכגעמאַכט װי אַ ייִדענע גײט צו קינד און שרײַט: „באָבעניו, איך שװער אײַך בײַ אַ פּאָר תּפֿילין, אַז עס װעט מער אַזױ נישט זײַן !„… אָדער געלאָזט פּלוצעם אַ װאַסער אין מיטן שטוב, אַזױ אַז אַלע ייִדן האָבן פֿאַרקאַטשעט די פּאָלעס און די װײַבער האָבן אונטערגעהױבן די קלײדלעך; אָדער גאָר אױפֿגעהאַנגען אַ לונג־און־לעבער דער מחותּנתטע אױפֿן פֿאַרטעך, און נאָך אַזעלכע אָנשטעלן און קונצן לרובֿ.

קלעזמערײַ איז בײַ זײ געגאַנגען בירושה פֿון אַ סך דורות: בערל באַס, אָדער בערל סטעמפּעניר, װי מיר װײסן שױן, האָט געשפּילט אױפֿן באַס; בערלס טאַטע רב שמואליק טראָמײט, האָט געשפּילט אױפֿן טראָמײט; זײַן זײדע, רב פֿײַבֿיש צימבלער, האָט געשפּילט אױפֿן צימבל, און זײַן עלטער־זײדע, רב אפֿרים פֿאַיאָל… הכּלל, סטעמפּעניו קומט אַרױס פֿון קלעזמאָרים ביז צען דורות ― און ער שעמט זיך דװקא נישט דערמיט, װי בײַ ייִדן, צװישן אונדז רעדנדיק שעמט זיך דער בעל־מלאָכה מיט זײַן גראַד; און עס איז גאָר קײן חידוש נישט: אַזאַ נאָמען, װי סטעמפּעניו האָט געהאַט אין מאַזעפּעװקע, אַזאַ שם, װי ער האָט זיך געקױפֿט אױף דער גאַנצער װעלט, איז נישט קײן קלײניקײט. אַ װערטעלע אױסצורײדן ― סטעמפּעניו!

אַ זכיה איז געװען אומעטום בײַ ייִדן, אַז מע האָט געהאָרכט ניסי בעלזער זינגען, גדיק בדחן ― זאָגן, און סטעמפּעניון ― שפּילן. דערפֿון קאָנט איר זיך שױן מעלדן, אַז סטעמפּעניו איז נישט געװען קײן פּשוטער קלעזמער, קײן אַבי־װער, און מסתּמא האָט ער זיך פֿאַרדינט אַזאַ שם צװישן אַלע גרױסע נישט אומזיסט. ייִדן האָבן ליב מוזיק און פֿאַרשטײען נגינה ― דאָס װעלן אונדזערע שׂונאים אױך נישט אָפּלײקענען, און הגם, אַז מע װיל שמועסן צוריק, קומט דאָך דעם ייִדן אױס צו הערן מוזיק עפּעס נישט אַזױ אָפֿט, דען װאָס איז מיט אונדז אַזױ די שׂימחה, מיר זאָלן זיך פּלוצעם פֿאַרנעמען מיט שפּילן אָדער טאַנצן? דאָך, איר מעגט אײַך זאָגן װאָס איר װילט, זײַנען מיר פֿאָרט מבֿינים, שאַרפֿע מבֿינים הן אױף זינגען, הן אױף שפּילן, הן אױף אַלע אַנדערע זאַכן. צו אונדז אַז עס קומט אַראָפּ אַ חזן, לױפֿן מיר אױף בילעטן אים הערן, און קלעזמער אױף אַ חתונה איז דאָך אַװדאי בײַ אונדז אַ חיובֿ. הערן װי די „קאַפּעליע“ שפּילט אַ „שטיקל“ צו דער גילדענער יױך, געװײנלעך, נישט קײן פֿרײלעכס (אַ פֿרײלעכס אױף שפּעטער) ― דערפֿאַר װעלן מיר אַװעקגעבן אַ זאַק באָרשטש. דער עולם זיצט מיט גרױס דרך־ארץ, און די קלעזמער שפּילן אַן אומעטיקס, אַ „מאָרלאַנע“ אַ װײנענדיקס. דאָס פֿידעלע װײנט, פֿאַרגײט זיך אױף דער גראָבער סטרונע, און די איבעריקע חבֿרה האַלט אים אונטער אױך גאַנץ טרױעריק. עס פֿאַלט אָן אױפֿן עולם אַ שטיקל מרה־שחורה, און יעדער װערט װי פֿאַרזאָרגט, אַפֿילו גאַנץ אָנגענעם, נאָר פֿאַרזאָרגט: יעדער פֿאַרטראַכט זיך, לאָזט אַראָפּ די נאָז און רײַבנדיק מיטן פֿינגער אין טעלער, אָדער קנעטנדיק קײַקעלעך פֿון דער פֿרישער חלה, פֿאַרטיפֿט זיך יעדער אין זײַנע געדאַנקען, אין זײַנע טרױעריקע געדאַנקען, דען יעדער האָט זיך מסתּמא זײַן זאָרג, און קײן צרות דאַרף אַ ייִד נישט גײן לײַען. און אַזױ װערט צונױפֿגעגאָסן דאָס אומעטיקע שפּילן מיט די טרױעריקע מחשבֿות אינאײנעם, און יעדער קרעכץ פֿונעם פֿידעלע „טיאָך־טיאָך־טיאָך“ רופֿט זיך אָפּ בײַ די חתונה־לײַט אין האַרצן און געפֿינט דאָרט אַ װידער־קול. דאָס האַרץ בכלל, און דאָס ייִדישע האַרץ בפֿרט, איז אַ פֿידעלע: מע קװעטשט די סטרונעס און מע ציט פֿון דעם אַרױס פֿאַרשײדענע, און צום מײנסטן טרױעריקע, װײנענדיקע לידער… מע דאַרף נאָר האָבן דערצו אַ רעכטן מוזיקאַנט, אַ בריה, אַ קלעזמער, אַזאַ בריה, װי סטעמפּעניו איז געװען.

אױ איז סטעמפּעניו געװען אַ בריה! ער פֿלעגט אַ כאַפּ טאָן דאָס פֿידעלע און אַ פֿיר טאָן מיטן סמיק, אײן פֿיר טאָן, נישט מער, פֿלעגט דאָס שױן אָנהײבן בײַ אים צו רײדן. אָבער װי אַזױ, מײנט איר, רײדן? טאַקע מיט װערטער, מיט אַ צונג, װי להבֿדיל, אַ לעבעדיקער מענטש. רײדן, טענהן, זינגען מיט אַ געװײן אױפֿן ייִדישן שטײגער מיט אַ גװאַלדערניש, מיט אַן אױסגעשרײ פֿונעם טיפֿן האַרצן, פֿון דער נשמה. דעם קאָפּ פֿלעגט סטעמפּעניו פֿאַרװאַרפֿן אױף אַ זײַט, די לאַנגע שװאַרצע פּאַטלע האָר צעװאָרפֿן אױף זײַנע ברײטע אַקסלען, די אױגן, די שװאַרצע ברענענדיקע אױגן, פֿאַרריסן אַרױף, און דאָס שײנע ליכטיקע פּנים פֿלעגט בײַ אים װערן מיטאַמאָל בלײך, װי דער טױט; אָט נאָך אײן מינוט ― אױס סטעמפּעניו! מע זעט נאָך װי אַ האַנט פֿליט אַרױף און אַראָפּ, אַרױף און אַראָפּ, און עס הערן זיך פֿאַרשײדענע קולות, און עס גיסן זיך אַלערלײ מיני געזאַנגען, און אַלץ אַזעלכע אומעטיקע, טרױעריקע, אַז עס נעמט אָן בײַם האַרצן, עס ציט בײַ דער נשמה, עס נעמט אַרױס דאָס געזונט. דער עולם גײט אױס מיט אַלע כּוחות. מע שטאַרבט, מע שטאַרבט מיט אַלע אבֿרים. דאָס האַרץ װערט פֿול, צעװײקט, און עס שטעלן זיך טרערן אין די אױגן. ייִדן זיפֿצן, ייִדן קרעכצן, ייִדן װײנען. און סטעמפּעניו? ― װער סטעמפּעניו? װאָס סטעמפּעניו? פֿרעגט אים בחרם, װוּ ער איז אין דער װעלט? ער טוט זיך זײַנס: „טיאָך־טיאָך־טיאָך“ ― און גענוג! און אַז ער הערט אױף צו שפּילן, טוט עס אַ שמיץ דאָס פֿידעלע און נעמט זיך אָן בײַם האַרצן; די אױגן ברענען אים דעמאָלט װי צװײ הבֿדלות, און זײַן שײן פּנים שײַנט, װי די גאַנצע װעלט. דער עולם כאַפּט זיך אױף װי פֿון אַ שלאָף, פֿון אַ טרױעריקן נאָר אַ זיסן שלאָף, און אַלע ייִדן הײבן אָן אַרױסצוזאָגן זײער התפּעלות, אַלע אין אײן קול. מע אַכקעט, מע אָכקעט, מע לױבט, מע שמוצערט, מע װוּנדערט זיך, מע קאָן זיך גאָרנישט אָפּלױבן.

― נננו, סטעמפּעניו! אַי, סטעמפּעניו!

און די װײַבער? פֿון די װײַבער איז גאָר נישטאָ װאָס צו רעדן. ס'איז אַ גרױסער ספֿק, אױב עס װערט אין שול ערבֿ יום־כּיפּור צו קנײטלעך לײגן פֿאַרגאָסן אַזױ פֿיל טרערן, װיפֿל טרערן עס פֿלעגט דאָ אױסגעגאָסן װערן בײַ סטעמפּעניוס „שטיקלעך“; אױף חורבן בית־המקדש דאַרף מען אַזױ פֿיל ניט װײנען, װי די װײַבער האָבן געװײנט בשעת סטעמפּעניוס שפּילן.

― לאָז מיך גאָט בענטשן אַז אױף מײַן קלענסטער טאָכטערס חתונה זאָל איך קאָנען אַראָפּברענגען סטעמפּעניון, רבונו של עולם!

אױף אַזאַ אופֿן האָבן זיך געװינטשעװעט די װײַבער, אױסגעװישט זיך די פֿאַרשװאָלענע רױטע אױגן און אױסגעשנײַצט זיך דאָס איבעריקע ביסל נאָז, און דענסטמאָל, בשעת װינטשעװען, האָבן זײערע העלדזער פּערל מיט די גילדענע אױערינגלעך מיט די פֿינגערלעך, מיט די בראָשן, גאָרגל־קײטן און מיט דער איבעריקער ייִדישער צירונג געשײַנט און געבלישטשעט און געפֿינקלט מיט פֿײַער.

און װער שמועסט די מײדלעך, די „מאַמזעלן“ ― די זײַנען גאָר געבליבן שטײן צוגעקאָװעט צו זײערע ערטער, װי די טאָקן, געקוקט אױף סטעמפּעניון מיט זײַן פֿידעלע, נישט גערירט מיט קײן אבֿר, נישט געפּינטלט מיט קײן אױג; נאָר װוּ ניט װוּ, דאָרט ערגעץ אױף יענער זײַט קאָרסעט, קלאַפּט דאָס הערצל: טיק־טאַק־טיק, און עס כאַפּט זיך אַרױס אָפֿטלעך פֿון דאָרט אַ פֿאַרבאָרגענער זיפֿץ…

II
סטעמפּעניו מיט זײַן „קאַפּעליע“

דעם רעש װאָס סטעמפּעניו האָט אָנגעמאַכט, קומענדיק ערגעץ אין אַ שטעטל מיט זײַן קאַפּעליע (אָרקעסטער), און דאָס קאָכעניש, װאָס עס האָט זיך בשעת־מעשׂה געקאָכט, איז גאָרנישט צו באַשרײַבן.

― שאַט, אָן שנײַדט זיך עפּעס אַ בױד פֿון הינטער די מילן מיט פֿיר פֿערד; דאָס זײַנען אַװדאי די מחותּנים, האַ?

― נײן, דאָס זײַנען די קלעזמער. דאָס פֿאָרט סטעמפּעניו מיט זײַן קאָמפּאַניע.

― אַ? סטעמפּעניו? סטעמפּעניו איז שױן דאָ? אָט דאָס װעט עס זײַן אַ פֿרײלעכע חתונה בײַ חײם־בנציון גלאָק, אַ מכּה אים!

ייִדישע װײַבלעך װערן רױטלעך. די ייִדישע מײדלעך כאַפּן זיך צו פֿאַרקעמען און פֿאַרפֿלעכטן די לאַנגע צעפּ. ייִנגלעך פֿאַרקאַטשען די הײַזלעך אַריבער די פּולקעס און מע לױפֿט מקבל פּנים זײַן סטעמפּעניון. און אַפֿילו ייִדן, באַװײַבטע ייִדן, שױן מיט בערד, באַװײַזן אױך מיט אַ שמײכעלע, אַז עס טוט זײ װילד הנאה, װאָס סטעמפּעניו איז געקומען שפּילן די חתונה צו חײם־בנציון גלאָק; מהיכא־תּיתי, װאָס אַרט דאָס זײ? עס קאָסט זײ געלט?

ביז די בױד פֿאָרט־צו צו דער אַכסניא װערט דערװײַל די גאַס פֿול מיט מענטשן; יעדער איז נײַגעריק אַ קוק טאָן אױף סטעמפּעניון מיט זײַן קאָמפּאַניע און שטעלט זיך אָפּ אױף אַ רגעלע.

― זעט נאָר, װי מע שפּאַרט זיך! ― שרײַט יעדער באַזונדער, און שפּאַרט זיך אַרױס צום אױבן־אָן, װי דער שטײגער איז בײַ ייִדן. ― זע נאָר זע, װי ער אַרבעט מיט די עלנבױגנס און װיל דװקא זײַן דער ערשטער! װאָס האָט איר דאָ נישט געזען? קלעזמער װי אַלע קלעזמער!

אַזױ טענהט איטלעכער פֿאַר זיך און שטופּט זיך אַרױס צו דער בױד פֿון װעלכער די חבֿרה קלעזמער הײבן זיך אָן אַרױסצורוקן אײנציקװײַז.

פֿריִער פֿון אַלע קריכט אַרױס רב יאָקל קאָנטערבאַס (װאָס שפּילט אױפֿן קאָנטערבאַס), אַ בײזער ייִד מיט אַ צעפּלאַצטער נאָז און מיט שטיקלעך װאַטע אין די אױערן. נאָך אים רוקט זיך רב לײבוש מיטן קלאַרנעט, אַ שלעפֿעריק ייִדל מיט אַ פּאָר גראָבע ליפּן. שפּעטער באַװײַזט זיך כײַקל האָרבעטש, דער געװיסער כײַקל, בדחן מיטן האָרב. שפּעטער ― אַ שװאַרצער קאָלטענעװאַטער ייִד, שרעקלעך באַװאַקסן, כּמעט װי אַ װילדער מענטש פֿון די מידבריות, מיט אַזעלכע לאַנגע ברעמען, אַז עס פֿאַלט אָן אַ פּחד. דאָס איז רב שניאור־מאיר דער אונטערהאַלטער (סעקונדע). נאָך אים שפּרינגען אַרױס אַ צװײ־דרײַ יונגען, משונה־װילדע פֿאַרזעענישן מיט פֿאַרשװאָלענע באַקן, אונטערגעשלאָגענע אױגן, מיט שרעקלעכע צײן, װי די לאָפּעטעס. דאָס זײַנען חבֿרה לערן־ייִנגלעך, װאָס אַרבעטן נאָך דערװײַל אומזיסט, און שפּעטער, מיט דער צײַט, קאָן פֿון זײ אַרױס לײַטישע קלעזמער. און גאָר צו לעצט קאַטשעט זיך אַרױס מיט קרומע אױסגעבױגענע פֿיסלעך דער געלער מעכטשי פּײַקלער מיט אַ באַראַבאַן, װאָס איז גרעסער פֿון מעכטשין אַ גוזמא. בײַ מעכטשין הײבט זיך אָן אױסצושיטן אַ בערדל, אַ געל בערדל, נאָר אױף אײן זײַט פּנים, אין דער רעכטער זײַט, און די אַנדערע זײַט, די לינקע זײַט פּנים, איז נאַקעט, הױל װי אַ סטעפּ. ער, מעכטשי פּײַקלער, מוזט איר װיסן זײַן, האָט חתונה געהאַט צו דרײַסיק יאָר און האָט גענומען, װי מע שמועסט, אַ װײַב אַן אַנדרוגינוס… װײַסע־חבֿרהניקעס שװײַגן נישט מסתּמא, אַז סטעמפּעניו קומט אָן מיט זײַן קאַפּעליע. יעדער מאָל פֿאַרגנבֿעט זיך אַ חדר־ייִנגל און טוט אַ זעץ אין באַראַבאַן, אָדער אַ צי די גראָבע סטרונע פֿונעם קאָנטערבאַס. דער חבֿרה־מאַן באַקומט אַ שנײַד אין האַלדז און נאַקן פֿון רב יאָקל קאָנטערבאַס דעם בײזן. און די גאַס הײבט אָן ביסלעכװײַז צו רודערן און צו קאָכן, דען דער חתן איז שױן אױך אַרײַנגעפֿאָרן אין שטאָט אַרײַן מיט אַ האַלבער מאה בחורים, װאָס זײַנען אַרױסגעפֿאָרן אַקעגן דעם חתן ביז צו יענער זײַט מילן ― והעיר יאַמפּעלי, און דאָס שטעטל יאַמפּעלי, צהלה־ושׂמחה, ― קלינגט און פֿרײט זיך גאָר אױף אַן אַנדער אופֿן …

אַזױ איז אין יאַמפּעלי, אַזױ איז אין סטריסטש, אַזױ איז אין אַלע שטעטלעך, װעלכע האָבן אַ זכיה אַראָפּצוברענגען סטעמפּעניון אױף אַ חתונה, און אַזױ איז אױך דאָ, אין מאַזעפּעװקע, װוּ סטעמפּעניו האָט זיך באַזעצט אױף תּמיד. הכּלל, עס קאָכט מיט סטעמפּעניון די גאַנצע װעלט!

III
סטעמפּעניוס הכנות

װאָס איז אין מאַזעפּעװקע אַזױ גרױס די שׂמחה?

רב חײם־בנציון גלאָק מאַכט חתונה די קלענערע טאָכטער, די מיזינקע רבֿקהלע, ― נו, פֿאַרװאָס זשע זאָל מען זיך נישט משׂמח זײַן מיט אים? עס איז כּדאַי צו זײַן אױף אַזאַ חתונה: פֿאָרט, װי זאָגט מען, אַ נגיד אין שטעטל. אַלע װעלן זײַן אױף דער חתונה: װער פֿאַר גוטפֿרײַנדשאַפֿט, װער פֿאַר קינאה, װער פֿון יוצא װעגן, און װער צו באַװײַזן דעם װײַבס פּערל, די אױערינגלעך, אָדער די נײַע גאָרגל־קײט, װאָס ער האָט געבראַכט דעם װײַב פֿונעם יריד, און נאָך מער ― צוליב סטעמפּעניון. הכּלל, אַלע זײַנען דאָ אױף דער חתונה! גאַנץ מאַזעפּעװקע פֿרײט זיך בײַ חײם־בנציון גלאָק אױף רבֿקהלעס חתונה! און װער שמועסט אײַזיק־נפֿתּלי מיטן װײַב און מיט די קינדער אַװדאי, דען אײַזיק־נפֿתּלי איז חײם־בנציון גלאָקס אַ שותּף אין קלײט, אַ שותּף אין דער מיל, און דערצו אַ שטיקל קרובֿ אױך, סע הײסט, אײַזיק־נפֿתּליס װײַב קער זיך אָן אַ שטיקל אײגענע מיט דער מחותּנתטע, עפּעס אַ שטיקל שני־שבשלישי פֿון דער מאַמעס צד.

דעריבער דרײט זיך אַרום אײַזיק־נפֿתּליס װײַב, דװאָסי־מלכּה, אױסגעשלײערט, װי אַן אמתע מחותּנתטע. זי דרײט זיך אַרום און טוט גאָרנישט, נאָר זי מאַכט מיט די הענט און שרײַט און פּילדערט. גלײַך װי זי טוט עפּעס. און דװאָסי־מלכּהס שנור, רחלע די שײנע, שטײט לעבן דער כּלה אױסגעצװיקלט, װי אַ בת־מלכּה, און אירע גרױסע בלױע אױגן שײַנען, װי צװײ גרױסע בריליאַנטן. און אירע רױטע בעקלעך שפּילן איר, װי צװײ בליִענדיקן רױזן. מיט אײן האַנט האַלט זי דער כּלהס צעלאָזטע האָר, װאָס די װײַבער האָבן איר צעפֿלאָכטן פֿאַרן „באַדעקנס“ מיט גרױס געװײן, און מיט דער אַנדערער האַנט גלעט זי זיך איר װײַסן האַלדז, גאָרנישט צו באַמערקן, װי אַ פּאָר שװאַרצע ברענענדיקע אױגן קוקן אױף איר די גאַנצע צײַט גלײַך אָן אַן אױפֿהער… די סאַרװערס מיט די סאַרװערקעס לױפֿן אַרום, װי די פֿאַרסמטע מײַז. די מחותּנים ליאַרעמען: „אױ, גװאַלד! שױן צײַט צו באַדעקן די כּלה! ביז װאַנען איז דער שיעור צו מוטשען די קינדער, װאָס פֿאַסטן נעבעך אַזאַ זומער־טאָג?“ אַלע שרײַען „שױן צײַט! שױן צײַט!“ ― נאָר טאָן טוט מען גאָרנישט. אײַזיק־נפֿתּלי דרײט זיך אַרום מיט אַ סאַמעטן קאַשקעטל, די הענט פֿאַרלײגט אַרונטער, װי אַ מגיד, און דװאָסי־מלכּה פּילדערט אױף קולי־קולות. די איבעריקע מחותּנים פֿון בײדע צדדים לױפֿן אײנער איבערן אַנדערן מיט די הענט אױף־צו־פֿריִער, גלײַך װי זײ װאָלטן עפּעס געװאָלט טאָן אַזעלכעס, נאָר מע גיט זײ קײן אַרבעט ניט.

― נו, פֿאַרװאָס טוט מען שױן עפּעס נישט? ― פֿרעגט חתנס צד.

― פֿאַרװאָס הײבט מען שױן עפּעס נישט אָן צו טאָן? ― ענטפֿערט כּלהס צד.

― האָסטו געזען, מע זאָל האַלטן אַזױ לאַנג הונגעריקע קינדער? ― שרײַט חתנס צד.

― האָסטו געהערט, מע זאָל אַזױ לאַנג האַלטן הונגעריקע קינדער? ― שרײַט כּלהס צד.

― װאָס לױפֿט מען אַרום הין און צוריק?

― װאָס איז פֿאַר אַ לױפֿן, װאָס מע לױפֿט?

― אַלע לױפֿן, אַלע פּילדערן און מע שטײט אױף אײן אָרט, ― שײנע פּאָראַדקעס!

― אַבי מע לױפֿט און מע פּילדערט ― און טאָן װיל קײנער פֿון דאַנען אַהין.

― טאָמער װאָלט שױן גענוג געװען צו רײדן? שױן צײַט עפּעס טאָן! עס מוז דאָך אַמאָל האָבן אַן עק!

― נו, גענוג שױן רײדן! לאָז מען שױן אָנהײבן טאָן! אַן עק זאָל דאָס האָבן!

― װוּ זײַנען די קלעזמער? ― פֿרעגט חתנס צד.

― די קלעזמער װוּ זײַנען? ― ענטפֿערט כּלהס צד.

און די קלעזמער זײַנען זיך פֿאַרנומען מיט זײער אַרבעט: מע שמירט די סמיטשיקעס, מע שטעלט־אָן די כּלים. רב יאָקל באַס טראָגט אַ ייִנגל פֿאַר אַן אױער און טײלט אים אײַן שטילערהײט: „הער, ממזר, איך װעל דיר װײַזן װיִאַזױ צו ציִען סטרונעס!“ מעכטשי פּײַקלער קראַצט זיך דאָס באַװאַקסענע האַלבע פּנים, נישט קוקנדיק אױף קײנעם. רב כײַקל בדחן רעדט מיט אַ באַקאַנטן מלמד, נעמט בײַ אים אַ שמעק טאַבאַק מיט צװײ פֿינגער און שיט װערטלעך, װי פֿון זאַק. און די איבעריקע קלעזמער, די פֿאַרשװאָלענע יונגען מיט די גרױסע צײן װי די לאָפּעטעס, שטײען אַרום סטעמפּעניון און שמועסן זיך מיט אים אױס אױף זײער לשון װעגן אַ װיכטיקן ענין.

― װער איז אָט די דאָזיקע שעכטענקבֿה, װאָס שטײט נעבן דער סמיסאַנקעכּלה ― פֿרעגט סטעמפּעניו אױף קלעזמער־לשון, אָנװײַזנדיק מיט די אױגן אױף רחלע דער שײנער. ― גײ נאָר, ירחמיאל, ― זאָגט ער צו אײנעם פֿון די געשװאָלענע קלעזמער־יונגען, ― גײ נאָר און פּראָבע־אױסװער געװױר מה־טאַםװער איז זי אָבער כידקעגעשװינד, ירחמיאל, כידקע!

ירחמיאל קומט גיך צוריק מיט אַ קלאָרער תּשובֿה:

― דאָס איז נישט קײן שעכטל, דאָס איז שױן אַ יאַלדאָװקעװײַב. דאָס איז אײַזיק־נפֿתּליס שנור, פֿון סקװירע איז זי, און אָט דאָס איז איר יאָלדמאַן ― זעט איר? אָט דרײט ער זיך אַרום מיט אַ סאַמעטענער קאַטערוכעהיטל.

― די כּפּרה זאָלסטו װערן, ירחמיאל! ― זאָגט סטעמפּעניו גאַנץ אױפֿגעלײגט. ― אַזױ גיך ביסטו געװאָר געװאָרן? ע, זי איז דאָך טאַקע גאָר אַ קליװעשײנע יאַלדאָװקע! זע נאָר, זע, װי זי מאַטרעטקוקט מיט די זיקערסאױגן!

― אױב איר װילט ― פֿרעגט ירחמיאל דער פֿאַרשװאָלענער בײַ סטעמפּעניון ― אױב איר װילט, װעל איך גײן מיט איר טירןשמועסן

― ליג אין דער ערד! ― ענטפֿערט אים סטעמפּעניו. ― מע בעט דיך נישט פֿאַר קײן שאַלאַטן־שמשׂ. איך װעל אַלײן טירן מיט צוזעניכעדער דאָזיקער.

― אַנו, װאַרף נאָר אַרױס פֿון דער פֿידל אַ פּאָר שװאַרצע אױגן! ― רופֿט זיך אָן שניאור־מאיר אױף זײַן לשון. ― שלעפּ נאָר אַרױס פֿון דער פֿידל ייִדישע קישקעס!…

סטעמפּעניו נעמט זיך צום פֿידעלע, טוט אַ װוּנק צו דער חבֿרה, און מע נעמט זיך אָנשטעלן די כּלים.

IV
סטעמפּעניוס פֿידעלע

בקיצור, גאָט האָט געהאָלפֿן, און סטעמפּעניו האָט זיך גענומען באַזעצן די כּלה.

אַך, איך פֿיל, אַז מײַן פֿעדער איז שװאַך צו באַשרײַבן, װיִאַזױ סטעמפּעניו האָט באַזעצט אַ כּלה! דאָס איז נישט געװען גלאַט אַזױ געשפּילט, גערימפּלט; דאָס איז געװען אַ מין „עבֿודה“, אַ גאָטס דינסט מיט עפּעס זײער אַ הױכן געפֿיל מיט עפּעס זײער אַן אײדעלן גײַסט! סטעמפּעניו האָט זיך אַװעקגעשטעלט אַקעגן דעך כּלה און האָט איר געהאַלטן אַ דרשה אױפֿן פֿידל, אַ שײנע אַ לאַנגע דרשה, אַ רירנדיקע דרשה, איבער דעם פֿרײַ און גליקלעך לעבן פֿון דער כּלה ביז אַהער, פֿון איר מײדל־שטאַנד, און איבער דעם פֿינצטערן ביטערן לעבן, װאָס דערװאַרט זי אױף שפּעטער, שפּעטער: ― אױס מײדל! איבערגעדעקט דעם קאָפּ, פֿאַרשטעלט די שײנע לאַנגע האָר אױף אײביק… נישטאָ די פֿרײלעכקײט! זײַ געזונט, יוגנט. אָט װערסטו אַ ייִדענע!… עפּעס זײער נישט פֿרײלעך, גאָט זאָל נישט שטראָפֿן פֿאַר די רײד!…

אָט אַזעלכע װערטער הערן זיך כּמעט אַרױס פֿון סטעמפּעניוס פֿידעלע. אַלע װײַבער פֿאַרשטײען גוט דעם פּשט פֿון דער דאָזיקער שטומער דרשה, אַלע װײַבער פֿילן עס; זײ פֿילן דאָס, און װײנען דערױף מיט ביטערע טרערן.

― װי לאַנג בין איך אַזױ געזעסן ― קלערט זיך אַ יונג װײַבל, שלינגענדיק די טרערן ― װי לאַנג בין איך אַזױ געזעסן מיט צעלאָזטע צעפֿלאָכטענע צעפּ און האָב נאָר געמײנט, אַז מלאָכים שפּילן זיך גאָר מיט מיר, אַז איך בין אײנע אַ גליקלעכע? צום סוף… אַך, צום סוף!…

― באשר איר, גאָט, ― טוט בעטן אַן אַלטע ייִדענע, אַ מוטער פֿון דערװאַקסענע טעכטער ― באשר איר, גאָט, מײַן עלטערער טאָכטער איר זיװג אין גיכן, נאָר מיט מער מזל װי מיר, נאָר מיט אַ שענערער דאָליע װי איך האָב בײַ מײַן מאַן, גאָט זאָל מיך נישט שטראָפֿן פֿאַר די רײד!…

אָט אין אַזעלכע מחשבֿות פֿאַלן אַרײַן די װײַבער, און סטעמפּעניו טוט זיך זײַנס: ער אַרבעט מיט אַלע כּלים, און דאָס פֿידעלע רעדט. דאָס שפּילט סטעמפּעניו אַ װײנענדיקס, און די קאַפּעליע האַלט אים אונטער. עס װערט שטיל, אױס ליאַרעם, אױס געפּילדער. אַלע, אַלע װילן הערן סטעמפּעניון. ייִדן װערן פֿאַרטראַכט, װײַבער װערן אַנטשװיגן, ייִנגלעך, מײדלעך קלעטערן אַרױף אױף בענק און אױף טישן ― יעדער װיל הערן סטעמפּעניון.

― ששאַ! שטילער! עולם, לאָז זײַן שטיל!!

און סטעמפּעניו צעגיסט זיך אױפֿן פֿידעלע און צעגײט זיך, װי אַ װאַקס: טיאָך־טיאָך־טיאָך ― מער הערט מען נישט; אַ האַנט פֿליט אױף און אָפּ ― מער זעט מען נישט. און עס הערן זיך אַלערלײ קולות, און עס גיסן זיך פֿאַרשײדענע מיני געזאַנגען, און אַלץ אומעטיקע, טרױעריקע, אַז עס נעמט אָן בײַם האַרצן, עס ציט די נשמה, עס נעמט אַרױס דאָס חיות. דער עולם גײט אױס מיט אַלע כּוחות, דער עולם שטאַרבט מיט אַלע אבֿרים. דאָס האַרץ װערט עפּעס אַזױ פֿול, אַזױ צעװײקט, און עס שטעלן זיך טרערן אין די אױגן. ייִדן זיפֿצן, ייִדן קרעכצן, ייִדן װײנען… און סטעמפּעניו? ― װער סטעמפּעניו? װאָס סטעמפּעניו? מע זעט אים גאָרנישט, מע זעט נישט קײן סטעמפּעניו, מע זעט נישט קײן פֿידעלע; מען הערט נאָר זיסע קולות, געטלעכע געזאַנגען, װאָס פֿילן אָן די גאַנצע שטוב… און רחלע די שײנע װאָס האָט נאָך ביז איצט נישט געהערט קײנמאָל סטעמפּעניוס שפּילן, רחלע, װאָס האָט געהערט, אַז ס'איז דאָ אַ סטעמפּעניו, נאָר זי האָט נאָך נישט געהערט אַזאַ מין שפּילן, שטײט און הערט זיך צו צו די כּישופֿדיקע געזאַנגען, צו די זעלטענע קולות ― און פֿאַרשטײט נישט װאָס דאָס איז? עפּעס ציט דאָס איר דאָס האַרץ, עפּעס גלעט דאָס זי בײַ דער נשמה, נאָר װאָס דאָס איז ― פֿאַרשטײט זי נישט. זי הײבט אױף די אױגן, אַהין, פֿון װאַנען עס גיסן זיך די זיסע קולות, און דערזעט אַ פּאָר װוּנדער־שײנע שװאַרצע אױגן, פֿײַערדיקע אױגן, װאָס קוקן גלײַך אױף איר, און נעמען זי דורך, װי שפּיזן, װי שאַרפֿע שפּיזן. די װוּנדער־שײנע שװאַרצע פֿײַערדיקע אױגן קוקן אױף איר און װינקען צו איר און רײדן מיט איר. רחלע װיל אַראָפּלאָזן אירע אױגן אַראָפּ ― און קאָן נישט.

„אָט דאָס איז סטעמפּעניו?“

אַזױ קלערט זיך רחלע די שײנע, װען דאָס „באַזעצן“ האָט זיך שױן געענדיקט און די מחותּנים הײבן אָן צו טראַכטן מכּוח פֿירן צו דער חופּה.

― װוּ זײַנען ערגעץ די ליכט? ― פֿרעגט חתנס צד.

― די ליכט װוּ זײַנען?.― ענטפֿערט כּלהס צד.

און אַזױ װערט װידער דער אײגענער געפּילדער, װאָס פֿריִער. אַלע לױפֿן און מע װײסט נישט װוּהין. מע קװעטשט זיך, מע שטופּט זיך, מע טרעט אָן אױף מאַזאָליעס, מע צערײַסט קלײדלעך, מע שװיצט, מע זידלט די סאַרװערס מיט די שמשׂים, און זײ זידלען צוריק די מחותּנים, און די מחותּנים אַמפּערן זיך צװישן זיך ― עס איז, ברוך־השם, גאַנץ לעבעדיק!

אין דער מהומה, װאָס עס װערט בשעת מע גײט צוריק פֿון דער חופּה, כאַפּט זיך סטעמפּעניו אַרױס פֿון דער קאַפּעליע, און אָט איז ער שױן אױסגעװאַקסן צװישן די װײַבער, אָט דאָ, לעבן אײַזיק־נפֿתּליס שנור, רחלע דער שײנער. ער װאַרפֿט זיך איבער מיט איר מיט אַ פּאָר װערטער, צושמײכלענדיק און קרײַזלענדיק זיך זײַנע שײנע לאַנגע האָר. רחלע װערט רױטלעך, לאָזט אַראָפּ די אױגן אױף דער ערד און ענטפֿערט אים דאָס צענטע װאָרט. עס פּאַסט נישט עפּעס זיך שטעלן פּלוצעם אױסשמועסן מיט אַ קלעזמער, און נאָך פֿאַר אַזאַ עולם!…

V
דאָס ערשטע באַגעגעניש פֿון סטעמפּעניון מיט רחלען

דערצײלן דערצײלט מען פֿון סטעמפּעניון פֿיל פֿאַרשײדענע מעשׂיות. מע דערצײלט פֿון אים, אַז ער קען זיך מיט אַלע מכשפֿים און מיט אַלע „גוטע לײַט“, אַז קױם װיל ער אָפּרײדן אַ כּלה פֿון אַ חתן ― קאָן ער, אַז ער קען אַזאַ מין „שפּרוך“, אַז ער דאַרף נאָר אַ קוק טאָן, אַ רעכטן קוק טאָן אױף אַ מײדל, ― איז זי שױן אָפּגעקאָכט, ― מע זאָל גאָר באַהיט װערן! אַ סך מאַמעס װײסן פֿון דעם סוד און היטן דעריבער זײערע קינדער, די כּלהס, אַז װען זײ רײדן מיט סטעמפּעניון, שטײט בײַ דער זײַט אַן עלטערע שװעסטער, אַ מומע, אַ שװעגערין, אָדער אַזױ אַ װײַבל, װאָס האָט אַ מאַן… אמת דאָס איז פֿאַר אונדזער העלד נישט אַזאַ שײנער קאָמפּלימענט, נאָר װאָס מאַכט דאָס אױס? װאָס קער זיך אָן שלום צו מחלוקת? דערפֿון װערט סטעמפּעניוס נאָמען חלילה נישט קלענער. אַלע װײסן, אַז סטעמפּעניו איז אַ גוטער „ימח־שמוניק“, ― נו, בכן איז װאָס? קײן שידוך טוט מען דאָך נישט מיט אים, כ'לעבן, און סטעמפּעניו בלײַבט סטעמפּעניו.

געבענטשט זײַט איר, ייִדישע װײַבלעך, װאָס האָבן מענער, און געבענטשט זאָלן זײַן די מאַנסבילן, װאָס האָבן אײַך געשענקט אַזאַ טײַערע מתּנה ― פֿרײַהײט ― און װײ איז צו די מײדלעך נעבעך, װאָס זײַנען געבונדן און געפּענטעט, געהיט און אָפּגעהיט, ביז מע דעקט צו דעם קאָפּ ― און ערשט דאַן װערן די מײדלעך אױך װײַבלעך, אױפֿגעבונדענע, פֿרײַע, גליקלעכע װײַבלעך…

רחלע, אַלס װײַבל, האָט שױן נישט געהאַט װאָס צו אַנטלױפֿן פֿון סטעמפּעניון, װען ער איז צוגעגאַנגען צו איר מיטן פֿידל אונטער דער האַנט און מיט אַ שמײכעלע אױף די ליפּן, ― װאָס האָט זי מורא? פֿאַר װעמען דאַרף זי זיך באַהאַלטן? דער שװער, רב אײַזיק־נפֿתּלי, איז פֿאַרטראָגן מיט דער חתונה: ער גײט זיך אַרום פֿאַרלײגט די הענט אַרונטער און גיט אַכטונג אױף די סאַרװערס, אַז זײ זאָלן זיך רירן גיכער, און די שװיגער, דװאָסי־מלכּה, איז דאָך אַזױ פֿאַרפּאָרעט, אַז מע זאָל בײַ איר אַראָפּנעמען דעם שלײער פֿונעם קאָפּ, װאָלט זי אױך נישט געפֿילט. פֿאַרבײַלױפֿנדיק, האָט זיך דװאָסי־מלכּה אַפֿילו יאָ אָפּגעשטעלט אַ קוק טאָן, װאָס טוט דאָ עפּעס סטעמפּעניו לעבן איר שנור? נאָר זי האָט זיך באַלד באַקלערט: „װײס איך װאָס, נאַרישקײטן, זײערע זאַכן, נאַט אײַך אַ גראָשן!“… און איז אַװעקגעלאָפֿן װײַטער קאָמאַנדעװען מיט די סאַרװערקעס, זײ זאָלן טאָן גיכער. רב אײַזיק־נפֿתּלי מיט דװאָסי־מלכּהן האָבן געקאָמאַנדעװעט אױסגעצײכנט. די סאַרװערס מיט די סאַרװערקעס זײַנען אַרומגעפֿלױגן, װי די משוגעים, די מחותּנים פֿון בײדע צדדים האָבן געפּילדערט, װי דער שטײגער איז, דער עולם האָט זיך געװאַשן און האָט אָנגעהױבן צו פֿאַרכאַפּן ערטער אױף די לאַנגע בענק אַרום די לאַנגע טישן, אױף װעלכע עס זײַנען דערװײַל געלעגן אָנגעגרײט פֿרישע בולקעס אַ גאַנצע שורה, ― פּלוצעם איז געװאָרן אַ גװאַלד: עס איז אױסגעגאַנגען װאַסער פֿון דער דײזשקע!

― װוּ קריגט מען ערגעץ װאַסער? ― האָט געפֿרעגט חתנס צד.

― װאַסער װוּ נעמט מען? ― האָט געענטפֿערט כּלהס צד.

― װאַסער! ― האָט געשריגן דװאָסי־מלכּה, שױן אַביסל הײזעריקלעך.

― װאַסער, װאַסער! ― האָט איר אונטערגעהאָלפֿן שרײַען אײַזיק־נפֿתּלי, פֿאַרקאַטשעט די פּאָלעס און געמײנט, אַז ער טוט עפּעס.

אין דער דאָזיקער נײַער מהומה האָט סטעמפּעניו געהאַט די געלעגנהײט צו שמועסן נאָך אַביסל מיט רחלען, װאָס איז געװען ערנסט און עפּעס װי פֿאַרטראַכט. אירע שײנע בלױע אױגן האָבן געקוקט װײַט־װײַט נישט אױף סטעמפּעניון, און אירע אױערן האָבן אױסגעהערט פֿון אים אַ גאַנץ לאַנגן שמועס.

און רײדן האָט סטעמפּעניו געקאָנט. ער האָט גערעדט גוט, דער כּל־בוניק! מיט די רײד האָט ער אַרומגענומען אַרום און אַרום, װי אַ גוטער מזיק, געקוקט גלײַך אין די אױגן אַרײַן… װאָס זאָג איך? אין האַרצן אַרײַן, טיף־טיף אין האַרצן אַרײַן.

סטעמפּעניו האָט גערעדט, און רחלע האָט געהערט, און דער רעש פֿון די חתונה־לײַט איז געװען אַזױ גרױס, אַז מע האָט נישט געקאָנט הערן זײער שמועס, אַ חוץ די לעצטע עטלעכע װערטער:

― אָט דאָס איז אײַער משה־מענדל? ― האָט זי סטעמפּעניו אַ פֿרעג געטאָן, אָנגעװיזן מיט די אױגן אױף אַ יונגנמאַנטשיק, װאָס האָט געהאַלטן אַ לאַץ פֿון אַ ייִדישער קאַפּאָטע און האָט געטענהט צו יענעמס לאַץ מיט אַלע חושים, מיט אַלע אבֿרים.

― דאָס איז ער… ― האָט אים רחלע געענטפֿערט און איז אָפּגעטראָטן אױף אַ זײַט, װי באַלײדיקט.

רחלע האָט זיך געפֿונען באַלײדיקט און האָט שױן מער נישט געקוקט אַפֿילו אין יענעם װינקל, װוּ די קלעזמער זײַנען געזעסן. סטעמפּעניו האָט נאָכדעם לאַנג אַרומגעפּאַדקעװעט אַרום איר, ― נאָר עס האָט אים גאָרנישט געהאָלפֿן. מע קאָן בפֿירוש זאָגן, אַז ער איז איר נימאס געװאָרן, נימאס־ומאָוס, אָט דער סטעמפּעניו מיט זײַן עזותדיקן קוק און מיט זײַנע אַלע גענג… „פֿע, ס'איז אַ חרפּה, אַ בושה, אַז אַ ייִדישע טאָכטער זאָל גאָר שטײן אין זײַנע דלתּ אַמות“…

אַזױ קלערט זיך רחלע, צוגײענדיק צוריק צו דער כּלה, און איז שױן פֿאַרטיק צו פֿאַרגעסן, אַז ס'איז דאָ אַ סטעמפּעניו אױף דער װעלט. נאָר ― שאַ! װאָס איז דאָרט פֿאַר אַ גערודער פּלוצעם? סטעמפּעניו שפּילט שױן װידער אַ װײנענדיקס, און די קאַפּעליע האַלט אים אונטער; אױס ליאַרעם, אױס געפּילדער! ייִדן װערן פֿאַרטראַכט, װײַבער װערן אַנטשװיגן, ייִנגלעך, מײדלעך קלעטערן אַרױף אױף די בענק און אױף די טישן ― אַלע װילן הערן סטעמפּעניון. אײַזיק־נפֿתּלי האַלט דעם קאָפּ אױף אַ זײַט און הערט זיך אײַן, װי אַ גוטער מבֿין. דװאָסי־מלכּה, װי זי איז געשטאַנען מיטן זײַדן טיכל פֿאַרבונדן אַרונטער, מיט אַ טעלער אין דער האַנט, אַזױ איז זי געבליבן שטײן אין דער פּאָזע. און אַפֿילו די סאַרװערס מיט די פֿאַרקאַטשעטע פּאָלעס און די סאַרװערינס מיט די אונטערגעשטעקטע קלײדלעך זײַנען אױך געבליבן, װי פֿאַרגליװערט, אױף זײערע ערטער אינמיטן שטוב. און סטעמפּעניו האָט זיך צעגאָסן אױפֿן פֿידעלע מיט אַזעלכע טרױעריקע אומעטיקע געזאַנגען, אַז דער עולם איז געבליבן אָן אָטעם, געשטאָרבענע, טאַקע פּשוט געשטאָרבענע, טױטע מענטשן!… דאָס האַרץ װערט פֿול, צעװײקט, און עס שטעלן זיך טרערן אין די אױגן. ייִדן זיפֿצן, ייִדן קרעכצן, ייִדן װײנען… און סטעמפּעניו? ― װער סטעמפּעניו? װאָס סטעמפּעניו? מע זעט אים גאָרנישט, מע זעט נישט קײן סטעמפּעניו, מען זעט ניט קײן פֿידעלע; מע הערט די זיסע קולות, געטלעכע געזאַנגען, װאָס פֿילן אָן די שטוב… און רחלע די שײנע, װאָס האָט נאָך ביז הײַנט נישט געהערט סטעמפּעניוס שפּילן, שטײט און הערט זיך צו צו די כּישופֿדיקע געזאַנגען, צו די זעלטענע קולות ― און פֿאַרשטײט נישט, װאָס דאָס איז? עפּעס ציט איר דאָס האַרץ, עפּעס גלעט דאָס זי, נאָר װאָס דאָס איז ― פֿאַרשטײט זי נישט. זי הײבט אױף די אױגן און קוקט אַהין, פֿון װאַנען עס גיסן זיך די װוּנדערלעכע מעלאָדיעס, און דערזעט אַ פּאָר װוּנדער־שײנע שװאַרצע אױגן, װאָס קוקן גלײַך אױף איר, גלײַך אױף איר, װאָס נעמען זי דורך, װי צװײ שאַרפֿע שפּיזן; די װוּנדער־שײנע שװאַרצע פֿײַערדיקע אױגן קוקן אױף איר און װינקען צו איר און רײדן מיט איר… רחלע לאָזט אַראָפּ דעם קאָפּ און זעט די װוּנדער־שײנע שװאַרצע פֿײַערדיקע אױגן, רחלע קוקט אױף אַלע זײַטן ― און זעט אַלץ אָט אַ יענע װוּנדער־שײנע שװאַרצע פֿײַערדיקע אױגן…

VI
נאָך דער „חופּה־װעטשערע“

די „חופּה־װעטשערע“ האָט זיך שױן לאַנג געענדיקט. עס איז שױן נאָך אַלע „װיװאַטן“, נאָך דעם „דרשה־געשאַנק“, נאָך דעם „כּשר־טאַנץ“ ― דער עולם הוליעט, יעדער דינגט אַ טאַנץ, מע כאַפּט אַ פֿרײלעכס; רב יאָנטל דער שוחט גײט אַ „קאָזאַקל“, און אַקעגן אים צעלאָזט זיך מיט גרױס קוראַזש די מחותּנתטע אַלײן מיט איר גראָבן בױך, מחילה, און דער גאַנצער עולם פּליעסקעט אונטער רב יאָנטלען, װאָס זעט גאָרנישט, אַז ער טאַנצט מיט אַ נקבֿה און מאַכט „פּערעסיאַדקעס“, װי אַ כװאַט, און אַקעגן אים העצקעט זיך די מחותּנתטע מיט די הענט „פּאָדבאָקעם“ און שמײכלט צו רב יאָנטלען מיט אַ ברײטן שמײכל איבערן גאַנצן ברײטן פּנים, װי די לבֿנה אין האַלבן חודש… שפּעטער װערט נאָך פֿרײלעכער. מע טאַנצט שױן, מחילה, אין אײנע תּחתּונים. אײַזיק־נפֿתּלי שטײט שױן אָן אַ קאַפּאָטע, מיט די ברײטע װײַסע אַרבל. מע האָט אים לאַנג געשלאָגן, ביז ער האָט מסכּים געװען אױסצוטאָן די קאַפּאָטע, און אױפֿן קאָפּ האָט אים עמיצער אָנגערוקט אַ קאַפּעליוש ביז דער נאָז ― און אַלע לאַכן פֿון אים מיט פֿאַרשיכּורטע אױגן, אַפֿילו זײַן אײגענער זון משה־מענדל (רחלעס מאַן) שלעפּט אױך דעם טאַטן פֿאַר אײן אַרבל „אין קאָן אַרײַן“.

― פּולקעס, פּולקעס! ― שרײַט משה־מענדל, שפּרינגט ביז דער סטעליע.

די קלעזמער שפּילן שױן אַלײן, אָן סטעמפּעניון. צװישן דער דאָזיקער חבֿרה איז געװאָרן גאָר הפֿקר. דאָס גאַנצע רעדל פֿירט אײנער פֿון די געשװאָלענע יונגען מיט די גרױסע צײן. דער שװאַרצער קאָלטענעװאַטער רב שניאור־מאיר דער אונטערהאַלטער (סעקונדע) דרעמלט, רב יאָקל קאָנטערבאַס שלאָפֿט. נאָר יונגװאַרג אַרבעטן אױף אַלע כּלים, און מער פֿון אַלע האָרעװעט נעבעך מעכטשי פּײַקלער: ער קאָכט אױפֿן פּױק, װי אַ גזלן; זײַן געל קעפּל האָט ער באַהאַלטן אין באַראַבאַן אַרײַן, און מע זעט נאָר, װי ער אַרבעט מיט די פּלײצעס, צוטופּענדיק מיט די קרומע פֿיסלעך. און סטעמפּעניו? סטעמפּעניו שאַרט זיך אַרום די יונגע װײַבלעך, און נאָך מער ― אַרום רחלען.

― שװיגער, קומט לאָמיר גײן אַהײם! ― זאָגט רחלע צו דװאָסי־מלכּהן, װאָס שטײט און באַטראַכט אײַזיק־נפֿתּלין מיט די װײַסע אַרבל און מיטן קאַפּעליוש.

― קום, טאָכטער, קום! מאָרגן איז אַ מאַרק, דאַרף מען זיך אָפּרוען. זע נאָר, װי זײ האָבן זיך אַביסל צעהוליעט!

און דװאָסי־מלכּה גײט מיט רחלען אַהײם.

דער טונקעלער־בלױער הימל װערט אין אײן זײַט אַביסל העלער, ליכטיקער. עס שאַריִעט אױף טאָג. עס טוט אַ קרײ אײן האָן, און צען אַנדערע הענער ענטפֿערן אים. װײַט־װײַט לאָזט זיך הערן דאָס בילן פֿון אַ הונט. אַלע שטיבעלעך, אַפֿילו בײַ די גױים, זײַנען נאָך צוגעמאַכט, נאָר בײַ אײן הערש־בער דעם שוחט לײַכט זיך: הערש־בער דער שוחט שטײט אױף אַ שעה פֿאַר טאָג לערנען „פֿאַר זיך“.

― װאָס זאָגסטו, רחלע, אױף גנעסיס טאָכטער, װי זי האָט זיך עס אַביסל אױסגעסטראָצלט? ביסט אַ מבֿין אױף איר?

נאָר רחלע ענטפֿערט איר נישט דערױף. רחלע איז פֿאַרנומען מיט אירע אײגענע געדאַנקען. װער װײס, װאָס און װעגן װעמען זי טראַכט אַצינד?…

― שװיגער! ― זאָגט רחלע פּלוצעם. ― אָט דאָס הער איך דאָס ערשטע מאָל אױף מײַן לעבן סטעמפּעניוס שפּילן.

― גײ שױן גײ, קינד, נאַ דיר גאָר דאָס ערשטע מאָל! ― ענטפֿערט איר די שװיגער. ― נו, און בײַ אײַער גבֿיר רב לײבצי אַבֿרהם־הערשס? און בײַ רב נחמיה ביק? און בײַ שׂרה בן־ציונס? און בײַם רבין אַלײן? ― איך געדענק נישט, ― ענטפֿערט רחלע, ― איך האָב נאָר געהערט ― סטעמפּעניו, סטעמפּעניו, און געזען האָב איך אים ניט.

― נו, ס'פֿאַרשטײט זיך, ביסט נאָך דעמאָלט געװען… װאָס ביסטו געװען? אַ פּיסקליאַ ביסטו געװען, װען סטעמפּעניו האָט געשפּילט אין סקװירע בײַם רבין די חתונה. אַ חתונה איז דאָס געװען ― אױף אַלע מײַנע ליבע, רבונו של עולם! אַ היפּש שטיקל חתונה! קאָנסט זיך מעלדן, אַז איך האָב דעמאָלט געטראָגן, סאַמע מיט יאָסלען האָב איך געטראָגן, און בין געװען, הײסט דאָס, און בין געװען, אַזױ גרױס, װי אין זעקסטן… האַ? נײן, אין אַכטן חודש טאַקע… װוּהין גײסטו דאָס, רחלע? אָט איז דאָך אונדזער שטוב, און דו ביסט פֿאַרקראָכן גאָר צו גנעסין, ― ס'אַ גראַם, כע־כע!

― זעט נאָר! ― ענטפֿערט רחלע, אַרומקוקנדיק זיך אױף אַלע זײַטן. ― אַ שײנע מעשׂה, כ'לעבן, כאַ כאַ כאַ!

און לאַכנדיק זײַנען די שװיגער מיט דער שנור אַרײַנגעקומען צו זיך אַהײם, זיך צולײגן אױף אַ פּאָר שעה אָפּרוען, דען מאָרגן פֿרי שטעלט זיך אױס אַ גרױסער מאַרק אין מאַזעפּעװקע, כּמעט אַ גאַנצער יריד.

VII
רחלע קאָן נישט אַנטשלאָפֿן װערן

האָט איר געהערט אַן אומגליק? ― רחלע קאָן נישט שלאָפֿן! זי קאַטשעט זיך אױף אַלע זײַטן, זי דעקט זיך צו און דעקט זיך אָפּ.― נישטאָ קײן שלאָף אױף איר! װיפֿל זי פֿלײַסט זיך, אַ שטײגער, נישט צו טראַכטן װעגן אים, װעגן סטעמפּעניון מײן איך, ― און ער קריכט איר אַלץ פֿאַר די אױגן, דער גוטער יאָר װײס אים װאָס און װען! זי מאַכט צו די אױגן שטאַרק־שטאַרק ― און דערזעט אים מיט זײַנע װוּנדער־שײנע שװאַרצע פֿײַערדיקע אױגן, װי זײ קוקן גלײַך צו איר, װי זײ װינקען צו איר, װי זײ רופֿן זי צו זיך … „אַ, נישט געדאַכט זאָל ער װערן!… משה־מענדל זאָל כאָטש זײַן!“ ― קלערט זי זיך. זי עפֿנט אױף די אױגן און דערזעט סטעמפּעניון מיטן פֿידעלע, און עס מאָלט זיך איר אױס, אַז זי הערט נאָך דאָס שײנע זעלטענע שפּילן… „אָך, אַ מין שפּילן, נו, נו! נישט אומזיסט דערצײלט מען זיך אָן װעגן אים אַזעלכע װוּנדערלעכע מעשׂיות“… און רחלע דערמאָנט זיך אָן אַלע יענע שײנע מעשׂיות, װאָס זי האָט זיך אָנגעהערט װעגן אים נאָך בשעת זי איז געגאַנגען אין חדר זיך לערנען שרײַבן צו מאָטל שפּרײַז דעם מײדלשן שרײַבער, בשעת זײ זײַנען געזעסן אין סקװירע. אָט דאָרט האָט זי זיך דאָס אָנגעהערט פֿון אירע חבֿרטעס מעשׂיות, װיִאַזױ סטעמפּעניו האָט אַמאָל אָפּגערעדט אַ כּלה פֿון אַ חתן, און די כּלה איז פֿאַר בזיון געשטאָרבן, און מע האָט געשטעלט אױף איר אַ שװאַרצע חופּה… װיִאַזױ סטעמפּעניו האָט אַמאָל אָפּגעטאָן אַ מײדל דערפֿאַר, װאָס זי האָט אים אָנגערופֿן מיטן נאָמען שאַרלאַטאַן… װיִאַזױ סטעמפּעניו האָט אַמאָל געשפּילט אַ חתונה בײַ אַ גרױסן פּריץ, אַ גראַף; װי דעם גראַפֿס טאָכטער, די פּאַניענקע, אַ זעלטענע שײנהײט, האָט זיך אין אים אײַנגעקאָכט און האָט געזאָגט: אײן מאָל פֿאַר אַלע מאָל ― דער טױט זאָל איר זײַן און סטעמפּעניון װיל זי… דער גראַף, אַז ער האָט דערהערט אַזאַ מעשׂה, האָט ער מיט אים אײַנגעטענהט, פֿריִער מיט בײזן, דערנאָך מיט גוטן, און לסוף האָט ער אים צוגעזאָגט דרײַ דערפֿער אַבי ער זאָל זיך איבערקערן און נעמען זײַן טאָכטער, די פּאַניענקע, פֿאַר אַ װײַב. נאָר סטעמפּעניו האָט אים געענטפֿערט אױף פֿראַנצײזיש (סטעמפּעניו האָט געקענט דײַטש און פֿראַנצײזיש), אַז ער מעג אים אָנשיטן אַ פֿולע שטוב מיט רענדלעך, װעט ער זײַן רענדל נישט אױסבײַטן (און דערפֿאַר איז ער געװען בײַ אַלע ערלעכע ייִדן, אַפֿילו בײַם רבין, אַזאַ חשובֿ). און די פּאַניענקע, אַז זי האָט דאָס דערהערט, האָט זי זיך מיטן אָנטאָן אַרײַנגעװאָרפֿן אין טײַך אַרײַן… און נאָך פֿיל װוּנדערלעכע מעשׂיות װאָס עס נעמט אָן אַ שרעק, נאָר אױסהערנדיק זײ…

נאָך האָט זיך רחלע דערמאָנט, װאָס זי האָט געהערט פֿון אירע חבֿרטעס, אַז סטעמפּעניו האָט אַזאַ מין פֿלעשעלע „ליבע־טראָפּן“… „ליבע ― ליובקע, קאָך לאָקשן! ― האָט זיך רחלע געקלערט, דערמאָנט זיך אָן די אַלע שײנע מעשׂיות. ― נאַ דיר אַ גראָשן פֿאַר דער גאַנצער ליבע! מײַן משה־מענדל, נישקשה, האָט מיך ליב אָן „ליבע־טראָפּן“. און איך אים? איך משה־מענדלען?“…

און רחלע קערט זיך איבער אױף דער אַנדערער זײַט, מיטן פּנים צו דער װאַנט, און טראַכט װעגן דעם גאַנץ שטאַרק. דאָס ערשטע מאָל איז איר אַרױפֿגעקומען אױפֿן קאָפּ אַזאַ מחשבֿה: „אָט האָסטו דיר די אַנדערע טעג יום־טובֿ! װאָס עפּעס מיצקע דערינען ליב־שמיב? פֿײַנט געװיס נישט!“…

און באמת טאַקע, פֿאַרװאָס זאָל זי אים פֿײַנט האָבן? משה־מענדל איז, חלילה, נישט קײן מיאוסער יונגערמאַן, אַביסל פֿון דער נײַער װעלט. די פּאות פֿאַרשאַרט אַרונטער, לײענט אַ בלאַט, מאַכט שײן קידוש, האָט ליב צו זאָגן אַ װערטל, מיט יונגעלײַט אַ שטיף טאָן ― גאָר אַ פֿײַנער יונגערמאַן. אמת, צו איר, צום װײַב, איז ער נאָך אַביסל װילד, רעדט מיט איר קײנמאָל נישט קײן צװײ גאַנצע װערטער, עפּעס נאָר מיט אַ װערטל און מיט אַ דרײ־זיך־אױס אָדער אין בית־המדרש, אָדער אין מאַרק. ער זאָל זיך עס אַ מאָל, אױף אַ טשיקאַװעס, אַנידערזעצן מיטן װײַב, װי בײַ לײַטן פֿירט זיך, רײדן, שמועסן גלאַט אַזױ ― דאָס נײן. אַ װילדע ציג!

אױ נישט דאָס האָט רחלע געמײנט כּלהװײַז! רחלע, אַז זי איז אַ כּלה געװאָרן, האָט זיך איר אױסגעװיזן, אַז אַלע זײַנען איר מקנא אױף איר חתן; אַז אַזאַ משה־מענדל (אַך, איז ער געװען שײן חתנװײַז!) איז נאָר דאָ אײנער בײַ גאָט און דער אַנדערער בײַ איר ― און זי װעט דאָס זײַן אײנע אַ גליקלעכע… און צום סוף? צום סוף זעט זי, אַז אירע אַלע חבֿרטעס לעבן טאַקע אַ גוטן טאָג: די איז ערגעץ מיט איר מאַן אין אַ גרױסער שטאָט און שרײַבט פֿון דאָרט אַזעלכע בריװלעך, װאָס עס לאָזט זיך אױס די װעלט, און יענע איז שױן אַלײן אַ בעל־הביתטע; אַפֿילו חנה־מירל, װאָס האָט חתונה געהאַט פֿאַר אַן אַלמן מיט פֿינף קינדער און װאָס האָט אַזױ אײַנגעלײגט די װעלט, איז אױך גליקלעך. און זי? און רחלע?… אָך, נישטאָ װאָס צו רײדן. אַ גאַנצע װאָך זיץ פֿאַרשפּאַרט, װי אַן עוף אין אַ שטײַג: עס, טרינק און שלאָף! דער שװער און שװיגער לאָזן נישט אָטעמען: טאָג און נאַכט רחלע און רחלע! און משה־מענדל טוט זײַנע גענג מיט זײַנע װערטלעך, גלײַך װי זי װאָלט געװען בײַ אים אַ װײס איך װאָס… שאַ! אָן קלאַפּט עמיצער אין דער טיר. דאָס קען אַװדאי זײַן משה־מענדל. די שװיגער גײט אים עפֿענען.

― משה־מענדל!

― האַ, װאָס?

― ס'איז דו, משה־מענדל? ― פֿרעגט אים די מוטער.

― נו, אַ טענצל, ימח־שמו, ברררר… ― ענטפֿערט איר דער זון. ― װאָס לעפּעטשעסטו, משה־מענדל? ― זאָגט װידער צו אים די מוטער. ― טו זיך אױס און לײג זיך שלאָפֿן.

― ימח־שמו, גוט געטרונקען, בערל־מנשה, כאַ־כאַ־כאַ!

― גאָט איז מיט דיר, משה־מענדל! װאָס פּלאַפּלסטו? ― זאָגט צו אים דװאָסי־מלכּה, אױסרײַבנדיק אַ שװעבעלע.

― איר הערט דען נישט, שװיגער, אַז ער איז שיכּור־לוט? ― זאָגט צו איר רחלע. ― צינדט אים דאָרט אָן אַ ליכט, זײַט מוחל, ער װעט זיך ברעכן רוק און לענד.

― כיללל… נאָך אַ גלעזל, ימח־שמו!…

מיט די דאָזיקע האַלבע װערטער פֿאַלט משה־מענדל אַנידער בײַ זיך אין בעט און װערט גיך אַנטשלאָפֿן מיט אַ שרעקלעך כראָפּערײַ. דװאָסי־מלכּה װערט אױך אַנטשלאָפֿן. די קלײנע קינדער שלאָפֿן שױן לאַנג. עס סװישטשעט און עס פֿײַפֿט אין אַלע װינקעלעך. אַלע שלאָפֿן געשמאַק אינעם דאָזיקן שטיבל, נאָר אײן רחלע קאָן נישט אַנטשלאָפֿן װערן, כאָטש נעם טו זיך אָן אַ מעשׂה ― נישטאָ קײן שלאָף!… די לבֿנה שײַנט אַרײַן דורך אַ פֿענצטער, און אַ לאַנגע װײַסע פּאַסמע פֿון איר ליכטיקײט פֿאַלט אױפֿן בעטל, אױף װעלכן משה־מענדל ליגט צעװאָרפֿן מיטן פּנים אַרױף, דאָס מױל אָפֿן, די אױגן פֿאַרגלאָצט, דער האַלדז פֿאַרריסן, און אַ קנאָפּ, אַ שאַרפֿער קנאָפּ, שטעקט אַרױס פֿונעם גאָרגל, אַז עס איז אַ מיאוסע זאַך צו קוקן.

רחלע װיל נישט קוקן ― און קוקט פֿאָרט; קײנמאָל האָט איר משה־מענדל נישט אױסגעװיזן אַזױ העסלעך, װי אַצינד, װי אין דער דאָזיקער נאַכט. און, נישט װילנדיק, האָט זי אים פֿאַרגלײַכט מיט אַן אַנדערן, מיט אַ יענעם ימח־שמוניק סטעמפּעניו… און דאָס איז דער אײגענער משה־מענדל, װאָס פֿריִער? װאָס אַמאָל, בשעת חתנװײַז, מיט זײַן שײן װײַס פּנימל, מיט זײַן זיס שמײכעלע, מיט זײַנע פֿרײלעכע אײגעלעך, מיט זײַן גלײַך שטעלטל, מיט זײַן גענגל און מיט אַלע זײַנע בנעימותדיקע פּאָסטעמקעס, מיט זײַנע קלוגע גלײַכװערטלעך? אָט דאָס איז יענער משה־מענדל?…

און דאָ האָט אים רחלע, נישט װילנדיק, װידעראַמאָל פֿאַרגלײַכט מיט אַן אַנדערן, מיט סטעמפּעניון…

אַװעק, אַװעק, פֿינצטערע מחשבֿות, פֿון אַ ייִדישער טאָכטער!

VIII
צום „שלײער־װאַרמעס”

אױף מאָרגן, אַז כיענע די שמשׂטע איז געקומען צו דװאָסי־מלכּהן זאָגן, אַז די מחותּנתטע מיטן חתן, מיט דעך כּלה, מיט אַלע מחותּנים האָבן געלאָזט בעטן צום שלײער־װאַרמעס, איז שױן רחלע געװען אױסגעשלײערט און אָנגעטאָן נאָך דער לעצטער מאָדע פֿון רב דוד מעכאַניק דעם זשענסקיженский: פֿרױען־ שנײַדער: אַ בלױ זײַדן מלבוש, הימל־קאָליר, מיט װײַסע קרוזשעװקעס און מיט גאַנץ ברײטע אַרבל, װי מע האָט דעמאָלט געטראָגן אין מאַזעפּעװקע, װוּ די מאָדע האָט פֿאַרשפּעטיקט אױף עטלעכע יאָר; אַפֿן קאָפּ אַ בלױ זײַדן טיכל, אַזשורנע אַרבעט, אַזױ, אַז מע האָט געקאָנט אַרױסזען דעם גאַנצן שלײער מיט די צעפּ… נאָר פֿרעמדע צעפּ; די אײגענע בלאָנדע האָר זײַנען שױן בײַ רחלען פֿון לאַנג באַהאַלטן, פֿאַרבאָרגן אױף תּמיד, אױף אײביק ! עטלעכע שנירעלעך פּערל אױפֿן האַלדז, אױפֿן װײַסן, אױפֿן שײנעם האַלדז, אַ גרױסע גאָלדענע קײט, אַ בראָש, בראַסלעטן, פֿינגערלעך, אױערינגלעך ― די גאַנצע ייִדישע צירונג, דער גאַנצער ייִדישער מאַיאָנטיק.

אַן אױסגעשלײערטע איז רחלע געזעסן בײַ זיך אין חדר, װוּ משה־מענדל איז נאָך געלעגן אין דער נעכטיקער פּאָזע, מיטן גאָרגל אַרױף און מיט אַן אָפֿן מױל, און האָט געהאַלטן אין אײן כראָפּען.

„אַך, װאָס פֿאַראַ גרױסער חילוק עס איז צװישן די צװײ משה־מענדלען, דאָס הײסט, צװישן משה־מענדל דעם חתן און משה־מענדל דעם מאַן: יענער משה־מענדל איז עפּעס געװען מיט אַזױ פֿיל חן, זײַנע אױגן האָבן געלײַכט, װי הבֿדלות, זײַן קול איז געװען צוקער־זיס, זײַנע אַלע פּאָסטעמקעס זײַנען געװען אַזױ אָנגענעם, אַזױ ליבלעך! און דער משה־מענדל? עפּעס אַזױ משונה־לאַנג און שמאָל און סאָטולעװאַטע, און אַ געל בערדל שיט זיך אים. פֿון װאַנען האָט זיך צו אים גענומען אַזאַ צאַפּן־בערדל?

און נישט װילנדיק, שטעלט זי זיך פֿאָר אַלץ אָט אָ יענעם כּל־בוניק, װאָס האָט זי אַ גאַנצע נאַכט נישט געלאָזט שלאָפֿן ― אַ רײנער אומגליק! „איך בין אַלײן שולדיק ― קלערט זיך רחלע ― איך בין אַלײן שולדיק: פּלוצעם נאַ דיר גאָר אַזאַ שלימזל, אַ סטעמפּעניו! װער שטעלט זיך דאָס אָפּ פּלוצעם רײדן מיט אַ קלעזמער? פֿע, בזיונות! און װאָס װאָלט מען געקאָנט אױף מיר זאָגן, װען מע זאָל מיך זען שטײן און רײדן מיט אים? אַ מערכה, װאָס ס'איז געװען אַזאַ געפּילדער. און װאָס װאָלט משה־מענדל געזאָגט?“…

און מיט אַ שמײכל איז רחלע צוגעגאַנגען צו משה־מענדלס בעט און האָט זיך אײַנגעבױגן איבער זײַן קאָפּ און האָט אים אָנגערופֿן בײַם נאָמען. משה־מענדל האָט אױפֿגעעפֿנט די גרױע אױגן און האָט לאַנג געקוקט און האָט נישט פֿאַרשטאַנען װאָס ער זעט פֿאַר זיך.

― משה־מענדל! ― האָט אים רחלע געזאָגט, אָנגעבױגן זיך אינגאַנצן צו אים. ― משה־מענדל! דו דערקענסט מיך נישט, צי װאָס? קוק אים אָן, װי ער באַטראַכט מיך אַביסל! איך בין דיר, אַ פּנים, געפֿעלן אין שלײער?

― אַי, לאָז צורו, װיל שלאָפֿן!… ― און מיט די װערטער דרײט זיך משה־מענדל אױס מיטן פּנים צו דער װאַנט און לאָזט אַרױס אַ משונה־װילד כראָפּערײַ.

― די מחותּנתטע און חתן־כּלה און אַלע מחותּנים האָבן געלאָזט בעטן אײַך מיט אײַער שװיגער און מיט אײַער מאַן אױפֿן „שלײער־װאַרמעס“. אַזױ רופֿט אױס כיענע די שמשׂטע, אַרײַנגעשטעקט דעם קאָפּ אין דער טיר אַרײַן, נאָר דערזען, װי רחלע שטײט איבערן מאַנס צוקאָפּנס, טוט זי זיך אַ װאָרף צוריק.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

רחלע האָט געטראָפֿן די כּלה נאָך ניט קײן אױסגעשלײערטע. בײדע חבֿרטעס האָבן זיך צעקושט און עס איז צװישן זײ גיך פֿאַרבונדן געװאָרן אַ גאַנץ װאַרעמער שמועס, װי עס דאַרף צו זײַן צװישן צװײ יונגע װײַבלעך.

דער עולם האָט זיך געקליבן ביסלעכװײַז, און די סאַרװערס מיט די סאַרװערקעס האָבן באַדעקט די טישן מיט כּל־טובֿ: מיט לעקעך און מיט אײַנגעמאַכטס, מיט קומיסברױט און מיט מאַנדל־בײגעלעך און מיט שטרודלען אַלערלײ. די נעכטיקע שמשׂים מיט די נעכטיקע אָרעמע לײַט זײַנען שױן אױך דאָ. דער מחותּן, חײם־בנציון, לױפֿט אַרום אַן אױסגעצװאָגענער, מיט אַ סאַמעטן קאַשקעטל, און די מחותּנתטע איז שױן הײזעריק, װי די װאַנט; דאָך, הערט זי נישט אױף צו פּאָראַדקעװען, טרײַבט דעם אַהער און דעם אַהין און שרײַט מיט די לעצטע כּוחות:

― איר װילט מיך אומגליקלעך מאַכן, שׂונאי־ציון! איר נעמט און שטעלט אַװעק אַ בעקן מיט טאָרט און מיט אײַנגעמאַכטס דאָרט װוּ עס דאַרף גאָר שטײן דאָס פֿלעשל בראָנפֿן מיט די גלעזלעך, װוּנד איז מיר און װײ איז מיר! גײ צערײַס זיך! נאַ דיר אַ חתונה! קאָסט אַ גרודע גאָלד, און צום סוף ― נאַ דיר! אַפֿילו די קלעזמער זײַנען נאָך אױך נישטאָ! טאַקע נאָר אַ מעשׂה קומט זיך אָנצוטאָן און גענוג!

― שאַ, לאָז זײַן שטיל! ― שרײַט חײם־בנציון דער מחותּן. ― װאָס פּילדערסטו אַזױ? מע װערט פֿון דיר נישט גליקלעך! זי טוט גאָרנישט און שרײַט! װאָס שרײַסטו װאָס? אַ נאָװינע בײַ דיר אַ קינד חתונה צו מאַכן? דאָס ערשטע מאָל, צי װאָס? קוק זי אָן, זי כריפּעט אַזש! צונױפֿגערופֿן געסט מיט קרובֿים אַ גאַנצע שטאָט און לױפֿט אַרום און שרײַט! טאָמער װײסטו װאָס?

― װער שרײַט, משוגענער כּהן? װער שרײַט?

― איך װײס װער סע שרײַט? אַדרבה, זאָג שױן אַלײן!

― איך שרײַ נישט; סע דו שרײַסט.

― איך שרײַ שױן? אַזױ? גאָר פֿאַרקערט?

― אָט שרײַסטו דאָך, חײם־בנציון, װאָס איז דאָס דיר אָנגעקומען אַזעלכס?

― אַ גוטער מאָרגן זאָל קומען אױפֿן מחותּן מיט דער מחותּנתטע, אױפֿן חתן מיט דער כּלה, אױף אַלע מחותּנים פֿון בײדע צדדים און אױף אַלע ליבע פֿרײַנט, װיװאַט ― גאַנץ פֿײַן אױסגעשפּילט!

מיט דעם הילכיקן אױסרוף פֿון כײַקל בדחן האָבן זיך די קלעזמער גענומען צו די כּלים, און די חתונה איז געװאָרן װידער אַ חתונה! דער עולם האָט זיך גענומען אױסװישן די הענט אין די פּאָלעס, פֿאַרקאַטשען די אַרבל, און ערשט נאָכדעם זיך װאַשן, געזעצט זיך צום טיש פּראַװען דעם „שלײער־װאַרמעס“ ― און דאָ האָט זיך סטעמפּעניו גענומען דאָס פֿידעלע און האָט איבעראַנײַס געמאַכט אַלע נעכטיקע קונצן נאָך מיט עטלעכע צוזעצלעך און מיט אַ צװײ־דרײַ נײַע שטיקלעך, פֿון װעלכע דער עולם האָט געגאַפֿט אױף די נעגל און איז געװען אױסער זיך. אַלע אױגן האָבן געקוקט אױף אים, אױף סטעמפּעניון; נאָר אײן רחלע האָט נישט געקוקט אין יענעם װינקל ― און דאָך האָט זי אים געזען, און דאָך האָט זי געפֿילט, אַז ער קוקט אױף איר … ערשט דעמאָלט, אַז סטעמפּעניו האָט דאָס פֿידעלע אַװעקגעלײגט, און צװישן עולם איז געװאָרן אַ הו־האַ, ― ערשט דעמאָלט האָט רחלע אױפֿגעהױבן אירע בלױע אױגן און האָט דערזען… סטעמפּעניון.

― װאָס זאָגט איר אױף אים? ― האָט זיך צו איר געװענדט די כּלה, װאָס האָט ביז אַהער געשװיגן.

― אױף װעמען? ― האָט זי רחלע געפֿרעגט בתּמימות.

― אױף סטעמפּעניון; אַ שײנער כּל־בוניק?…

רחלע האָט איר גאָרנישט געענטפֿערט דערױף. זי האָט דערפֿילט, אַז די פֿאַרב קומט איר צו אין פּנים אַרײַן. די כּלה האָט דאָס באַמערקט און האָט זי אַ פֿרעג געטאָן:

― ס'איז אײַך הײס, רחלע? אַיאָ, ס'איז אײַך הײס?

― יאָ הײס, שרעקלעך הײס! איך װעל אַרױסגײן אױף אַ מינוט אין דרױסן זיך אָפּקילן. ― האָט איר רחלע געענטפֿערט און איז אַרױסגעגאַנגען פֿונעם טיש, באַגעגנט זיך אױף יעדן טריט מיט אַ סאַרװער אָדער אַ סאַרװערקע, װאָס האָבן איר אָפּגעטראָטן דעם װעג מיט גרױס כּבֿוד, נישט אַזױ צוליב איר, װי צוליב איר זײַדן מלבוש. נאָר נישט אַזױ גיך האָט זי געטראָפֿן צו דער טיר, דען, ערשטנס, האָט זי באַדאַרפֿט דורכשפּאַרן זיך דורך די קלעזמער, װאָס האָבן זי באַטראַכט „מיט אױגן“ און האָבן זיך דורכגעװאָרפֿן אױף זײער לשון: „קליװע יאָלדאָװקע, מע דאַרף טירן מיט צוזעניכע“… און אַז זי האָט זיך באַגעגנט מיט סטעמפּעניוס אױגן, האָט זי דערפֿילט עפּעס אַ מין האַרצקלאַפּעניש, װאָס זי האָט נאָך ביז אַהער קײנמאָל נישט געפֿילט; דערפֿון איז זי געװאָרן נאָך רױטער און האָט דערפֿילט אַ שרעקלעכע היץ אין פּנים װי אַ מענטש, װאָס גײט אױף אַ שׂריפֿה סאַמע בײַם רעכטן פֿײַער. צו די צרות האָט זי זיך נאָך געדאַרפֿט באַגעגענען מיטן מחותּן רב חײם־בנציון, שױן כּמעט בײַ דער טיר, און דאָ האָט זיך אָנגעהױבן אַ נײַע חתונה: רב חײם־בנציון איז געװען אַ ייִד אַ חסיד און האָט געציטערט פֿאַר אַ נקבֿה שרעקלעך. אַז ער האָט זיך באַגעגנט פּלוצעם מיט רחלען, האָט זיך רב חײם־בנציון באַדאַרפֿט, אײגנטלעך, אַ װאָרף טאָן צוריק, װי דער שטײגער איז, נאָר, מעשׂה־שׂטן, האָט ער זיך גאָר אַ נעם געטאָן רעכטס, און אַזױ װי זי, רחלע, איז אױך געגאַנגען רעכטס, איז אָפּגעגאַנגען אַ האָר, זײ זאָלן זיך צעבוצקען. לכן איז רב חײם־בנציון געפֿאַלן אױף אַן עצה און האָט זיך באַלד אַ כאַפּ געטאָן לינקס; צום אומגליק, איז זי אױך געפֿאַלן אױף דער זעלבער עצה און האָט אױך גענומען לינקס. דאָ האָט רב חײם־בנציון באַלד פֿאַרשטאַנען, אַז מע דאַרף זיך ראַפּטום אַ לאָז טאָן טאַקע נאָר רעכטס, נאָר ביז ער האָט זיך אַ ריר געטאָן, איז אים שױן רחלע געשטאַנען אַקעגן, װי אױף צו להכעיס ― און גאָט װײס ביז װאַנען זײ װאָלטן אַזױ אַװעקגעטאַנצט, װען אױף זײער גליק זאָל נישט געװען אָנגעקומען די הײזעריקע מחותּנתטע און נישט שטעלן זיך אױסטענהן מיטן מחותּן, אױף זײער געװײנלעכן שטײגער, און דערװײַל האָט זיך רחלע אַרױסגעכאַפּט אין דרױסן אַרױס, אַביסל אָפּקילן זיך פֿון דער שרעקלעכער היץ.

IX
רחלעס ביאָגראַפֿיע און חיה־עטלס ראָמאַן

אינדרױסן איז אָבער געװען נאָך הײסער. עס איז געװען אַ תּמוזדיקער טאָג. די זון האָט געהאַלטן אין מיטן הימל און האָט געסמאַליעט און געבראָטן גאָר אָן רחמנות. אױף די הילצערנע און שטרױענע דעכער פֿון די מאַזעפּעװקער הײַזער האָט זיך דער אָפּשײַן פֿון דער זון צעגאָסן מיט טױזנטער פּאַסן, װאָס ציטערן און שװעבן, װי די כװאַליעס פֿונעם טײַך; חדר־ייִנגלעך רופֿן דאָס אָן: „די שכינה רוט“.

אַקעגן רחלען שטײט דער מאַרק: ער איז ברײט און פּוסט. די קלײטן מיט די רױטע פֿאַרטעכלעך זײַנען אָפֿן, און די װײַבער זיצן אױף פֿירעקעכיקע בענקלעך און אַרבעטן אַ זאָק מיט אַ שרעקלעכער געשװינדקײט. בײַ דער זײַט שטײען מולטערלעך מיט יאַגעדעס, מיט קיכלעך און מיט קאָרזשיקלעך, און אַ ציג גנבֿעט זיך אונטער און האָט חשק צו מאַכן אַ שטיקל אומגליק, נאָר מע דערלאָזט זי נישט. װײַט־װײַט גײען אַ פּאָר אָקסן מיט אַ גרױסער פֿור סנאָפּעס קאָרן; די פֿור מאַכט אָן אַ מוראדיקן פּאָראָך אַרום זיך, און הינטן גײט נאָך אַ קלײן שגצל מיט אַ גרױס װאַרעם היטל, מיט אַ טאָרבע, מיט אַ לאַנגער בײַטש און באָרװעס, און אַ גרױסער הונט לױפֿט אים נאָך מיט אַן אַרױסגעשטעלטער צונג.

רחלע שטײט און באַטראַכט דאָס גאַנצע װאָכעדיקע אױסזיכט און פֿאַרגלײַכט דאָס מיט איר בלױ־זײַדן מלבוש, הימל־קאָליר, און מיט די פּערעלעך, בראַסלעטן, אױערינגלעך, פֿינגערלעך, ― און זי פֿילט, אַז זי איז עפּעס גאָר װילד ־ פֿרעמד מיט דעם דאָזיקן בילד מיט דער גאַנצער נאַטור, עפּעס נישט אַהין, נישט אַהער, נישט מאַרק־ייִדענע, נישט גראַפֿיניע ― גלאַט אַ ייִדיש קינד, אַ ייִדישע טאָכטער, פּטור פֿון אַלץ. אָט האָט זי זיך אַ מאַן, עסט זיך קעסט בײַ די שװער־און־שװיגער, טוט נישט קײן האַנט אין קאַלטן װאַסער, און דער מאַן איז אָדער אין בית־מדרש, אָדער אין מאַרק, גײט אַרום מיטן שטעקעלע און זאָגט װערטלעך.

אַצינד, שטײענדיק אָט דאָ, נאָענט צו דער נאַטור, האָט זי זיך כּמעט דאָס ערשטע מאָל אױף איר לעבן גענומען רעכט באַטראַכטן, װער זי איז, און עס איז איר אַרױפֿגעקומען אױפֿן זינען אַ נײַע מחשבֿה, אַז עס פֿעלט איר עפּעס. װאָס ― װײס זי נישט, נאָר עפּעס פֿעלט איר, עפּעס גײט איר אָפּ…

רחלע איז געװען אַ פּשוט ייִדיש װײַבל אָן אײבערקעפּלעך, אָן שפּיצלעך. מיט אײן װאָרט ― דאָס, װאָס מע רופֿט אָן בײַ אונדז אַ ייִדישע טאָכטער. געװאַקסן צװישן אַ סך קינדער, איז זי בײַ פֿאָטער און מוטער אין סקװירע געװען נישט אַזאַ אַנטיק: „װײס איך, אַ מײדל, לאָז זי זיך װאַקסן געזונטערהײט“… און בכדי זי זאָל זיך נישט אַרומבלאָנקעװען פֿאַר די אױגן און עס זאָל זײַן װינציקער מיט אַ קינד אין שטוב, האָט מען זי אָפּגעשיקט גלײַך מיט אַלע אירע ברידערלעך אין חדר אַרײַן. נאָכדעם, אַז זי איז שױן אַביסל אונטערגעװאַקסן, האָט מען זי אָפּגעגעבן לערנען זיך שרײַבן צו מאָטל שפּרײַז, דעם „מײדלשן שרײַבער“. דאָרט, בײַ מאָטל שפּרײַז, דעם „מײדלשן שרײַבער“, האָט זיך רחלע געהאַט, געװײנלעך, אירע חבֿרטעס, קלײנע און גרױסע מײדלעך, נאָר מער האָט זי ליב געהאַט צו שאַרן זיך אַרום די עלטערע מײדלעך, פֿון װעלכע זי האָט ליב געהאַט צו הערן מעשׂיות, שײנע װוּנדערלעכע מעשׂיות. די מײדלעך װידער האָבן ליב געהאַט רחלען פֿאַר איר זינגען, פֿאַר איר שײן זינגען.

― זינג אונדז, רחלע, האַרצעניו! זינג, נישקשה, אַצינד איז נישטאָ קײן ייִנגלעך.

פֿאַר ייִנגלעך און פֿאַר עלטערע האָט זיך רחלע געשעמט צו זינגען, בפֿרט נאָך פֿאַר גרױסע ייִנגלעך האָבן איר די חבֿרטעס אַלײן געזאָגט, אַז ס'איז נישט שײן, מע טאָר נישט…

― נו, זינג שױן, רחלע. קוק זי אָן, מע דאַרף זי בעטן.

און רחלע פֿאָלגט די גרױסע מײדלעך און פֿאַרציט אױף איר דינער, װײכער שטימע אַ לידל, אַ ייִדיש לידל.

אױפֿן באַרג שטײט אַ טױב,
און טוט זיך טרױעריק ברומען,
ערגעץ האָב איך אַ ליבן פֿרײַנט ―
און קאָן צו אים נישט קומען…

רחלע זינגט דאָס דאָזיקע ליבע־לידל מיט גרױס געפֿיל, גלײַך װי זי װאָלט פֿאַרשטאַנען דאָס װאָרט „ליבע“. יענע אָבער, איך מײן די עלטערע מײדלעך, האָבן דאָס אַ פּנים יאָ פֿאַרשטאַנען, מחמת זײ פֿלעגן זיך דערבײַ פֿאַרזאָרגן, זיפֿצן, און אַמאָל לאָזן אַ טרער אױך…

מער פֿון אַלע האָט ליב געהאַט צו הערן די דאָזיקע לידלעך, װאָס רחלע האָט געזונגען פֿאַר אירע חבֿרטעס, אײנע פֿון זײ מיטן נאָמען חיה־עטל, זײער אַ שײן מײדל אַ יתומה. חיה־עטל איז געװען אײנע פֿון אַ סך מײדלעך. איר ביאָגראַפֿיע איז די ביאָגראַפֿיע פֿון פֿיל ייִדישע טעכטער און קאָן דערצײלט װערן אַזױ קורץ און אַזױ גיך, װי מאַכן אַ ברכה „שהכּל נהיה בדבֿרו“. אָט האָט איר זי אינגאַנצן:

אַמאָל (נישט זײער לאַנג) זײַנען געװען צװײ ברידער אין דער שטאָט סקװירע, אײנער האָט געהײסן אַהרן און דער אַנדערער האָט געהײסן לײב. אַהרן איז יונג געשטאָרבן און נאָך אים איז נאָכגעשטאָרבן זײַן װײַב, און עס איז פֿון זײ איבערגעבליבן אַ טאָכטער חיה־עטל. האָט זיך אױף איר דערבאַרעמט דער פֿעטער לײב און האָט זי צוגענומען צו זיך מיט איר ירושה. דער פֿעטער לײב האָט זיך אַפֿילו מיט דער יתומה נישט אַזױ שײן באַגאַנגען, די גאַנצע ירושה האָט ער זיך צוגענומען (אַ דרײַ טױזנט קערבלעך, זאָגט מען), און איר, דער יתומה, האָט ער געגעבן, מחילה אַ פֿײַג און האָט זי חתונה געמאַכט פֿאַר אַ כניאָק אַ כּלבֿ־שבכּלבֿים, װאָס איז איר דערגאַנגען די יאָרן, און חיה־עטל איז יונג, צו צװײ און צװאַנציק יאָר, געגאַנגען פֿון דער װעלט.

אָט מיט דער חיה־עטל איז אונדזער רחלע געװען אַ לײַבלעכע חבֿרטע, און זײ האָבן זיך בײדע זײער ליב געהאַט. און אָט מיט דער חיה־עטל איז אַמאָל געזעסן רחלע שבת בײַטאָג בײַם פֿענצטער, גאַנץ פֿײַן אָנגעטאָן שבתדיק, װי עס געהער צו זײַן. װי דער שטײגער איז, האָט רחלע געזונגען אירע לידעלעך, און חיה־עטל האָט געהערט. רחלע האָט געזונגען:

אױ, דו פֿאָרסט אַװעק,
אױ, דו פֿאָרסט אַװעק,
און מיך לאָזסטו איבער!…

― רחלע, האַרצעניו, נשמהניו! ― זאָגט חיה־עטל. ― זינג דאָס נאָכאַמאָל!

― איבערזינגען דאָס נאָכאַמאָל? ― פֿרעגט זי רחלע פֿאַרװוּנדערט. ― נו, איך קאָן דאָס דיר אָנהײבן נאָכאַמאָל פֿון אָנהײב:

אױ, דו פֿאָרסט אַװעק,
אױ, דו פֿאָרסט אַװעק,
און מיך לאָזסטו אי־אי־בער!…

פּלוצעם דערזען רחלע, װי חיה־עטל די יתומה ליגט מיטן פּנים אױף דער האַנט און איר קאָפּ מיט די פּלײצעס װאַרפֿן זיך. רחלע בלײַבט שטיל און הערט, װי חיה־עטל כליפּעט.

― גאָט איז מיט דיר, חיה־עטל, דו װײנסט? װאָס עפּעס אינמיטן דרינען געװײנט? זאָג מיר, װאָס איז דיר, חיה־עטל, אַזעלכעס געשען? פּלוצעם גאָר, נאַ דיר אַ געװײן!

― אױ, רחלע! ― ענטפֿערט זי איר מיט אַ געװײן. ― אױ, רחלע, דאָס לידל, דאָס לידל דײַנס!

― דאָס לידל? װאָס זשע איז דאָרט אַזעלכעס? װאָס דאַרף מען װײנען דערױף?

― אױ, רחלע, פֿרעג מיך נישט, פֿרעג נישט קײן פֿאַרביטערט האַרץ! אַ פֿײַער ברענט אין מיר! עס ברענט אין מיר אַ העליש פֿײַער אָט דאָ, זעסטו, אָט דאָ־אָ!

און חיה־עטל װײַזט איר אָן בײַ זיך אױפֿן האַרצן. רחלע קוקט אױף איר פֿאַרװוּנדערט און צעמישט.

― װאָס קוקסטו אױף מיר אַזױ, רחלע? דו פֿאַרשטײסט נישט, דו קאָנסט נישט פֿילן װאָס מיר איז; מײַן האַרץ איז מיר אַזױ שװער, איך בין אַזױ עלנט, אַזױ פֿאַרװיסט, איך טראָג אַזעלכע מכּות, אַז איך מוז דיר אַלצדינג דערצײלן ― אַלצדינג!

און חיה־עטל דערצײלט רחלען אַ גאַנצע געשיכטע, אַ טרױעריקע מעשׂה, אַפֿילו אַ געװײנלעכע, װאָס טרעפֿט זיך גאַנץ אָפֿט בײַ ייִדן, נאָר זײער אַ טרױעריקע מעשׂה, װיִאַזױ איר פֿעטער לײב האָט זין מיט איר מיאוס באַגאַנגען, און צו מײנסטן ― זי, די מרשעת, די מומע, און װען נישט דעם פֿעטער לײבס יונגער זון בנימין, װאָלט זי שױן לאַנג אַנטלאָפֿן אין דער װעלט אַרײַן, אָדער אין טײַך אַרײַנגעװאָרפֿן זיך. אָט דער בנימין איז געװען איר אײנציקע נחמה אױף דער װעלט ; מיט אים איז זי דאָס אױפֿגעװאַקסן אינאײנעם; ער איז צו איר געװען װי אַ ברודער, װי אַן אײגענער ברודער ― און צום סוף איז ער אַװעקגעפֿאָרן, האָט זי איבערגעלאָזט אױף צרות, װי אַ פֿרעמדער, גאָר װי אַ װילד־פֿרעמדער.

― איך פֿאַרשטײ נישט, חיה־עטל, װאָס באַדאַרף מען דאָ אַזױ אײַנלײגן די װעלט, װען אַפֿילו אַן אײגענער ברודער פֿאָרט אַװעק, בפֿרט נאָך נישט קײן אײגענער!

― אױ, רחלע, דו װײסט נישט, װי הײמיש ער איז מיר געװען, װי אײַנגעבאַקן אין האַרצן, טאַקע נאָר װי אַן אײגענער, נאָך מער װי אַן אײגענער, זאָג איך דיר! אַז איך האָב געזען פֿאַר זיך בנימינען, איז מיר געװען אַ ליכט אין די אױגן, און אַז ער איז אַװעקגעפֿאָרן …

― בנימין האָט דאָך געמוזט אַװעקפֿאָרן, חיה־עטל, ער האָט דאָך חתונה געהאַט.

― אױ, רחלע־קרױן, זאָג עס מיר נישט, איך קאָן דאָס נישט הערן! דאָס װאָרט „חתונה געהאַט“ נעמט בײַ מיר אַרױס מײַן גאַנץ חיות! װען איך דערהער, אַז מע זאָגט „בנימין האָט חתונה געהאַט ”, עקט זיך מיר דאָס לעבן. דו װײסט דאָס נישט, רחלע, הלװאַי זאָלסטו דערפֿון נישט װיסן אײביק… װאָס קוקסטו אױף מיר אַזױ? בנימין האָט מיר צוגעזאָגט, געשװאָרן, אַז ער װעט מיך נעמען.

― נו, למאַי־זשע האָט ער דיך נישט גענומען, חיה־עטל?

― דו פֿרעגסט, װי אַ קינד, רחלע. מסתּמא איז מיר נישט באַשערט. מסתּמא איז דאָס איר מזל.

― ער האָט דאָך דיר אָבער געשװאָרן, אַז ער װעט דיך יאָ נעמען.

― נו, מילא, האָט ער געשװאָרן! ער האָט זיך אַלץ געקליבן זאָגן דעם פֿאָטער, אָפּגעלײגט פֿון טאָג אױף טאָג: ער האָט מורא געהאַט פֿאַר אים (דו קענסט דאָך מײַן פֿעטער לײב), ביז ער איז אַ חתן געװאָרן פֿאַר איר. און אַז איך האָב געמאַכט מיט אים אַ שמועס מכּוח דעם, האָט ער מיר געזאָגט, אַז ביז דער חתונה איז נאָך װײַט, ער װעט נאָך קאָנען רײדן ― און אַזױ זײַנען אַװעקגעגאַנגען די טעג מיט יאָרן, ביז ס'איז געקומען די צײַט אָט אַ יענע פֿינצטערע צײַט, אױף מײַן שלימזל… איך בין אַלײן געװען בײַ דער חופּה, איך האָב אַלצדינג געזען מיט מײַנע אײגענע אױגן, אַלצדינג, װיִאַזױ ער האָט איר אָנגעטאָן דאָס פֿינגערל, געזאָגט װאָס מע באַדאַרף… דער חזן מיט די משוררים האָבן געזונגען, און בנימין האָט אַראָפּגעלאָזט די אױגן אױף דער ערד ער זאָל מיך נישט זען ― נאָר איך װײס, אַז ער האָט מיך געזען… אַך, רחלע, װיִאַזױ לעב איך? װיִאַזױ האַלט איך דאָס אױס?

― װיבאַלד אַזױ, חיה־עטל, איז דאָך בנימין אַ גרױסער ליגנער און איז נישט װערט, װאָס די ערד טראָגט אים.

― נײן, זאָג דאָס נישט, רחלע דו קענסט נישט בנימינען; דו װײסט נישט, װאָס פֿאַראַ דימענט דאָס איז, װאָס פֿאַראַ טײַער האַרץ ער האָט!… דאָס איז ער אינגאַנצן שולדיק, דער פֿעטער לײב, דער רוצח, מײַן טאַטנס בלוט זאָל אים נאָר אַקעגן קומען, רבונו של עולם!

― איך זע אַרױס, חיה־עטל, אַז ער טוט דיר, אַ פּנים, גוט באַנג.

― באַנג, זאָגסטו? איך שטאַרב, איך גײ אױס מיט די כּוחות ― און זי זאָגט גאָר באַנג־שמאַנג!

― נו, און זי, חיה־עטל, זי איז עפּעס אַ שײן װײַבל?

― װער זי?

― זי, בנימינס װײַב מײן איך.

בײַ די װערטער האָט רחלע דערזען, װי חיה־עטל װערט רױט און נאָכדעם בלײך, אַלערלײ פֿאַרבן. רחלע האָט נאָך נישט געקאָנט פֿאַרשטײן, פֿאַרװאָס חיה־עטל װיל איר דערױף נישט ענטפֿערן; נאָר פֿילן האָט זי געפֿילט, אַז נאָכאַמאָל איבערפֿרעגן זי דאַרף מען נישט. „מסתּמא פּאַסט איר נישט, אַז זי מאַכט אַ שװײַג; מסתּמא טוט איר װײ, אַז זי װיל דערפֿון נישט רײדן“…

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

אין אַ צײַט אַרום האָט זיך רחלע באַגעגנט מיט חיה־עטלען אױף אַ חתונה, טאַקע בײַ חיה־עטלען אױף דער חתונה. חיה־עטל איז געװען אַ כּלה, װי אַלע כּלות; געזעסן, װי אַ כּלה דאַרף זיצן, געשװיגן, געגאַנגען צו דער חופּה, אױף מאָרגן אױסגעשלײערט זיך, געװען אַפֿילו בלײכלעך אױפֿן פּנים, אַביסל װי פֿאַרטראַכט, נישט פֿרײלעך… נאָר נישקשה, עס

מאַכט נישט אױס: אַ כּלה דאַרף אַזױ זײַן. װאָס־זשע? טאַנצן זאָל זי גײן?…

װער װײס, װאָס בײַ חיה־עטלען איז געװען אױף דער מחשבֿה, אױפֿן האַרצן? דאָס האַרץ פֿון אַ ייִדישער טאָכטער איז אַ סוד, אַ גרױסער סוד. אַ קאַסטן, אַ פֿאַרשלאָסענער קאַסטן, און דערצו פּאַסט טאַקע נישט פֿאַר קײן מאַנסביל אַרײַנצוקוקן אַהין ― עס איז עפּעס נישט קײן דרך־ארץ…

X
און װײַטער אַמאָל רחלע

אױף דער שאלה: „װאָס טוט זיך בײַ חיה־עטלען אינעװײניק אין האַרצן?“ ― אױף דער שאלה האָט זיך רחלע פֿאַרטראַכט בײַ חיה־עטלען אױף דער חתונה. רחלע האָט װעגן דעם מיט קײנעם נישט גערעדט; דאָך האָט זי פֿאַרשטאַנען מיטן שׂכל און אַביסל געפֿילט מיטן האַרצן, אַז חיה־עטלען דאַרף אַצינד זײַן נישט אין בעסטן, זיצנדיק מיט איר באַשערטן, אַ װילד־פֿרעמדן בחור, און װען איר אײגענער בנימין איז דאָרט ערגעץ מיט זײַן װײַב… רחלען האָט זיך אַפֿילו שטאַרק געגלוסט אַ פֿרעג טאָן אַצינד חיה־עטלען, װאָס הערט זיך מיט בנימינען, װאָס מאַכט ער, צי שרײַבט ער בריװלעך? נאָר, צוגעגאַנגען נאָענט צו חיה־עטלען און אַרײַנגעקוקט איר אין איר בלײך פּנים אַרײַן און דערהערט, װי זי זיפֿצט גאַנץ אָפֿטלעך ― האָט איר דאָס האַרץ נישט פֿאַרטראָגן צו רײדן מיט איר פֿון אַזעלכע זאַכן.

מיר קאָנען דענקען, אַז דאָס איז געװען דאָס ערשטע מאָל אױף איר לעבן, װאָס זי, רחלע, האָט זיך פֿאַרטראַכט װעגן אַזעלכע ענינים. עס קאָן זײַן, אַז אײן רעכטער פֿאַקט פֿונעם לעבן זאָל אַרױסרופֿן אַ סך מער מחשבֿות און אױפֿװעקן אַ סך מער געפֿילן, װי צען גוטע ביכער. אמת, רחלע איז געװען אַ פּשוט ייִדיש מײדל, אָן חכמות, נאָר קײן נאַריש מײדל איז זי נישט געװען ; פֿאַרװאָס־זשע זאָל זי נישט באַנעמען אַ זאַך מיט איר אײגענעם געבאָרענעם שׂכל? אמת, רחלע האָט נישט געװוּסט פֿון קײן העלדן, פֿון קײן ראָמאַנען, אָבער אַ רײן האַרץ, אַ רײן ייִדיש האַרץ האָט זי געהאַט; פֿאַרװאָס־זשע זאָל זי נישט פֿילן קײן פֿרעמדע צרות, נישט פֿאַרשטײן קײן פֿרעמדע יסורים? אין דעם פּרט, קאָן מען זאָגן, איז רחלע מיטאַמאָל עלטער געװאָרן אױף עטלעכע יאָר, אַ דאַנק חיה־עטלען מיט איר ייִדישן ראָמאַן.

אין יענער צײַט איז שױן רחלע אױך געװען אַ כּלה, און פֿון איר חתן משה־מענדלען האָט זי זיך אָנגעהערט אַזעלכע שבֿחים מיט אַזױ פֿיל מעלות, אַז זי האָט געקוקט אױף זיך, װי אױף אײנע אַ גליקלעכע אין דער װעלט.

― קײן עין־הרע, אַזאַ גליק! ― האָט זי געהערט פֿון אַלע זײַטן.

― אַ שמאַלץ־גרוב! אַן אָנקומעניש! רב אײַזיק־נפֿתּלי איז אַ ייִד אַ בעל־הבית, דער פֿײַנסטער פֿון אַלע מאַזעפּעװקער בעלי־בתּים, און האָט אײן זון, און נאָך װאָס פֿאַר אַ זון. נו, אַ מזל!

און באמת איז משה־מענדל טאַקע געװען אַ פֿײַן בחורל און האָט געקאָנט געפֿעלן יעדן: אַ װױלס, אַ לעבעדיקס, אַ גמרא־קעפּל, אַ שײנער בעל־תּנ″ך, דערצו נאָך אַ כּתיבֿא־רבה אױף עטלעכע הענט, אַזױ, אַז מיט זײַנע כּתבֿים האָט זיך גאַנץ מאַזעפּעװקע אַרומגעטראָגן, און אַפֿילו מאָטל שפּרײַז אַלײן, דער „מײדלשער שרײַבער“ אין סקװירע, האָט אָנגעזאָטלט זײַן רױטע נאָז מיט אַ פּאָר שפּאַקולן, האָט עטלעכע מאָל באַטראַכט דעם חתנס כּתבֿ, װי אַן עכטער מבֿין, און האָט מודה געװען, אַז דער חתן האָט אַ גאָלדן הענטל, און אַז ער װעט זיך מיט דער צײַט אױסשרײַבן די האַנט, װעט ער, אם ירצה השם, קאָנען שרײַבן.

גערעדט האָט רחלע מיט איר חתן זײער װינציק, דען װוּ איז ער געװען און װוּ איז זי געװען? פֿון מאַזעפּעװקע קײן סקװירע איז גאַנץ װײַטלעך, און געזען האָבן זײ זיך בסך־הכּל אײן מאָל, אי דאָס ― נאָר אַ צװײ שעה, אי דאָס ― פֿאַר אַ גאַנצן מנין ייִדן, אי דאָס ― איז דער חתן געװען אין אײן חדר און די כּלה ― אינעם אַנדערן חדר. דערפֿאַר אָבער האָבן זײ זיך איבערגעשריבן מיט בריװלעך כּמעט אַלע װאָך, אַ קײַלעכיק יאָר כּסדר, ביז דער חתונה. אמת, אין דעם איבערשרײַבעכץ ― װאָס דאַרף מען דאָ לײקענען? ― האָט מאָטל שפּרײַז געהאַט אַ גרױסן חלק, דען אַזױ װי דעם חתנס בריװלעך זײַנען געװען געשריבן דרײַ־שפּראַך: העברעיִש, רוסיש און דײַטש, דאַרום האָט מאָטל שפּרײַז געמוזט זען, אַז זי, די כּלה, זאָל אױך עפּעס ניט פֿאַרשעמט װערן. און בכדי צו באַװײַזן באַשײַנפּערלעך, אַז פֿון מאָטל שפּרײַזס חדר גײען נישט אַרױס קײן מײדלעך גלאַט אַזױ, װי בײַ אַנדערע שרײַבערס, האָט ער זיך געפֿלײַסט, אַז אין דער כּלהס בריװלעך זאָל זײַן צוגעזעצט נאָך פֿראַנצײזיש אױך, דאָס הײסט, פֿראַנצײזישע אותיות, אין װעלכע מאָטל שפּרײַז איז געװען גאָר אַ גרױסער בקי. בכלל קאָן מען זאָגן, אַז אַ גאַנץ יאָר כּסדר האָבן זיך חתן־כּלה געשפּילט אין כּתבֿים, און נאָר דעמאָלט האָבן זײ אױפֿגעהערט דאָס דאָזיקע שפּיל, װען מען האָט זיך שױן אָנגעהױבן רעכט גרײטן צו דער חתונה.

די חתונה איז אָפּגעלאָפֿן, װי אַלע ייִדישע חתונות; אַביסל האָט כּלהס צד נישט יוצא געװען, נישט לײַטיש זיך אױסגעשטעלט, גאַנץ ייִדישלעך… און אַביסל האָט זיך חתנס צד געבלאָזן, געװערטלט און שטילערהײט אָנגערופֿן דעם מחותּן מיטן נאָמען „דבֿר־אַחר“, װי ער האָט דאָס אָרנטלעך פֿאַרדינט. נאָר גאָרנישט, עס מאַכט נישט אױס: מע מאַכט, װי דער שטײגער, אַ כּוסע, מע בעט זיך איבער, די כּלה געזעגנט זיך אָפּ מיט אַלע אירע ליבע, מע באַגלײט זי ביז אַרױס דער שטאָט, מע קושט זיך, מע װײנט, מע פּטרט אַרױס אַ טאָכטער ― און מע פֿירט זי אַװעק אַהין, צו די שװער־און־שװיגער אױף קעסט.

XI
און װידער אַמאָל רחלע

דאָרט, בײַ שװער־און־שװיגער, האָט זיך אָנגעהױבן פֿאַר רחלען אַ נײַע װעלט. װי אַ שנור, און אײן־אײנציקע שנור, און אַ געראָטענע שנור, האָבן זי אַלע גיך ליב געקראָגן און מע האָט זי אָפּגעהיט, געפּאַנקעװעט, געבלאָזן דאָס אָרט פֿאַר איר. און װער שמועסט די שװיגער, דװאָסי־מלכּה, װאָס האָט קױם דערלעבט אַזאַ נחת, האָט פּשוט דאָס לעבן אַװעקגעלײגט צוליב איר: נאָר „רחלע און רחלע!“ װוּ ערגעץ אַ פֿעט שטיקל פֿלײש, אַ מאַרכעדיק בײנדל, אַ געשמאַקע זאַך ― אַלץ רחלען. גאַנץ פֿרי, רחלע האָט נאָר װאָס געעפֿנט די אױגן ― אַהאַ, דאָס קריגל ציקאָריע שטײט שױן אױפֿן טיש, און דװאָסי־מלכּה, װאָס איז, אײגנטלעך, אַ פֿאַרנומענע, אַ מאַרק ייִדענע, דרײט זיך אַרום און זעט, אַז די שנור זאָל האָבן אַלץ צו דער צײַט.

― װאָס דאַרפֿט איר זיך מטריח זײַן, שװיגער?

― נישקשה, טרינק, רחלע, עס, רחלע!

אַן אַנדער מאָל זעט רחלע, װי די שװיגער לױפֿט פֿון מאַרק אָן אַ נשמה און פֿאַלט אַרײַן אין קיך מיט אַ קולי־קולות אױף די מענטשן, שעלט און קאָרענײעט, גלײַך װי מע װאָלט זי דאָרט געקױלעט.

― װאָס איז, שװיגער? ― פֿרעגט זי רחלע.

― איך האָב געמײנט, דו ביסט שױן לאַנג אױפֿגעשטאַנען, און די מילך שטײט און זידט און זידט ― זידן זאָל, רבונו של עולם, מײַן מױדס פּאַרע ― און איך לױף, איך װײס װוּ איך בין אין דער װעלט? אין קלײט איז, קײן עין־הרע, אַן ענגשאַפֿט ― מע זאָל נאָר באַהיט װערן, און ער, מײַן ראָליע, שטײט די הענט פֿאַרלײגט אַרונטער, װי אַ מחותּן! איך בעט אים רחמים: נעם טראָג אַװעק אַהײם אָט אַ צװײ פֿרישע בײגל! טאָמער װילסטו עסן ― עס, רחלע, גוטע בײגל, איך קױף תּמיד בײַ לײציכען בײגל, איך װעל בײַ קײן אַנדער ייִדענע נישט נעמען, מע זאָל מיר אָנשיטן אַ פֿולע שטוב מיט גאָלד ― גאָט מעג איר טאַקע העלפֿן! װיפֿל זי קומט נעבעך אָפּ פֿון איר מאַן דעם שיכּור! װי אַזױ טראָגט די ערד אױף זיך אַזאַ נפֿש ― פֿאַרשטײ איך נישט, נאָר אַ בזיון דאָרט דעם טאַטן אױף יענער װעלט… יאָ, װאָס האָב איך געװאָלט זאָגן? מישטײנס געזאָגט, דער קאָפּ איז מיר אַזױ פֿאַרשלאָגן… שאַ, אָט גײט זי שױן, די יפֿהפֿיה. מױד! װוּ ביסטו שױן געװען, מױד?

און דאָ גײט אַװעק אַ נײַ צעטל פֿון קללות מיט גװאַלדן פֿאַר דער מילך פֿון רחלעס װעגן, פֿאַר דער ציקאָריע פֿון רחלעס װעגן, פֿאַר דעם אָנבײַסן פֿון רחלעס װעגן ― הכּלל, מיט רחלען האַלט אין אײן קאָכן די גאַנצע שטוב. אַפֿילו דער שװער, װאָס איז תּמיד געװען פֿאַרנומען מיט זיך און מיט זײַנע געשעפֿטן, האָט אױך שטענדיק נאָכגעקוקט נאָך איר, נאָכגעפֿרעגט אױף איר.

דאָס גאַנצע אַרומפּאַדקעװען מיטן אַרומטאַנצן אַרום איר איז רחלען, אײגנטלעך, געװען אַביסל פּריקרע, טאַקע אַריבער דער טבֿע; און דעם אמת מוז מען זאָגן, אַז רחלע איז געװען אַ סך װינציקער צוגעלאָזט צו זײ, װי זײ צו איר.

אַז מיר זאָגן „זײ“, מײנען מיר דאָס די שװער־און־שװיגער, און משה־מענדלען, דעם רעכטן פּאַרשױן, װאַרפֿן מיר אַרױס פֿון צעטל, װאָרעם צװישן דעם יונגן פּאָרפֿאָלק איז געװען אַזעלכע מחזקות, װאָס מע קאָן זײ ניט אָנרופֿן נישט גוט, נישט שלעכט. זײ, דאָס פּאָרפֿאָלק, האָבן צװישן זיך קײן סך נישט גערעדט, און טאַקע נישט געקאָנט רײדן: אַזאַ יונגערמאַן, װי משה־מענדל, װעט זיך נישט נעמען אַנידערזעצן אין מיטן בײַ טאָג אין דער הײם רײדן מיטן װײַב, און אױף דער נאַכט, קױם זײַנען זײ שױן יאָ געבליבן אַ מינוט אַלײן, האָט דאָס אָבער טאַקע מער נישט געדױערט, װי אײן רגע: באַלד איז געקומען אָדער רב אײַזיק־נפֿתּלי און האָט אַרײַנגעקוקט צו די קינדער, אָדער עס האָט אָנגעטראָגן דװאָסי־מלכּהן מיט אַ קריגל, מיט אַ טעפּל, מיט אַ גלאָז, אָדער מיט אַ שאָל.

― אָט נעם אױף אַ טשיקאַװעס, רחלע, און פֿאַרזוך אָט דעם אײַנגעמאַכטס.

― װײ איז מיר! איך האָב דאָך שױן אַ מאָל הונדערט פֿאַרזוכט אָט דעם אײַנגעמאַכטס, שװיגער!

― ס'אַ גראַם! גײ שױן גײ, קינד, װאָס דו רעדסט ! אָט דעם אײַנגעמאַכטס האָסטו נאָך אַפֿילו נישט אָנגעקוקט אין די אױגן.

און רחלע נעמט װידעראַמאָל פֿאַרזוכן דעם אײַנגעמאַכטס. װאָס קריכט איר שױן פֿון האַלדז.

― אַ דונער איז מיר, רחלע, ביסט דאָך פֿאַרכליאַניעט געװאָרן! טו אַ קוק אַביסל, װי אַ מענטש עסט! פֿון װאָס דו לעבסט ― װײס איך נישט. כ'לעבן, מע װעט דיך דערזען עמעצער פֿון סקװירע, װעט מען דאָס מיך אַ קאַפּ אָנשעלטן. אַ שײנע שװיגער ― אַ געשװיר איר אין דער לעבער! ― װעט מען זאָגן. ― פֿײַן אױסגעהאָדעװעט אַ שנור ― אַ שטריק איר אױפֿן האַלדז! װײ איז מיר, עס כאָטש עפּעס פֿון יוצא װעגן!

― לאָזט מיך, איך בעט אײַך, צורו, שװיגער! איך בין זאַט, הלװאַי ביז מײַן לעבן.

― נו טו מיר צוליב, טאָכטער! מע טוט צוליב אַמאָל אַ שװיגער אױך; עלעהײ איך בין אַ מאַמע. נעם כאָטש אײן פּיצל און טו מיר נישט אָן קײן יסורים!

און רחלע װאַרגט זיך מיט נאָך אַ שטיקל און מיט נאָך אַ שטיקל, און עס װערט איר נימאס אַזאַ לעבן, כאָטש זי װײס גאַנץ גוט, אַז מע איז איר געטרײַ, איבערגעגעבן ביז לעצט, און זאָל זי זאָגן, אַז זי װיל דאָס טעלערל פֿונעם הימל, באַקומט זי דאָס: װאָס הײסט, ס'איז אַ תּירוץ? רחלע װיל ― דאַרף עס זײַן!

נאָר אַ מענטש איז נישט קײן אָקס, נישט קײן גאַנדז, װאָס זאָל צופֿרידן זײַן נאָר מיט גוט האָדעװען. אַ מענטש קאָן װינציק װאָס הנאה האָבן, אַז מע זאָל אים נאָכגײן כּסדר, אומעטום, פֿוסטריט, אָפּבלאָזן יעדן אָרט, װוּ ער שטעלט אַ פֿוס, צײלן זײַנע טריט, אַכטונג געבן אױף יעדן ביסן, אױף יעדן שלונג, הענגען איבער אים, װען ער זיצט, זיצן איבער אים, װען ער שלאָפֿט ― מיט אײנעם װאָרט, מע זאָל האַלטן זײַן לעבן אינגאַנצן אין פֿרעמדע הענט און אים נישט איבערלאָזן גאָרנישט…

אין אַזאַ טרױעריקער לאַגע האָט זיך געפֿונען רחלע אין יענער צײַט, װאָס עס קומט פֿאָר די דאָזיקע געשיכטע. רחלע האָט נישט געהאַט אַפֿילו פֿאַר װעמען זיך צו קלאָגן. אירע פֿאָטער און מוטער האָבן זי געהאַלטן פֿאַר אײנע אַ גליקלעכע, און זײער בריװ צו איר זײַנען תּמיד געװען פֿול מיט נחת, מיט תּענוג און מיט ברכות צום גאָט ברוך־הוא, װאָס ער האָט זײ אַזױ באַגליקט. און אירע בריװ צו זײ זײַנען אױך געװען אָנגעפֿילט מיט „ברכה־והצלחה“, מיט „נחת און פֿאַרגעניגן“, מיט „ברוך־השם“ און מיט „הלװאַי אױף װײַטער נישט ערגער“, און האָבן זיך שטענדיק אױסגעלאָזט מיט „גליק און פֿרײדן“ און „פֿרײלעכע הערצער אָמן־סלה“.

טיף אין האַרצן האָט זי געטראָגן אַ פֿאַרדראָס אױף משה־מענדלען, למאַי ער האָט זיך געהאַלטן װײַטלעך פֿון איר און עפּעס אַזױ װי העכער פֿון איר, עפּעס נישט איר גלײַכן, װי דער שטײגער איז פֿון אַ ייִדישן יונגנמאַנטשיק אַ תּכשיט; ער קאָן זיך נישט אַראָפּלאָזן אַזױ נידעריק צום װײַב, עס קומט בײַ אים אױס עפּעס נישט גלאַט, זײער פּריקרע… אינעװײניק אין האַרצן אָבער האָט זי משה־מענדלען גאָרנישט פֿײַנט געהאַט; פֿאַרקערט, ער איז איר געװען געטרײַ, זײער געטרײַ, טאַקע מיט אַן אמת, גאַנץ בתּמימות. אײנמאָל איז רחלע עפּעס חרובֿ געװאָרן און איז געלעגן אַ פּאָר טאָג צו בעט; דעמאָלט איז משה־מענדל נישט אָפּגעטראָטן פֿון איר די גאַנצע צײַט, געזיפֿצט, געהאַט יסורים, אױסגעגאַנגען באמת מיט אַלע כּוחות.

― אַ צער־בעלי־הײם! ― האָט ער געזאָגט צו דער מוטער און אױף זײַנע אױגן זײַנען געװען טרערן. ― מע דאַרף רופֿן דעם רופֿא אָדער דעם פֿעלדשער. איך קאָן דאָס גאָר נישט צוזען, װי זי ליגט נעבעך אין אַ העליש פֿײַער ― אַ צער־בעלי־חײם!

אױפֿן דריטן טאָג איז רחלען גרינגער געװאָרן, משה־מענדל איז דאָך נישט אָפּגעטרעטן פֿון איר, און אָט דאָ, זיצנדיק בײַ איר צוקאָפּנס, האָט משה־מענדל געהאַט אַ גוטע געלעגנהײט אַביסל צו פֿאַרברענגען און שמועסן מיט זײַן שײנער ליבער רחלען. דערצו האָבן זײ בײדע חשק געהאַט ― מע מוז דעם אמת זאָגן. משה־מענדל האָט זיך צוגעזעצט צו איר גאַנץ נאָענט, אַזױ נאָענט, אַז איר שײנער קאָפּ, װאָס איז געװען נאָר האַלב צוגעדעקט מיט אַ װײַס טיכעלע, איז געװען כּמעט בײַ אים אױף די הענט… רחלע האָט אױפֿגעהױבן אירע בלױע אױגן אױף משה־מענדלען און האָט געװאַרט, טאָמער װעט ער איר עפּעס זאָגן. משה־מענדל האָט אַראָפּגעלאָזט די אױגן אַראָפּ. נאָר אַז זי האָט אױסגעדרײט דעם קאָפּ צום פֿענצטער, האָט ער אױף איר געקוקט, און אַז זי האָט אױף אים אַ קוק געטאָן, האָט ער אױסגעדרײט דעם קאָפּ צום פֿענצטער. און אַזױ האָבן זײ זיך איבערגעװאָרפֿן מיט אױגן אַ היפּש שטיקל צײַט אָן װערטער. אינעם גאַנצן יאָר נאָך דער חתונה האָט דאָס דאָזיקע פּאָרפֿאָלק געהאַט אַצינד אַ געלעגנהײט צו שמועסן צװישן זיך, נאָר זײ האָבן זיך נישט געקאָנט אײַנשטעלן און האָבן נישט געװוּסט װיִאַזױ אָנצוהײבן עפּעס אַ שמועס. רחלע, אַלס װײַבל, האָט געהאַט רעכט צו װאַרטן, ביז ער װעט עפּעס זאָגן, און ער, משה־מענדל, אַלס פֿײַנער יונגערמאַן האָט געװאַרט, ביז זי װעט עפּעס זאָגן ― און דערװײַל האָבן זײ בײדע געשװיגן, דורכװאַרפֿנדיק זיך מיט די אױגן.

― װאָס איז, משה־מענדל?

― װאָס „װאָס איז“?

― װאָס קוקסטו?

― װער קוקט?

― דו קוקסט.

― איך קוק?

― װער דען קוקט?…

רחלע דרײט זיך אױס מיט דעם פּנים צו דער װאַנט, און משה־מענדל נעמט דאָס בערדל אין די צײן אַרײַן און קוקט אױף רחלען לאַנג־לאַנג און זיפֿצט, ביז זי דרײט אױס דעם קאָפּ צו אים און כאַפּט אים, װי ער קוקט אױף איר און זיפֿצט.

― װאָס איז, משה־מענדל?

― װאָס „װאָס איז“?

― װאָס זיפֿצסטו אַזױ?

― װער זיפֿצט?

― דו זיפֿצסט.

― איך זיפֿץ?

― װער דען זיפֿצט?…

און דאָס פּאָרפֿאָלק װערט װידער אַנטשװיגן. משה־מענדל רוקט זיך צו נענטער, הוסט זיך אױס און װיל עפּעס אָנהײבן צו רײדן.

― הערסטו, רחלע, איך מײן עס אַקעגן דעם, װאָס דו זאָגסט…

פּלוצעם עפֿנט זיך די טיר און דװאָסי־מלכּה לױפֿט אַרײַן מיט אַ ליאַרעם:

― װאָס־זשע? איך האָב נישט געװוּסט פֿריִער, אַז די אינדיקעס װעלן צעברעכן װוּ ס'איז דאָ ערגעץ אַ שאָל אָדער אַ טעלער? אינדיקעס האָט זיך אים פֿאַרגלוסט אין מיטן דרינען!… װאָס מאַכסטו עפּעס, רחלע? דו װײסט, װאָס איך װעל דיר זאָגן? מיר דאַכט, אַז בײַ דיר איז די „סיניעсиня: בלױקײט“ (קדחת); איך זע, אַז ס'איז בײַ דיר אַ מין „סיניע“. איך האָב דיר געזאָגט ― שטײ נישט אינדרױסן אָן אַ שאַל! שטײ נישט אינדרױסן אָן אַ שאַל! איך האָב װידער געשיקט צו יקותיאל דעם רופֿא. אײַזיק־נפֿתּלי אַלײן איז זיך דורכגעגאַנגען צו יקותיאלן.

― למאַי, שװיגער? עס װעט איבערגײן; עס איז בײַ מיר אַזאַ איבערגאַנג.

― בײַ דיר איז אַלצדינג אַן איבערגאַנג. אַ שײן איבערגאַנג! גײ שױן גײ, קינד, װאָס דו רעדסט! מע דאַרף זיך אַביסל צוזעצן…

און דװאָסי־מלכּה רוקט זיך צו אַ בענקל צום בעט און זעצט זיך אַנידער.

― װײסטו װאָס, מאַמע? ― רופֿט זיך אָן פּלוצעם משה־מענדל. ― װײסטו װאָס? דו גײ בעסער אין קלײט אַרײַן און איך װעל שױן זיצן אָט דאָ.

און זײַנע אױגן האָבן זיך באַגעגנט מיט רחלעס אױגן, און ער האָט איבערגעלײענט אין זײ: „אױ, האָסטו, משה־מענדל, צוגעטראָפֿן!“…

― װײס איך װאָס דו רעדסט! ― ענטפֿערט אים דװאָסי־מלכּה און רוקט זיך צו נאָך נענטער צום בעט. ― נאַ דיר גאָר אין קלײט! װאָס האָב איך דאָרט אָנגעװאָרן? די גרױסע פּדיונות די הײַנטיקע, מישטײנס געזאָגט! איך פֿאַרגין זײ אַלע מײַנע שׂונאים מיטן גאַנצן האַרצן!… גײ דו בעסער, משה־מענדל, צו מיר אין ספּאַלנע און לײג זיך צו אױפֿן טאַטנס בעטל שלאָפֿן. דו ביסט דאָך אַ גאַנצע נאַכט נישט געשלאָפֿן!

און אָט אַזױ לעבט זיך אָפּ דאָס גליקלעכע, נאָר דאָס געפּענטעטע פּאָרפֿאָלק, אױף אַלעם גרײטן, נאָר אָן אַ פֿרײַער מינוט, אונטער דער באַשטענדיקער אָפּעקע פֿון גוטע פֿאָטער־און־מוטער, פֿון געטרײַע שװער־און־שװיגער ― און נישט דער מאַן און נישט דאָס װײַב מאַכן דערפֿון אַן עסק; נישט ער און נישט זי זײַנען דאָס מזכּיר אײנס פֿאַרן אַנדערן. נאָר משה־מענדלען איז נאָך װי עס איז: ער קוקט אַרײַן אין ספֿר, מישט זיך אַרײַן אין דעם פֿאָטערס געשעפֿטן, האָט זיך זײַנע יונגעלײַט, מיט װעלכע ער טוט אַמאָל אַ שטיף אין שול אָדער אין מאַרק; מיט אײנעם װאָרט, משה־מענדל לעבט װי עס איז.

רחלע אָבער לעבט גאָרנישט: זי עסט און טרינקט, פֿאַרזוכט צװאַנציק מאָל אַ טאָג דער שװיגערס אײַנגעמאַכטס, טוט נישט קײן האַנט אין קאַלט װאַסער, גײט זיך נישט צונױף מיט קײנעם, מחמת רב אײַזיק־נפֿתּליס שנור קאָן זיך נישט צונױפֿקומען „אַבי־מיט־װעמען“, און „אַבי־װער“ װעט זיך נישט צונױפֿקומען מיט אײַזיק־נפֿתּליס שנור, װאָרעם דער אַבי־װער האַלט זיך פֿיל לײַטישער און רײַכער און שענער פֿון אײַזיק־נפֿתּלין, און אײַזיק־נפֿתּלי האַלט זיך לײַטישער און רײַכער פֿון אַלע מאַזעפּעװקער בעלי־בתּים ― און אַזױ ציט זיך רחלע אירע יאָר און טעג, װי אין געפֿענקעניש: װידער געגעסן, װידער געשלאָפֿן, װידער דאָס קריגל קאַװע, װידער די ליבע שװיגער מיטן אײַנגעמאַכטס, און אַזױ װײַטער, אַ גאַנץ יאָר כּסדר.

XII
רחלע זינגט לידלעך

אָט אין דער לאַגע האָט זיך געפֿונען אונדזער רחלע אין יענער צײַט, װען מיר האָבן זי געזען בײַ חײם־בנציונס טאָכטער אױף דער חתונה, צום שלײער־װאַרמעס, שטײענדיק אינדרױסן בײַ דער טיר און באַטראַכטנדיק דעם מאַזעפּעװקער מאַרק מיט די קלײטן, מיט די סעדעכעס, מיט דעם װאָגן, מיט די אומגעלומפּערטע אָקסן און מיטן שגצל מיט דעם גרױסן היטל.

אָט אין דער לאַגע האָט זיך געפֿונען אונדזער שײנע רחלע אין יענער צײַט, װען זי האָט צום ערשטן מאָל דערהערט דאָס זעלטענע שפּילן פֿונעם געװיסן סטעמפּעניו.

הערן שפּילן האָט רחלע ליב געהאַט ― אױ, האָט זי דאָס ליב געהאַט! קלעזמער איז פֿון תּמיד אָן געװען בײַ איר דאָס חיות; האָט זי געהערט ערגעץ זינגען אָדער שפּילן אַ נײַס, האָט זי דאָס תּיכּף איבערגענומען און איבערגעזונגען אױף איר שײנער, גלאַטער שטימע. דערפֿון האָבן אירע עלטערן גענוג אָנגעקװאָלן און געזאָגט: „אַ מאַנסבילשער קאָפּ אױף איר; אַ מערכה, װאָס זי איז געבאָרן געװאָרן אַ נקבֿה, װען נישט ― װאָלט זי געסמאַליעט אַ װעלט“…

עס װײַזט אױס, אַז אירע עלטערן האָבן דװקא יאָ פֿאַרשטאַנען, אַז עס ליגט אין זײער טאָכטער עפּעס אַ כּח, עפּעס אַזאַ מין זאַך, װאָס מיר אין הײַנטיקע צײַטן רופֿן אָן טאַלאַנט; נאָר זײ, רחלעס עלטערן, אין יענער צײַט, האָט זיך אױסגעװיזן, אַז דער כּח אירער פֿון איבערנעמען אַ זאַך און איבערזינגען דאָס ― ליגט בײַ איר אין קאָפּ, װײַל זי האָט אַ מאַנסבילשן קאָפּ. דער קאָפּ שפּילט בײַ אונדז, ייִדן, די גרעסטע ראָלע, מער װי אַלע צװײ־הונדערט־אַכט־און־פֿערציק אבֿרים. אַ קאָפּ, אַ קעפּעלע! ― אָט דאָס איז בײַ אונדז דער עיקר אַנטיק. נאָר װי אַזױ די מעשׂה איז, ביז פֿופֿצן־זעכצן יאָר האָט רחלע געזונגען, װי אַ פֿרײַ פֿײגעלע: װוּ ערגעץ אַ חזניש שטיקל, אַ „נקדישך“, אַ „כּבֿקרת“, אַזױ אױך אַ חסידישער ניגון, קלעזמער־שטיק אַלערלײ, ― האָט רחלע אױסגעזונגען אױף איר ציכטיק קול, װאָס איז געװען אַ מחיה־נפֿשות צו הערן. נאָר קױם איז זי אַ כּלה געװאָרן אַזױ האָט איר די מאַמע געזאָגט:

― פֿע, גענוג, טאָכטער, דיר צו טערעלײַקען. װעסט קומען צום שװער־און־שװיגער אױף קעסט און װעסט זיך גאָר פּלוצעם אַנידערזעצן ברומבלען ― אַ שײנעם פּנים פֿאַר לײַטן!

רחלע, פֿאַרשטײט זיך, האָט פֿאַרשטאַנען, אַז ס'איז נישט לײַטיש, האָט זי געפֿאָלגט און האָט אױפֿגעהערט צו זינגען… נאָר לחלוטין אױפֿהערן צו זינגען האָט זי נישט אױפֿגעהערט, דען עס פֿלעגט זיך בײַ איר אַלײן, אָן איר װילן אַרױסכאַפּן אַ געזאַנג, פֿון רגילות, אַ פּנים, און װאָס איז זי שולדיק, אַז עס זינגט זיך פֿאָרט?… אַז מע זעט, פֿון װאַנען דאָס װאַסער לױפֿט קאָן מען דאָס נאָך פֿאַרשטעלן, אָבער אַז מע זעט נישט, מע װײס נישט, פֿון װאַנען עס נעמט זיך ― װאָס קאָן מען טאָן?… נישט נאָך כּלהװײַז, אַפֿילו שױן נאָך דער חתונה האָט זיך איר עטלעכע מאָל געמאַכט, אַז זי האָט זיך גאָר פֿאַרגעסן, װאָס זי איז, און האָט זיך צעזונגען, װי אַמאָל, צעלאָזט גאָר אױפֿן אַלטן שטײגער, װי מײדלװײַז. רחלע האָט גאָר פֿאַרגעסן אַז די שװיגער איז דאָ אין שטוב און הערט יעדער װאָרט, װי אַזױ זי זינגט:

אױ, אָט דאָרט, אָט דאָרט,
אױ, אױף יענעם אָרט
שטײען טײַבעלעך צװײ ― צװײ!
זײ שמועסן זיך, זײ קושן זיך…
נאָר װאָס פֿאַראַ טענה האָבן זײ?
זײ קושן זיך און שמועסן זיך…

― אױ, אַ דונער איז מיר! נאַ דיר נאָך! ― האָט רחלע אױסגעשריגן און האָט זיך אַ כאַפּ געטאָן, דערזען פּלוצעם די שװיגער.

― נישקשה, נישקשה, װײס איך! ― האָט זי די שװיגער באַרויִקט און האָט זיך געמאַכט תּמעװאַטע, שמאָרענדיק מיט דער נאָז און אַרײַנקוקנדיק אין אַ סלױ אײַנגעמאַכטס. ― זעסטו, רחלע, איך האָב מורא, אַז די אַגרעסן אונדזערע זאָלן נישט אָנהײבן צוקערן; איך האָב שױן פֿאַראַיאָרן געהאַט אַזאַ פּסק: העכער אַ האַלבער פּוד אײַנגעמאַכטס איז פֿאַרפֿאַלן געװאָרן אָט אַזױ…

און װער רעדט, פֿאַר משה־מענדלען װאָלט זי נישט געזונגען פֿאַר קײן געלט: עס קומט אױס עפּעס משונה־נאַריש און זײער פּריקרע ― נעמען עפֿענען אַ מױל פֿאַרן מאַן אין די אױגן און זינגען… עס קאָן זײַן, אַז משה־מענדל װאָלט זיך נישט אָפּגעזאָגט און װאָלט אפֿשר אַ גרױסער בעלן געװען דערױף. ער האָט זי געהערט אַ פּאָר מאָל אַ זינג טאָן און װײס, אַז איר קול איז צוקער־זיס. נאָר װאָס פֿאַראַ פּנים װאָלט ער געהאַט פֿאַר זיך אַלײן, אַז ער זאָל זיך פּלוצעם אַנידערזעצן אין דער הײם ― הערן דאָס װײַב זינגען לידלעך? אַ שײנע עובֿדה פֿאַר אַ לײַטישן יונגערמאַנטשיק! עס זאָל זיך מאַכן על־פּי־מיקרה זי הערן ― מהיכא־תּיתי… און עס פֿלעגט זיך אַמאָל מאַכן, נאָר זײער זעלטן; דעמאָלט פֿלעגט משה־מענדל בלײַבן שטײן, זיך גוט אָנהערן און נאָכדעם געבן

אַ הוסט, צו באַװײַזן, אַז ער קומט כּלומרשט ערשט אָן, און זיך אַרײַנקומען אין שטוב אַרײַן כּלא־ידע…

אָט אַזױ האָט זיך אָפּגעלעבט רחלע אַ קײַלעכיק יאָר, אײנע אַלײן, צװישן גוטע געטרײַע לײַט, איבערגעגעבענע ביז לעצט, און מ'קאָן ניט זאָגן, אַז ס'איז איר געװען גוט, און מע קאָן נישט זאָגן, אַז ס'איז איר געװען שלעכט. זי האָט זיך געפֿילט צװישן אײגענע פֿרעמד, צװישן אײגענע עלנט, צװישן גוטע, טרײַע ― פֿאַרלאָזט. זיצנדיק אַזױ פֿאַרזאָרגט איבער אַן אַרבעט, אַן אױסנײעכץ, פֿלעגט זיך רחלע, װי איר שטײגער איז, אונטערזינגען, און פּלוצעם פֿלעגט זי אָננעמען אַ האַרצקלעמעניש און עס האָט זי געצױגן אַהין, דאָרט, װוּ זי האָט פֿאַרבראַכט אירע קינדעריאָרן.

געפֿלױגן, געפֿלױגן
די גילדענע פֿײגל
איבער אַלע ימען;
לאָזט־זשע גריסן,
גילדענע פֿײגל,
מײַן ליבער, האַרציקער מאַמען!
געפֿלױגן, געפֿלױגן
די גילדענע פֿײגל
איבער אַלע טײַכן;
לאָזט־זשע גריסן,
גילדענע פֿײגל,
מײַן ליבן, האַרציקן טאַטן…

דװאָסי־מלכּה האָט ליב געהאַט גאַנץ אָפֿט אונטערגנבֿענען זיך אױף די שפּיץ פֿינגער און אונטערהערן זיך װעגן װאָס זינגט די שנור.

― װאָס איז דיר, רחלע, דו בענקסט אַהײם?

― אַך, נײן, שװיגער! גלאַט אַזױ… ― ענטפֿערט רחלע שמײכלענדיק און װישט אױס די טרערן.

XIII
רחלע האָט שױן דאָס גוטע בריװל

מיר האָבן איבערגעלאָזט רחלען בשעת דעם „שלײער־װאַרמעס“ שטײן בײַ דער טיר און קוקן אױפֿן גרױסן מאַרק־פּלאַץ פֿון דער שטאָט מאַזעפּעװקע, פֿאַרטיפֿט אין אירע מחשבֿות, פֿון װעלכע מיר האָבן אױבן געשמועסט. די מחשבֿות אירע זײַנען אָבער גיך איבערגעריסן געװאָרן דורך אונדזער װױלן יונג ― סטעמפּעניון.

דער דאָזיקער פֿײַנער בחור, װאָס האָט געװאָרפֿן אַן אױג אױף רחלען, האָט גוט באַמערקט, װי זי איז אַרױסגעגאַנגען פֿונעם טיש, האָט ער אַביסל צוגעװאַרט און איז אױך אַרױסגעגאַנגען, און האָט זיך געשטעלט אינדרױסן בײַ דער טיר, און האָט תּיכּף פֿאַרבונדן מיט רחלען אַ שמועס װעגן זײַן שטאָט מאַזעפּעװקע און װעגן איר שטאָט סקװירע, װעלכע ער האָט גוט געקענט מיט אַלע בריקלעך, מיט אַלע אירע אַנטיקלעך, אױסגעטונקען, װי מע זאָגט; און פֿון דער שטאָט יעהופּעץ האָט ער מיט איר גערעדט; ער האָט געהערט, אַז זי איז אַמאָל געװען אין יעהופּעץ. רחלע האָט אים געענטפֿערט אײן װאָרט איבער צען.

― װאָס איז די מעשׂה ― האָט זי סטעמפּעניו אַ פֿרעג געטאָן ― װאָס איז די מעשׂה, װאָס מע זעט אײַך קײנמאָל נישט גײן אױפֿן שפּאַציר, נישט שבת, נישט יום־טובֿ? איר זענט שױן דאָ כּמעט אַ יאָר, העכער אַ יאָר, און מע זעט אײַך נאָך נישט אױף דער באַרדיטשעװער גאַס ! און פֿאַרקליבן האָט איר זיך אַזױ װײַט, אין עק שטאָט, און איך האָב גאָרנישט געװוּסט, אַז איר זענט הי… ערשט נעכטן בין איך געװאָר געװאָרן, װען איך האָב אײַך דערזען… איך האָב נאָך נעכטן געװאָלט מיט אײַך אַביסל רײדן, קאָן מען נישט… איר װײסט דען נישט אונדזערע ייִדישע שטעטלעך? באַלד הײבט מען אָן צו רײדן, מע נעמט אין די מײַלער אַרײַן… גײט זיך דורך, פֿאָלגט מיך, שבת בײַטאָג אױף דער באַרדיטשעװער גאַס… דאָרט איז די גאַנצע שטאָט… למען־השם, הערט איר? למען־השם, שבת בײַטאָג אױף דער באַרדיטשעװער גאַס…

רחלע האָט אים קײן צײַט נישט געהאַט צו ענטפֿערן, דען איר געטרײַע שװיגער דװאָסי־מלכּה האָט באַמערקט, אַז די שנור איז נישטאָ בײַם טיש, איז זי געלאָפֿן זי זוכן, און אַז זי האָט זי געטראָפֿן שטײן אינדרױסן בײַ דער טיר מיט סטעמפּעניון, האָט זי זיך אין פֿלוג אַביסל פֿאַרװוּנדערט: „װאָס עפּעס אינמיטן דרינען אָט דאָ מיט אים?“ נאָר סטעמפּעניו, װאָס איז בכלל געװען אַ מזיק און אַ גרױסער בריה אין אַזעלכע ענינים, האָט זיך תּיכּף גענומען צו דװאָסי־מלכּהן מיט די דאָזיקע װערטער:

― מיר שמועסן דאָ מכּוח דער חתונה, מכּוח דעם רבינס חתונה אין סקװירע… אײַער שנור איז נאָך דעמאָלט געװען אַ קינד, װען איך האָב געשפּילט אױף דעם רבינס חתונה. זי געדענקט נישט דעם רבינס חתונה…

― עס פֿאַרשטײט זיך, װי קומט צו איר דאָס געדענקען? ― האָט אים דװאָסי־מלכּה געענטפֿערט. ― איך געדענק אָבער גוט. איך בין דעמאָלט געװען מיט מײַן מאַן, און האָבן גענעכטיקט אין פֿעלד, אַזאַ ענגשאַפֿט איז דעמאָלט געװען אין שטעטל.

― װאָס װײסט איר דאָס ענגשאַפֿט דעמאָלט! איך װעל אײַך דערצײלן שענערס… ― האָט איר סטעמפּעניו געענטפֿערט און האָט פֿאַרבונדן מיט דװאָסי־מלכּהן אַ לאַנגן שמועס מכּוח פֿיל פֿאַרשײדענע ענינים, און אַזױ האָט ער זיך מיט איר פֿאַררעדט, און רחלע האָט זיך דערװײַל אַרױסגעדרײט און איז אַרײַנגעקומען צוריק אין שטוב אַרײַן צו דער כּלה. מיר האָבן נאָך אױבן געזאָגט, אַז סטעמפּעניו האָט געקאָנט רײדן; מיר דאַרפֿן דערצײלן נאָך אַ מעלה פֿון אים, הײַנו: אױף צו רײדן מיט אַלטע װײַבער, פּלאַפּלען, פֿאַררײדן זײ די צײן, װען מע באַדאַרף, האָט מען אים אױך נישט באַדאַרפֿט פּיקן די צונג; ער האָט געקאָנט די מלאָכה גוט. „אַ געלערנטע מכשפֿה ― זאָגט די װעלט ― איז ערגער װי אַ געבאָרענע“. סטעמפּעניו איז אין זײַן אַרבעט געװען אַ חריף; ער איז דורכגעגאַנגען אַ גוטן חדר, װי מיר װעלן זען װײַטער.

„אַ העזה אַביסל! ― האָט זיך רחלע געטראַכט אין האַרצן. ― זאָגן מיר, אַז איך זאָל, למען־השם, זײַן שבת בײַטאָג אױף דער באַרדיטשעװער גאַס! למען־השם? אַנדערש װיל ער נישט? אַ השׂגה אַביסל! דאָס קאָן נאָר אַ קלעזמער!“…

מיט אַזעלכע בײזע מחשבֿות איז רחלע געקומען צוריק פֿון דער חתונה, און אַז עס איז געקומען דער ליבער שבת־קודש, אַז דער שװער און די שװיגער און אױך משה־מענדל האָבן זיך געלײגט רוען און קלײַבן אַביסל עונג־שבת פֿונעם זיסן שלאָף, פֿון װעלכן ייִדן האַלטן גאָר אַ װעלט פֿון כּמה־וכּמה יאָרן, ― דעמאָלט האָט זיך רחלע, װי איר שטײגער איז, געזעצט אײנע אַלײן בײַם פֿענצטער און האָט געקוקט אױף דער גאַס אַרױס, צוברומענדיק זיך אַ לידעלע אונטער דער נאָז. דאָרט, אױף דער גאַס, האָט זי דערזען, װי אַלע שבת, אױסגעצװאָגענע מײדלעך, מיט רױטע און מיט בלױע סטענגעלעך אין די צעפּ, מיט רױטע, געלע, גרינע, מאָדנע קלײדלעך און מיט הענטשקעלעך און מיט נײַע גלאַנצנדיקע שיך אױף סקריפּעס. דאָס גײען זײ אַהין, „אױפֿן שפּאַציר“, אױף דער באַרדיטשעװער גאַס. דאָרט װעלן זײ װײַזן, אײנע די אַנדערע, זײערע רױטע, בלױע סטענגעלעך, מיט זײערע רױטע, געלע, גרינע קלײדלעך. דאָרט װעלן זײ כאַפּן אַ קוק פֿון דער װײַטנס, פֿאַרבײַגײענדיק, װי דער מינהג איז בײַ אונדז, אױף די בחורימלעך מיט די קאָרטענע קאַפּאָטקעלעך, מיט די לאַנגע הײַזלעך און מיט די גלאַנצנדיקע דאַשיקעס (קאָזיראָקלעך) פֿון די שבתדיקע קאַרטוזלעך. דאָרט װעלן זײ מיט גרױס צניעות אַראָפּלאָזן די אױגן, און די בעקלעך װעלן בײַ זײ װערן רױטלעך פֿאַר חרפּה, און די הערצלעך… מיט אײנעם װאָרט, דאָרט װעט זײַן חי־געלעבט!

רחלע װײס דאָס גאַנץ גוט. פֿאַרװאָס זאָל זי דאָס נישט װיסן? זי איז דאָך אױך אַמאָל געװען אַ מײדל מיט רױטע און בלױע סטענגעלעך אין די צעפּ, און האָט אױך געשפּאַצירט מיט אַ סך מײדלעך שבת בײַטאָג אױף דער גאַס. אָבער איצט?

רחלע קוקט זיך אַרום. אַלע שלאָפֿן און כראָפּען געשמאַק. אַלע! נאָר זי אַלײן זיצט דאָ, װי צװישן טױטע, װי צװישן אמתע מתים. זי שפּאַרט אָן איר קאָפּ אױף די הענט און פֿאַרטראַכט זיך און דערמאָנט זיך אַן אַלט לידעלע, װאָס זי האָט געזונגען אַמאָל, מײדלװײַז:

אײנע אַלײן,
עלנט, װי אַ שטײן,
איך האָב צו קײנעם צו רײדן.
נאָר צו זיך אַלײן.
עלנט, װי אַ שטײן.
איך האָב צו קײנעם צו רײדן…

― גוט שבת!…

רחלע האָט אױפֿגעהױבן דעם קאָפּ און האָט דערזען… סטעמפּעניון.

― אַ גוט שבת! זאָג איך.

„װאָס איז דאָס?! װי קומט ער אַהער?“ ― האָט רחלע געװאָלט פֿרעגן און אָפּטרעטן פֿונעם פֿענצטער.

― גוט שבת, גוט יאָר! ― האָט זי אים געענטפֿערט און איז געװאָרן רױט, װי אַ צװיק.

― איר האָט מיך נישט געפֿאָלגט און זײַט נישט אַרױסגעגאַנגען אױף דער באַרדיטשעװער גאַס? איך האָב אױף אײַך אומזיסט אַרױסגעקוקט… איך האָב… איך האָב… נאַט לײענט!…

און סטעמפּעניו האָט איבערגעגעבן רחלען אַ צונױפֿגעלײגטן בױגן פּאַפּיר און איז גיך פֿאַרשװוּנדן געװאָרן פֿון אירע אױגן.

רחלע האָט לאַנג, לאַנג געהאַלטן דעם בױגן פּאַפּיר אין אירע הענט, נישט געװוּסט, װאָס צו טאָן דערמיט, און נישט פֿאַרשטאַנען, װאָס דאָס באַדײַט, „מיט װאָס עסט מען דאָס?“… אַז די ערשטע איבערראַשונג איז איבערגעגאַנגען, האָט זי צענומען אַ גרױסן בױגן נאָטן־פּאַפּיר און האָט דערזען גרױסע אותיות, אױף פּשוט ייִדיש געשריבן מיט אַ סך גרײַזן.

„מײן ליבשטיר אײנגיל פֿון הומיל װען איח האָב דײן לעחטיק שטאַלד דערזוהין איז מער געװאָרין לעחטיק אָן מײַנע בײדה עײגין אין אַ לעחטיק פֿײַאר מיט מײַן האַרץ פּרענין פֿין גרײת ליבשעװט צי דיר מײַן נעשאָמע װאָת דײַנע הומיל עײגין האָבין מעח מיד דײַן לעחטיק שטאַלד צי זעח גוצױגען פֿין דער אורשטיר שאָ ביסד מײַן לײבין פֿין מײַן לײבין פֿין מײַן האַרץ מײַן זײלי אין טי ניט שלאָפֿען אין חאָלים דיך זײהין אָן דיר דאָח הי לעחטיקי זין פֿינסטער אין מײַנע עיגין אָב דעח ליב װי מײַן זיס לײבין אין חשטאַרב מיד אַלי עײװערים דעח טאָמיד זײהין פֿאַר מײַני עײגין אין דעח טאָמיד ליבין אין מיד דיר טאָמיד לײבין דען דעח אױף אימער ליבענדיר װאָת גײט אױת נאָח דײַני טרײט אין טיט דעח פֿין װײַטין קישין דײַנע שײני עײגין

סטעמפּעניו“.

XIV
פֿון דער „בת־מלכּה“ צוריק צום „בן־מלך“

לאָמיר איבערלאָזן די „בת־מלכּה“ און זיך אומקערן צום „בן־מלך“. מיר װעלן פֿאַרבײַגײן רחלען און שמועסן מכּוח סטעמפּעניון.

אמת, דאָס דאָזיקע בריװל פֿון סטעמפּעניון, װאָס איז אױבן געקאָפּירט אות־באות, איז נישט אַזױ קונציק, נאָר װאָס קאָן מען העלפֿן? סטעמפּעניו איז אַװדאי געװען אַ העלד, אַ שײנער יונגאַטש, אַ ימח־שמוניק אַ גוטער, נאָר קײן שרײַבער איז ער נישט געװען. גײט מאַכט עפּעס! זײַן פֿאָטער, עליו־השלום, בערל באַס, אַז ער האָט דערזען, װי סטעמפּעניו האָט חשק צו שפּילן און לערנען װיל ער נישט קײן װאָרט, כאָטש בראָט אים, כאָטש ברען אים, האָט ער אים גיך גענומען צו דער מלאָכה און האָט אים פֿריִער אױסגעפּרוּװט אױף אַלע כּלים, ביז ער איז געבליבן שטײן מיט דער פֿידל, און בערל באַס, װאָס האָט געהאַט חוץ סטעמפּעניון נאָך קינדער מוזיקאַנטן, האָט געזאָגט בפֿירוש, אַז אין אים, אין סטעמפּעניון, געפֿינט זיך אַן אָדער פֿונעם זײדן, רב שמואלקע טראָמײט (װאָס האָט זיך פּערזענלעך געקענט מיטן גרױסן פֿידלער פּאַגאַניני), אַזױ, אַז צו צװעלף יאָר האָט שױן סטעמפּעניו געקאָנט „באַזעצן“ אַ כּלה און טאַקע אָפּשפּילן אַ גאַנצע חתונה. דערפֿאַר האָט אים בערל באַס בעסער ליב געהאַט פֿון אַלע קינדער, װאָס זײַנען געגאַנגען בײַ אים אָפּגעריסן, אָפּגעשליסן, אָדער פּשוט נאַקעט און באָרװעס. און כאָטש בערל באַס איז געװען אַ שטרענגער קאָמאַנדיר און פֿלעגט שלעפּן סטעמפּעניון פֿאַרן אױער, אָדער אַזױ הרגענען, שלאָגן, ממיתן, ברעכן די בײנער, דאָך איז סטעמפּעניו געװען בײַ אים דער אַנטיק, אַ צירונג, אַ גאַנצער מאַיאָנטיק אױף דער עלטער. בערל האָט אַלעמען אָנגעװיזן אױף סטעמפּעניון און האָט געזאָגט מיט גדלות האַלב אױף קלעזמער־לשון: „זעט איר, ממזרים, אָט דער פּיטיוקל װעט מיר געבן פּאַפּע אױף דער עלטער. נישקשה, איך מעג זיך אױף אים פֿאַרלאָזן“.

דעם אַלטן בערל באַס איז אָבער נישט באַשערט געװען אױף דער עלטער צו זען בײַ זיך זײַן געליבטן זון. סטעמפּעניו האָט זיך צו פֿופֿצן יאָר אַװעקגעלאָזט, מיט אַ דרײַערל אין בײַטעלע און מיט אַן אַלטער, צעבראָכענער פֿידל אונטער פּאָדעליק, װאַנדערן אױף דער װעלט. ער האָט זיך אױסגעװאַלגערט װוּ איר װילט, אין אַ סך שטעט און שטעטלעך, צװישן פֿיל פֿאַרשײדענע קאָמפּאַניעס קלעזמער. מער װי אַ האַלב יאָר האָט זיך סטעמפּעניו נישט געקאָנט האַלטן אױף אײן אָרט. עס האָט אים אַלץ געצױגן װײַטער און װײַטער: פֿון מאַזעפּעװקע קײן סטעפּעװקע, פֿון סטעפּעװקע קײן קאָרעץ, פֿון קאָרעץ קײן באַלטע, פֿון באַלטע קײן אַלט־קאָנסטאַנטין און פֿון דאָרטן קײן באַרדיטשעװ, און אַזױ װײַטער און װײַטער, ביז אַדעס. און פֿון אַדעס האָט ער זיך אַװעקגעלאָזט צוריק ― װידער װאַנדערן איבער קלײנע שטעטלעך, װוּ מע קאָן זיך לאָזן הערן, האָבן אַ נאָמען, זיך קונה־שם זײַן. און עס איז טאַקע אַזױ געװען: אין יעדן אָרט, װוּהין סטעמפּעניו איז געקומען, האָט מען שױן געהערט פֿון אים פֿריִער. ייִדן האָבן געהערט, אַז עס פֿאָרט אַרום אױף דער װעלט אַ געװיסער סטעמפּעניו, װאָס מיט זײַן שפּילן לאָזט זיך אױס די װעלט. דעריבער איז גרינג צו פֿאַרשטײן דעם רעש, װאָס עס איז געװאָרן אין יעדער שטאָט, װוּהין סטעמפּעניו איז געקומען מיט זײַן קאַפּעליע. דען סטעמפּעניו, פֿאַרשטײט איר, האָט צו אַכצן יאָר שױן געהאַט אַן אײגענע קאָמפּאַניע, און איז אַרומגעפֿאָרן און האָט געשפּילט נאָר אױף געװיסע, רײַכע חתונות, און אַזױ מיט דער צײַט האָט סטעמפּעניו אַװעקגעלײגט אַלע אַנדערע קאָמפּאַניעס, װי, למשל, די „קאַנאַטאָפּער קלעזמער“, װאָס האָבן אױך גענוג געשמט, די „סמילער“, די „װיניצער“, די „שאַראַגראַדער“ און נאָך פֿיל באַרימטע קאָמפּאַניעס, װאָס האָבן זיך געלאָזט הערן אױף דער װעלט.

עס פֿאַרשטײט זיך, אַז קײן גוטע פֿרײַנט האָט זיך סטעמפּעניו נישט געקױפֿט, דערפֿאַר, װאָס ער האָט אַרױסגעריסן דעם בעסטן ביסן פֿון די קלעזמערס מױל, און מע פֿלעגט אָנװינטשעװען גענוג צרות מיט שלעק אױף זײַן קאָפּ. נאָר אין די אױגן האָט מען אים געחנפֿעט, און אין האַרצן האָט מען אױך געהאַט גענוג אָפּשײַ פֿאַר אים. יעדער קלעזמער האָט געװוּסט אינעװײניק, בײַ זיך אין האַרצן, אַז קױם נעמט סטעמפּעניו דאָס פֿידעלע אין האַנט אַרײַן, אַזױ מעגן שױן אַלע קלעזמער זיך לײגן שלאָפֿן.

די חבֿרה קלעזמער, דאַרפֿט איר װיסן, האָבן פֿון תּמיד אָן ליב גוזמאָות. בײַ זײ געפֿינט איר סיפּורי־מעשׂיות, װוּנדערלעכע דערצײלונגען, לעגענדעס אָן אַ שיעור. אױף סטעמפּעניון האָבן זײ דערצײלט אין יעדן אָרט שרעקלעכע גוזמאָות, און אױף זײַן פֿידעלע האָט מען געזאָגט, אַז עס װאַקסט פֿון פּאַגאַנינין אַלײן. אַז מע האָט דערהערט, אַז סטעמפּעניו דאַרף אָנקומען מיט זײַן „קאַפּעליע“, האָבן אים די שטאָט־קלעזמער, געװײנלעך, גענוג אָנגעשאָלטן, און װער שמועסט זײערע װײַבער האָבן פּשוט גערעגנט מיט קללות, מע זאָל גאָר באַהיט װערן.

― אַ גאַנץ קײַלעכיק יאָר, מע דאַרט, מע קװאָרט, מע באָרגט, מע משכּונט, מע עסט פֿון זיך די הױט. װאָס איז? ראָש־חודש אלול װעט זײַן אַ חתונה בײַם נגיד. צום סוף קומט אַ רוח, אַ שלימזל פֿון אַלדי שװאַרצע יאָר, אַ סטעמפּעניו, און רײַסט אַרױס דעם ביסן פֿון די צײן, פֿאַרכאַפּט זאָל ער נאָר װערן!…

נאָר קײן אמתע שׂונאים האָט זיך סטעמפּעניו נישט געקױפֿט אין ערגעץ. ער איז געװען אַ גוט ברודערל ביז גאָר: אָפּגעשפּילט די חתונה, האָט ער זיך צונױפֿגעקאָמפּאַניעט מיט דער חבֿרה שטאָט־קלעזמער און געלאָזט מאַכן אַ װאַרעמס מיט דער ברײטער האַנט, נישט געקאַרגט קײן שנאַפּס, פֿײַן אונטערגעלעבט, זיך שײן צעצאָלט, און פֿאַרן אַװעקפֿאָרן צעטײלט דעם קלײנװאַרג מתּנות. מיט אײנעם װאָרט, ער האָט זיך אױסגעשטעלט מעשׂה מענטש, גאָר לײַטיש.

― הערט איר? ― האָבן די קלעזמערקעס נאָכדעם גערעדט צװישן זיך. ― הערט איר? אַ ייִדישע נשמה טאָר מען נישט שאַצן.

נאָר מער װי בײַ אַלע האָט סטעמפּעניו געפֿונען חן אין די שװאַרצע אָדער בלױע אױגן פֿון די קלעזמערס טעכטער, די מײדלעך, צו װעלכע ער האָט זיך אומעטום געשדכנט. און װען ער האָט געשװאָרן דעם קלעזמערס טאָכטער, אַז ער איז אין איר אײַנגעליבט ביז לעצט, האָט איר אים געמעגט גלײבן: בשעת־מעשׂה איז ער באמת געװען אין איר אײַנגעליבט (צום מײנסטן, זײַנען בײַ די קלעזמער שײנע טעכטער), נאָר קױם איז סטעמפּעניו אַריבערגעפֿאָרן איבער דער ראָגאַטקע, אַזױ איז זײַן ליבע פֿאַרשװוּנדן געװאָרן מיטן װינט און מיטן רױך. און געקומען אין דער צװײטער שטאָט, האָט ער זיך װידער באַלד אײַנגעליבט אין אַ דאָרטיקן קלעזמערס טאָכטער; װידער געשװאָרן, געכאַפּט די ערד, אַז ער ליבט זי, אַז ער עקט זיך, געשענקט מתּנות, אָפּגעזעגנט זיך, אַװעקגעפֿאָרן ― און װידער די אײגענע מעשׂה…

מע קאָן נישט זאָגן אַז אַזעלכע ליבעס האָבן זיך אױסגעלאָזט תּמיד אָן אַ װיסטן סוף, ― געװײנלעך, פֿאַר איר, פֿאַר דער כּלה… דאָס איז אמת, אַז פֿיל פֿון זײַנע געליבטע האָבן גיך פֿאַרגעסן אין סטעמפּעניון מיט זײַן געבײן און האָבן חתונה געהאַט פֿאַר אַנדערע קלעזמער. נאָר עטלעכע, זײער אײַנגעשפּאַרטע מײדלעך, האָבן זיך אַזױ אײַנגעליבט אין דעם דאָזיקן ימח־שמוניק, אַז ער װעט קומען, נישט הײַנט ― איז מאָרגן, נישט מאָרגן ― איז איבערמאָרגן, ביז זײ האָבן אָנגעהױבן צו טריקענען און אױסגײן, װי אַ ליכט. אין דער צײַט, װען סטעמפּעניו האָט ערגעץ בסוד, אין אַ פֿינצטער הײַזל, זיך געקושט מיט אַ קלעזמערס טאָכטער, אין דער אײגענער מינוט איז געלעגן נישט אײנע פֿון זײַנע כּלות מיטן פּנים אַראָפּ, באַװײנענדיק זײער פֿינצטער מזל װאָס זײער „געליבטער האָט זײ פֿאַרגעסן, פֿאַרלאָזט און טוט זײ גאָרנישט דערמאָנען“…

אָט אַזעלכע אומגליקלעכע כּלות האָט סטעמפּעניו געלאָזט כּמעט אין יעדער שטאָט, װוּ ער איז דורכגעפֿאָרן מיט זײַן קאָמפּאַניע. נאָר נישט שטענדיק גילט די הצלחה; עס מאַכט זיך אַמאָל ― מע טרעפֿט אָן אױף אַ שלאַק, האָט מען דעמאָלט צו זינגען און צו זאָגן. סטעמפּעניון האָט געטראָפֿן אַן אומגליק, װאָס ער האָט זיך גאָר אױף אַזעלכעס נישט געריכט: ער האָט געמוזט חתונה האָבן, כאָטש עס האָט זיך אים שטאַרק נישט געװאָלט חתונה האָבן!

XV
סטעמפּעניו פֿאַרשלײערט זיך גאָר אומגעריכט

ויהי היום איז סטעמפּעניו געקומען מיט זײַן קאַפּעליע קײן מאַזעפּעװקע און האָט אָפּגעשפּילט דרײַ חתונות מיטאַמאָל, בשותּפֿות מיט די שטאָט־קלעזמער, װאָס זײַנען צוגעשטאַנען צו אים מיט חזקה־טענות און האָבן אים פֿאַרשװאָרן, אַז בײַם לאַװ, װעט אים חבֿרה ברעכן די בײנער, און זײ װאָלטן עס זײער שײן מקײם געװען, װען סטעמפּעניו, װאָס האָט געהאַט בכלל אַ גוט האַרץ, זאָל נישט געװען מרוצה װערן אױף שותּפֿות.

אַזױ װי פֿון אײן חתונה ביז דער אַנדערער האָט געדױערט אַ פּאָר טעג, און סטעמפּעניו האָט דערװײַל נישט געהאַט װאָס צו טאָן, האָט ער זיך דערװײַל באַקענט מיט ישעיהקע דעם פֿידלערס טאָכטער, אַ פֿײַן מײדל פֿון אַ יאָר צװײ און צװאַנציק, אַ שװאַרצס און אַ גראָבס, און ער האָט זיך אין איר רעכט אײַנגעליבט, װי דער שטײגער איז בײַ אים געװען: געקושט, געהאַלדזט, געליובעט, געקױפֿט מתּנות, קוצעניו־מוצעניו, גאָר מעשׂה חתן און אַז עס איז געקומען די צײַט פֿון אַװעקפֿאָרן, האָט אים דאָס שװאַרצע מײדל (פֿרײדל האָט מען זי גערופֿן) געזאָגט, אַז ער זאָל נישט מאַכן קײן שהיות און שרײַבן תּנאָים, װי דער מינהג איז. סטעמפּעניו, װאָס איז דערצו נאָך נישט געװױנט געװאָרן, האָט זיך אַביסל געקװענקלט, געדרײט מיט דער צונג אַהין ― אַהער, נאָר עס האָט אים נישט געהאָלפֿן קײן רבונו־של־עולם. פֿרײדל איז געװען אַ מײדל אַ קאָזאַק און האָט אים גענומען אין די הענט אַרײַן גאָר קײן מעשׂה נישט, אַזױ, אַז ער האָט זיך נישט געקאָנט אױסדרײען פֿון איר, און עס איז געװען דאָס קנס־מאָל אין אַ מזלדיקער שעה. חבֿרה קלעזמער האָבן לכּבֿוד דעם גערימטן חתן געמאַכט אַ היפּשן קנאַק, און בײַם פֿידלער אין שטוב איז געװען שׂשׂון־ושׂימחה דרײַ טעג כּסדר, ביז דער ליבער חתן מיט אַלע ליבע געסט זײַנען זיך אַװעקגעפֿאָרן אין דער אַנדערער שטאָט, אין דער דריטער, און אַזױ װײַטער.

געװײנלעך, האָט סטעמפּעניו באַלד פֿאַרגעסן אין דער גאַנצער חתונה מיט די תּנאָים, מיט דעם שװאַרצן מײדל, מיט אַלע מיט אַן אַנדער, און האָט זיך געטאָן זײַנס, דאָס הײסט, געפֿירט זײַנע ליבעס אין אַלע שטעט, װי ער איז געװױנט געװען. און אַזױ איז ער זיך געפֿאָרן פֿון שטאָט צו שטאָט מיט זײַן קאַפּעליע ― חתונות שפּילן און האָט זיך געלעבט אַ גוטן טאָג. נאָר פּלוצעם… עס אין נישטאָ קײן אײביקע זאַך אױף דער װעלט ! אַלץ איז ביז אַ צײַט. אױף סטעמפּעניון איז אױך געקומען די צײַט. אַ בײזער שלאַק האָט אים געטראָפֿן און אַ צרה. אַ משולחת האָט זיך אױף זײַנע יאָרן גענומען! הערט אַן אומגליק:

געשפּילט אַזױ אײנמאָל אַ חתונה אין אַ קלײן שטעטל, ערגעץ אין מאַלאָראָסיע, און געהאַלטן סאַמע אין מיטן אַ ליבע מיט הערשקע דעם פֿלײטערס טאָכטער (אַ גאַנץ שײן מײדל), און סטעמפּעניו האָט איר צוגעזאָגט, אַז ער װעט זי געװיס נעמען, ― איז אַרײַנגעקומען מעכטשי פּײַקלער מיטן שלעפֿעריקן פּנים און האָט אַ װוּנק געטאָן אױף סטעמפּעניון און אַ מרוקע געטאָן אונטער דער נאָז אױף קלעזמער־לשון:

― גײט, סטעמפּעניו, דאָרט אין הױז װאַרט אױף אײַך אַ שעכטל.

― אַ מײדל? װאָסער אַ מײדל?

― אַ שװאַרץ מײדל מיט גרינע אױגן.

און סטעמפּעניו האָט זיך געלאָזט אין הױז אַרײַן און האָט דערזען דאָס שװאַרצע מײדל, ישעיהקע דעם פֿידלערס טאָכטער, זײַן כּלה פֿרײדל!

― װאָס קוקסטו מיך אָן, סטעמפּעניו? האָסט מיך נישט דערקענט? אַיאָ? זע נאָר, װי ער פּינטלט מיט די אױגן און קוקט זיך צו! דאָס בין איך, סטעמפּעניו, איך, פֿרײדל, דײַן כּלה פֿרײדל, ישעיהקע דעם פֿידלערס טאָכטער.

― האַ? איך װײס, װאָס דען? איך װײס נישט? איך װײס! איך װײס! נאָר װי קומסטו אַהער? פֿון װאַנען?

― װי קום איך אַהער? מיט די פֿיס, סטעמפּעניו, מיט די פֿיס. קױם דערפֿרעגט אַהער, צו הערשקע דעם פֿלײטיסט. פֿון װאַנען, פֿרעגסטו? פֿון דער הײם קום איך אָן.

― נו, װאָס הערט זיך? װען ביסטו פֿון דער הײם?

― װאָס זאָל זיך הערן, סטעמפּעניו? נישטאָ קײן נײַס. װען בין איך פֿון דער הײם? פֿון דער הײם בין איך, אַ פּנים, אַזױ גרױס, װי אַ װאָך זעקס אָדער זיבן. מיר זײַנען אױסגעװען װוּ דו װילסט. װוּהין מיר קומען צו פֿאָרן, זאָגט מען אונדז: געװען און אַװעקגעפֿאָרן װײַטער. קױם, קױם מיט צרות געטראָפֿן אױפֿן אמתן װעג… נו, װאָס מאַכסטו עפּעס, סטעמפּעניו?

― האַ? איך? גאָרנישט! װאָס זאָל איך מאַכן? קום, פֿרײדל, װאָס שטײען מיר דאָ? ― האָט ער צו איר געזאָגט, דערזען, אַז חבֿרה קלעזמער הײבן זיך אָן קלײַבן אַרום זײ און באַטראַכטן דאָס שװאַרצע מײדל מיט די גרױסע שװאַרצע צעפּ און מיט די גרינע אױגן.

― פֿון מײַנעטװעגן, לאָמיר גײן, ― האָט אים פֿרײדל געענטפֿערט.

און סטעמפּעניו האָט געכאַפּט אױף זיך דעם אױבערראָק מיטן שטעקעלע אין דער האַנט און האָט זיך געמאַכט אַ שפּאַציר מיט פֿרײדל דער שװאַרצער איבער דער שטאָט. סטעמפּעניו האָט זיך אַרומגעקוקט, צי קײנער הערט נישט זײער שמועס, און האָט זיך געװענדט צו איר שױן מיט מער שטאַרקײט:

― זאָג מיר נאָר, איך בעט דיך, װאָס הײסט דאָס?

― װאָס הײסט „װאָס הײסט דאָס“?

― אָט דאָס, װאָס דו ביסט אַהער געקומען.

― ס'אַ גראַם! קוק אים אָן, קלאָמפּערשט װײס ער נישט, מאַכט זיך געפּגרט.

― הערסטו, פֿרײדל? ― האָט איר סטעמפּעניו שױן מיט האַרץ געזאָגט. ― הערסטו, פֿרײדל? איך האָב פֿײַנט, אַז מע מאַכט מיט מיר אַזעלכע מחזקות! איך פֿרעג דיך, װאָס טוסטו דאָ, און דו טרײַבסט מיט מיר קאַטאָװעסלעך?

פֿרײדל האָט אַ גלאַנץ געטאָן מיטן פֿײַערל פֿון אירע גרינע אױגן אױף סטעמפּעניון, און פֿאַרװאָרפֿן מיט די הענט אירע לאַנגע שװאַרצע צעפּ אַרונטער, האָט זי זיך געװענדט צו סטעמפּעניון אױך ערנסט:

― װאָס איך טו דאָ, װילסטו װיסן? איך בין געקומען צו דיר, סטעמפּעניו! האָסט אונדז בײַם קנס־טאָל געזאָגט, אַז נישט מער װי אין צװײ װאָכן אַרום שרײַבסטו אונדז אַרײַן אַ בריװל מכּוח דער חתונה אָפּשטעלן; מיר האָבן געװאַרט און געװאַרט העכער צװײ חדשים און האָבן דערזען, אַז פֿון דיר איז נישט קײן שום ידיעה, האָבן מיר זיך מישבֿ געװען און האָבן זיך געלאָזט אױף דער װעלט צו זוכן דעם נעכטיקן טאָג, און אַזױ זײַנען מיר אױסגעװען װוּ די װעלט האָט אַן עק, ביז קױם, קױם מיט צרות, גאָט האָט אונדז געהאָלפֿן און מיר…

― זאָג מיר נאָר, פֿרײדל, װער זײַנען די „מיר“? עפּעס זאָגסטו אַלץ מיר זײַנען געפֿאָרן, מיר זײַנען געקומען…

― מיר בײדע, דאָס הײסט: איך און מײַן מאַמע.

― דײַן מאַמע?! ― האָט סטעמפּעניו אױסגעשריגן און האָט זיך אָפּגעשטעלט אַ דערשלאָגענער. ― דײַן מאַמע? װאָס האָט זי דאָ צו טאָן?

― שאַ, װאָס שרײַסטו אַזױ, סטעמפּעניו? װאָס דען, אַלײן האָסטו געמײנט? אַ מײדל פֿאָרט נישט אַלײן. אַ שײנע זאַך, כ'לעבן!

― יאָ, אָבער װאָס קער זי זיך אָן מיט מיר, די מאַמע דײַנע? ― האָט זי סטעמפּעניו געפֿרעגט, אומקערנדיק זיך צוריק מיט איר.

― אַ מחותּנתטע, סטעמפּעניו, אַ מחותּנתטע קער זי זיך מיט דיר אָן, און שפּעטער װעט זי זיך דיר אָנקערן אַ שװיגער.

― דו מײנסט טאַקע, אַ פּנים, אַן אמת, פֿרײדל, חתונה האָבן פֿאַר מיר?

― נו, און דו, סטעמפּעניו, מײנסט דאָס אױף קאַטאָװעס?

― נאַרישקײטן!

― פֿאַרװאָס נאַרישקײטן?

― אָט אַזױ. איך האָב עס אַפֿילו נישט אין זינען אין דער לינקער פּיאַטע.

פֿרײדל איז געבליבן שטײן אַ מינוט און האָט אַ קוק געטאָן סטעמפּעניון אין די אױגן אַרײַן. נאָכדעם האָט זי זיך אַרומגעקוקט אױף אַלע זײַטן און האָט זיך שטילערהײט געװענדט צו סטעמפּעניון מיט די װערטער:

― הער נאָר אױס, סטעמפּעניו! מײן נישט, אַז דו האָסט אָנגעטראָפֿן אױף אַ ניונקעלע, װאָס װײס נישט, װער עס האָט זי געשלײערט. איך קען דיך גאַנץ גוט, סטעמפּעניו! איך װײס, אַז דו ביסט אַ היפּשער שאַרלאַטאַן, האָסט ליב כּלות אַלע װאָך אַ נײַע. נאָר עס מאַכט נישט אױס, אַלץ ביז אַ צײַט, נישקשה… ביסט אַ גוטער בטבֿע, האָסט אַ װײך האַרץ. ביסט אַ פּאַרשױן אײנער צװישן צען טױזנט, שפּילסט אױסגעצײכנט אױפֿן פֿידל און קאָנסט געבן אַ װײַב ברױט, ― דערפֿאַר װיל איך דיך, און דערפֿאַר װעל איך פֿאַר דיר חתונה האָבן, און טאַקע גיך! און דאָס, װאָס דו שפּאַרסט זיך, איז אומזיסט, אַרױסגעװאָרפֿן דײַן טירחה, סטעמפּעניו, גלײב מיר, בײג זיך אָן צו מיר אַהער, איך װעל דיר זאָגן אַ סוד…

און פֿרײדל די שװאַרצע האָט אײַנגערױמט סטעמפּעניון אַ סוד אין אױער, און סטעמפּעניו איז פֿאַרציטערט געװאָרן מיט אַלע אבֿרים. ער איז געבליבן שטײן, װי אַ לײמענער גולם, אין מיטן װעג, נישט געקאָנט עפֿענען קײן מױל אַ װאָרט אױסצורײדן. און דאָ איז אָנגעקומען מעכטשי פּײַקלער מיט דעם רױטן קאָפּ און האָט אים געזאָגט, אַז מע רופֿט אים צום נגיד פֿונעם שטעטל באַשטעלן אַ חתונה. סטעמפּעניו האָט זיך מיט אַ װוּנק אָפּגעזעגנט מיט פֿרײדלען און האָט אױסגערעדט מיט אַ זיפֿץ:

― מיר װעלן זיך נאָך זען, פֿרײדל!

― ס'אַ שאלה אַביסל, אױב מיר װעלן זיך זען! ― האָט אים פֿרײדל געענטפֿערט און האָט זיך גאַנץ צופֿרידן אָפּגעשײדט פֿון איר ליבן חתן סטעמפּעניו.

די אַלע, װאָס האָבן אין יענער צײַט געזען סטעמפּעניון אױף דער חתונה, האָבן זיך שטאַרק פֿאַרװוּנדערט אױף זײַן בלאַס פּנים מיט זײַן אָפּגעלאָזטקײט: גאָרנישט דער סטעמפּעניו, װאָס פֿריִער, אַ שענערן לײגט מען אין דער ערד אַרײַן! עס איז אָפּגענומען געװאָרן זײַן פֿרײלעכקײט מיט זײַן ברען, װי מיט די הענט. יאָ, סטעמפּעניו האָט געפֿילט, אַז דאָס איז אַן עק צו זײַן זיס לעבן פֿון אַ פֿרײַ פֿײגעלע, אַז דאָס נעמט ער אױף זיך אַ יאָך אױפֿן האַלדז אױף תּמיד, אױף אײביק. אַדיע, ליכטיקער זומער־אָװנט מיט אַ װײַטן שפּאַציר הינטער דער שטאָט מיטן קלעזמערס טעכטערל! אַדיע, לאַנגע שמעקנדיקע צעפּ, צעלאָזטע האָר, גרױסע קאַרע אױגן! אַדיע, זילבערנע לבֿנה!…

אמת, סטעמפּעניו האָט זיך נאָך אַביסל געאַמפּערט, געװאָרפֿן, װי אַ פֿיש אין דער נעץ, מיט די לעצטע כּוחות, געפּרוּװט אַלע מיטלען, נאָר עס האָט אים געהאָלפֿן, װי אַ טױטן באַנקעס. פֿרײדל מיט איר מוטער זײַנען געשטאַנען אַקעגן אים, װי אָט יענע מתים, װאָס קומען צו אונדז באַנאַכט אין חלום און שלעפּן אונדז צום בית־דין של מעלה אָפּגעבן דין־וחשבון… און איבערהױפּט האָט ער געציטערט פֿאַר איר, פֿאַר דער מחותּנתטע, װאָס האָט צונױפֿגעשנורעװעט דאָס שװאַרצע פּיסקעלע, װי מיט אַ בענדעלע, נאָר דאָס פּנים האָט איר אַזױ געפֿײַערט, אַז זי איז געװען גרײט אַלע מינוט אַרױפֿכאַפּן זיך אױף סטעמפּעניון, װי אַ װילדע קאַץ, און אַרױסרײַסן אים בײדע אױגן, װען נישט פֿרײדל, װאָס האָט זי די גאַנצע צײַט אײַנגעהאַלטן.

― טשעפּע נישט, מאַמע, װעסט נאָך קאַליע מאַכן. דו קוק נאָר און שװײַג, דו היט אים נאָר די טריט, ער זאָל זיך נישט אױסרײַסן פֿון אונדזערע הענט. עס װעט זײַן רעכט, מאַמע, סטעמפּעניו איז מײַנער, ער איז מײַנער!

XVI
שמשון הגיבור בײַ דלילהן אױפֿן שױס

פֿרײדל האָט זיך פֿאַרעקשנט און האָט אױסגעפֿירט אירס: זי האָט חתונה געהאַט פֿאַר סטעמפּעניון כּדת־משה־ױשׂראל און האָט אים גיך אַרײַנגענומען אין די לאַפּקעס אַרײַן גאָר אױף אַן אַנדער אופֿן. אַביסל האָט איר צוגעהאָלפֿן די מאַמע אירע, װאָס זי האָט קױם דערלעבט דעם נחת צו װערן אַ שװיגער, און סטעמפּעניו האָט פֿאַרזוכט דעם טעם פֿון גיהנום און האָט זיך נישט גענאַרט. דאָס פּאָר־פֿאָלק איז אַריבערגעפֿאָרן קײן מאַזעפּעװקע און סטעמפּעניו האָט זיך דאָ באַזעצט מיט זײַן קאָמפּאַניע, װי אַ שטענדיקער, אױף אײן אָרט.

― שױן, אױס, אױס אַרומשלעפּן זיך! גענוג, סטעמפּעניו, גערײַזט איבער דער װעלט, גענוג! ― אַזױ האָט פֿרײדל געזאָגט צו איר מאַן, װאָס איז אינגאַנצן געװען אירער, און װאָס זי האָט געװאָלט האָט זי מיט אים אױסגעפֿירט, און דװקא מיט גוטן.

נאָך דער חתונה האָט זיך אָנגעהױבן בײַ סטעמפּעניון אַ נײַ לעבן, גאָר אַ שפּאָגל־נײַ לעבן. גײַציק איז בײַ זיך סטעמפּעניו געװען נאָך בחורװײַז; קױם אָבער האָט ער נאָר חתונה געהאַט און איז אַרײַן צו פֿרײדלען אין די הענט, אַזױ האָט ער אָנגעװאָרן אינגאַנצן זײַן שטאַרקײט, אינגאַנצן זײַן מוט, דעם גאַנצן גלאַנץ, בײַ זיך אין שטוב האָט סטעמפּעניו נישט געהאַט קײן ברעקל דעה.

― דו האָב אין זינען דײַנס, דײַן עסק איז די קאַפּעליע מיט די חתונות, צו װאָס טױג דיר געלט, נאַרעלע? ― אַזױ האָט צו אים פֿרײדל געזאָגט, צוגענומען בײַ אים װוּ ער האָט פֿאַרדינט ערגעץ אַ גראָשן.

אױף געלט איז פֿרײדל געװען זײער זשעדנע. זי איז אױסגעװאַקסן בײַ זײער אָרעמע עלטערן און האָט כּמעט קײנמאָל נישט געזען קײן גראָשן אין די אױגן. מײדלװײַז פֿלעגט איר אָנקומען אַ סטענגעלע אָדער אַ קעמעלע זײער שװער, מיט ביטערע טרערן. ביז פֿופֿצן יאָר איז פֿרײדל געגאַנגען באָרװעס, געװען אַ ניאַנקע דער מוטער בײַ די קלענערע קינדער, געכאַפּט קלעפּ גענוג אי פֿון דער מוטער, אי פֿון דעם פֿאָטער, ישעיהקע דעם פֿידלער, װאָס האָט ליב געהאַט דעם טרונק. געגעסן האָט זי קדחת, מלבוש איז זי געװען, װי עס איז אָנגעשטאַנען צו די באָרװעסע פֿיס, און נאָר פּורים פֿלעגט איר אַרײַנפֿאַלן עטלעכע קאָפּיקעס פֿונעם שלח־מנות, װאָס זי פֿלעגט טראָגן אין פֿרעמדע הײַזער; די עטלעכע גראָשן פֿלעגט זי באַהאַלטן װײַט־װײַט אין בוזעם, בכדי די מאַמע זאָל בײַ איר נישט אױסנאַרן, און אַזױ פֿלעגט זי שלאָפֿן מיטן ביסל מינץ ביז פּסח, און אױף יום־טובֿ קױפֿן זיך פֿאַר דעם אַ סטענגעלע אָדער אַ קעמעלע. און אַזױ איז פֿרײדל געװאַקסן ביז אַכצן יאָר, ביז זי איז פּלוצעם אױסגעװאַקסן אַ הױכע, אַ שײנע, אַ געזונטע מױד ― אַ כּלה־מױד! אַז פֿרײדל איז אַ כּלה געװאָרן פֿאַר סטעמפּעניון, האָט זי אַלײן נישט געװוּסט װאָס פֿאַראַ גליק עס האָט זי געטראָפֿן. נאָר די מאַמע, װאָס האָט דאָס דװקא יאָ פֿאַרשטאַנען, האָט מיט איר װעגן דעם גענוג אײַנגעטענהט, אַז זי זאָל װיסן, אַז איר חתן איז אַ גאָלד־שפּינער, נאָר אַ גרױסער שאַרלאַטאַן, װאָס דאָס קערבל איז בײַ אים אַ ממזר, לכן זאָל זי זיך נישט לאָזן שפּײַען אין דער קאַשע און זאָל האָבן בײַ אים אַ דעה אין אַלץ, אַזױ װי זי, די מאַמע, האָט אַ דעה בײַם טאַטן, ישעיהקע דעם פֿידלער…

אַז פֿרײדל האָט חתונה געהאַט פֿאַר סטעמפּעניון האָט זי נישט פֿאַרגעסן, װאָס די מאַמע האָט איר אָנגעזאָגט, און האָט ביסלעכװײַז, מיט שׂכל, אָנגעהױבן לערנען מיטן מאַן הלכות „װײַב“, אַז אַ װײַב דאַרף װיסן אַלץ, װאָס בײַם מאַן טוט זיך, אַז אַ װײַב איז נישט קײן פֿרעמדע, אַז אַ ייִדישע טאָכטער איז נישט קײן „פּאָליובאָװניצעлюбовница: קורטיזאַנקע“, ― נײן, עס איז זײַן בלוט און פֿלײש, װי איז ער און ער איז זי. הכּלל, ער דאַרף װיסן, ער דאַרף פֿילן, אַז ער האָט אַ װײַב…

אַז פֿרײדל איז געװאָרן אַלײן אַ בעל־הביתטע פֿאַר זיך און האָט דערזען אַלעמאָל אַ נײַ קערבל, װאָס סטעמפּעניו פֿאַרדינט אַזױ אָפֿט, האָט זי זיך אַ װאָרף געטאָן אױף די קערבלעך, װי אַ הונגעריקער, אַז ער דערזעט עפּעס אַ מאכל. נאָר עס איז איר אָבער דאָס געלט נישט אײַנגעגאַנגען. פֿרײדל האָט זיך אַלײן געזאָרגט, טאָמער װעט מאָרגן נישט זײַן, טאָמער װעט דער מאַן שפּעטער חלילה נישט פֿאַרדינען, האָט זי זיך געמאַכט אײן קניפּל און דאָס אַנדערע, און האָט אָנגעהױבן צו קלײַבן אַ גראָשן צו אַ גראָשן.

― װאָס פּראַטעסטו אַזױ? ― האָט זי סטעמפּעניו געפֿרעגט, באַמערקט אירע תּנועות.

― װעסט אַלץ װעלן װיסן, װעסטו גיך אַלט װערן. לאָז דיך נישט אַרן, סטעמפּעניו! ― האָט אים פֿרײדל געענטפֿערט מיט אַ שמײכעלע, און האָט זיך געטאָן אירס, אָפּגעשפּאָרט, אָפּגעריסן פֿונעם מאַרק, פֿונעם קלײטל און פֿון דער יאַטקע מיטן װאַרמעס אױסגעקומען, װי מיט קרעפּלפֿלײש, אָפֿטמאָל נישט דערעסן, נישט דערטרונקען, און זיך אַלץ צונױפֿגעשלאָגן אַ קערבל אום אַ קערבל. ביסלעכװײַז, אַז עס האָט זיך צונױפֿגעשלאָגן היפּשע עטלעכע גילדן, האָט זי אָנגעהױבן צו מאַכן הלװאָות אױף אַ משכּון און נעמען פּראָצענט; דאָס ערשטע מאָל גלאַט אַזױ, דורך אַ צופֿאַל, װאָס אַ שכנה האָט בײַ איר געבעטן אַ גמילות־חסד און פֿרײדל האָט איר אַ טובֿה געטאָן ― פֿאַרװאָס דען נישט? ― און נאָכדעם, אַז פֿרײדל האָט דערזען, אַז דאָס געלט װאַקסט גאָר, אַז פֿון אײן קערבל װערט מיט דער צײַט צװײ, האָט זי אָנגעהױבן מיט איר ביסל קאַפּיטאַל צו מאַכן עסקים, אַזױ לאַנג, אַזױ ברײט, ביז זי איז געװאָרן פּשוט אַ „װאָכערניצע“ מיט אַלע חן־גריבעלעך פֿון דער דאָזיקער פּראָפֿעסיע, מיט װעלכער אַ גרױסער טײל פֿון אונדזערע נגידים, צװישן אונדז רײדנדיק, פֿאַרנעמען זיך און האָבן דאָס גאָרנישט פֿײַנט…

מערקװירדיק! װי קומט עס צו פֿרײדלען אַזאַ חשק צו קלײַבן געלט? נישט בײַ איר טאַטן, ישעיהקע פֿידלער, נישט בײַ קײנעם פֿון אַלע באַקאַנטע קלעזמער, האָט זי דאָס געקאָנט זען. װוּ װעט איר דען געפֿינען אַ גלײַכן צו דער חבֿרה קלעזמער, מע זאָל זיך אַזױ נישט אומקוקן אױף קײן גראָשן, עס זאָל אַזױ זײַן אַ קערבל הפֿקר, פּשוט װי די בלאָטע? די ייִדישע קלעזמער ― און װער שמועסט אין יענע יאָרן ― קאָן מען גלײַכן צו אַ מין ציגײַנער, אַ באַזונדער פֿאָלק, מיט אַ באַזונדערן זשאַרגאָן, מיט גאָר באַזונדערע גענג: די דאָזיקע חבֿרה האָט שטענדיק געלעבט אַ גוטע שעה, תּמיד איז געװען פּורים, פֿרײלעך, לעבעדיק, תּמיד גערימפּלט, געװערטלט זיך, געשטיפֿט, געאַרבעט, זיך לוסטיק געמאַכט, איבערגעקערט װעלטן, געשמועסט מכּוח פֿרײלעכע זאַכן… געקומען אַהײם צום װײַב, געטריבן קאַטאָװעס, געכליעפּטשעט טײגלעך מיט פֿאַסאָליעס, אָדער גאָר געגעסן מכּות, נאָך פֿרײלעך, מיט אַ טענצל, מיט אַ לצנות, הונגעריק זין געלײגט שלאָפֿן, אױף מאָרגן געבאָרגט, געליִען, די קישעלעך פֿאַרזעצט, נאָכדעם אױסגעקױפֿט און װידעראַמאָל דאָס אײגענע. די קלעזמערשע טעכטער זײַנען אױך געװען, מײנסטנס, לופֿטיקע פֿרײלעכע נשמות; זײער לעבן, אַזױ װי די האָר זײערע, איז נישט געװען פֿאַרדעקט מיט קײן שלײער… מיט אײנעם װאָרט, בײַ די קלעזמער איז געװען גן־עדן, מיט אַלע מעלות און חסרונות פֿון אַ גן־עדן… הײַנט אין אַזאַ גן־עדן װעמען קאָן אַרױף אױף דער מחשבֿה צו זאָרגן ― װאָס װעט זײַן מאָרגן?

פֿרײדלס טאַטע, פֿאַרשטײט זיך, איז אױך ניט געװען קײן פֿאַרװײנטע נשמה, ישעיהקע פֿידלער איז זיך געװען אַ רעכטער קבצן, נאָר אַ לעבעדיקער, אַ פֿרײלעכער קבצן, און אַז ער האָט פֿאַרדינט דאָס קערבל, האָט ער דאָס גאָר גיך פֿאַרלעבט, טאַקע, װי מע זאָגט, אין אײן אָטעם. און זי, פֿרײדלס מאַמע, האָט אױך ליב געהאַט צו לעבן, דאָס הײסט, גוט עסן. עס איז כּמעט קײן העמד נישט געװען אױפֿן לײַב, נאָר געגעסן האָט מען כּל־זמן ס'איז נאָך געװען אַ שטיקל קישעלע צו פֿאַרזעצן. „דאָס גאַנצע דאָברע־מזל גײט אין דער קישקע אַרײַן“, „װי זאָגט מען: בעסער דעם בעקער אײדער דעם רופֿא“, „װאָס־זשע דען איז דעם מענטשנס לעבן?“ ― אַזױ פֿלעגט זאָגן פֿרײדלס מאַמע, װאָס איז, אײגנטלעך, געװען אַפֿילו צװישן קלעזמערקעס אַן אױסברענגערין.

װי־זשע קומט עס פֿאָרט צו פֿרײדלען אַזאַ גוטס? פֿון װאַנען נעמט זיך צו איר אַזאַ קאַרגשאַפֿט? עס קאָן זײַן, אַז די דאָזיקע מעלה איז געקומען צו איר מחמת זשעדנאָסטжадность: זשעדנעקײט, מחמת זי איז תּמיד געװען בײַ די עלטערן הונגעריק אױף אַ גראָשן. אָדער ס'איז אפֿשר געװען בײַ איר גאָר אַ טבֿע־זאַך: עפּעס על־פּי טעות איז אַ קאַרגע נשמה מגולגל געװאָרן אין דער קלעזמערשע משפּחה און עס איז אױסגעװאַקסן אַזאַ פֿרײדל.

װי די זאַך איז שױן, נאָר פֿרײדל האָט געמאַכט משונה תּנועות“ געשװיצט און געפּינעט, װען זי האָט נאָר גערעדט אַפֿילו מכּוח געלט.

אױף איר דאָליע האָבן איר מקנא געװען אַלע קלעזמערקעס. „אָט אַ מזל!“ ― האָבן אױף איר אַלע אין אײן קול געזאָגט.

נאָר אין אײן זאַך האָט גאָט פֿרײדלען פֿאַרזען: ער האָט איר קײן קינדער נישט געגעבן. און װער װײס, עס קאָן זײַן, אױך דעריבער איז זי געװען אַזױ אָפּגעגעבן מיט לײַב און לעבן צום געלט, װײַל דאָס בעסטע פֿאַרגעניגן, פֿאַרגעניגן פֿון קינדער, איז פֿאַר איר געװען פֿאַרבאָרגן. בכלל זעט מען, אַז די װײַבער, װאָס גאָט האָט זײ נישט געבענטשט מיט קינדער, זײַנען מײנסטנס בײזע װײַבער; עפּעס פֿעלט זײ די גוטסקײט, די װײכקײט פֿון דעם דאָזיקן מין; אַזעלכע װײַבער קאָנען ליב האָבן נאָר זיך אַלײן.

פֿרײדל איז געװען פּונקט אַזאַ סחורה. נאָר מע קאָן נישט זאָגן, אַז זי האָט אים, סטעמפּעניון, פֿײַנט געהאַט: פֿאַרװאָס קומט דאָס אים? אַ פּאַרשױן, אַ בילד, אַ זעלטנהײט, אַ שפּילער אײנער צװישן טױזנט און (אָט דאָס איז דער עיקר!) אַ פֿאַרדינער, אַ גאָלדשפּינער!

― מײַן סטעמפּעניו ― האָט זיך פֿרײדל באַרימט פֿאַר אירע באַקאַנטע װײַבער ― מײַן סטעמפּעניו, אַז ער טוט אַ פֿיר מיטן סמיק איבערן פֿידל ― איז אַ קערבל, צװײ פֿיר ― איז צװײ קערבלעך, דרײַ פֿיר ― איז דרײַ קערבלעך. פֿאַרשטײט איר מיך?

אין דעם ענין פֿון „קערבל“ איז סטעמפּעניו געװען פּונקט דער היפּוך: דאָס קערבל האָט בײַ אים נישט געשפּילט קײן ראָלע, אָט האָט ער אָפּגעשפּילט אַ חתונה און אָנגעשטאָפּט פֿולע קעשענעס מיט געלט, און אָט ― פֿו־פֿאַ, נישטאָ אַ שילינגער! האָט ער געהאַט ― האָט ער געגעבן, געטײלט, אַנטליִען; האָט ער נישט געהאַט ― האָט ער געליִען בײַ יענעם. אין דעם אופֿן איז סטעמפּעניו געװען אַן אַרטיסט. זײַן עסק איז געװען נאָר די „קאַפּעליע“ ― אױסשטעלן עפּעס אַ נײַע זאַך, פֿונאַנדערשפּילן אַן אָפּערע־שטיק, באַשטעלן אַ חתונה און אָפּשפּילן זי, װי גאָט האָט געבאָטן, ייִדן זאָלן לעקן די פֿינגער, ניט גלאַט ריפּ־סקריפּ.

סטעמפּעניו האָט ליב געהאַט מער פֿון אַלץ אין דער װעלט צװײ זאַכן: זיך און דאָס פֿידעלע. מיט זיך האָט ער געהאַט צו טאָן כּמעט שטענדיק, זיך געפּוצט, געשטשאָגלט, געקרײַזלט די האָר, מיט אײנעם װאָרט ― זיך „געבחורט“, װי פֿרײדל האָט דאָס מיט אַ שטאָך גערופֿן, און דעמאָלט האָט ער פֿאַרגעסן אין דעם פֿידעלע; האָט ער אָבער גענומען דאָס פֿידעלע, האָט ער פֿאַרגעסן אין זיך און אין דער גאַנצער װעלט. אַז עס איז אָנגעפֿאַלן אױף אים אַ „מרה־שחורה“, האָט ער זיך גענומען דאָס פֿידעלע, פֿאַרקײטלט די טיר און האָט געקאָנט אַװעקשפּילן דרײַ שעה כּסדר אײגענע פֿאַנטאַזיעס; װאָס עס איז אים אַרױף אױף דער מחשבֿה, דאָס האָט ער געשפּילט. אָט האָט ער זיך צעגאָסן מיט אַ קלאָג, אַזױ יאָמערלעך, אַזױ טרױעריק, אַלע מאָל שטילער און שטילער, און אָט האָט ער זיך פּלוצעם צעבײזערט און איז אַװעק אַלץ שטאַרקער און שטאַרקער, ביז עס האָט זיך װידער אָנגעהױבן אַרױסכאַפּן װי אַ זיפֿץ פֿונעם טיפֿן האַרצן, און דאָס פֿײַער איז אים אַביסל אָפּגעטראָטן, אָפּגעגאַנגען דער כּעס, און װײכע מעלאָדיעס, ליבע זיסע געזאַנגען, װאָס װײַטער אַלץ טרױעריקער, האָבן זיך װידער װי געגאָסן אָן אַן עק, און נאָכדעם װידער אַביסל לעבעדיקער, פֿרײלעכער… אמת, דאָס איז געװען נישט אָפֿט, נישט אַלע מאָל האָט זיך אים געשפּילט; נאָר קױם האָט ער זיך צעשפּילט, איז געװען אוממעגלעך אים אָפּצורײַסן. סטעמפּעניוס פֿאַנטאַזיע האָט זיך צעקאָכט און געזעצט, װי פֿון אַ קװאַל, װאָס װײַטער מיט מער פֿרישקײט.

אַ מענטש מיט געפֿיל, מיט אַ נשמה, האָט זיך אין אַזעלכע מינוטן זאַט נישט געקאָנט אָנהערן די דאָזיקע פֿרײַע מוזיק, װאָס לאָזט זיך גאָר נישט איבערגעבן אױף נאָטן, און עס האָט זיך אים אױסגעװיזן, אַז ער הערט אַ בקשה צום רבונו־של־עולם פֿון אַ פֿאַרביטערט האַרץ, עפּעס אַ מין תּפֿילה צו זײַן ליבן נאָמען אױף רחמים, אױף לײַטזעליקײט, אַזאַ מין תּפֿילה, װאָס דאַרף און מוז אָנגענומען װערן אױבן, דאָרט פֿאַר גאָטס שטול… מע דערצײלט, אַז דער ריזשינער האָט געהאַט אַן אײגענעם אָרקעסטער, װאָס פֿלעגט שפּילן בשעת ער האָט אָפּגעגעבן אַ שבֿח צו דעם װאָס לעבט אײביק. אַװדאי איז דאָס אַ געדאַנק דװקא פֿון אַ גרױסן מענטשן, אַ השׂגה גאָר פֿון אַ הױכער פּאָעטישער נשמה.

― קײלע די גראָבע, מײַנע צרות אױף איר קאָפּ, האָט מיר אָפּגעבראַכט דאָס פּראָצענט פֿאַר יענער װאָך; און פֿאַר הײַנטיקער װאָך, זאָגט זי, לאָז זײַן נאָך שבת!

מיט אַזאַ מין געשפּרעך, למשל, האָט פֿרײדל מכבד געװען סטעמפּעניון, װען ער פֿלעגט אַרױסגײן נאָכן שפּילן פֿון זײַן חדרל, אַביסל צוגעפֿלאַמט, מיט אַ גלאַנץ אין זײַנע שװאַרצע אױגן. דאָס איז געװען דאָס פֿײַערל פֿון זײַנע אױגן, װאָס האָט אַזױ געצױגן צו זיך. דאָס פֿײַערל פֿלעגט זיך באַװײַזן זעלטן, און באַגעגנט זיך מיט פֿרײדלס אײגעלעך, האָט זיך דאָס פֿײַערל גיך באַהאַלטן, פֿאַרשװוּנדן געװאָרן.

אַז סטעמפּעניו האָט אָפּגעשפּילט אַ חתונה און איז געקומען אַהײם, פֿלעגט אים פֿרײדל באַגעגענען מיט אַ שמײכעלע, זיך לאַשטשען, װי אַ קעצעלע:

― צו װאָס טױג דיר געלט, סטעמפּעניו? ― פֿלעגט אים פֿרײדל זאָגן און אױסטרײסלען אים אַלע קעשענעס. ― אױף װאָס דאַרפֿסטו געלט? װאָס פֿעלט דיר? האָסט אַלצדינג, װאָס דו דאַרפֿסט, ביסט נישט הונגעריק, חלילה, און נאַקעט גײסטו אױך נישט, און אַז דו דאַרפֿסט אַזױ עטלעכע גראָשן, גיב איך דיר דען נישט? גיב עס בעסער אָפּ מיר, נשמה מײַנע, בײַ מיר װעט דאָס זײַן גאַנץ. גיב שױן גיב!

און סטעמפּעניו שטײט, װי אַ באַשטראָפֿט קינד און פֿרײדל טוט מיט אים, װאָס זי װיל. ער איז אינגאַנצן בײַ דער דאָזיקער שװאַרצער פֿרײדלען אין די הענט. אַך, װאָס איז דאָס מיט דיר געשען, סטעמפּעניו? אַזאַ גאָרנישט, װי פֿרײדל, זאָל דיר טאַנצן אױפֿן קאָפּ, און דו לאָזט זיך פֿירן בײַ דער נאָז, פּונקט װי שמשון הגיבור בײַ זײַן געליבטער דלילה אױפֿן שױס?… פֿע, סטעמפּעניו, אַ בזיון, כ'לעבן!

XVII
סטעמפּעניו רירט נאָך מיט אײן אבֿר

אַ רחמנות אױף סטעמפּעניון!…

נאָר עס איז נישט אַזױ די מעשׂה, װי איר מײנט. לײגט נישט אַזױ דעם רחמנות אױף אונדזער העלד. אַז סטעמפּעניו האָט נישט געהאַט קײן גרױסע דעה בײַ זיך אין דער הײם און איז געװען עפּעס גאָר מעשׂה ייִדענע, האָט ער אָבער דערפֿאַר זיך געהאַט זײַן װעלטל, זײַן אײגענע װעלט, װאָס האָט זיך שױן מיט פֿרײדלען נישט אָנגעקערט לחלוטין. דאָרט, אין זײַן װעלטל, איז זיך סטעמפּעניו געװען אַ פּריץ פֿאַר זיך און איז געװען, װי מיר װעלן באַלד זען, גאַנץ צופֿרידן.

קודם־כּל איז בײַ אים אַװעקגעגאַנגען אַ האַלבער טאָג אױף „רעפּעטיציע“, דאָס הײסט, אױף איבערשפּילן מיט דער גאַנצער חבֿרה קלעזמער אַלע נײַע שטיק, דערבײַ טרײַבן אַביסל קאַטאָװעס, אױסהערן דעם בדחנס װערטלעך און לאַכן פֿון מעכטשי פּײַקלער, װאָס דער בדחן האָט אױף אים ליב געהאַט צו װערטלען זיך, און נאָכדעם גלאַט דערצײלן מעשׂיות פֿון דער אָדער יענער חתונה. װאָרעם יעדע חתונה בײַ ייִדן האָט זיך איר מעשׂה: דאָ האָט זיך דער חתן אײַנגעשפּאַרט, כאָטש גיב אים אַ קרענק, און װיל נישט גײן צו דער חופּה, ביז מע װעט אים אָט דאָ אױפֿן אָרט נישט אָפּצאָלן דעם נדן אַחת־ואַחת „קלאַפּ און צײל“; דאָרט האָט די כּלה געחלשט פֿאַר גרױס געװײן און מע האָט זי קױם אָפּגעמינטערט (און דערבײַ זאָגט אָפּ דער בדחן אַביסל לצנות); אין אַ דריטן אָרט האָט זיך געטראָפֿן נאָך אַ שענערע מעשׂה: נאָך דער װעטשערע, אַז ס'איז געקומען די צײַט, װאָס מע דאַרף טאַנצן… און חבֿרה שיסט אױס אַ געלעכטער, װי פֿון אַ האַרמאַט.

― װאָס איז בײַ אײַך פֿאַר אַזאַ געלעכטער דאָרט? זע נאָר, װי מע כאָכאָטשעט זיך! ― שרײַט פֿרײדל פֿון איר חדר.

― לאָז דיך נישט אַרן ― ענטפֿערט איר סטעמפּעניו מיט גדלות. ― אין אונדזערע ענינים זאָלסטו זיך נישט מישן, האָב איך דיר שױן הונדערט מאָל געזאָגט.

און סטעמפּעניון װײַזט זיך אױס אין דער מינוט, אַז ער איז דאָ אַ בעל־הבית, אַ גאַנצער סולטאַן בײַ זיך.

די איבעריקע צײַט האָט סטעמפּעניו פֿאַרבראַכט אױף אָנטאָן זיך, אױספּוצן זיך, די מלבושים און די שטיװל, זײ זאָלן גלאַנצן, װי אַ שפּיגל, פֿאַרקעמען זיך גאַנץ שיקאָזנעшикозне: עלעגאַנט, אונטערבײגן זיך די שײנע שװאַרצע לאָקן, אױסגלעטן די װײַסע מאַנישקע פֿון דעם העמד, און נאָכדעם האָט ער זיך גענומען דאָס שטעקעלע אין דער האַנט, אַ שטעקעלע מיט אַ גאַלקע, אױסגעשניצט אַ פֿײַג פֿון עלפֿנבײן, און מיט אַ ברײטן שװאַרצן קאַשקעט אױפֿן קאָפּ מיט אַ גלאַנצנדיקן קאָזיראָק, אָנגערוקט ביז די אױגן. דעם קאָפּ פֿאַרריסן אַרױף, אַזױ, אַז די לאָקן ליגן צעװאָרפֿן אױף די אַקסלען, גײט זיך סטעמפּעניו און שפּאַצירט איבער דער שטאָט. דאָרט האָט ער זיך שױן זײַנע באַקאַנטע, מיט װעלכע ער באַגעגנט זיך, און גײענדיק פֿאַרבײַ די קלײטן, גריסט ער די יונגע װײַבלעך, די קרעמערקעס. די װײַבלעך װערן רױטלעך; זײ דערמאָנען זיך, אַז זײ זײַנען אַמאָל געװען מײדלעך און דעמאָלט זײַנען זײ מיט סטעמפּעניון געװען באַקענט… דעמאָלט איז געװען אַ װעלט… און הײַנט? װער האָט דאָס הײַנט אין זינען?…

דאָך געפֿינען זיך נאָך אַזעלכע יונגע װײַבלעך, און איבערהױפּט מײדלעך, װאָס שטײען אַװעק מיט סטעמפּעניון אינדרױסן בײַ דער טיר אַ היפּשע צײַט; מע רעדט, מע שמועסט פֿון דעם און פֿון יענעם, מע לאַכט…

אַװדאי גײען אַזעלכע זאַכן נישט אָפּ גלאַט; דאָס דערזעט אַ שכנה און טראָגט עס אָפּ גיך דער אַנדערער, דער דריטער, און אַזױ הײבט זיך אָן אַ רעדעניש, און צו ייִדישע מײַלער אַז מע כאַפּט זיך אַרײַן, נאַרט מען זיך נישט…

― װאָס איז שױן װידער, סטעמפּעניו, פֿאַר אַ רעדערײַ אין שטאָט? שױן װידער אַ מעשׂה?

― װאָס פֿאַר אַ מעשׂה, פֿרײדל?

― דײַנע מעשׂיות… ער פֿרעגט נאָך! װוּ צװײ, איז ער דער דריטער! די גאַנצע שטאָט האָט מיט אונדז צו טאָן.

― איך װײס נישט װאָס דו װילסט האָבן פֿון מיר, פֿרײדל.

― װאָס איך װיל האָבן? איך װיל, זאָלסט אַװעקװאַרפֿן דײַנע אַמאָליקע גענג… שױן צײַט! װוּ ערגעץ אַ װײַבל אָדער אַ מײדל אין שטאָט, דאַרף ער מיט איר זײַן באַקאַנט, און אַװעקשטעלן זיך מיט איר אױף דרײַ זײגער שעה ― ער קאָן זיך גאָרנישט אָנרײדן און גענוג!

― אַ? דו קערסט אַװדאי מײנען, װאָס איך האָב גערעדט מיט אסתּר אַבֿרהם־יענקלס?

― נו, און אַז מיט אסתּר אַבֿרהם־יענקלס. איז װאָס? װאָס איז זי, אַ שמײליקע, צי װאָס?

― איך האָב דאָך געשמועסט מיט איר מכּוח אַן עסק.

― דײַנע עסקים… איך קען דיך, סטעמפּעניו!

― זאָלסטו טאַקע װיסן! אַבֿרהם־יענקלס האָט חשק אַרױסצופֿירן די חתונה קײן יעהופּעץ, אַזױ איז אים אָנגעקומען דאָס משוגעת. נו, איך האָב דערזען אסתּרן, האָב איך מיט איר געמאַכט אַ שמועס װעגן דעם, אַן עבֿירה, למאַי זאָל איך אַרױסלאָזן אַזאַ חתונה פֿון די הענט?

― װאָס איז אים עפּעס אַרױסגעפֿאַלן יעהופּעץ, דעם משוגענעם כּהן? ― פֿרעגט פֿרײדל, און אין אירע גרינע אײגעלעך באַװײַזט זיך אָט אַ יענץ פֿײַערל, װאָס באַװײַזט זיך בײַ איר שטענדיק, װען זי דערשמעקט נאָר גאָלד…

― פֿרעגסט קשיות אױף אַ משוגענעם? ― ענטפֿערט איר סטעמפּעניו, גײט אַרױס טרוקן פֿון דער דאָזיקער מעשׂה.

און אַזױ װערט צעריבן די מעשׂה, יענע מעשׂה און אַלע מעשׂיות. סטעמפּעניו איז אַ גרױסער בריה און װײס, מיט װאָס מע קאָן פֿרײדלען נעמען.

אין דער פֿרעמד, אַז סטעמפּעניו איז אַרױסגעפֿאָרן מיט זײַן קאַפּעליע אין דער פֿרעמד, האָט אים, געװײנלעך, נאָך מער געגאָלטן. דאָרט איז בײַ אים געװען, װי זאָגט מען, אַ כּשרער טאָפּ מיט אַ כּשרן לעפֿל, און אַז סטעמפּעניו איז געקומען ערגעץ אין אַ שטעטל שפּילן אַ חתונה, האָט זיך אים שױן נישט געגלוסט אַװעקצופֿאָרן. דאָרט זײַנען געװען מעשׂיות מיט מעשׂיות, פֿרײלעכע און טרױעריקע גאָר אָן אַ שיעור. הכּלל, דאָס איז זיך געװען בײַ סטעמפּעניון אַ באַזונדערע װעלט, זײַן אײגן װעלטל, װוּהין ער האָט פֿרײדלען נישט אַרײַנגעלאָזט בשום־אופֿן, כאָטש זי האָט דערױף זײער חשק געהאַט. זי האָט אַפֿילו שױן געפּרוּװט אונטערקױפֿן מעכטשי פּײַקלער, נאָר עס איז נישט געגאַנגען. דאָ, אין זײַן װעלטל, איז סטעמפּעניו געװען גאָר אַן אַנדער מענטש. אַ גרױסער אונטערשײד פֿון יענעם סטעמפּעניו, װאָס איז געװען בײַ פֿרײדלען אין שטוב…

XVIII
סטעמפּעניו הײבט אָן זיך אײַנצוליבן

אינעם דאָזיקן װעלטל האָט בײַ אים איצט רחלע אָנגעהױבן שפּילן אַ גרױסע ראָלע, די גרעסטע ראָלע אין זײַן לעבן. מע מעג אים גלײבן, אַז זײַן בריװל צו איר, װאָס מיר האָבן אױבן געזען, איז געװען געשריבן גאַנץ ערנסט, מיט אַן אמת, דען ער האָט זיך אין רחלען אײַנגעליבט פֿון דער ערשטער שעה, װאָס ער האָט זי דערזען בײַ חײם־בנציונס אױף דער חתונה.

נישט באַלד האָט סטעמפּעניו איר דאָס בריװעלע אָנגעשריבן. עס האָט געדױערט עטלעכע טעג, ביז דאָס פֿײַערל, װאָס רחלעס בלױע אױגן האָבן אָנגעצונדן אין זײַן האַרץ, האָט זיך רעכט צעברענט, צעפֿלאַקערט, אַזױ, אַז ער האָט זיך שױן מער נישט געקאָנט אײַנהאַלטן, האָט ער זיך פֿאַרשלאָסן בײַ זיך אין חדרל, און דאָרט, װוּ ער האָט געשריבן די נאָטן, און טאַקע מיט דער אײגענער פּען און אױף דעם זעלבן פּאַפּיר מיט די פּאַסן, אױף װעלכע ער האָט געשריבן זײַנע נאָטן, האָט ער אױך דאָס געװיסע בריװעלע געשריבן.

סטעמפּעניו האָט אַביסל געשװיצט אױפֿן בריװל. דאָס שרײַבן איז אים אָנגעקומען שװערלעך. ער האָט זיך נישט געלערנט שרײַבן אין ערגעץ, נאָר פֿון זיך אַלײן. אַװדאי איז קײן חידוש נישט, װאָס ער איז געװען שטומפּיק אױף דער פּען.

עטלעכע טעג האָט סטעמפּעניו אַרומגעטראָגן דאָס בריװ בײַ זיך און האָט נישט געקאָנט געפֿינען קײן מיטל איבערצוגעבן עס רחלען. מעכטשי פּײַקלער איז געװען אַ גוטער שליח אױף אַזעלכע בריװלעך נאָר אין דער פֿרעמד, אָבער דאָ, װוּ עס געפֿינט זיך אַ פֿרײדל, איז מעכטשי אױך אַ געפֿערלעכער בריװטרעגער. סטעמפּעניו האָט קױם דערלעבט שבת, האָט זיך אױסגעפּוצט, װי אַ מױד, אָנגעטאָן אַ הױכן קאַפּעליוש נאָך דער לעצטער דעמאָלטיקער מאָדע, און איז אַרױסגעגאַנגען אױף באַרדיטשעװער גאַס, װי אַלע שבת, צו מאַכן אַ שפּאַצירגאַנג, גערעכנט, אַז מסתּמא װעט רחלע אױך זײַן דאָרט. נאָר אומזיסט: אַלע װײַבלעך, אַלע מײדלעך דרײען זיך אַרום, כאַפּן אַ קוק אױף סטעמפּעניון, טוען אַ שמײכל און װערן רױטלעך ― אַלע זײַנען דאָ, נאָר אײן רחלע איז נישטאָ! דאָס אָנגעשריבענע בריװעלע האָט אים נישט געלאָזט רוען. עס האָט אים געצױגן צו איר װאָס װײַטער אַלץ שטאַרקער.

„מע דאַרף זיך פּרוּװן דורכגײן אַהין, אױף יענער גאַס, װוּ רב אײַזיק־נפֿתּלי װױנט, טאָמער װעל איך זי באַגעגענען“… ― אַזױ האָט זיך סטעמפּעניו געטראַכט און איז אַזױ פּאַװאָלינקע צוגעגאַנגען צום פֿענצטער, װוּ רחלע איז געזעסן פֿאַרטיפֿט אין אירע געדאַנקען און האָט זיך געזונגען דאָס באַקאַנטע לידל:

אײנע אַלײן,
עלנט, װי אַ שטײן,
איך האָב צו קײנעם צו רײדן,
נאָר צו זיך אַלײן.
עלנט, װי אַ שטײן,
איך האָב צו קײנעם צו רײדן…

תּחילת, אַז זי האָט דערהערט פּלוצעם דעם „גוט־שבת“ און דערזען פֿאַר זיך שטײן סטעמפּעניון, האָט זיך איר אױסגעדאַכט, אַז דאָס איז אַ מין חלום (זי האָט סטעמפּעניון שױן עטלעכע מאָל געזען אין חלום…). נאָר אַז זי האָט צענומען דאָס שטיקל נאָטן־פּאַפּיר און האָט איבערגעלײענט סטעמפּעניוס בריװעלע, האָט זי זיך אױפֿגעהױבן פֿונעם אָרט, אַ קוק געטאָן אין פֿענצטער און געזאָגט צו זיך אַלײן:

― זײַן גליק, װאָס ער איז אַװעקגעגאַנגען: איך װאָלט אים אָפּגעשפּילט… נאַ דיר גאָר אַ סטעמפּעניו!…

זי האָט געכאַפּט דאָס בריװל און האָט דאָס געװאָלט אַרױסשמיצן דורך דעם פֿענצטער אינדרױסן אַרױס, נאָר זי האָט זיך פֿאַרכאַפּט, האָט דאָס נאָכאַמאָל איבערגעלײענט, צונױפֿגעקאַטשעט, װי מע קאַטשעט צונױף אַ מגילה, און אַרײַנגעלײגט צו זיך אין קעשענע אַרײַן.

רחלעס כּעס איז געװאָרן אַלע מאָל גרעסער און שטאַרקער, און איר האָט זיך געװאָלט נאָר זען אים אַלײן, און פֿרעגן אים אונטער פֿיר אױגן: װאָס הײסט דאָס? װיִאַזױ רופֿט מען דאָס? מיט װאָס פֿאַראַ העזה שרײַבט ער איר אַזאַ קװיטעלע? װער איז ער און װער איז זי?… זי האָט גענומען צוקלערן מיטלען, װיִאַזױ באַגעגנט מען זיך מיט אים ערגעץ אין אַזאַ אָרט װוּ קײנער זאָל נישט קאָנען הערן װאָס זײ װעלן צװישן זיך רײדן, און איז געפֿאַלן אױף אַ המצאה.

XIX
אַ בײַטש קאַרעלן בײַ פֿרײדל סטעמפּעניוס

― הערט איר, שװיגער, װען עס זאָל נישט קאָסטן טײַער, װאָלט איך אַ בעלנטע געװען אױף אַ בײַטש קאַרעלן, גוטע שװערע קאַרעלן.

― נו, איך האָב דאָך דיר שױן װיפֿל מאָל געזאָגט: גײ זיך דורך צו פֿרײדל סטעמפּעניוס, װעסטו דיר אױסקלײַבן װאָס דײַן האַרץ גלוסט. אױב דו װילסט, קום מיט מיר באַלד. צוליב מיר װעט זי דיר אָפּגעבן נישט טײַער.

אונדזער שװאַרצע פֿרײדל, װאָס האָט זיך פֿאַרנומען מיט פּראָצענט און מיט משכּנות, מײנסטנס קאַרעלן, האָט ביסלעכװײַז, אַזױ, אױף אַ געלעכטער אָנגעהױבן אונטערצוהאַנדלען מיט דער דאָזיקער סחורה, װאָס זי האָט געהאַט ביד גאַנץ ביליק אָפּצוקױפֿן בײַ אירע בעלי־חובֿות און נאָכדעם דאָס אַראָפּברענגען אױך ביליקער, װי אַלע קאָראַלניצעס (װײַבער װאָס האַנדלען מיט קאַרעלן), אַזױ לאַנג, אַזױ ברײט, ביז זי האָט טאַקע אָנגעהױבן דערמיט צו האַנדלען אױף אַן אמת מיט אַלע באַרדיטשעװער און מיט אַלע בראָדער. גאַנץ מאַזעפּעװקע האָט שױן געװוּסט, אַז אַ רעכטע בײַטש קאַרעלן קריגט מען בײַ פֿרײדלען, בײַ פֿרײדל סטעמפּעניוס.

אַ װוּנדערלעכע זאַך! װי קומט צו פֿרײדלען אַזאַ פֿעיִקײט צום מיסחר, אַזאַ באַנעמונג מיט די קונים, אַזױ קאָנען אײַנרײדן? אַז דװאָסי־מלכּה מיט דער שנור זײַנען אַרײַנגעקומען צו איר אין שטוב אַרײַן, האָט זײ פֿרײדל אָפּגעגעבן אַ ברײטן ברוך־הבא:

― סקאָצל קומט! װאָס מאַכט איר, דװאָסי־מלכּה? איר װײסט, אַז איך האָב שױן אױף אײַך אַן אױג פֿון לאַנג אָן?

― װאָס־זשע איז אַזעלכעס, פֿרײדל?

― װאָס איז, פֿרעגט איר? שױן אַ יאָר, אַז איר האָט געבראַכט אַזאַ צירונג צו זיך אין שטוב אַרײַן ― און גאָרנישט! איר זאָלט דאָס אַמאָל אַרײַנגײן מיט אײַער שנור זיך אױסקלײַבן עפּעס אַזעלכעס, װאָס איר פּאַסט. פֿע, כ'לעבן, דװאָסי־מלכּה, עס איז אַזש מיר אַ בזיון!

― איר זײַט אַװדאי גערעכט, פֿרײדל־סערצע, נאָר װאָס בין איך שולדיק, זאָגט שױן אַלײן, אַז מײַן שנור װיל נישט קײן קאַרעלן, װיפֿל איך בעט זי?

― נאַט אײַך גאָר אַ נײַס! װאָס הײסט, זי װיל נישט? דאָס איז בײַ אײַך װיל מען נישט; בײַ מיר, נישקשה, װיל מען!

און פֿרײדל האָט אין דער גיך געעפֿנט אַ גאַנץ גרױסן קאַסטן, גרין געפֿאַרבט, און האָט אָנגעהױבן אַרױסציִען פֿון דאָרטן אײן בינטל קאַרעלן נאָכן אָנרעדן און פֿאָרלײגן פֿאַר די קונים, מיט פֿיל פֿאַרשײדענע דבורים דערבײַ און מיט װינטשענישן, גאָר װי אַ רעכטע סוחרטע.

― זעט איר, דװאָסי־מלכּה, אַז איר זאָלט מיך פֿאָלגן, װאָלט איך אײַער שנור געהײסן נעמען אָט די בײַטש קאַרעלן, איך זאָל אַזױ רײן זײַן פֿון שלעכטס מיט אײַך אינאײנעם, װי מע דאַרף גאָר האָבן נאָך אַזאַ בײַטש קאַרעלן „אָרליאַנערOrléans“ פּערל! איר טוט זײ נאָר אָן, זײַט מוחל, אױפֿן האַלדז, אָט אַזױ אָ ― אַזאַ יאָר זאָל איך האָבן, װי זײ פּאַסן אײַך צו אײַער װײַסן האַלדז! טראָגט זײ געזונטערהײט און לאָז גאָט געבן, אַז אײַער שװיגער זאָל אײַך קאָנען קױפֿן איבער אַ יאָר אין דער צײַט כאָטש אַזעלכע גרױסע פּערל עפּעס אַ פֿינף שנירלעך. אַך, װי זײ קלײדן אײַך צום פּנים! זאָגט שױן איר, דװאָסי־מלכּה, איר זײַט דאָך יאָ אַ מבֿינטע אױף קאַרעלן, לאָם איך האָבן אַזאַ יאָר, רבונו של עולם!

בײַ די װערטער האָט פֿרײדל אַרױסגעכאַפּט אַ שפּיגעלע פֿונעם קאַסטן און האָט זיך געשטעלט אַקעגן רחלען, און די גרינע אײגעלעך האָבן געבלישטשעט בײַ פֿרײדלען פֿאַר גרױס נחת, און אַ שװײס איז איר אַרױסגעטראָטן פֿון פֿיל רעדעניש מיט שבֿועות און מיט װינטשעניש.

― און אײַער סטעמפּעניו טוט זיך זײַנס? ― האָט איר דװאָסי־מלכּה געזאָגט, אָנגעװיזן מיטן פֿינגער אױף דעם חדר, פֿון װאַנען עס האָבן זיך געלאָזט הערן זעלטענע זיסע קולות.

― יאָ, ער שפּילט דאָרטן, ― האָט פֿרײדל געענטפֿערט און האָט גענומען באַװײַזן נאָך אַנדערע מינים קאַרעלן, אַזױנע און אַזױנע, און דערװײַל האָט זיך צװישן פֿרײדלען מיט דװאָסי־מלכּהן פֿאַרקניפּט אַ לאַנגער שמועס, װי עס געהער צו זײַן צװישן צװײ קרעמערקעס, אַז מע צערעדט זיך װעגן געשעפֿט.

רחלע איז געזעסן אין אַ זײַט און האָט דעם שמועס פֿון דער שװיגער מיט פֿרײדלען נישט געהערט. רחלע האָט געהערט אַן אַנדער שמועס, אַן אַנדער קול, גאָר אַנדערע װערטער, װאָס האָבן זיך געלאָזט הערן פֿון סטעמפּעניוס פֿידעלע, אַזעלכע װערטער, װאָס זײַנען איר געגאַנגען גלײַך אין האַרצן אַרײַן, און זי איז ערשט דעמאָלט אױפֿגעשטאַנען פֿונעם אָרט, אַז דאָס פֿידעלע האָט אױפֿגעהערט צו שפּילן און סטעמפּעניו האָט זיך באַװיזן אױף דער טיר. זײערע אױגן האָבן זיך באַגעגנט און זײ זײַנען בײדע רױט געװאָרן, װי פֿײַער… סטעמפּעניו איז געבליבן שטײן בײַ דער טיר, ניט אַהין, ניט אַהער. רחלע האָט געקוקט אױף אים, געזאָגט בשעת־מעשׂה דער שװיגער, אַז עס איז שױן צײַט צו גײן אַהײם. דװאָסי־מלכּה האָט זיך אַ כאַפּ געטאָן מיט אַ ברעך אין די הענט:

― אױ, אַ דונער איז מיר! זעט נאָר, װי מיר האָבן זיך פֿאַררעדט! נו, װאָס װעט איר בײַ מיר נעמען, פֿרײדל, פֿאַר די קאַרעלן? בײַ מיר טאָרט איר ניט נעמען טײַער, פֿרײדל. מיט מיר דאַרפֿט איר האַנדלען אױף נאמנות!

― אױף רײנע נאמנות! הערט איר, דװאָסי־מלכּה, איך זאָל זיך דערװערגן מיטן ערשטן ביסן, אױב איך זאָג אײַך אַ ליגן! סאָסי האָט מיר געטיקעט פֿאַר די קאַרעלן אַכצן קערבלעך, איך זאָל אַזױ געזונט זײַן, רבונו של עולם, מיט מײַן מאַן! נאָר גאָרניט. איך בין זיך מישבֿ ― סאָסי איז סאָסי, און איר זײַט דװאָסי־מלכּה. איך גיב אײַך זײ אָפּ פֿאַר פֿופֿצן קערבלעך, און איך זאָל עס ניט פֿאַרמאָגן אױף מײַן אײגנס, אױב איך פֿאַרדין דערבײַ עפּעס, גאָטעניו!

― פֿופֿצן יאַק פֿופֿצן, צװעלף װעל איך אײַך געבן, פֿרײדל. צװעלף קערבלעך מזומן געלט.

― אױ, געזונט זאָלט איר מיר זײַן, דװאָסי־מלכּה, דינגט זיך נישט! ― האָט פֿרײדל אױסגעשריגן מיט גרױס היץ און האָט אָנגענומען דװאָסי־מלכּהן פֿאַר בײדע הענט אױף דעם אופֿן, װי צװײ װײַבער נעמען זיך פֿאַר די הענט בשעת זײ גײען טאַנצן אַ פֿרײלעכס.

אין דער מינוט האָבן זיך דערװײַל רחלע מיט סטעמפּעניון געקאָנט בחיפּזון איבערװאַרפֿן מיט אַ פּאָר װערטער.

― איך האָב אײַך געװאָלט עפּעס זאָגן, סטעמפּעניו.

― איך האָב אײַך אױך געװאָלט זאָגן, רחלע.

― איר האָט מיר שױן געזאָגט.

― װען?

― אינעם בריװל.

― נאָך װינציק.

― שױן צופֿיל.

― נײן, קײן הונדערט־חלק אַפֿילו.

― איר האָט אַ טעות.

― איך שװער אײַך בײַ מײַן לעבן, איך שטאַרב! װוּ קאָן איך זיך מיט אײַך זען?

― איך װײס ניט, װוּ מיר קאָנען זיך זען.

― סײַדן פֿאַרנאַכט?

― װוּ?

― אױף דער מאָנאַסטירסקער גאַס.

― װען?

― שבת־צו־נאַכטס. איר װעט אַרױסגײן פֿון יענער זײַט צום מאָנאַסטירסקען גאָרטן.

― איך קאָן ניט, איך װיל ניט.

― איר מוזט, רחלע. איך בעט אײַך, גײט אַרױס אױף אײן מינוט! זײַט דאָרטן, איך װעל שױן װאַרטן, שבת־צו־נאַכט, למען־השם, רחלע…

― איך װעל ניט זײַן.

― איר װעט זײַן, רחלע, איר װעט זײַן!…

― נו, טאָכטער, ― האָט זיך אָנגערופֿן דװאָסי־מלכּה, ― קום, לאָמיר גײן אַהײם. קױם אױסגעדונגען פֿאַר פֿערצן קאַרבן. אָ, איך האָב גאָר ניט געװוּסט, פֿרײדל, אַז איר זײַט אַזאַ בריה אַ סוחרטע!

― ע, דװאָסי־מלכּה לעבן, געזונט זאָלט איר מיר זײַן, איר קאָנט זיך גוט דינגען, נישקשה, אַ גוטן טאָג, גײט געזונט! טראָגט געזונט! פֿאַרניצט געזונט! צערײַסט געזונט!

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

― אױף קוליעס זאָל זי גײן, װי זי האָט דאָס מיר אױסגעקאָכט דאָס װאַסער! ― האָט פֿרײדל געזאָגט צו סטעמפּעניון, צוגעמאַכט נאָך זײ די טיר. ― און זי, די שנור, די װײַסע טעלעצע, זיצט זיך און שװײַגט. עס פּאַסט איר אַזױ די קאַרעלן, װי אַ חזיר פּאַטשערקעס…

XX
נאָך אַמאָל קאַרעלן

אַז רחלע איז געקומען אַהײם מיט דער בײַטש קאַרעלן, האָט זי די שװיגער צוגעפֿירט צום שװער מיט אַזאַ גליקלעכן שמײכל, גלײַך װי זי װאָלט דאָ געװוּנען מי־יודע װאָס.

― װאָס זאָגסטו, אײַזיק־נפֿתּלי, אױף די קאַרעלן? אַ מציאה, טאַקע אַ כּשרע מציאה!

אײַזיק־נפֿתּלי איז צוגעגאַנגען נאָענט צו רחלען, האָט זיך שטאַרק אײַנגעקוקט, װי אַ רעכטער מבֿין, האָט אַ שמאָרע געטאָן מיט דער נאָז און אַ פֿרעג געטאָן:

― װאָס האָסטו באַצאָלט פֿאַר זײ, װיפֿל?

― נו, טרעף, ביסט דאָך עפּעס אַ סוחר. נו, אַדרבה, טרעף? ― האָט אים דװאָסי־מלכּה געזאָגט מיט אַ שמײכעלע.

― איך װײס ניט, צי טײַער, צי װאָלװל?

― אַז איך זאָג דיר אַ מציאה, שוטה, אַ מציאה, װי בײַ אַ גנבֿ! מאָל דיר, איך האָב זיך גענוג אָנגעהאַריקעט, אױסגעקאָכט דאָס װאַסער מיט דער דאָזיקער מאַכליאַרקע, די קלעזמערקע, אַ סיפּע איר אין פּנים! נו־נו, זי קאָן זיך גוט דינגען, אַן אמתע סעדעכע! דער רוח װײס זי, װוּ און װען זי האָט זיך עס אַזױ אױסגעלערנט! אַ פּיסקעלע בײַ איר ― טאַקע נאָר אױף שרײַפֿלעך, פּעך און שװעבל אױס איר מױל, און אַז זי רעדט מיט אַ קונה, פּינעט זי, װי אַ העכט, אַ מיתה־משונה זאָל אױף איר קומען, אױף דער סטעמפּעניוכע!… נו, װאָס שװײַגסטו, אײַזיק־נפֿתּלי? זאָג שױן, לאָמיר הערן, דײַן מבֿינות, װאָס אַ שטײגער, דאַרפֿן קאָסטן אָט די קאַרעלן?

― אָט די קאַרעלן װאָס דאַרפֿן קאָסטן? ― האָט אײַזיק־נפֿתּלי געענטפֿערט אָנגענומען זיך בײַ דער באָרד. ― אָט די קאַרעלן דאַרפֿן קאָסטן אַזױ גרױס, אַזױ גרױס, ― שאַ נאָר, לאָם איך דיר זאָגן אַקוראַט, איך זאָל מיך ניט אָפּנאַרן, ― אַ מציאה, זאָגסטו, אַ מציאה? אױב זײ זײַנען אַ מציאה האָסטו באַדאַרפֿט פֿאַר זײ באַצאָלן נישט װינציקער װי זעקסהאַלבן קערבלעך, נאָר װערט זײַנען זײ אַלע זיבן.

― לאָקש!!! ― האָט דװאָסי־מלכּה אױסגעשאָסן, װי פֿון אַ האַרמאַט, און אײַזיק־נפֿתּלי האָט אַזש אַ ציטער געטאָן און אָפּגעטראָטן אין אַ זײַט. ― לאָקש אײנער! בהמה בצורת פֿערד! אַזאַ בײַטש קאַרעלן ― זעקסהאַלבן קערבלעך?! משוגענע לעמעשקע! אַ שטומער װאָלט דאָך עס ניט אױסגערעדט אין אַ יאָר! האָסט אױגן, צי נײן? נאַ, קוק זיך צו, דו אָפּגעריסענער נאַר !

און דװאָסי־מלכּה האָט אָנגענומען רחלען פֿאַר אַ האַנט, האָט זי צוגעפֿירט צום שװער, איר אױפֿגעהױבן דעם קאָפּ און באַװיזן אײַזיק־נפֿתּלין די מציאה, געשאָטן מיט שטעכװערטלעך און מיט קללות. אײַזיק־נפֿתּלי נעבעך האָט געשמאָרעט מיט דער נאָז, געפּינטלט מיט די אױגן און מורא געהאַט שױן אױסרײדן אַ װאָרט. ביז גאָט האָט זיך אױף אים דערבאַרעמט און ס'איז אָנגעקומען משה־מענדל מיטן שטעקעלע פֿונעם מאַרק ― האָט שױן משה־מענדל גענומען שאַצן די קאַרעלן בײַ רחלען אױפֿן שײנעם, װײַסן האַלדז, און האָט געטראָפֿן, אַז זײ דאַרפֿן קאָסטן, בלי־גוזמא, אַ דרײַערל… דאָ האָט זיך דװאָסי־מלכּה אַזױ צעפֿלאַמט, אַז זי האָט זיך אַזש צעװײנט, װי אַ קלײן קינד, פֿאַר גרױס דאָסאַדע, װאָס קײנער האָט נישט פֿאַרשטאַנען, װאָס פֿאַר אַ גרױסע מציאה זי האָט געהאַנדלט, און אפֿשר פֿאַר האַרצװײטיק, װאָס סטעמפּעניוכע האָט זי אַזױ גראָב אָפּגענאַרט.

― דו אַ סוחר! ― האָט זי געזאָגט צו משה־מענדלען. ― פּונקט אַזאַ מבֿין, װי דער טאַטע זײַנער! װאָס עפּעס אַ דרײַערל, זונאָ? פֿאַר װאָס ניט װײניקער?

― דערפֿאַר, װאָס זײ זײַנען מער ניט װערט, דערפֿאַר, װאָס די קאַרעלן זײַנען זײער פּשוטע קאַרעלן. איך האָב אױך געזען אַמאָל קאַרעלן, מאַמע. לאָז זיך דיר דאַכטן, אַז איך האָב שױן געזען אַמאָל אַ רעכטע בײַטש קאַרעלן…

דעם גאַנצן טאָג האָבן זיך אַלע דרײַ געקריגט און געיאַדעט פֿאַר די קאַרעלן.

― ער זאָל מיר בעסער געבן מיט אַ פּיסטױל אין האַרצן, ― האָט דװאָסי־מלכּה געטענהט ― װאָלט בײַ מיר פֿיל מער ניחא געװען, אײדער הערן פֿון אים דאָס װאָרט „זעקסהאַלבן“! מילא, לאָז זײַן די מאַכליאַרקע, די כאָלערע זאָל זי באַקומען הײַנטיקן טאָג, האָט מיך אָפּגענאַרט (מיך האָט נאָך קײנער ניט אָפּגענאַרט!), ― מילא, כאַפּט זי דער שװאַרץ־פֿינצטער־ביטער יאָר מיט איר סטעמפּעניון אינאײנעם! אָבער צו װאָס טױג נאָך זאַלצן יענעם אױף די װוּנדן און אַרױספֿאָרן מיט מקח „זעקסהאַלבן“? נאַ דיר גאָר „זעקסהאַלבן“! זעקסהאַלבן טוץ מכּות איר אױפֿן לײַב און זעקסהאַלבן קדחתן איר אין דער לעבער! איך װעל, מאָל דיר, בײַ איר מײַן געלט, מײַן בלוט, אַרױסרײַסן, װי בײַ אַ הונט פֿון די צײן, מאָל דיר! אָבער פֿאַרגינען זיך זאָגן „זעקסהאַלבן“?!

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

די גאַנצע סצענע איז אונדזער רחלען אַזױ נימאס געװאָרן, אַז זי האָט די קאַרעלן פֿאַרן שלאָף אױסגעטאָן און באַהאַלטן בײַ זיך טיף־טיף אין קאַסטן, מיט דער דעה, אַז זי זאָל זײ שױן מער ניט אָנטאָן װײַל זי װעט לעבן. מער פֿון אַלץ האָט אונדזער רחלען פֿאַרדראָסן, װאָס משה־מענדל האָט זיך פֿאַרנומען אָפּקריגן מיט דער מוטער פֿאַר די קאַרעלן און איז אַפֿילו נישט צוגעגאַנגען צו איר, װי עס דאַרף צו זײַן, װי עס פֿירט זיך, זאָגן „פֿאַרנוץ געזונט“. מע האָט זי דעם גאַנצן טאָג אַרומגעפֿירט פֿאַר די הענט, געקוקט אױף די קאַרעלן, פּונקט װי מע באַטראַכט אַ קו; איטלעכער איז צוגעגאַנגען און האָט איר אױפֿגעהױבן דעם קאָפּ, געטאַפּט די קאַרעלן ― און אָן איר האָט מען גאָר פֿאַרגעסן… רחלע, װאָס איז בטבֿע ניט געװען קײן בײזע, קײן כּעסנטע, האָט דעם גאַנצן טאָג געפֿײַערט אױף אַלעמען, און נאָך מער אױף משה־מענדלען. דער דאָזיקער חבֿרה־מאַן האָט זיך גאַנץ פֿײַן אָפּגעגעסן מיטאָג און איז זיך אַװעק אין בית־מדרש אַרײַן. און אַזױ װי עס איז געװען יענעם אָװנט אין בית־מדרש אַ שטיקל שׂמחה, אַ סיום, לכן איז שױן משה־מענדל איבערגעבליבן דאָרט פֿון נאָך מעריבֿ ביזן װײַסן טאָג אַרײַן, װי ער פֿלעגט עס טאָן גאַנץ אָפֿטלעך.

רחלע איז גאָר אינגאַנצן געװען לא־עליכמדיק, שטאַרק צעקאָכט. דאָס פּנים האָט איר געפֿלאַמט, װי אַ העליש פֿײַער, דער קאָפּ האָט איר געטרישטשעט און אין די אױערן האָט איר געקלונגען און געפֿײַפֿט. זי האָט גאָר ניט געװוּסט, װאָס מיט איר טוט זיך… קײן װעטשערע האָט זי ניט געקאָנט עסן. געװײנלעך, האָט איר דװאָסי־מלכּה גענוג געפּיקט אין קאָפּ אַרײַן, פֿאַר װאָס זי עסט ניט, פֿאַר װאָס זי טרינקט ניט ― נאָר אומזיסט: רחלע איז אַװעק מיט רױטע אױגן צו זיך, האָט זיך גיך אױסגעטאָן, אַרײַנגעלײגט אין בעט אַרײַן, און פֿון אירע אױגן האָבן זיך מיט אַמאָל אַ גאָס געטאָן טרערן, ― װאַרעמע, הײסע טרערן, און אַ סך, אַ סך.

XXI
אַ שװערע נאַכט

װאָס האָט רחלע געװײנט? זי האָט אַלײן נישט געװוּסט, װאָס זי װײנט, און האָט אַפֿילו נישט געפֿילט, אַז זי װײנט. דאָס האַרץ איז איר שױן פֿון אַ צײַט געװען שװער, זײער שװער, נאָר פּלוצעם האָט זיך עס צעװײקט, צעגאָסן און אױסגעגאָסן זיך דורך טרערן. רחלע האָט געפֿילט, װי מיר האָבן שױן אױבן געזאָגט, אַז זי איז עלנט, אַז עס גײט איר עפּעס אָפּ, אַז עס פֿעלט איר עפּעס, נאָר װאָס פֿעלט איר ― דאָס האָט זי ניט געװוּסט און ניט געקאָנט װיסן. רחלע האָט גאַנץ גוט געװוּסט, אַז אירע עלטערן האָבן זי חתונה געמאַכט און האָבן זי געפּטרט. דאָס װאָרט „געפּטרט“ איז שױן גענוג אױף צו פֿילן, װי װײַט מע װערט אָפּגעריסן: קינדער פֿון עלטערן און עלטערן פֿון קינדער. דאָס װאָרט „געפּטרט“ קומט אױס זײער אָפֿט צו הערן בײַ אונדז, ייִדן, כּמעט אין יעדער משפּחה. דאָס װאָרט „געפּטרט“ איז אַ גרױסער בזיון, אַ באַלײדיקונג פֿאַר אונדזער גאַנצער אומה, װאָס פֿײַנט זיך אױס מיט איר באַרעמהאַרציקײט… מער פֿון אַלע איז איר דערגאַנגען משה־מענדל מיט זײַנע גענג, מיט זײַן פֿירעכץ קעגן איר. רחלע האָט פֿאַרשטאַנען, װאָס פֿאַר אַ ראָלע זי שפּילט מיט איר שײנקײט און מיט איר גוטסקײט, מיט איר ערלעכקײט און מיט איר געטרײַשאַפֿט בײַ איר מאַן דעם תּכשיט. רחלע האָט אַרױסגעזען, װאָס זי איז בײַ אים…

ועל־כּולם איז רחלע גלאַט געװען צעשרױפֿט, צערודערט און פֿאַרטומלט די לעצטע צײַט. אַ קלײניקײט, װאָס זי האָט איבערגעטראָגן פֿון סטעמפּעניון? רחלע, די פֿרומע רחלע, װאָס האָט ניט דורכגעלאָזט אױף איר לעבן קײן האָר פֿון ייִדישקײט, נישט איבערגעטראָטן קײן מינדסטן דין פֿון די אַלע דינים, װאָס זײַנען שײך צו דער ייִדענע, ― רחלע, אַ ייִדיש װײַבל פֿון טײַטש־חומש, האָט אין זינען אַ פֿרעמדן, באַקומט פֿון אים בריװלעך, באַגעגנט זיך מיט אים ― און גאָרנישט! אַדרבה, זי פֿילט, װי עס ציט זי צו אים, נישט מיט עפּעס אַ שלעכטער מחשבֿה, חלילה! נאָר גלאַט אַזױ, זען אים און הערן, װי ער שפּילט אױפֿן פֿידל.

אַך, זײַן שפּילן, זײַן שפּילן! רחלע װאָלט אײביק ניט געגעסן, ניט געשלאָפֿן, נאָר הערן סטעמפּעניון, הערן אים און… זען אים! זײַנע אױגן, אַז זײ קוקן, װאַרעמען זײ, גלעטן זײ, ניעזשעןнежить: חנדלען זיך זײ… אַך, זײַנע אױגן!

רחלע כאַפּט זיך אָן מיט בײדע הענט פֿאַרן קאָפּ און הערט זיך צו, װי די שלײפֿן קלאַפּן, װי דאָס האַרץ קלאַפּט, און די נשמה ציט, ציט. זי װײס נישט, װאָס מיט איר טוט זיך. זי דעקט זיך איבער מיט דער קאָלדרע איבערן קאָפּ און דערזעט איר אַמאָליקע חבֿרטע, חיה־עטל, עליה־השלום. רחלע דערמאָנט זיך אָן יענער מעשׂה פֿון חיה־עטלען מיט בנימינען, און עס גײט איר איבער אַ פֿראָסט איבערן לײַב. זי דעקט פֿון זיך אָפּ די קאָלדרע און דערהערט פּלוצעם זײער אַ באַקאַנט געזאַנג, אַ באַקאַנט שפּילן פֿון אַ באַקאַנט פֿידעלע. רחלע האָט געמײנט, אַז עס װײַזט זיך איר אױס, נאָר װײַטער־װײַטער האָט זי אַלץ נענטער געהערט דאָס שפּילן, װאָס מע שפּילט, געװײנלעך, בײַם אָפּפֿירן פֿון דער חתונה די מחותּנים אַהײם. רחלע האָט שױן דערהערט און דערקענט אַקוראַט, װאָס מע שפּילט; רחלע האָט אױך דערקענט סטעמפּעניוס פֿאַרגײן זיך אױפֿן פֿידל, און עס איז שױן פֿאַר איר נישט געװען קײן ספֿק, אַז דאָס פֿירט אָפּ סטעמפּעניו די מחותּנים אַהײם נאָך דער חופּה־װעטשערע. נאָר װי קומט ער אַהער? אױף דער גאַס איז הײַנט נישט געװען קײן חופּה און דאָ זײַנען נישטאָ קײן מחותּנים! װאָס קאָן דאָס באַדײַטן? די פּױק מיט די טאַצן לאָזן זיך אָבער הערן אַלץ נענטער און נענטער. די גאַנצע חבֿרה שפּילט געשמאַק; נאָר מער פֿון אַלץ לאָזט זיך הערן סטעמפּעניוס פֿידעלע, װאָס פֿאַרדעקט מיטן זיסן שפּילן, מיט דעם װײכן געזאַנג אַלע אַנדערע כּלים.

רחלע קאָן נישט אײַנליגן. זי שפּרינגט אַראָפּ פֿונעם בעט, גײט צו צום פֿענצטער, עפֿנט עס אױף און בײגט זיך איבער העכער האַלב אינדרױסן אַרױס.

רחלע האָט שױן לאַנג אַזאַ נאַכט נישט געזען. די לבֿנה שפּאַצירט אינמיטן הימל, און אַרום איר האָבן זיך אױסגעשאָטן אַלפֿי־אַלפֿים שטערן ― בריליאַנטן, װאָס שעמערירן אין די אױגן. די לופֿט איז װאַרעם, גרינג און פֿריש. קײן שום װינטל, אַזױ, אַז די הױכע טאָפּאָליעס, װאָס זעען זיך פֿונעם גרױסן מאָנאַסטירסקען גאָרטן, שטײען אױסגעצױגן, װי סאָלדאַטן אױף דער װאַך. קײן בלעטל רירט זיך נישט. נאָר זעלטן־זעלטן טוט עס אַ טראָג פֿונעם מאָנאַסטירסקען גאָרטן אַ שײנעם ריח פֿון שמעקנדיקע גראָזן, װי בשׂמים, װאָס איז אין מאַזעפּעװקע שטאַרק אָנגעלײגט, מחמת בײַטאָג הערט זיך דאָרט אַן אַנדער ריח…

צו דער דאָזיקער אױסגעצײכנטער נאַכט פּאַסט אַקוראַט אונדזער רחלע די שײנע, ― די שײנע, די רײנע, די ערלעכע רחלע מיט איר גרױסן װײַסן האַלדז, אױף װעלכן עס ליגן צעשאָטן אירע רײַכע בלאָנדע האָר (אַך, רחלע האָט דען געקאָנט אין אַזאַ צײַט געדענקען, אַז די לבֿנה און דער מחבר פֿונעם ראָמאַן קאָנען זען אירע אײגענע האָר?). אירע אױגן זײַנען געװען נישט װינציקער בלױ און לױטער, װי דער בלױער לױטערער הימל, און איר שײן ליכטיק פּנים איז נישט געװען מיאוסער פֿון דער שײנער ליכטיקער נאַכט. נאָר רחלע האָט װינציק װאָס געטראַכט װעגן דעם: איר קאָפּ איז געװען דאָרטן, װוּ עס האָט זיך געהערט דאָס זעלטענע שפּילן, און איר האַרץ איז געװען דאָרט, װוּ סטעמפּעניוס פֿידעלע. די קלעזמער שפּילן עפּעס אַזױ טרױעריק, גלײַך װי זײ װאָלטן אָט ערשט עמעצן באַהאַלטן, אין דער ערד אַרײַנגעלײגט. בײַ אונדז אַ שׂמחה באַװײַזט זיך אַרױס דורך אַ געװײן, און מחמת גרױס פֿרײד מיט פֿאַרגעניגן פֿאַרגיסן מיר טרערן… נאָך אומעטיקער װײַזט אױס דאָס שפּילן אום האַלבע נאַכט, װען די גאַנצע װעלט האַלט אין אײן שלאָפֿן, נאָר אײן ביסל ייִדן זײַנען זיך משׂמח מיט אַ װײנענדיקס, גײענדיק צוריק פֿון דער חופּה־װעטשערע מיט אַראָפּגעלאָזטע קעפּ: װאָס איז? מע האָט געפּטרט אַ קינד, פֿאַרשטײט איר מיך, פֿאַרזאָרגט, הײסט דאָס, ברוך־השם, ― נו, מהיכא־תּיתי… אין דער דאָזיקער שטילער שײנער זומערנאַכט הערט זיך סטעמפּעניוס פֿידעלע נאָך מער װי אַלע מאָל; עס קלעמט דאָס האַרץ, ציט די נשמה, נעמט אַרױס דאָס חיות ― און רחלע שטײט אַ האַלב־נאַקעטע בײַם פֿענצטער און הערט זיך צו. זי װיל אַנטלױפֿן פֿון דאַנען, צומאַכן דאָס פֿענצטער און אַנטלױפֿן, נאָר עס האַלט זי צו, װי מיט אײַזנס, װי אַ מאַגנעט ציט עס זי. זי קוקט זיך אײַן און הערט זיך צו אַזױ ערנסט, גלײַך װי זי װאָלט הערן נישט זײַן פֿידעלע, גלײַך װי זי װאָלט הערן, װי ער רעדט צו איר, װי ער טענהט, װי ער בעט, װי ער װײנט… און נישט נאָר רחלע אַלײן הערט זיך אײַן אין די דאָזיקע שײנע מעלאָדיעס פֿון סטעמפּעניוס פֿידעלע אין דער דאָזיקער ליכטיקער זומער־נאַכט: די לבֿנה מיט די שטערן, די װײכע, פֿרישע לופֿט, די גאַנצע נאַטור מיט אַלע אירע באַשעפֿענישן האָבן װי אױפֿגעװאַכט פֿון זײער דרימלען, זיך אױפֿגעשטעלט אױף אַ רגעלע, בכדי צו הערן, װאָס איז דאָס פֿאַראַ מין געזאַנג אום האַלבע נאַכט? װאָס איז דאָס פֿאַראַ קולות אום האַלבע נאַכט? דער נאַכט־משורר, דער פֿאַרשפּעטיקטער סאָלאָװײ אינעם מאָנאַסטירסקען גאָרטן, דערהערט אַזאַ מין מוזיק, האָט זיך געפּרובירט פֿאַרקאַטשען אױפֿן העלדזל, באַװײַזן זײַנע שטיקלעך, װי זײַן שטײגער איז; נאָר עס איז אים אַצינד, אין סוף־תּמוז, נישט געראָטן איבערשטשעגאָליאַיעןщеголяй: פּאַראַדירן מיט סטעמפּעניוס פֿידעלע, מחמת באַלד נאָך װעסנע האָט ער נעבעך, װי אַלעמאָל, אָנגעװאָרן די כּלי, און פֿון זײַן זיס קול איז אים נאָר געבליבן אַ קװיטש, װי בײַ אַ חזן נאָך ימים־נוראָים, להבֿדיל… דער האָן, דער שרײַער, דערהערט דאָס שפּילן פֿון די קלעזמער און גערעכנט, אַז ס'איז שױן טאָג, איז אַראָפּ פֿון דער סידעלע, האָט אַ פּאַטש געטאָן מיט די פֿליגל, האָט געזאָגט דעם פּסוק, אױסגעלאָזט דעם געװײנלעכן „קוקוריקו“ מיט אַ „מונח־אתנחתּאָ“ און איז זיך אַװעק צוריק אין זײַן רו אַרײַן אַ ברוגזער, װאָס מע האָט אים מטריח געװען אומזיסט און אומנישט… אַפֿילו די הינט, די כּלבֿים, פֿון װײַטנס, פֿון דער מאָנאַסטירסקער גאַס, דערהערט די ייִדישע כּל־זמר אינמיטן נאַכט, האָבן אָנגעהױבן לכתּחילה, װי זײער מינהג איז, צו בילן און צו װױען, און זײַנען אױך אַנטשװיגן געװאָרן, געזוכט זיך אַן אָרט װוּ צו לײגן זיך אָפּרוען. אױך די קו, דװאָסי־מלכּהס בורע בהמה בײַ דער שטוב, האָט אױפֿגעהערט צו מעלה־גרהן, האָט אױפֿגעשטעלט די אױערן, אַרױסגעלאָזט פֿונעם בױך אַ טיפֿן קרעכץ, װי אַ זינדיקער מענטש. און דעם שכנס צװײ ציגן האָבן זיך פֿון גרױס התפּעלות מיטאַמאָל אױפֿגעהױבן פֿון דער ערד, זיך געביטן מיט די ערטער, באַװיזן דערװײַל אײנס דאָס אַנדערע, אַז זײ האָבן הערנער. הכּלל, אַלץ האָט אױפֿגעלעבט, באַװיזן, אַז עס הערט דאָס שפּילן אין דער דאָזיקער שטילער, ליכטיקער, װאַרעמער כּישופֿדיקער זומערנאַכט.

אין דער זעלבער צײַט איז אױך אונדזער ערלעכע רחלע געשטאַנען בײַם פֿענצטער, װי צוגעקאָװעט מיט אײַזנס. זי שטײט, װי שטאַרק פֿאַרװוּנדערט, רירט זיך נישט מיט קײן אבֿר, װי צוגעשרױפֿט, און װײס גאָרנישט אױף װאָס פֿאַראַ װעלט זי איז. „נו, אַ נאַכט! אַי, אַ נאַכט! טאַטעניו!“… זי שטײט און הערט זיך אײַן מיט אַלע חושים. זי שלינגט די פֿרישע לופֿט מיטן פֿולן מױל. זי איז אינגאַנצן פֿאַרכּישופֿט. זי קוקט אין בלױען הימל אַרײַן און דערמאָנט זיך אָן יענע זומער־נעכט, װען זי פֿלעגט מײדלװײַז זיצן אין דער הײם אױף דער פּריזבע (זאַװאַלענקעзавалинке: הױפֿן), קוקן אַרױף, אַז די װײַסע פּאַסן, געשפּילט בשעת־מעשׂה אין צײכנס (מײלעשקעס) און געזונגען דאָס באַקאַנטע לידל:

די לבֿנה שײַנט אינמיטן דער נאַכט,
און פּערעלע זיצט בײַ דער טיר,
זי זיפֿצט, זי קרעכצט, זי איז שױן פֿאַרטראַכט ―
אױ, אַ װײטיק איז איר!
זי זיפֿצט, זי קרעכצט, זי איז דאָך פֿאַרטראַכט ―
אױ, אַ װײטיק איז איר!..

דאָס לידל האָט זי דעמאָלט געזונגען, נאָר זי האָט דאָס נישט פֿאַרשטאַנען; אַצינד פֿאַרשטײט זי דאָס יאָ, אַפֿילו נישט אינגאַנצן, דאָך פֿאַרשטײט זי דאָס, זי פֿילט עס. זי פֿילט, אַז עס ציט זי עפּעס אַהין, אינדרױסן אַרױס, אױף דער פֿרײַער לופֿט. זי פֿילט, אַז ס'איז איר דאָ ענג, הײס און נימאס, נימאס!… רחלע דערמאָנט זיך נאָך אַ לידל פֿון יענע לידלעך, װאָס זי פֿלעגט זינגען מײדלװײַז, זומער־לעבן, אינדרױסן בײַ דער טיר.

בײַם ברעג װאַסער טו איך שטײן,
און קאָן צו דיר נישט קומען;
אױ, פֿון װײַטנס רופֿסטו מיך.
איך קאָן אָבער נישט שװימען!
אױ, פֿון װײַטנס רופֿסטו מיך.
איך קאָן צו דיר נישט שװימען!…

„פֿון װײַטנס?“ ― ער איז דאָך שױן גאָר נאָענט! אָט איז ער, סטעמפּעניו, מיט זײַן פֿידעלע, מיט זײַנע לאַנגע האָר, מיט זײַנע שװאַרצע, ברענענדיקע פֿײַערדיקע אױגן, װאָס קוקט אױף איר תּמיד און װאַרעמען זי מיט זײער גלאַנץ, מיט זײער פֿײַער. און עס װילט זיך איר אין דער מינוט אײביק שטײן נאָענט לעבן אים, שטײן און אײביק הערן זײַן שפּילן, און אײביק זען זײַנע שײנע אױגן… נאָר אײן זאַך קאָן רחלע נישט פֿאַרשטײן: װי קומט ער אַהער, סטעמפּעניו, אום האַלבע נאַכט, מיט זײַן פֿידעלע?

װי אַרום קומט אַהער סטעמפּעניו מיט די מחותּנים? ― אָט דאָס האָט זי בשום־אופֿן נישט געקאָנט פֿאַרשטײן, װיפֿל זי האָט זיך נישט געבראָכן דעם מוח. רחלע האָט זיך דערמאָנט, אַז ערגעץ אױף דער שול גאַס איז הײַנט געװען אַ חופּה. װי־זשע קומען אַהער די מחותּנים? ערשט דעמאָלט האָט זי פֿאַרשטאַנען דעם סוד, אַז זי האָט דערזען שױן גאָר נאָענט, טאַקע כּמעט לעבן זײער שטוב, די קלעזמער מיט די מחותּנים. ערשט דעמאָלט האָט זי געטראָפֿן דאָס רעטעניש, אַז זי האָט דערזען, װי סטעמפּעניו האָט זיך פּונקט לעבן זײער שטוב, גראַדע אַקעגן איר פֿענצטער, אָפּגעשטעלט און האָט אָנגעהױבן צו שפּילן נאָך מיט מער פֿרישקײט, מיט מער חשק. ערשט דעמאָלט האָט רחלע פֿאַרשטאַנען, װאָס סטעמפּעניו האָט דאָ אױפֿגעטאָן: ער האָט געשלעפּט מיט זיך די גאַנצע חבֿרה, אַלע מחותּנים מיטן גאַנצן עולם, פֿון דער צענטער גאַס אַהער, פֿאַרבײַ זײער שטוב, און צוליב װעמען? ― לכתּחילה איז דאָס איר אַפֿילו געװען זײער אָנגענעם, און דאָס האַרץ האָט זיך איר אַזױ געפֿרײט, אַז עס איז שיר נישט אַרױסגעשפּרונגען פֿון דער ברוסט. און נישט װילנדיק, האָט זיך רחלע צעלאַכט צו זיך אַלײן מיט אַזאַ פֿרײלעך געלעכטער, אַז זי האָט זיך איבערגעשראָקן פֿאַר איר קול, האָט אַ קוק געטאָן אױף זיך, װי זי שטײט דאָ האַלב נאַקעט, מיטן האַלדז אין דרױסן, מיט די אײגענע האָר, ― און איז געשװינד אָפּגעשפּרונגען פֿונעם פֿענצטער, אין דער גיך עס צוגעמאַכט, און האָט זיך אַרײַנגעװאָרפֿן אין בעט אַרײַן.

„װײ איז מיר, װינד איז מיר! ― האָט זיך רחלע געטראַכט. ― צו װאָס מען קאָן קומען, אַז מען באַקלערט זיך נישט פֿריִער װוּ מען איז אין דער װעלט! שטעלן זיך אינמיטן נאַכט אַ נאַקעטע אין פֿענצטער פֿאַר אַזאַ עולם מאַנסבילן; אין זינען האָבן אַזעלכע פּוסטע נאַרישע זאַכן, אַרומגײן מיט אַזעלכע מיאוסע מחשבֿות װעגן אַ סטעמפּעניו… און סטעמפּעניו ― מע דאַרף זײַן אַ בעלן פֿירן אַ גאַנצע עדה ייִדן איבער צען גאַסן ― צוליב װאָס? צוליב װעמען? מען דאַרף האָבן, פֿונדעסטװעגן, אַן עזות אַזעלכעס צו טאָן! פֿון װאַנען נעמט זיך עס בײַ אים אַזאַ…? איך מוז עס אים פֿרעגן. מען דאַרף זען, ס'זאָל האָבן אַמאָל אַ סוף. ער װיל מיך אומגליקלעך מאַכן!… אײנמאָל פֿאַר אַלעמאָל, מען דאַרף זיך מיט אים אױסשמועסן, װי זאָגט מען: „בעסער דער ערשטער רוגז“… ער דערצײלט דיר אַ מעשׂה: „ליב־שמיב“! גאַנץ לײַטיש, כ'לעבן… שבת־צו־נאַכטס, זאָגט ער, אױף דער מאָנאַסטירסקער גאַס, דאָרט װעט ער מיר שױן קלאָר מאַכן אינגאַנצן זײַן מײן… איך װאָלט שױן גערן, דער ליבער שבת־צו־נאַכטס זאָל שױן קומען גיכער, לאָמיר שױן הערן װאָס און װען? איך װעל געװיס אַרױסגײן, װאָס האָב איך מורא? פֿאַר װעמען? מורא דאַרף מען האָבן נאָר פֿאַר גאָט!… עס איז דיר נאָר אַן אָנשיקעניש, אַן אָפּגעטאָנע זאַך, און גענוג!. … נישט אומזיסט דערצײלט מען זיך אָן אַזױ פֿיל מעשׂיות. … נאָר װאָס האָט ער צו מיר? צו מײַנע יונגע יאָרן?… און װער איז שולדיק, װען נישט איך אַלײן? מען טאָר נישט װײַזן יענעם קײן װעג… משה־מענדל זאָל אַצינד זײַן, װאָלט איך אים אַלצדינג דערצײלט. נאָר װוּ איז ער? ער הערט מיך זײער? װאָס גײט דאָס אים אָן, װאָס איך מוטשע מיך, װי אײנער פֿאַרן טױט?… אָך, מען דאַרף לײענען קריאת־שמע. נישט גוט, אַז מען לײענט נישט קײן קריאת־שמע!“…

„לישועתך קויתי ה':
קויתי ה' לישועתך:
ה' לישועתך קויתי“…

רחלע באַהאַלט זיך טיף־טיף אין די קישנס אַרײַן, דעקט זיך איבער שטאַרק מיט דער קאָלדרע, זי זאָל נישט הערן דאָס שפּילן פֿון די קלעזמער, און לײענט קריאת־שמע אױף אַ קול: „לישועתך קויתי ה' ”… נאָר דורכן פֿענצטער גנבֿענען זיך אַרײַן די זיסע געזאַנגען פֿון סטעמפּעניוס פֿידעלע, װאָס װערן אַלע מינוט שטילער, זעלטענער און װײַטער. און רחלע לײענט קריאת־שמע:

„ה' לישועתך קויתי…
קויתי ה' לישועתך,
לישועתך קויתי ה'”

און סטעמפּעניוס פֿידעלע קױם־קױם װאָס עס הערט זיך שױן פֿון װײַטן, און די לעצטע קולות װערן װי פֿאַרשטאָרבן. און רחלעס אױגן װערן ביסלעכװײַז צוגעשלאָסן, און אירע ליפּן שעפּטשען נאָך, קױם־קױם װאָס מע הערט:

„לישועתך……
קויתי…. לישועתך
… קויתי…“

און רחלע װערט אַנטשלאָפֿן.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

רחלע װערט אַנטשלאָפֿן, און עס חלומט זיך איר, אַז סטעמפּעניו טוט איר אָן אַ בײַטש קאַרעלן… אין אײן זײַט שטײט דער שװער אין טלית־ותּפֿילין, און פֿרײדל שלאָגט אים, פּאַטשט אים אױף װאָס די װעלט שטײט… משה־מענדל איז טױט־שיכּור, פֿאָרט רײַטנדיק אױף אַ קאָטשערע, מאַכט משוגענע העװיות, און סטעמפּעניו טוט איר אָן אַ בײַטש קאַרעלן… אין דער אַנדערער זײַט שטײט חיה־עטל, אָנגעטאָן שבתדיק, אױסגעצירט, װי אַ בת־מלכּה, שמײכלט אַזױ פֿרײַנטלעך, אַזױ ליבלעך, און צינדט אָן אַ סך ליכט.

„װאָס טוסטו, חיה־עטל? ― פֿרעגט זי רחלע. ― למאַי צינדסטו אָן אַזױ פֿיל ליכט?“

„װאָס פֿאַראַ שאלה? ― ענטפֿערט איר חיה־עטל מיט אַ געלעכטער. ― עס איז דאָך ערבֿ שבת: שױן צײַט ליכט בענטשן!“…

רחלע קוקט אױף די ליכט, װי העל זײ ברענען און זײ לײַכטן, און סטעמפּעניו טוט איר אָן אַ בײַטש קאַרעלן… ער שטײט לעבן איר אַזױ נאָענט, אַז זי הערט, װי ער אָטעמט. ער שטײט און קוקט איר גלײַך אין די אױגן אַרײַן און װאַרעמט זי מיט זײַן קוקן אױף איר. רחלע קװעלט, לאַכט און זינגט, און סטעמפּעניו טוט איר אָן אַ בײַטש קאַרעלן…

פּלוצעם װערן די ליכט פֿאַרלאָשן. חיה־עטל און אַלץ אַרום און אַרום װערט פֿאַרשװוּנדן. עס װערט פֿינצטער־חושך און שטאַרק קאַלט, װי אין אַ קעלער, װי אין אַ קבֿר… דער װינט בלאָזט און פֿײַפֿט, און עס הערט זיך אַ געזאַנג, אַ טרױעריק געזאַנג: עס הערט זיך, װי אַ פֿידל שפּילט, שױן װידער אַ באַקאַנט פֿידעלע, סטעמפּעניוס פֿידעלע. סטעמפּעניו אַלײן איז שױן נישטאָ, נאָר זײַן פֿידעלע לאָזט זיך הערן, אָבער אַזױ טרױעריק, אַזױ אומעטיק, װי דער נוסח פֿון „נעילה“. און עס הערט זיך עפּעס, װי עמעצער װײנט, כליפּעט. דאָס װײנט חיה־עטל אױף אירע יונגע יאָרן, װאָס זײַנען איבערגעלאָפֿן, װי אַ חלום, אױף איר ליבהאַרציקן בנימינען, װאָס ער האָט זי פֿאַרביטן אױף אַן אַנדערע, פֿאַרגעסן חיה־עטלען, פֿאַרגעסן…

„אױ, מאַמעניו!“ ― שרײַט אױס רחלע און כאַפּט זיך אױף, קערט זיך איבער אױף דער אַנדערער זײַט, װערט אַנטשלאָפֿן און זעט װידער אַלערלײ חלומות. אַ גאַנצע נאַכט פּלאָנטערט זיך איר, און עס דאַכט זיך איר, אַז זי פֿילט, װי סטעמפּעניו שטײט לעבן איר און טוט איר אָן אַ בײַטש קאַרעלן… נאָכדעם קומט װידער חיה־עטל מיט שװאַרצע ליכט, װײנט, טרױערט, לײענט אױף אַ קול תּחינות פֿון מענה־לשון: „אַלמעכטיקער פֿאָטער אין הימל, דו שטאַרקער גאָט! הער איבער אַלע הערן, דו מלך איבער אַלע מלכים, װאָס פֿון אײביק ביז אײביק ביסטו נאָר גאָט! צו דיר זאָל קומען און פֿון דיר זאָל באַװיליקט װערן אונדזער הײס געבעט. דו זאָלסט פֿאַרנעמען די תּפֿילות פֿון די רײנע נשמות, װאָס טוען שטײן פֿאַר דײַן כּסא־הכּבֿוד און בעטן רחמים פֿון פֿאַר דיר פֿאַר אונדז, און פֿאַר די לעבעדיקע, װאָס אױף דער ערד, װאָס זײַנען פֿול מיט זינד, װי אַ מילגרױם, און די אָבֿות־אַבֿותינו …“

חיה־עטל זאָגט די תּחינות הױך. זי װײנט, זי יאָמערט, זי קלאָגט ― און װערט פֿאַרשװוּנדן.

XXII
עס צינדט זיך אָן אַ פֿײַער

אין דער שטאָט מאַזעפּעװקע איז דאָ אַ מאָנאַסטיר, װאָס איז געבױט װי מען דערצײלט, נאָך פֿון מאַזעפּען. אַ הױכע, אַ װײַסע געמױערטע װאַנט רינגלט אַרום דעם מאָנאַסטיר פֿון אַלע פֿיר זײַטן און פֿאַרנעמט דרײַ חלקים פֿון דער שטאָט. אין איר, אין דער װאַנט, פֿון אײן זײַט געפֿינען זיך די געװעלבן (די גרעסטע קלײטן), פֿון דער אַנדערער זײַט ― טיפֿע קעלערס, װוּ עס איז אַמאָל געװען באַהאַלטן, װי מען זאָגט, דאָס גאַנצע געװער (כּלי־זין) פֿון די הײַדאַמאַקעס, און אַצינד לײגט מען דאָרט אָפּ עפּל און אַנדערע מינים סחורות. די דריטע װאַנט איז באַװאַקסן מיט דערנער און באַשיצט מיט די הױכע טאָפּאָליעס און אַנדערע בײמער, װאָס געפֿינען זיך פֿון יענער זײַט װאַנט אינעם גרױסן מאָנאַסטירסקען גאָרטן. די פֿערטע װאַנט איז הױל און גלאַט, אין פֿיל ערטער אָפּגעקאַלופּעט און אָפּגעפֿאַלן די לײם מיט די ציגל, אַזױ אַז עס בעט זיך פֿאַרריכטן שױן לאַנגע יאָרן. אַקעגן געפֿינען זיך הײַזער מיט הײַזעלעך, הױפֿן מיט הײפֿעלעך, ייִדישע און גױיִשע, און די שמאָלע גאַס, װאָס איז צװישן די הײַזלעך, װערט אָנגערופֿן די מאָנאַסטירסקע גאַס.

דאָרט, אױף דער מאָנאַסטירסקער גאַס, אין װינקל, װוּ עס הײבן זיך אָן די בײמער, איז פֿאָרגעקומען דאָס ערשטע זעעניש פֿון אונדזערע ליבנדע ― רחלע און סטעמפּעניו.

די לײענער, װאָס זײַנען געװױנט געװאָרן צו די „העכסט אינטערעסאַנטע ראָמאַנען“, האָבן נעבעך גענוג אָנגעליטן זיך ביז אַהער פֿונעם דאָזיקן ראָמאַן, װאָס ס'איז נישטאָ אין אים קײן שום רירנדיקע סצענעס און טרעפֿענישן. קײנער שיסט זיך נישט, קײנער סמט זיך נישט. מען באַגעגנט זיך נישט מיט קײן גראַפֿן און מיט מאַרקיזן. מען זעט זיך אַלץ מיט פּראָסטע מענטשלעך, מיט קלעזמער גאָר און מיט געװײנלעכע ייִדישע װײַבלעך. די דאָזיקע לײענער קוקן שױן אַװדאי אַרױס אױף דעם שבת־צו־נאַכטס; זײ װאַרטן אױף אַ טשיקאַװע־פּיקאַנטע סצענע אױף דער מאָנאַסטירסקער גאַס… איך מוז אָבער פֿאָרױס זאָגן, אַז זײער אַרױסקוקן איז אומזיסט: קײן שום טשיקאַװע־פּיקאַנטע סצענעס װעט דאָ נישט זײַן, װאָרעם אונדזער רחלע איז געקומען אַהער נישט חלילה װי אַ בעל־עבֿירהניצע, נישט װי אַן אױסגעלאַסענע װאָס לױפֿט זיך קושן אין דער פֿינצטער מיט איר ליבנדן… חס־ושלום! רחלע האָט נאָר געװאָלט פֿרעגן בײַ אים, װיִאַזױ האָט ער, סטעמפּעניו קלעזמער, געהאַט אַ העזה, אַזאַ עזות, צו שרײַבן איר, רב אײַזיק־נפֿתּליס שנור, משה־מענדלס װײַב, אַ בריװל, און נאָך אַזאַ בריװל?!…

„איך מוז דאָס אים פֿאָרהאַלטן! ― האָט זי געטראַכט. ― איך מוז דאָס אים זאָגן אײנמאָל פֿאַר אַלע מאָל! װי זאָגט מען: „עס איז בעסער דער ערשטער רוגז“…

דער דאָזיקער געדאַנק איז איר נישט געקומען פּלוצעם. רחלע האָט געהאַט צײַט אַ גאַנצע װאָך, און נאָך מער ― דעם גאַנצן טאָג שבת אױף צו קלערן װעגן דעם, און אױ־װײ, װאָס זי האָט איבערגעלעבט אינעם דאָזיקן אײנעם טאָג! װאָס פֿאַראַ שרעקלעכע מלחמה האָט זי אױסגעהאַלטן מיטן יצר־הרע… נײן, דאָס װאָרט „יצר־הרע“ פּאַסט לחלוטין נישט אַהער: װי קומט דאָס צו איר, צו אַזאַ ייִדיש װײַבל, צו אַזאַ ערלעך װײַבל, װאָס האָט קײנמאָל נישט געלײענט קײן ראָמאַנען און האָט נישט געװוּסט פֿון קײן ליבעס, חוץ די מעשׂה מיט איר חבֿרטע חיה־עטל, עליה־השלום, װאָס מיר האָבן װעגן איר אױבן געשמועסט, ― װי קומט דאָס צו איר יצר־הרע, ליבע? ― נאַרישקײטן! זי זאָל כאָטש זײַן אַ מײדל, איז עפּעס אַנדערש. פֿאָרט, װי זאָגט מען, אַ פֿרײַ פֿײגעלע, נישט צוגעדעקט דעם קאָפּ, אַ מענטשל פֿאַר זיך. אָבער אַ װײַבל, און אַ פֿרום װײַבל פֿון שײנעם גראַד, פֿון הױלע ייִחוס! זי איז געװען אױף זיך אַלײן להרוג־ולאַבד, פֿלאַם־פֿײַער, און האָט זיך קײן אָרט נישט געקאָנט געפֿינען. אָט האָט זי זיך צוגעלײגט בײַ זיך אױפֿן בעט, אָט האָט דאָס זי אױפֿגעטראָגן, װי אײנעם, װאָס ליגט אױף אַ היציקער שלאַפֿקײט, עס װערט אים „מלאָסנעмилосна: מיט ליבע“ אױפֿן האַרצן און עס נודעט אים אַרױס די נשמה, ― ער װאָלט נאָר געלאָפֿן אין דער װעלט אַרײַן… רחלע כאַפּט זיך אױף און נעמט זיך גאָר צום טײַטש־חומש. זי עפֿנט אױף די סדרה „ױשלח“, און ― מערקװירדיק! אירע אױגן שטעלן זיך אָפּ אױפֿן פּסוק: „ותּצא דינה בת לאה, איז דינה די טאָכטער פֿון לאה אַרױסגעגאַנגען זען די טעכטער פֿונעם לאַנד. האָט זי שכם דער זון פֿון חמור גענומען מיט גװאַלד, ותּדבק נפֿשו בדינה, און שכם האָט זיך באַהעפֿט אין דינה. דער בחיירבנו בחיי בן אָשר אבן חלואה שרײַבט: שכם האָט איר אײַנגערעדט…“

אַזױ האָט רחלע אַרײַנגעקוקט אין איר טײַטש־חומש, װאָס די שװיגער האָט איר געשענקט נאָך בשעת זי איז געװען אַ כּלה, און ביסלעכװײַז האָט זי אָנגעהױבן צו פֿאַרגעסן, אַז זי זיצט איבערן טײַטש־חומש, און אירע געדאַנקען האָבן זי פֿאַרטראָגן אַהין, צו סטעמפּעניון, אױף דער מאָנאַסטירסקער גאַס, אונטער די בײמער, װוּ ער האָט איר צוגעזאָגט װאַרטן ― און ער װעט אַװדאי דאָרטן װאַרטן… נאָר קױם איז סטעמפּעניו געקומען איר אױף דער מחשבֿה, אַזױ האָט עס זי געצױגן צו אים, װי אַ מאַגנעט, און זי האָט נישט פֿאַרשטאַנען װאָס דאָס איז.

„איך װאָלט אים נאָר געװאָלט פֿרעגן, װאָס האָט ער צו מיר און װאָס װיל ער פֿון מײַן לעבן האָבן?“…

און דאָ דערמאָנט זיך רחלע אין איר חבֿרטע חיה־עטל, עליה־השלום, װי זי האָט נעבעך געליטן איבער איר בנימינען… נאָר חיה־עטל איז אָבער געװען בנימינס אַן אײגענע און איז געװען אַ מײדל; אָבער זי, רחלע, איז דאָך אַן „אשת־איש“ (אױ־אױ, װאָס פֿאַר אַ האַרב װאָרט דאָס איז פֿאַר אַ ייִדישער טאָכטער!). און ער ―, װער איז ער? אַ קלעזמער! װאָס קער ער זיך מיט איר אָן? װאָס פֿאַראַ שמעלקע איז ער מיט איר, װאָס ער שרײַבט צו איר בריװלעך? אַ פּאָטעפֿאַלנאָסט פֿון אַ קלעזמערוק, אַ העזה אַביסל פֿון אַ יונגאַטש!

„די װעלט זאָל זיך קערן ― האָט זי בײַ זיך אָפּגעפּסקנט ― די װעלט זאָל זיך קערן, מוז איך דאָס אים זאָגן! װאָס האָב איך מורא פֿאַר אים? איך װעל זיך זען מיט אים, איך װעל דאָרטן זײַן. נישקשה, קײנער װעט מיך נישט זען. איך װעל זיך אַרױסכאַפּן אױף אַ מינוט, ס'איז נישט װײַט, אָט באַלד אָט דאָ אַקעגן“….

און רחל קוקט דורך דעם אָפֿענעם פֿענצטער אױף דער מאָנאַסטירסקער גאַס אַרױס און זעט די בײמער, די הױכע טאָפּאָליעס, װי זײ שטײען שטאָלץ, און זי הערט די פֿײגל, װי שײן זײ זינגען פֿונעם גאָרטן אַרױס. און אירע מחשבֿות טראָגן זיך אינגאַנצן איבער אַהין װוּ שפּעטער מיט אַ שעה, אָדער נאָך װינציקער, װעט זי זיך זען מיט אים און װעט רײדן מיט אים אױג אױף אױג. און זי פֿילט, װי דאָס האַרץ הײבט איר אָן צו קלאַפּן און צו צאַפּלען, און (דעם אמת, דעם אמת מוז מען זאָגן!) עס איז

איר גרױס די מינוטן ― זי װאָלט שױן גערן, עס זאָל שױן זײַן נאַכט. דער שװער מיטן מאַן װעלן קומען פֿון שול און װעלן אָפּמאַכן הבֿדלה, די שװיגער װעט זיך נעמען איבערטאָן און ליאַרעמען מכּוח דעם סאַמאָװאַר און מכּוח דעם באָרשט צו דער מלװה־מלכּה ― און אָט דעמאָלט װעט זי כאַפּן אױף זיך די שאַל און אַרױסגײן פּאַמעלעך, אױף דער טיר, אַביסל אױף דער גאַס, אַזױ, מעשׂה שפּאַציר, ― װער װעט זיך דאָס אַרומקוקן אױף איר? ביז זי װעט קומען אַהין, װוּ… אַך, עס ציטערט אױף איר דאָס לײַב, די בעקלעך פֿלאַמען איר, און דאָס האַרץ ― אױ, דאָס האַרץ! עס פֿאַלט איר אָקערשט נישט אַרױס, און װאָס װײַטער ציט דאָס זי אַלץ מער אַהין, אַזױ, אַז זי האָט שױן מער קײן זאַך נישט אין זינען. זי זעט פֿאַר זיך קײן זאַך נישט, נאָר די בײמער פֿונעם מאָנאַסטירסקען גאָרטן, נאָר סטעמפּעניון מיט זײַנע פֿלאַם־פֿײַערדיקע אױגן. זי הערט קײן זאַך נישט אַ חוץ דאָס שײנע זינגען פֿון די פֿײגל, װאָס דאָרט אין גאָרטן, און דאָס געטלעכע שפּילן ― סטעמפּעניוס. אין דער מינוט איז רחלע אינגאַנצן איבערגעגעבן צו אײן געדאַנק ― אַהין, צו סטעמפּעניון, מיט סטעמפּעניון, און קײן זאַך אין דער װעלט איז נישט אימשטאַנד זי אײַנצוהאַלטן אין דער דאָזיקער צײַט…

XXIII
דאָס פֿײַער ברענט און װערט באַלד פֿאַרלאָשן

און סטעמפּעניו, קױם איז געװאָרן נאַכט, אַזױ האָט ער די חבֿרה קלעזמער אַרױסגעמשלחט אױף אַ „זמירות“ )דער שבת צו נאַכטס, װאָס פֿאַר דער חופּה, קלײַבן זיך צונױף מײדלעך צו דער כּלה טאַנצן ― און דאָס הײסט „זמירות“: אין אַנדערע ערטער הײסט עס גלאַט „שבת־צו־נאַכטס“(. האָט קלאָמפּערשט גענומען דאָס פֿידעלע אונטערן אָרעם, בכדי פֿרײדל זאָל מײנען, אַז ער איז אױך אױף דער חתונה. נאָר אַרױסגעגאַנגען פֿון שטוב, האָט ער דאָס פֿידעלע איבערגעגעבן מעכטשין, און אַלײן האָט עס אים אַװעקגעטראָגן אין דער מאָנאַסטירסקער גאַס אַרײַן, און אַרומגעגאַנגען הין און צוריק אונטער דעם שאָטן פֿון די בײמער, האָט ער זיך אַלע מינוט אָפּגעשטעלט, געקוקט אַהין, פֿון װאַנען עס האָט באַדאַרפֿט אָנקומען רחלע די שײנע. אַז זי װעט

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

זײַן ― דאָס איז פֿאַר אים קײן ספֿק נישט געװען. דאָס האַרץ האָט אים געזאָגט, אַז יאָ. ער האָט עס גוט אַרױסגעזען נאָך אירע אױגן דעמאָלט, אַז זײ האָבן זיך געזען בײַ פֿרײדלען בעת מעסטן די קאַרעלן.

און סטעמפּעניו האָט נישט געהאַט קײן טעות: עס איז נישט אַװעקגעגאַנגען קײן פֿופֿצן מינוט, האָט ער דערזען פֿון יענער זײַט גאַס שװעבט אײנע מיט אַ װײַס טיכל אױפֿן קאָפּ. זי גײט געשװינד און קוקט זיך אַרום אין אַלע זײַטן. דאָס װײַסע טיכל איז איר אָנגערוקט ביז כּמעט איבער די אױגן, און עס ציטערן איר די הענט, די צײן אין מױל, דאָס האַרץ אין דער ברוסט און דאָס גאַנצע לײַב. זי קוקט זיך גוט אײַן, זי בלײַבט שטײן, זי דערזעט סטעמפּעניון און טוט זיך אַ לאָז צו אים מיט די װערטער:

― מיט װאָס פֿאַראַ העזה, פֿרעג איך אײַך…

― זאָג מיר נישט „איר“, רחלע, זאָג מיר „דו“… ― האָט איר סטעמפּעניו געענטפֿערט און האָט זי אָנגענומען בײַ בײדע הענט און האָט איר אַרײַנגעקוקט גלײַך אין די אױגן אַרײַן. רחלע האָט דערזען אין זײַנע אױגן פּונקט דעם זעלבן גלאַנץ פֿון די שטערן, װאָס האָבן אַראָפּגעקוקט אין דער דאָזיקער שײנער זומער־נאַכט פֿונעם טונקל־בלױען הימל… אַלע מאַזעפּעװקער ייִדן האָבן אָפּגעמאַכט הבֿדלה און האָבן געזונגען, װי דער שטײגער איז, די „אליהוס“, געזיפֿצט און געטראַכט, געדאַרט דעם מוח אױף דער װיסטער פּרנסה, זיך געװינטשעװעט דעם זכות פֿון יענעם חסיד, װאָס האָט געטראָפֿן דאָס גליק צו באַגעגענען זיך מיט אליהו הנבֿיא און אָפּגעבן אים שלום און אָפּנעמען בײַ אים שלום. די מאַזעפּעװקער װײַבער װאַרפֿן אַראָפּ די שלײערס פֿונעם קאָפּ, טוען אױס די שבתדיקע קלײדער, די צירונג, און נעמען זיך צו דער װאָכעדיקער אַרבעט. מיט אײנעם װאָרט, מאַזעפּעװקע איז פֿאַרנומען אַרױסצובאַגלײטן דעם ליבן שבת־קודש ― און קײנעם קומט גאָר נישט אױף די געדאַנקען, אַז אין דער צײַט שטײט רחלע דװאָסי־מלכּהס שנור מיט סטעמפּעניו דעם קלעזמער אױף דער מאָנאַסטירסקער גאַס און האָבן צװישן זיך אַ שמועס מכּוח עפּעס גאָרנישט קײן ייִדישע זאַכן… נאָר דער בלױער הימל, די העלע שטערן, װאָס קוקן אַראָפּ מיט זײער גלאַנץ, נאָר די הױכע מאָנאַסטירסקע טאָפּאָליעס, נאָר די נאַכט־פֿײגלען אינעם גרױסן מאָנאַסטירסקען גאָרטן, װאָס רופֿן זיך איבער אױף זײער לשון, ― נאָר זײ הערן און זעען דאָס אַלץ צו; נאָר זײ װײסן, אַז אין דער דאָזיקער שײנער צױבערלעכער נאַכט, אונטער די מאָנאַסטירסקע בײמער, אױף דער גױיִשער גאַס, און אָט דאָ לעבן סטעמפּעניו האָט זיך רחלע געפֿונען אין אַזאַ מין נײַער לאַגע, אַז זי האָט זיך גאָר פֿאַרגעסן װער זי איז און װאָס זי איז. דאָ, אױף דער שײנער פּרעכטיקער נאַטור, האָט זיך רחלע געפֿילט אַזױ, װי נאָך קײנמאָל נישט אין איר לעבן. דער פּחד, װאָס איז אױף איר געפֿאַלן בשעת זי איז אַהער געגאַנגען, האָט פּלוצעם אָפּגעטראָטן פֿון איר, און עס האָט זיך איר אױסגעװיזן, אַז עס זײַנען בײַ איר אױסגעװאַקסן פֿליגל און זי איז פֿרײַ, װי אַ פֿײגעלע, און קאָן פֿליִען, פֿליִען… סטעמפּעניו האָט זיך צוגערוקט צו איר נענטער און האָט אַנידערגעלײגט זײַנע הענט בײַ איר אױף די אַקסלען. רחלע האָט אַ ציטער געטאָן. זי האָט געװאָלט אָפּטרעטן פֿון אים, נאָר זי האָט דאָס נישט געטאָן. זי האָט נאָך אַ קוק געטאָן אױף סטעמפּעניון, און פֿון אירע ליכטיקע בלױע אױגן האָבן אַראָפּגערונען צװײ טרערן.

― װאָס װײנסטו, רחלע? ― האָט סטעמפּעניו אַ פֿרעג געטאָן, אָפּװישנדיק איר די טרערן מיט זײַנע הענט.

― אַך, סטעמפּעניו, עס איז מיר אַזױ גוט אָט דאָ, לעבן… אײַך… לעבן… דיר, סטעמפּעניו! פֿאַרװאָס בין איך… פֿאַרװאָס בין איך נישט…

― מײַנע, װילסטו זאָגן? ביסט מײַנע, רחלע, ביסט מײַנע!

― װאָס הײסט, איך ביז דײַנע, סטעמפּעניו? װיִאַזױ קאָן דאָס זײַן?

― דו ביסט מײַנע, פֿאַרשטײסטו מיך, האַרץ מײַנס, װײַל איך בין דײַנער אױף תּמיד, אױף אײביק, ביזן פֿינצטערן גרוב, ביזן קבֿר אַרײַן בין איך דײַנער לעבן מײַנס!

― בנימין האָט אױך אַזױ געזאָגט, האָט זיך געשװאָרן ― און צום סוף…

― װאָסער בנימין? ― האָט זי סטעמפּעניו פֿאַרװוּנדערט אַ פֿרעג געטאָן, געקוקט רחלען אין די אױגן אַרײַן, װי מע קוקט אױף אַ קלײן קינד, װען עס זאָגט אַ װילדע נאַרישקײט. ― פֿון װאָס פֿאַראַ בנימין רעדסטו, נשמה מײַנע?

― בנימין, חיה־עטלס געשװעסטער־קינד. מײַן חבֿרטע חיה־עטל די יתומה האָט געהאַט אַ געשװעסטער־קינד, װאָס האָט געהײסן בנימין, האָבן זײ אָפּגערעדט פֿון לאַנג, אַז זײ זאָלן זיך נעמען; ער האָט איר צוגעזאָגט, געשװאָרן בײַ זײַנע הײליקע נאמנות ― און צום סוף… אַך, האָט זי געהאַט אַ מיאוסן סוף, חיה־עטל נעבעך, זי איז שױן לאַנג געשטאָרבן, עליה־השלום, לאָז זי מיר מוחל זײַן… נאָר בנימין אין בײַ איר געװען דאָס חיות, זי איז אױסגעגאַנגען נאָך זײַנע טריט. זי האָט דאָס מיר אַלײן דערצײלט… זי שטײט מיר פֿאַר די אױגן, און עס װײַזט זיך מיר אױס, אַז אָט זיצט זי בײַם פֿענצטער, איך זינג איר לידלעך, און זי װײנט און זאָגט אַלץ: „אַי, גלײב זײ נישט, מען טאָר זײ נישט גלײבן, די מאַנסבילן!“…

רחלע דערצײלט פֿון איר חבֿרטע חיה־עטל די יתומה, און סטעמפּעניו קושט רחלען די הענט, גלעט זי, האַלדזט זי, קוקט איר אין די אױגן אַרײַן ― און רחלע דערצײלט אַלץ פֿון חיה־עטלען, װיִאַזױ זי איז שטילערהײט אױסגעגאַנגען, װי אַ ליכט, נאָך איר ליבן טײַערן בנימינען…

חיה־עטל איז שױן געװען פֿון עטלעכע יאָר טױט, נאָר רחלע האָט זי גוט געדענקט, חיה־עטל איז איר אָפֿטמאָל געקומען צו חלום. אַצינד האָט זיך איר אױסגעדאַכט, אַז חיה־עטל שטײט פֿון יענער זײַט װאַנט, אָנגעטאָן אין תּכריכים, און קוקט אַריבער אַהער און װינקט צו איר, אָנװײַזנדיק איר אױף סטעמפּעניון און שאָקלענדיק מיטן קאָפּ, װי אײנער רעדט: „װאָס טוסטו דאָ?“…

― צו װאָס טױג עס דיר, רחלע מײַן לעבן, צו װאָס טױג דיר רײדן, דערמאָנען אַזעלכע זאַכן, און נאָך אַקעגן נאַכט? טו בעסער אַ קוק אױף מיר מיט דײַנע שײנע ליכטיקע אױגן, װאָס לײַכטן און בלישטשען, װי צװײ שײנע בריליאַנ…

סטעמפּעניו האָט נאָך נישט אױסגערעדט דאָס לעצטע װאָרט, האָט זיך רחלע אַרױסגעריסן פֿון זײַנע הענט מיט אַזאַ שטאַרקײט, אַז סטעמפּעניו האָט זיך איבערגעשראָקן פֿאַר איר.

― גאָט איז מיט דיר, רחלע, װאָס איז דיר אַזױנס געשען?

ער האָט זי געװאָלט כאַפּן װידעראַמאָל, נאָר זי האָט זיך נישט געלאָזט. זי האָט געציטערט און געשעפּטשעט: „דו זעסט? אָט איז זי!… אָט שטײט זי!… אָט קוקט זי אַהער, אַהער“…

― װער שטײט? װוּ שטײט? װאָס רעדסטו דאָס, רחלע? נשמה מײַנע, קום צו מיר, נאַ דיר אַ האַנט…

― אַי! לאָז מיך, לאָז מיך, סטעמפּעניו, לאָזט מיך! איר זעט, אָט שטײט עפּעס אַ װײַס? אַך, ס'איז זי, ס'איז חיה־עטל! חיה־עטל!… אױ, לאָזט מיך, לאָזט מיך!… מיט װאָס פֿאַר אַ העזה פֿרעג איך אײַך… אַ גוטע נאַכט! אַ גוטע…

און רחלע איז פֿאַרשװוּנדן געװאָרן אינעם שאָטן פֿון די בײמער. סטעמפּעניו האָט נאָר געקאָנט זען, װי צװײ עקן פֿון דער װײַסער שאַל, װאָס האָבן זיך צעלאָזט פֿונעם װינט, האָבן אױסגעװיזן, װי צװײ װײַסע פֿליגל. אָט אַזױ װערט אַנטרונען אַ גוטער מלאך, אָט אַזױ װערט פֿאַרשװוּנדן אַ גוטער חלום…

אָ, ייִדישע טאָכטער! אָט דאָ האָסטו זיך באַװיזן מיט דײַן ערלעכקײט, מיט אינגאַנצן דײַן רײנקײט. אָ, ייִדישע פֿרױ, אָט דאָ האָסטו זיך באַװיזן מיט דײַן גאַנצער געטרײַשאַפֿט, מיט דײַן גאַנצער איבערגעגעבנקײט! …

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

געקומען אַהײם, האָט רחלע געװאָלט פֿאַר אַלע אױסזאָגן, אױסשרײַען, װוּ זי איז געװען און מיט װעמען זי האָט זיך געזען. נאָר זי האָט געטראָפֿן דאָס גאַנצע הױזגעזינט זיצן אַרום טיש מיט נאָך עטלעכע געסט בײַ אַ גרױסן סאַמאָװאַר, פֿאַרטיפֿט אין אַ װיכטיקן שמועס פֿון געשעפֿט, װי דער שטײגער איז שבת־צו־נאַכטס בײַ ייִדן צונױפֿקלײַבן זיך ערגעץ, און נאָך דעם גאַנצן מעת־לעת, װאָס מע האָט גערוט, שמועסן אַביסל װעגן מיסחר, װעגן מאָרגנדיקן יאַריד, און גלאַט אַזױ װעגן װעלט־זאַכן.

― איך װעל זיך נישט „טאַשן“קרעמער־לשון ― זיך שטעלן אױפֿן יריד מיט אַ קראָם. ― האָט געזאָגט אַ גראָבער ייִד, אַ שניט־קרעמער. ― לאָז דאָס גײן אין דער ערד אַרײַן! איך בין קלאָר אין די ירידים גאַנץ גענוג! נאָר גריזאָטע מיט האַרצװײטיק קאָן מען פֿון אַזעלכע ירידים האָבן!

― פֿאַרװאָס ? ― רופֿט זיך אָן דװאָסי־מלכּה, האַלטנדיק די הענט צונױפֿגעלײגט אונטערן האַרצן. ― איך װײס נישט פֿאַרװאָס, רב יודל, איר זענט אַזױ ברוגז אױפֿן יריד? פֿאַראַכטאָגן האָב איך בײַ אײַך געזען, קײן עין־הרע, אַ שפֿע, אױף אַלע ייִדן געזאָגט געװאָרן! איר האָט דאַכט זיך, אַ גאַנצן טאָג געלײזט געלט?

בײַ דיר הײסט אַלצדינג געלײזט געלט! ― האָט זיך אָפּגערופֿן אײַזיק־נפֿתּלי, נישט קוקנדיק אױפֿן װײַב און װאַרפֿנדיק אױף בײנדלעך פֿון די „שטשאָטעס“.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

― און איך װאָלט זיך געװוּנטשן נישט קײן ערגערן יריד, װי פֿאַראַכטאָגן זונטיק. ― האָט זיך אָנגערופֿן משה־מענדל, געקוקט אין די חשבונות אַרײַן. ― װאָס דאַרף מען דאָ לײקענען, פֿאַרשטײ איך נישט?

― אָט דאָס איז טאַקע די מעשׂה, ― זאָגט יודל ― אַז איר װילט נישט גלײבן יענעם. בײַ אײַך, אַז מע דערזעט צען ערלים גײען זיך צונױף און מע צעטראָגט מיר שיִער די קראָם, הײסט דאָס שױן געלײזט געלט, און מע פֿאַרגינט שױן נישט.

― װײסט איר װאָס, רב יודל? ― רופֿט זיך אָן אַ יונגערמאַן, אַ קאַסאָקער אױף בײדע אױגן. ― לאָמיר אַװעקװאַרפֿן דעם יריד, עס איז נאָך דאָ מאָרגן אַ גוטער טאָג, און מע װעט זיך נאָך מיט אים גוט אָנעסן; לאָמיר בעסער שמועסן פֿון עפּעס אַנדערש.

און דער עולם הײבט אָן צו שמועסן װעגן װעלט־זאַכן, װעגן אתרוגים, װעגן בית־המדרש־ענינים, געװײנלעך, אױך װעגן מלחמה. אַלע רײדן, אַלע רײכערן, דער סאַמאָװאַר זידט און פּאַרעט און די שטוב איז פֿול מיט רױך. אין אױװן הײצט זיך: עס קאָכט זיך אַ באָרשט מיט גענדזענע פּרײדקעס צו דער מלװה־מלכּה.

― װוּ ביסטו געװען, רחלע? ― האָט זיך דװאָסי־מלכּה געװענדט צו דער שנור.

― אָט דאָ… אױף דער מאָנאַסטירסקער גאַס…

― װיִאַזױ איז אינדרױסן? שײן? גאָט זאָל העלפֿן, עס זאָל כאָטש האַלטן ביז נאָך אַלע ירידים… װאָס איז דיר, טאָכטער, דער קאָפּ טוט דיר װײ, װאָס דו ביסט אַזױ בלײך? טאָמער װאָלסטו זיך אַביסל צוגעלײגט בײַ זיך אױפֿן בעט?

בײַ די װערטער האָבן זיך אַלע אומגעדרײט און אַ קוק געטאָן אױף רחלעס בלײך פּנים און האָבן אַלע אין אײן קול באַשלאָסן, אַז זי איז פֿאַרטשאַדעט געװאָרן פֿונעם סאַמאָװאַר. רחלע איז אַװעקגעגאַנגען צו זיך אין חדר אַרײַן זיך צולײגן אױפֿן בעט, און דאָ האָט דער עולם געמאַכט אַ שמועס װעגן טשאַד, װאָס אַ טשאַד, אַזאַ קלײניקײט, אַ גאָלע גאָרנישט, דאַכט זיך, ― װאָס, מישטײנס געזאָגט? אַ רױך! ― קאָן קױלען אַ מענטשן אױף טױט. און אײנער האָט דערצײלט, אַז בײַ זײַן זײדן עליו־השלום איז אַמאָל שיִער דאָס גאַנצע הױזגעזינד פֿון דער װעלט נישט געגאַנגען פֿון אַ טשאַד. דער אַנדערער האָט דערצײלט נאָך אַ שענערע מעשׂה, װיִאַזױ בײַ זײַן פֿעטער האָט זיך דאָס גאַנצע הױזגעזינד שיִער

געסמט פֿון אַ מין פֿיש, װאָס הײסט „מאַרינקעмаринки: Schizothorax“, אַזױ, אַז מע האָט זײ קױם מציל געװען פֿונעם טױט. דער דריטער האָט דערצײלט אױך זײער אַ שײנע מעשׂה פֿון אַ לץ, פֿון אַ דאָמאָװיק, פֿון אַ עולם־התּוהוניק… אַזױ לאַנג, ביז מען איז אַרױף אױף דעם טױט.

― װאָס מע זאָל נישט רײדן, אױפֿן טױט מוז מען דאָך אַרױפֿקומען! ― האָט זיך אָנגערופֿן אײנער.

― אליהו הנבֿיא, מע דאַרף אַ קוק טאָן, אליהו התּישבי, װאָס טוט עפּעס מײַן פּלוניתטע? אליהו הגלעדי… האָט זיך משה־מענדל פּלוצעם שטיל אַ זאָג געטאָן, צוגעזונגען די אליהוס פֿון שבת־צו־נאַכטס. ער איז אױפֿגעשטאַנען פֿון טיש און איז געגאַנגען געװאָר װערן צו רחלען.

XXIV
רחלע קערט זיך אום אױפֿן גלײַכן װעג

― גװאַלד, ייִדן, ראַטעװעט! ―. האָט דער עולם דערהערט אַ קול פֿונעם זײַטיקן חדר, און אַלע האָבן זיך געלאָזט לױפֿן אַהין, אין חדר אַרײַן, װוּ רחלע איז געלעגן אױסגעצױגן אױפֿן בעט, דעם קאָפּ פֿאַרװאָרפֿן אַרױף, און לעבן איר איז געשטאַנען משה־מענדל האַלב־טױט.

― װאָס איז? װער איז? געחלשט? װאַסער! גיכער!

― װאַסער! װאַסער! ― האָבן אַלע ייִדן געשריגן און קײנער האָט זיך נישט גערירט פֿונעם אָרט.

― אױ, אַ מכּה דער מאַמען! ― האָט דװאָסי־מלכּה אױסגעשריגן און האָט געבראַכט אַ קװאָרט װאַסער, אָנגענומען אין מױל אַרײַן און באַשפּריצט רחלען דאָס פּנים, װאָס איז געװען טױט, װי די װאַנט.

― לאָז מען רופֿן דעם דאָקטאָר! ― האָט משה־מענדל געשריגן נישט מיט זײַן קול.

― דעם דאָקטאָר! דעם דאָקטאָר! ― האָבן װידער אַלע ייִדן געשריגן, געקוקט אײנער אױפֿן אַנדערן.

― מע באַדאַרף איר בינדן די הענט מיט אַ פֿאַטשײלע און קװעטשן די נאָז!

― די נאָז! די נאָז! ― האָבן אַלע ייִדן געשריגן און געשטאַנען אױף אײן אָרט.

― אָט אַזױ, דװאָסי־מלכּה, שטאַרקער, שטאַרקער! ― האָבן די געסט אונטערגעגעבן חשק דער בעל־הביתטע, װאָס האָט געאַרבעט מיט אַלע כּלים: געריבן, געקװעטשט, געגאָסן װאַסער, געריסן די אױגן ― אַזױ לאַנג, ביז מע האָט די פֿאַרחלשטע רחלע אָפּגעמינטערט און אױפֿגעזעצט. רחלע האָט זיך אַרומגעקוקט אױף אַלע זײַטן, װי אַ פֿאַרשלאָפֿענע, און האָט געפֿרעגט: „װוּ בין איך? עס איז מיר הײס, הײס!“…

― צעגײט זיך אַביסל, עולם! צעגײט זיך! ― האָט דװאָסי־מלכּה געזאָגט און האָט משלח געװען דעם גאַנצן עולם אין זאַל אַרײַן און איז אַלײן מיט משה־מענדלען איבערגעבליבן לעבן רחלען, װאָס האָט נישט אַראָפּגעלאָזט קײן אױג פֿון משה־מענדלען.

― װאָס איז דיר, טאָכטער, געשען? ― האָט די שװיגער געפֿרעגט.

― װאָס איז דיר, רחלע? ― האָט זי משה־מענדל געפֿרעגט, אָנגעבױגן זיך שטאַרק איבער איר קאָפּ.

― לאָז די מאַמע אַרױסגײן פֿון דאַנען, ― האָט אים רחלע געענטפֿערט שטילערהײט.

― מאַמע, גײ, זײַ מוחל, אַרױס פֿון דאַנען ― האָט איר משה־מענדל געזאָגט. ער האָט באַגלײט די מוטער פֿונעם חדר און צוגעגאַנגען צוריק צו רחלעס בעט.

― זאָג מיר, װאָס איז דיר? ― האָט זיך צו איר משה־מענדל געװענדט דאָס ערשטע מאָל מיט גרױס ליבשאַפֿט.

― אױ, משה־מענדל, שװער מיר, אַז דו װעסט קײנעם נישט זאָגן… שװער מיר, אַז צװישן אונדז װעט דאָס בלײַבן… זאָג מיר צו אַז דו װעסט מיר מוחל זײַן, װאָס איך האָב זיך אַקעגן דיר… װען ניט חיה־עטל, עליה־השלום, זאָל מיר דערמאָנען… אַך, װען נישט חיה־עטל… אַך, משה־מענדל, טײַערער מײַנער!

― באַטראַכט זיך, רחלע, װאָס דו זאָגסט. דו רעדסט פֿון היץ! װאָסער חיה־עטל?

― מײַנע אַ חבֿרטע, חיה־עטל, עליה־השלום, חיה־עטל די יתומה, זי איז שױן לאַנג אױף דער אמתער װעלט! זי איז מיר שױן עטלעכע מאָל געקומען צו חלום. נאָר הײַנט, נאָר איצט… אַך, משה־מענדל, בײג זיך צו מיר צו נאָגט, נאָגט… אָט אַזױ… איך האָב מורא… איך האָב חרטה… אױ, איך האָב חרטה!

און רחלע האָט זיך װאָס װײַטער אַלץ נענטער צוגערוקט צו משה מענדלען ביז זי איז אינגאַנצן געלעגן בײַ אים אױף די הענט. אין חדר איז געװען פֿינצטער. נאָר אײן ליכטיקער פּאַס האָט זיך אַרײַנגעצױגן דורך דער טיר פֿון זאַל, און רחלע מיט משה־מענדלען האָבן קױם־קױם געקאָנט זען אײנס דאָס אַנדערע. זײערע אױגן האָבן זיך באַגעגנט, און אַ פֿײַערל האָט זיך אין זײ אָנגעצונדן, אָט דאָס פֿײַערל, װאָס איר קאָנט זען נאָר בײַ די גליקלעכע געליבטע צום ערשטן מאָל, װען דאָס האַרץ רעדט, נישט דאָס מױל, װען מיט די אױגן שמועסט מען זיך דורך, נישט מיטן מױל.

― זאָג מיר, משה־מענדל געטרײַער, בין איך טאַקע בײַ דיר אַזױ טײַער?

― אַ שאלה אַביסל? ― ענטפֿערט איר משה־מענדל. ― ביסט בײַ מיר אײַנגעבאַקן אין האַרצן, װי אַ… איך װײס אַלײן נישט װאָס…

אױף אַן אַנדער אופֿן האָט משה־מענדל נישט געקאָנט אַרױסזאָגן זײַן ליבע צו רחלען. נאָר מע מעג אים גלײבן, אַז ער האָט עס געמײנט מיטן גאַנצן האַרצן, אַזױ ערנסט (און אפֿשר נאָך ערנסטער), װי דער פֿײַנער בחור, װאָס האָט פֿיל מער שטאָף אױף אַרױסצוגעבן זײַנע געפֿילן דורך װערטער.

נאָר לאָמיר זײ לאָזן, דאָס גליקלעכע פּאָרפֿאָלק, אָט דאָ אינעם האַלב־פֿינצטערן חדר, װוּ אין אַ יאָר אַרום נאָך דער חתונה האָבן זײ דאָס ערשטע מאָל געהאַט די געלעגנהײט אױסצורײדן זיך אַביסל דאָס האַרץ אײנער פֿאַר דעם אַנדערן, זיצן װי די טײַבעלעך. דאָס, װאָס איז אַ גאַנץ קײַלעכיק יאָר געװען פֿאַרבאָרגן טיף אין האַרצן, איז פּלוצעם אַרױסגעשװוּמען אַרױף, װי בױמל אױפֿן װאַסער.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

אַבי רחלען איז געװאָרן אַביסל גרינגער, זיצט זיך משה־מענדל לעבן איר און זינגט זיך שטילערהײט, אונטער דער נאָז, די „אליהוס“, װי פֿריִער:

― אליהו הנבֿיא… אליהו התּישבי…. אליהו הגלעדי…

און רחלע רופֿט זיך אָן צו אים:

― איך האָב צו דיר אַ בקשה, משה־מענדל זאָג, איך װעל בײַ דיר פּועלן, צי נײן?

― דהײַנו? װאָסער אַ בקשה? זאָג, רחלע, װעסט אַלץ בײַ מיר פּועלן. אַפֿילו דאָס טעלערל פֿונעם הימל װעסטו בײַ מיר פּועלן.

― גענוג שױן, משה־מענדל, צו זיצן אױף קעסט. קײן בית־המדרשניק ביסטו נישט, עטלעכע קערבלעך האָבן מיר, דאַנקען גאָט, ― לאָמיר אַרױספֿאָרן אין אַ גרױסער שטאָט אַרײַן, קײן יעהופּעץ. דאָרטן, צװישן מײַנע פֿרײַנט, מײַן משפּחה, און מיט דיר ― װעט מיר זײַן גוט װי די װעלט. מיר װעלן שױן זײַן אַלײן. גענוג שױן עסן קעסט, כ'לעבן, ס'איז מיר שױן אַזױ נימאס, אַזױ טריף, אַז סע גײט מיר נישט אײַן גאָרנישט… מיר זײַנען דאָ צװישן דײַניקע עפּעס װי פֿרעמדע, װי װילד־פֿרעמדע…

משה־מענדל בלײַבט זיצן און באַטראַכט אַביסל רחלען פֿאַרװוּנדערט. נאָכדעם צעשאָקלט ער זיך, װי פֿריִער, און זינגט זיך װײַטער די אליהוס.

― אָך, זײער פֿײַן, איש זעף, פֿון מײַנעטװעגן? אליהו הנבֿיא… אַפֿילו נאָך־שבתדיקע װאָך!

― אַלצדינג פֿיר איך בײַ דיר אױס, משה־מענדל, אַלצדינג! ― זאָגט צו אים רחלע מיט גרױס ליבשאַפֿט. ― אַיאָ? מיר װעלן זיך זיצן אַלײן, איך װעל מיר זײַן אַ בעל־הביתטע און װעל דיך אָפּהיטן, װי דאָס שװאַרצאַפּל פֿונעם אױג… אַך, משה־מענדל, ביסט אַזאַ צעטראָגענער, אַז מע הערט פֿון דיר קײנמאָל קײן גוט װאָרט! נאָר הײַנט ביסטו עפּעס גאָר אַנדערש, גאָר אַנדערש…

― אליהו הנבֿיא… ― זינגט משה־מענדל שטילערהײט. ― אליהו התּישבי… אליהו הגלעדי…

און דאָרט, אין זאַל, צװישן די מאַנסבילן, גײט אַן אַנדער שמועס: דער עולם פֿאַלט אױף פֿאַרשײדענע המצאָות, פֿאַרװאָס האָט דאָס אײַזיק־נפֿתּליס שנור פּלוצעם געקאָנט חלשן? אײנער זאָגט, אַז דאָס איז פֿון אַ גוט אױג; דער אַנדערער דרינגט פֿאַרקערט, אַז ס'איז אַ מין װינטל געכאַפּט; און דער דריטער, אַ באַטאָנטער ייִד, װאָס האָט שױן אױסגעגעבענע קינדער, זאָגט זיך זײַן המצאה:

― פֿאָלגט־זשע מיך, איך האָב אַלײן דרײַ שניר, בין איך שױן קלאָר אין דעם ענין; איך זאָג אײַך, ס'איז „פּאָסטעװקעס“. אײַזיק־נפֿתּלי, גרײט זיך אױף אַ לעקעך און בראָנפֿן, אָדער אַ ברית… דװאָסי־מלכּה,

מזל־טובֿ אײַך! אײַער שנור ― נו־נו, מהיכא־תּיתי!… װאָס שעמט איר זיך דאָ אַזױ, דװאָסי־מלכּה? נישקשה, ס'איז אַ ייִדישע זאַך…

דװאָסי־מלכּה שמעלצט זיך פֿון גרױס פֿאַרגעניגן; זי קוקט שױן לאַנג דערױף אַרױס.

― נו־נו! ― זאָגט זי כּלומרשט מיט אַ בײזער. ― גײט שױן גײט מיט אײַערע קאַטאָװעסלעך! מע דאַרף בעסער אַ קוק טאָן, װאָס הערט זיך מיטן באָרשט? עפּעס געדױערט ער הײַנט בײַ איר מער װי אַלע שבת־צו־נאַכטס!…

XXV
אין אַ יאָר אַרום

„אַ שטילע װעטשערע!“ ― זאָגט דער לײענער, אַ פּנים, שטאַרק נישט צופֿרידן, מחמת ער איז דערצױגן געװאָרן אױף יענע „העכסט־אינטערעסאַנטע“ ראָמאַנען, װוּ מע הענגט זיך און מע טרינקט זיך, װוּ מע סמט זיך און מע שיסט זיך, אָדער װוּ פֿון אַ מלמד װערט אַ גראַף, פֿון אַ דינסטמײדל ― אַ בת־מלכּה, און פֿון אַ באַהעלפֿער ― אַ פּיפּערנאָטער… װאָס זאָל איך טאָן, אַז בײַ אונדז זײַנען פֿאַראַן פּראָסטע ייִדן, פּראָסטע װײַבלעך, ייִדישע טעכטער און ייִדישע קלעזמער… נאָר צו װאָס טױג דאָס פֿאַרענטפֿערן זיך? אַצינד מעג שױן דער לײענער זאָגן װאָס ער װיל; קױם האָב איך אים שױן צוגעפֿירט ביז אַהער, װעט ער שױן גײן מיט מיר װײַטער און װעט װעלן װיסן דעם סוף, װאָס האָט זיך אױסגעלאָזט מיט רחלען? װאָס האָט זיך אױסגעלאָזט מיט סטעמפּעניון?

מיר לאָזן איבער אַ גאַנץ יאָר (װאָס איז אַ יאָר אינעם מענטשנס לעבן?) און מיר קומען צו אײַזיק־נפֿתּלין שבת־צו־נאַכטס אױף מלװה־מלכּה און טרעפֿן דאָרטן די אײגענע פּאַרשױנען, װאָס פֿאַראַיאָרן, און הערן די זעלבע שמועסן, װאָס פֿאַראַיאָרן, נישט געמינערט אַ האָר. מע רעדט אַזױ לאַנג װעגן יריד, פּרנסה, פּדיון, קינדער, ― ביז מע קומט אַרױף אױף משה־מענדלען מיט רחלען װאָס זיצן איצט אין יעהופּעץ.

― װײַז נאָר אַהער, דװאָסי־מלכּה, דאָס בריװל, װאָס די קינדער שרײַבן פֿון יעהופּעץ? ― רופֿט זיך אָן אײַזיק־נפֿתּלי צום װײַב. ― נאַט, לײענט, רב יודל.

― לאָז ער לײענען! ― זאָגט יודל, אָנװײַזנדיק אױפֿן קאַסאָקן יונגערמאַן.

דער קאַסאָקער נעמט דאָס בריװל און לײענט עס, װי אַ װאַסער:

„שלום וכּל טובֿ סלה לאַהובי אָבֿי החכם המפֿורסם המופֿלג מופֿלא מוהר″ר אײַזיק־נפֿתּלי ב″ר משה יוסף ז″ל, ולאמי הצנועה החסידה והמפֿורסמת אשת היל כּאסתר וכאַבֿיגיל כּש″תכּבֿוד שם תּפֿאַרתּה מרת דװאָסי־מלכּה בת משה־מענדל ז″ל, עם כּל ב″בבני־בית שלום…

„כּזוהר השמש בערפֿלי חושך בתכלת הרקיע, שם בעליונים בגבהי שחקים מבין מחרכי אור יקרות וקפּאון לטוהר…”

― נײן! ― שרײַען אַלע. ― נײן, נישט דאָס! דאָס איז גלאַט אַזױ, װײס איך, מליצה, ייִנגלשע זאַכן. זײערע נאַרישקײטן! לײענט װײַטער, אױף יענער זײַט.

דער קאַסאָקער קערט איבער דאָס בריװל און לײענט:

„און אודות, װאָס דו פֿרעגסט מיך, אָבֿי היקר, איך זאָל דיר שרײַבן מכּוח פּרנסה והמיסחרים דפּה יעהופּעץ, בין איך דיר מודיע…”

― אָ, אָט דאָס מײנט דער פּסוק! ― זאָגט דער עולם צופֿרידן. ― לײענט, לײענט װײַטער !

„… בין איך דיר מודיע, אַז ביותר גײט דאָ אָן שניט־סחורה, גם צעלניק, רק צעלניק נישט אַזױ, כּמו שניט־סחורה. גם באַקאַליעבאַקאַלײ איז גם־כּן ניט שלעכט, ניט ערגער װי אַצליכם במאַזעפּעװקע. װאָל־צײַג איז דאָ ביוקר, טאַקע מיט גאָלד גלײַך. צוקער, קמח וקלײַען איז דאָ גם־כּן אַ מיסחר, עס גײט לזאַגראַניצעзагранице: אין אױסלאַנד, און ייִדן פֿאַרדינען דערבײַ אַ שײן קערבל. הכּלל, יעהופּעץ איז אַן ארץ־מבֿורכת, די שטאָט גופֿא איז מוראדיק גרױס, ס'איז כּדאַי זי אָנצוקוקן. עס איז כּלל אַן אַנדער װעלט בפּה יעהופּעץ, איר קאָנט בפּה באַגעגענען אַזאַ ייִדן, װאָס איר װעט אין לעבן ניט זאָגן, אַז ס'איז אַ ייִד. גם איז דאָ אַ מיסחר פּאַפּיר. פּה איז אַלצדינג אַ מיסחר. און ייִדן דרײען זיך דאָ אױף דער בערזע, קױפֿן און פֿאַרקױפֿן אַלערלײ אַקציעס, און מעקלערס פֿאַרדינען געלט לרובֿ. גם זוגתי מרת רחלע לאָזט אײַך אַלעמען גריסן גאָר פֿרײַנטלעך. זי שרײַבט אײַך בעצמה. יעזור השי″תהשם־יתברך, מיר זאָלן הערן פֿון אײַך גם־כּן בשׂורות־טובֿות ― אָמן. גם אודיעכם, אַז הקלײט, װאָס איך האָב געדונגען, איז אין סאַמע פֿראָנט באַלעקסאַנדראָװסקי אוליצאַулица: גאַס, און הפּדיון איז, ברוך־השם, גאָר נישט שלעכט. זוגתי מרת רחלע שתּחיה האָט זיך שױן אױסגעלערנט די מלאָכה און קאָן שױן רײדן עם הקונה. רק על ירידים אײַנקױפֿן פֿאָר איך בעצמי, איך האָב קרעדיט אצל חסוחרים במאָסקװע ובלאָדז. מיט מאָסקװע איז נישט שלעכט צו האַנדלען, מאָסקװע פֿאַרקױפֿט על סאָװעסט און האָט ליב אַ ייִדישן קונה. אַפֿילו אַז עס מאַכט זיך אַן אָנזעץ, האַלט מאָסקװע אונטער און לאָזט נישט פֿאַלן. דירות איז פּה ביוקר גדול. פֿאַר צװײ אַלקערס מיט אַ קיך צאָל איך דאָ הונדערט פֿינף און זיבעציק רובל אַ משך, חוץ האָלץ און װאַסער, און דאָ איז אַלצדינג טײַער מיט גאָלד גלײַך. און צום מײנסטנס פֿאַרנעמען זיך דאָ ייִדן מיט מעקלערײַ און ייִדישע מעקלערס זײַנען בפּה פֿאַראַן לרובֿ, און אַ ייִד האָט דערפֿון אַ קערבל בכּבֿוד. הכּלל, יעהופּעץ איז אַ מקום פּרנסה. גיב גאָט געזונט און שטאַרקײט און צו הערן דאָס נעמלעכע פֿון אײַך, װי עס װינטשט אײַך

ממני בנכם דורש שלומכם והצלחתכם כּל־הימים משה־מענדל בלא″אָ ]בלאהובֿי אָבֿי] מוהר″ר אײַזיק־נפֿתּלי ממאַזעפּעװקע.

גריסן לדודי היקר ולדודתי היקרה עכב″בעם כּל בני־בית.

גריסן להנגיד ר′ יודל עכב″ב.

גריסן להנגיד ר′ שׂמחה הערש עכב″ב.

גריסן להנגיד ר′ דובער עכב″ב.

גריסן להנגידה מרת סטיסי־בײלע עכב″ב.

גם בני יוסף נ″ינרו־יאיר גריסט אײַך אַלעמען גאָר פֿרײַנטלעך.

הנ″להנזכּר לעיל”.

„אױך איך לאָז גריסן מײַן האָכגעשעצטן שװער און מײַנער ליבער שװיגער, לעבט װױל! איך מעלד אײַך פֿון מײַן געזונט, גיב גאָט אױף װײַטער נישט ערגער. אױך מײַן יוסעלע לאָזט אײַך גריסן און דאַנקט דער שװיגער לעבן פֿאַרן העמדל פֿיל מאָל. ער זאָגט אײַך צו דערפֿאַר, אַז גאָט װעט שענקען דאָס לעבן און ער װעט, אם ירצה השם, אין דרײַ־פֿיר יאָר אַרום אָנהײבן צו גײן אין חדר, װעט ער, אם ירצה השם, לערנען מיט חשק און װעט זײַן, אם ירצה השם, אַן ערלעכער ייִד, גיב גאָט מיט לאַנגע יאָר, אָמן. שװיגער לעבן, אױב איר קאָנט אַצינד אױסאַרבעטן פֿון יוסעלעס װעגן אַ יאַרמלקעלע מיט אַ פּאָר שיכעלעך פֿון בליטשקע, װאָלט איך אײַך זײער געדאַנקט, מחמת איך בין זײער פֿאַרנומען אין געשעפֿט, און קײן אַם װיל איך נישט צונעמען צו יוסעלען, עס איז נישט כּדאַי. איך האָב נאָר געדונגען אַ מײדל און צאָל איר פֿיר קערבלעך אױף מײַן גאַנג, װיגט זי מיר דאָס קינד און טרײַבט די קו אין טשערעדע ― איר װאָלט געדאַרפֿט זען װאָס פֿאַראַ קו איך האָב געקױפֿט! זי גיט גאַנצע פֿיר קװאָרט מילך, זײער טײַערע מילך, און איך האָב, ברוך־השם, פֿון איר קעז און פּוטער. נאָר משה־מענדל לעבן האָט פּלוצעם פֿײַנט באַקומען מילכיקס. שטראָפֿט אים אױס, איך בעט אײַך, ער היט זיך כּלל נישט אָפּ! יוסעלע רײַסט זיך איצט אױף אַ קול, ער װיל נעבעך עסן, מיר זאָל זײַן פֿאַר אים! איך שליס מײַן בריװ און לאָז גריסן אַלע אונדזערע פֿרײַנט און ליבע פֿרײַנט גאָר הערצלעך, און בעט אָפּשרײַבן ענטפֿער, למען־השם, און פֿאַרבלײַב אײַער גליק־װינטשנדע און איבערגעגעבנסטע שװיגער־טאָכטער כּלתכם רחל“.

― נו? ― זאָגט בערל דער גראָבער. ― הלװאַי אױף מײַנע קינדער געזאָגט געװאָרן נישט ערגער!

― איר זינדיקט, דװאָסי־מלכּה, איר זינדיקט! ― זאָגט יודל. ― כ'לעבן, איר זינדיקט!

― אַװדאי, אַ דאַנק זײַן ליבן נאָמען, װאָס ס'איז זײ, קײן עין־הרע, גוט. נאָר זי טוט מיר באַנג ― איך קאָן זי נישט פֿאַרגעסן, רב יודל, איך קאָן זי נישט פֿאַרגעסן!

און דװאָסי־מלכּה רעכנט אױס יודלען אַלע מעלות פֿון איר שנור מיט אַלע אירע פּאָסטעמקעס און באַװײַזט אים, פֿאַרװאָס זי קאָן זי נישט פֿאַרגעסן. דער גאַנצער עולם רעדט, שמועסט מכּוח יעהופּעץ און מכּוח יעהופּעצער מיסחרים. נאָכדעם נעמט מען צו קאַפּעלעך, מע טרינקט לחײם, האַלטנדיק דאָס קעלישיקל אין דער האַנט גאַנץ לאַנג, און מע װינטשעװעט אײנער דעם אַנדערן אַלדאָס גוטס, און אױף דעם כּלל־ישׂראל בשׂורות־טובֿות מיט ישועות־ונחמות. ביז דער באָרשט קומט אַרױף אױפֿן טיש און צעשפּרײט אַ מחיהדיקן ריח איבער דער גאַנצער שטוב, און דער עולם װערט פֿרײלעך. מע פֿאַררעדט זיך און מע פֿאַרגעסט זיך אָן משה־מענדלען, מיט רחלען, מיט דער שטאָט יעהופּעץ און מיט אַלע מיט אַן אַנדער.

XXVI
סטעמפּעניו פֿאַרזוכט דעם אמתן טעם פֿון גיהנום

נאָר אײן מענטש קאָן נישט פֿאַרגעסן די שײנע רחלע.

דער לײענער שטױסט זיך, אַז דאָ שמועסט מען מכּוח סטעמפּעניון.

יאָ מכּוח סטעמפּעניון שמועסט מען. װער איז אימשטאַנד איבערצוגעבן זײַנע גרױסע יסורים? װער קאָן פֿילן זײַן האַרץ און פֿאַרשטײן זײַן גרױס פֿאַרדראָס?

„ס'טײַטש, פֿאַרדראָס! ס'טײַטש, דאָסאַדע! ― טראַכט זיך סטעמפּעניו. ― אַפֿילו נישט מזכּיר געװען, נישט איבערגעקערט די צונג, קײן צװײ צעבראָכענע װערטער נישט אױפֿגעשריבן, כאָטש פֿון יוצא װעגן: נאַ, װײס כאָטש, אַז איך פֿאָר אַװעק ― פֿע, בזיונות!“…

סטעמפּעניון האָט זיך נאָך אַזעלכעס קײנמאָל נישט געטראָפֿן, כאָטש טרעפֿן האָבן זיך אים געטראָפֿן פֿאַרשײדענע טרעפֿענישן, און אַמאָל ― נאָך זײער מיאוסע, מיט אַ בײזן סוף, װי מיר האָבן שױן אױבן דערמאָנט. נאָר אַזאַ שלאַק, אַזאַ מפּלה, װי מיט רחלען, האָט זיך אים אַפֿילו נישט געחלומט. סטעמפּעניו, װאָס איז געװען אַזאַ חשובֿ בײַם רבין אין הױף, אַז אַפֿילו דעם רבינס טעכטער האָבן מיט אים געטריבן קאַטאָװעס, סטעמפּעניו, װאָס אַפֿילו די גראַפֿיניע ברעזשעזשקאַ מיט אַלע „פּאַניעס“ זײַנען געװען נאָך אים די כּפּרה, אַרױסגעשיקט נאָך אים די קאַרעטע, גערעדט מיט אים אױף פֿראַנצײזיש, ― הכּלל, סטעמפּעניו זאָל האָבן אַזאַ נאָז, און נאָך אַזױ מיאוס, פֿון אַ פּשוט ייִדיש װײַבל!

― זי טוט מיר האַרציק באַנג! ― האָט זיך סטעמפּעניו מודה געװען פֿאַר זײַן קאָמפּאַניע קלעזמער. ― זי טוט מיר האַרציק באַנג, אָט דאָס װײַבל, און איך װאָלט איר נאָכגעפֿאָרן ביז יעהופּעץ, װען נישט… װען נישט… ― סטעמפּעניו קוקט זיך אַרום אױף אַלע זײַטן, און חבֿרה װײסן שױן, װעמען ער זוכט דאָ מיט די אױגן.

די גאַנצע חבֿרה קלעזמער האָבן ליב געהאַט סטעמפּעניון, װי דאָס לעבן, און זײַנען קאַפּאַבל צו גײן פֿון זײַנעט װעגן אין פֿײַער און אין װאַסער. און װי ליב זײ האָבן געהאַט סטעמפּעניון, אַזױ האָבן זײ פֿײַנט געהאַט פֿרײדלען. זײ האָבן זי נישט געקאָנט אָנקוקן פֿאַר איר קאַרגשאַפֿט, פֿאַר איר זשעדנעקײט צוס געלט און פֿאַר אַלע אירע מיאוסע תּנועות.

― כּל־זמן ער איז געװען אַ בחור, ― האָבן חבֿרה געשמועסט צװישן זיך, ― איז אַ סמאַליערקערבל געװען בײַ אים הפֿקר, און מע האָט זיך געקאָנט אַרום אים פּאָזשיװען, אַמאָל כאַפּן אױף אײביק אַ גמילת־חסד אַ סטראָמערלדרײַערל, צי אַ שפּענערלפֿינפֿערל, און אַמאָל אַזױ אַ מתּנה. אַצינד, זינט די מרשעת, ימח־שמה, האָט אים צוגענומען צו זיך אין די לאַפּקעס אַרײַן, פּגרט ער אַלײן נאָך אַ גראָשן, כאָטש הענג אים אױף. נישטאָ אַמאָליקע יאָרן מיט די אַמאָליקע װעטשערעס בײַ סטעמפּעניון, מיט די אַרום־אָ־פֿאָרעכצן! הײַנט ליג אין דער קרענק, דאַר און קװאַר און װער געשװאָלן װי אַ באַרג פֿאַר הונגער. דאָס גאַנצע יאָר זיץ אָן אַ שטיקל קרעלברױט און קוק אַרױס אױפֿן ראָש־חודש אלול! זאָלסט זאָגן, זי זאָל עס פֿון יוצא װעגן מכבד זײַן אַ נאַש־בראַט מיט אַ גלעזל טײ, רופֿן אַמאָל פֿון דרך־ארץ װעגן עסן ― עסן זאָלן װערעם איר לײַב!

― גלױבט מיר, עס מאַכן זיך איצט אָפֿט צײַטן, װען עס דאָקאַרעט זיך בעריעןעס װיל זיך עסן, אַז ס'איז אַ שרעק, נאָר זי זאָל מיר אַנידערלײגן גאָלד, װאָלט איך בײַ אַזאַ שלאַק נישט פֿאַרזוכט קײן שטיקל קרעל.

― װי אַזױ לעבט ער מיט איר, מיט אַזאַ יאַשטשערקע, מיט אַזאַ נבֿלה? איך װאָלט שױן לאַנג אַזעלכעס געסמט אָדער געהאָנגען, צו אַלדי שװאַרצע יאָר, װי איר זעט מיך לעבן!

― אַי, סטעמפּעניו, סטעמפּעניו, ליגסטו נעבעך אין דער ערד, װי אַ באַרג, און באַקסט בײגל!…

אָט אַזױ שמועסן זיך אױס װעגן סטעמפּעניון זײַן קאָמפּאַניע קלעזמער, װאָס זעען זײַנע צרות, פֿילן זײַנע װײטיקן, כאָטש ער רעדט מיט זײ ניט װעגן דעם.

אַז פֿרײדל איז אין מאַרק, אָדער זי איז פֿאַרנומען מיט אירע משכּנות און מיט אירע קונים, איז נאָך װי עס איז: סטעמפּעניו איז מכבד די חבֿרה מיט פּאַפּיראָסן, מע זיצט, מע לצעװעט, מע דערצײלט מעשׂיות פֿון אַמאָל און מע רײַבט די פּאַפּיראָסן אױף װאָס די װעלט שטײט. נאָר אָט קומט־אַרײַן פֿרײדל, װערט אַלעמען קאַלעמוטנע אױפֿן האַרצן, און חבֿרה הײבט זיך אָן אַרױסרוקן אײנציקװײַז.

― זעט נאָר זעט, װי מע האָט דאָ אָנגעקורעט, װי אין אַ קרעטשמע! זאָגט פֿרײדל, שמאָרענדיק מיט דער נאָז און קוקנדיק אױף דעם פּעקל טאַבאַק, װאָס טאָגט שױן. ― נאָר גערױכערט, נאָר געקורעט און גענוג! עס טוט מיר שױן װײ מײַן קאָפּ פֿון אײַערע ציגאַרן, איר װעט מיך קראַנק מאַכן! דו מײנסט, סטעמפּעניו, ס'איז אַ מעלה, װאָס דו רױכערסט אַזױ פֿיל? פֿאָלג מיך, סטעמפּעניו, הער־אױף צו רױכערן, נשמה מײַנע! גלױב מיר, עס שאַרט דיר צום געזונט.

― װאָס טױג דיר, פֿרײדל, געזונט־געשמונט? זאָג בעסער, אַז דו זשאַלעװעסט מיך אַ גילדן אױף פּאַפּיראָסן ― און גענוג. צו װאָס טױג דיר אָנשטעלן?

― װאָס זאָגסטו אױף זײַן טאַטן? נאַ דיר גאָר אָנשטעלן! איך מײן זײַן טובֿה, און ער קומט דיר מיט זײַנע אָנשטעלן! נאַ דיר נאָך, טאָמער איז קאַרג צום שײנעם פֿרימאָרגן, װאָס איך האָב הײַנט געהאַט, זיך אָנגעהאַריקעט, אױסגעקאָכט דאָס װאַסער, אָפּגעגעסן דאָס האַרץ, נישט געלײזט אַ גראָשן, און דערצו נאָך געזידלט געװאָרן. װי אַ דינסט, ערגער װי אַ דינסט, געשװאַרצט דאָס פּנים, געמאַכט מיט בלאָטע גלײַך ― און סחורה ליגט און פֿױלט…

― איך װאָלט אַ בעלן זײַן װיסן, פֿרײדל־סערצע, װאָס פּראָטעסטירסטו אַזױ? װאָס קאַרגסטו? די קינדער דײַנע האָבן דיך באַפֿאַלן?

― קוק אים נאָך אָן אַביסל, איך בעט דיך, אַ נעבעכל! ער װײסט נישט, מע דאַרף אים פּיקן די צונג דאַרף מען אים, איך זאָג דיר! מסתּמא טראָג איך דאָך דאָס אָפּ דער מאַמע מײַנער, ― אַיאָ, סטעמפּעניו? אָדער איך עס דאָס אַלײן אױף, אַזאַ פֿרעסערין, אַ זױפֿערין, װי דײַן װײַב איז, מע זאָל גאָר באַהיט און באַװאָרנט װערן, ― אַיאָ, סטעמפּעניו? אַנו, קוק מיר גלײַך אין די אױגן אַרײַן, סטעמפּעניו, אַיאָ?

― איך זאָג דען, אַז דו עסט־אױף? אַדרבה, איך זאָג פֿאַרקערט. איך זאָג…

― דו זאָגסט, דו זאָגסט ― איך װײס װאָס דו זאָגסט! דו האָסט נאָך צו זאָגן, אַיאָ, סטעמפּעניו? דו דאַרפֿסט נאָך האָבן טענות צו גאָט, װאָס האָט דיר צוגעשיקט אַזאַ אױסברענגער, װי איך, װאָס איך קאָן דיר מאַכן פֿון אַ גראָשן צװײ און דיך אין זינען האָבן טאָג װי נאַכט, אַדרבה, זאָג, װאָס פֿעלט דיר, װאָס גײט דיר אָפּ? דו שװײַגסט? איך װאָלט נאָר געװאָלט װיסן, װוּ װאָלסטו שױן אַצינד אָנגעשפּאַרט מיט דײַן פֿידעלע, װען דו זאָלסט מיך ניט האָבן, סטעמפּעניו, פֿאַר אַ װײַב?

― או ― װאַ!

― זאָלסטו טאַקע װיסן, אַז „או ― װאַ!“ עס װײַזט־אױס, אַז דו האָסט פֿאַרגעסן, װאָס פֿאַר אַ פּנים דו האָסט געהאַט צו דער חתונה ― אָן אַ העמד אױפֿן לײַב, קײן גאַנצע פּאָר זאָקן, קײן קישעלע, קײן ציכעלע, קײן לײַב און לעבן, און פֿאַרדינט האָסטו שטיקער גאָלד ― װוּ איז דאָס אַהינגעקומען?

― אָט פֿלי איך דיר אָפּגעבן דין־וחשבון פֿון מײַנע פֿאַרדינסטן בחורװײַז.

― אַ! אָט דאָס איז דאָך די מעשׂה מיט דיר, סטעמפּעניו! דו קאָנסט ניט לײַדן, אַז מע זאָגט דיר דעם רײנעם אמת, און האָסט נאָך טענות צו יענעם, דערפֿאַר, װאָס יענער שלאָגט זיך קאָפּ אין װאַנט פֿאַר דיר, האָרעװעט, קריכט אין דער ערד, פֿאַרגינט זיך ניט קײן שטיקל ברױט אױף צו עסן, פֿאַראומערט זיך דאָס לעבן, און אַלץ צוליב װעמען? צוליב אים! אַלץ פֿון זײַנעט װעגן, טאָמער װײסטו, פֿאַר װאָסערע מעשׂים טובֿים? ער װעט מסתּמא שטעלן אַ גילדענע מצבֿה נאָך מײַן קאָפּ ― אַז אָך און װײ איז מיר…

― װאָס האָב איך דיר געטאָן? און װער טשעפּעט דיך?

― װאָס זאָלסטו מיר טאָן? האָסט מיר גענוג געטאָן! האָסט מיר פֿאַרװיסט מײַן װעלט! האָסט גענומען אַ יונג קינד, אַ מײדל אַ ניונקעלע, און האָסט מיט דײַן צינגעלע מיך איבערגערעדט, צוגעזאָגט גאָלדענע בערג, אָפּגעליגנערט פֿונעם קאָפּ ביז די פֿיס. װאָס װאָלט מיר שלעכט געװען, איך זאָל דיך ניט געװען קענען? איך װאָלט מיר אָפּגעזוכט מײַן גלײַכן און װאָלט נישט געװען סטעמפּעניוס װײַב ― אַ גליק האָט מיך געטראָפֿן!

― נו, אפֿשר האָסטו חרטה אױפֿן שידוך, פֿרײדל? ס'איז דאָ אַ רבֿ אין מאַזעפּעװקע, און אַ טײַך, און מע קאָן שרײַבן גט…

― אַ־אַ־אַ? אָט דאָס איז דײַן מײן? קױם אַמאָל זיך אױסגעקװעטשט! דו מײנסט, איך װײס ניט, אַז דו קוקסט דערױף אַרױס? דו װילסט פֿון מיר פּטור װערן! איך װײס, סטעמפּעניו, איך װײס, מיך װעסטו ניט נאַרן! איך בין גרױס אין די אױגן! נאָר פֿאַרװאָס קומט דאָס מיר, סטעמפּעניו? איך פֿרעג דיך, אַדרבה זאָג מיר, פֿאַרװאָס קומט דאָס מיר? לאָם איך אױך װיסן!

― עט! ― ענטפֿערט איר סטעמפּעניו, טוט אַ מאַך מיט דער האַנט, גײט־אַװעק צו זיך אין חדר און נעמט זיך אַראָפּ דאָס פֿידעלע פֿון דער װאַנט.

דאָס פֿידעלע ― דאָס איז אינגאַנצן זײַן טרײסט, זײַן אײנציקער חבֿר אױף דער װעלט. מיטן פֿידעלע קאָן ער פֿאַרגעסן זײַנע יסורים, דערמאָנען זײַן יוגנט, זײַן פֿרײַהײט, װאָס ער האָט אָנגעװאָרן אױף אײביק, אױף אײביק! פֿיל פֿאַרשײדענע פּאַרשױנען רופֿט אים אַרױס דאָס געזאַנג פֿון זײַן פֿידעלע; פֿיל שײנע, ליכטיקע, פֿרײלעכע בילדער פֿון אַמאָל שטעלן זיך אים פֿאָר, װען ער הײבט־אָן צו שפּילן; זײ באַװײַזן זיך ― און אַנטלױפֿן!…

צװישן די אַלע אַמאָליקע בילדער רירט אים אָן מער פֿון אַלע אײן בילד, װאָס ער קאָן גאָר נישט פֿאַרגעסן: דאָס שײנע ליבע בילד פֿון רחלען מיט איר ליכטיק פּנים, מיט אירע בלױע אױגן, מיט די לאַנגע ברעמען, מיט איר װײַסן האַלדז און מיט איר זיס, גוט שמײכעלע, פֿאַר װעלכעס ער איז גרײט אַלץ, אַלץ אַװעקצוגעבן!

סטעמפּעניו שפּילט און שפּילט; ער שפּילט לאַנג, כּדי דער שאָטן פֿון רחלען זאָל ניט פֿאַרשװוּנדן װערן, װי תּמיד. ער װיל כאָטש זען איר שאָטן. די מחשבֿה אַפֿילו װעגן רחלען איז בײַ אים טײַער, זײער טײַער.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

אין יענער צײַט האָט סטעמפּעניו געשפּילט אַזױ, װי ער האָט נאָך קײנמאָל נישט געשפּילט. אין יענער צײַט, קאָן מען זאָגן, האָט ער געגרײכט אין זײַן שפּילן ביז דער העכסטער מדרגה. װער עס האָט אים אין יענער צײַט נישט געהערט שפּילן, דער האָט נאָך קײן גוטס נישט געהערט.

אַזױ קװעלן מיר אָן, װען דאָס פֿײגעלע זינגט זיך אין שטײַגעלע: עס חלומט זיך דעם פֿײגעלע גרינע בלעטלעך, בליִענדיקע קװײטן, פֿרײַע לופֿט, אַ פֿרײַע װעלט, אײן אָפֿענע װעלט, אַ גרױסע ברײטע װעלט, און עס באַקומט חשק צו זינגען, אױסצוגיסן דאָס ביטערע האַרץ ― און עס זינגט, עס װײנט, עס צעגיסט זיך! און מיר קװעלן־אָן, קלײַבן דערפֿון תּענוג, האָבן אמת פֿאַרגעניגן.

― זי טוט מיר האַרציק באַנג! ― זאָגט סטעמפּעניו צום הונדערטסטן מאָל פֿאַר זײַן קאָמפּאַניע קלעזמער. ― איך בענק נאָך איר באמת, װי נאָך אַן אײגענער. איך װאָלט איר נאָכגעפֿאָרן ביז יעהופּעץ, װען ניט…

און סטעמפּעניו קוקט זיך אַרום אױף אַלע זײַטן און דערזעט פֿרײדלען, װי זי שטײט און טענהט איבער אַ קונהטע פֿון קרעלן, פֿון זײַדענע טיכלעך און פֿון בליטשקע…

אונדזער פֿרײדל האָט ביסלעכװײַז אײַנגעפֿירט אַ גאַנצע קראָם בײַ זיך אין שטוב און איז געװאָרן אַ רעכטע סוחרטע, גלײַך מיט אַלע מאַזעפּעװקער קרעמערקעס.

גאַנץ אָפֿטלעך קומט צו איר צו־גאַסט איר מוטער, צפּורה די גראָבע. זי זאָגט, אַז ישעיהקע בענקט זײער נאָך דער טאָכטער און שיקט זי געװאָרן װערן, װאָס פֿרײדל מאַכט. נאָר פֿרײדל װײס, אַז ס'איז אַ ליגן; זי װײס גאַנץ גוט, אַז די מאַמע איז זשעדנע אין דער הײם אַ שטיקל ברױט, קומט זי אַהער אַביסל זיך אָפּפֿאַסטן און מאַכט זיך דאָ גאָר אַ גאַנצן קימפּעט.

― װײסטו װאָס, טאָכטער? מאַך אַזעלכע פּוטער־בולקעס, װי איך פֿלעג אַמאָל מאַכן, געפֿלאָכטענע און גוט אױסגעטריקנט. דאָס מיט ציקאָריע איז זײער געזונט, און װער עס קאָן פֿאַרדײַען מיט אַ סך פּוטער ― איז גאָר גוט. און אױף אָנבײַסן הײס צופּרעגלען די פּלאָסטערן פֿון די גענדז מיט אַ ציבעלקע. דער טאַטע, אױב דו געדענקסט, האָט דאָס ליב פֿון תּמיד אָן. געזונט, טאָכטער, זאָל מען זוכן אין שיסל…

און צפּורה באַלעקט זיך אַזש און טראַכט־צו אַלע טאָג אַ נײַעם אָנבײַסן מיט אַ נײַעם װאַרמעס מיט אַ מיטאָג און מיט אַ װעטשערע, ― און מע קאָן נישט זאָגן, אַז פֿרײדל איז דערפֿון שטאַרק צופֿרידן. די ערשטע װאָך טראָגט זי דאָס װי עס איז איבער, נאָר אױף דער אַנדערער װאָך הײבט זי זיך אָן צו בלאָזן אױף דער מאַמען, די מאַמע ― אױף איר, ביז מע צעאַמפּערט זיך און מע לאָזט־אױס דעם גאַנצן כּעס צו סטעמפּעניון, װאָס װיל זיך אַרײַנמישן און מאַכן שלום צװישן װײַב מיט דער שװיגער.

― ס'איז נישט דײַן עסק! ― זאָגט צו אים פֿרײדל. ― דו האָב

נאָר קײן יסורים ניט. איך װעל מײַן מאַמען דײַן ירושה ניט אַװעקגעבן.
זײַ רויִק, סטעמפּעניו!

― אַ שײנער גענײדעם! ― זאָגט די שװיגער פֿון איר זײַט מיט אַ שטאָך. ― אַן אָקס האָט אַ לאַנגע צונג און קאָן קײן שופֿר ניט בלאָזן! בײַ לײַטן אַ שװיגער האָט כּבֿוד גלײַך װי אַן אײגענע מאַמע. ער זעט, דאַכט זיך, גאַנץ גוט, װאָס פֿאַר אַ כּבֿוד איך האָב פֿון מײַן טעכטערל, װי זאָגט מען: שנײַץ די נאָז און שמיר דאָס פּנים, ― און ער זאָל עס איר אַפֿילו איבערקערן די צונג. אױך מיר אַ מאַן, מישטײנס געזאָגט, אַבי גערימפּלט אױפֿן פֿידל. איך פֿאַרשטײ דאָס גאָר ניט, װי אַזױ װערט דאָס אים ניט נימאס, טאַטעניו! װאָס מײַן טאָכטער נעמט זיך אַזױ איבער ― װײס איך ניט: אַז דאָס מזל גײט, קעלבט זיך אַן אָקס אױך. מע האָט שױן געזען אַזעלכע בריות, װי דו! דײַן שװער איז אַמאָל געװען אַזאַ שײנער פֿידלער, װי דו, נאָר גאָר ניט, װי זאָגט מען: אַ נײַער בעזעם קערט רײן. צו אַלצדינג דאַרף מען האָבן מזל, און אַז גאָט װיל, שיסט אַ בעזעם. ברוגז, סטעמפּעניו, דאַרפֿסטו אױף מיר ניט זײַן, װאָס איך זאָג דיר דעם רײנעם אמת, און כאָטש יעדער הונט איז אַװדאי אַ בעל־הבית אױף זײַן שװעל, נאָר קײן פֿרעמדע בין איך דיר ניט, פֿאָרט אַ שװיגער, און אַז מע שפּילט זיך מיט דער קאַץ, נעמט מען פֿאַר ליב איר קראַץ…

און צפּורה שיט מיט װערטלעך, װי פֿון אַ זאַק, װי איר שטײגער איז, אַז זי צערעדט זיך. נאָר סטעמפּעניו הערט נישט אױס ביזן סוף: ער נעמט זיך צו דער פֿידל, װי תּמיד, װי אַלע מאָל, װען ס'איז אים שױן גוט אָנגעזאָליעט אױפֿן האַרצן ― און דעמאָלט פֿאַרגעסט ער דאָס װײַב מיט דער שװיגער מיט אַלע צרות, און עס שטעלט זיך אים פֿאָר אַלץ יענע רחלע מיט די בלױע אױגן…

„זי טוט מיר האַרציק, האַרצעדיק באַנג!“ ― טראַכט זיך סטעמפּעניו און קלערט אַלץ תּחבולות, װי אַרום קומט מען צו איר, װי אַזױ און װוּ קאָן מען זי זען נאָך אַמאָל…

פּוסטע מחשבֿות! ער װײס ניט, אַז זײַן לידל האָט ער שױן אָט באַלד־באַלד אָפּגעזונגען, אַז זײַן װעלטל האָט ער שױן כּמעט אָפּגעקומען: ער זעט ניט, װי זײַנע שײנע שװאַרצע לאָקן װערן װאָס װײַטער שיטערער, װי זײַנע פֿײַערדיקע אױגן װערן־אָן ביסלעכװײַז דעם גלאַנץ, אַזױ װי אױף זײַן װײַסן שטערן לײגן זיך שױן קנײטשן.

נאַרישער גיבור! פֿאַרגעס זיך נישט. זע, װי בײַ דער זײַט שטײט דײַן דלילה, דײַן װײַב פֿרײדל. די דאָזיקע דלילה האָט דיך פֿאַרװיגט, פֿאַרשלעפֿערט בײַ זיך אױפֿן שױס, שטילערהײט אָפּגעשױרן דײַנע לאַנגע האָר און צוגענומען בײַ דיר דעם כּח, אינגאַנצן דײַן כּח, װי יענע דלילה בײַ שמשון הגיבור… דיר איז געבליבן איצטער אײן טרײסט אױף דער װעלט ― די פֿידל.

שפּיל, סטעמפּעניו, שפּיל אױפֿן פֿידל! שפּיל, און מיר װעלן האָרכן…