פֿעליעטאָנען: אַ קאָנסיליום פֿון דאָקטױרים

שלום עליכם (אַלע װערק)

אַ קאָנסיליום פֿון דאָקטױרים: אַ טראַגי־קאָמעדיע אין צװײ אַקטן

די פֿאַרשױנען:

דאָקטאָר הערצלTheodor Herzl 1860-1904, דאָקטאָר נאָרדױ(שׂימחה) Max Nordau 1849-1293, דאָקטאָר מאַנדעלשטאַםMax Emmanuel Mandelstamm 1839-1912 ― פּראָפֿעסאָרן

אחד־העםאָשר־צבֿי גינסבערג 1856-1927, דובנאָװשמעון דובנאָװ 1860-1941, אוסישקיןמנחם אוסישקין 1863-1941 ― קאָנסולטאַנטן

סוּװאַָריןАлексей Сергеевич Суворин 1834-1912 ― אַ פֿעלדשער

רב עקיבֿא. ― אַ רבֿ פֿון פּאָלטאַװעװי דובֿ־בער באָראָכאָװ 1881-1917, אַ מומחה אױף אָפּשפּרעכן אַ גוט אױג

קרושעװאַןПавел Александрович Крушеван 1860-1909 ― אַ מאַסאַזשיסט

ישׂראָליק ― אַ חולה מסוכּן

ייִק″אַייִדישע קאָלאָניזאַציע אַסאָציאַציע ― ישׂראָליקס אַ װײַטע נאָר אַ רײַכע קרובֿה

פּרעסע ― אַ דינסטמױד

ייִדן און װײַבער, בחורים און מײדלעך, ישׂראָליקס משפּחה

ערשטער אַקט

ישׂראָליק דער חולה ליגט אױף אַ בעטל אײַנגעהילט אין שמאַטעס; דאָס פּנים איז בלאַס; די באַקן אײַנגעפֿאַלן; צװײ דאַרע טרוקענע הענט ליגן אױסגעצױגן װי בײַ אַ מת, און נאָר די גרױסע שװאַרצע גלאַנצנדיקע אױגן זאָגן עדות אַז ער לעבט נאָך. ― בײַם בעטל זיצן אַלע דרײַ פּראָפֿעסאָרן שטאַרק פֿאַרטיפֿט אין מחשבֿות. ― אַ ביסעלע װײַטער זיצן די דרײַ קאָנסולטאַנטן. ― נאָך װײַטער ― דער פֿעלדשער מיטן מאַסאַזשיסט, מיטן גוטן פֿרײַנד. ― בײַ דער זײַט, אין אײנע צרות, שטײט דאָס גאַנצע געזינדל, די משפּחה פֿונעם קראַנקן ישׂראָליק, און גאַנץ אױבנאָן די רײַכע קרובֿה.

דאָקטאָר הערצל: געערטע קאָלעגן! איך האָב אײַך צונױפֿגערופֿן אַהער אױף דעם קאָנסיליום צום דאָזיקן חולה מסוכּן, בכדי מיר זאָלן אַלע צוזאַמען באַטראַכטן דאָס חלאַת און צוקלערן עפּעס אַ מיטל אױף צו ראַטעװען נעבעך דעם קראַנקן, געפֿערלעך קראַנקן ישׂראָליק. מײן קאָלעגע פּראָפֿעסאָר נאָרדױ װעט אײַך באַקענען מיטן „קוריקולום מאָרבי“curriculum morbī, מיט דער ביאָגראַפֿיע פֿונעם חולה, און ער װעט אײַך קלאָר מאַכן, אױסמאָלן די לאַגע. אין קורצן קאָן איך אײַך נאָר זאָגן אױף אונדזער לשון פֿון דאָקטױרים: „פּראָגנאָזיס מאָלאָ“prognosis mala דאָס הײסט די לאַגע איז ביטער, די לאַגע איז טרױעריק!

דאָקטאָר נאָרדױ: מײַן קאָלעגע הערצל האָט געזאָגט: „פּראָגנאָזיס מאַלאַ? די לאַגע איז טרױעריק: איך װעל זאָגן: „פּראָגנאָזיס פּעסימאַ“prognosis pessima די לאַגע איז שרעקלעך! אַן אַלטע, אַ פֿאַרלאָזטע קרענק! װאָס װײַטער אַלץ ערגער! איר באַטראַכט נאָר דעם חולה װאָס ליגט פֿאַר אונדז. קוקט אָן אַ „האַביטוס“habitus: לאַגע, אַ סנאַסט פֿון אַ מענטשן ― הױט און בײנער! קײן אײנציקער אבֿר אַ גאַנצער! קײן שטיקל אָרט, װאָס זאָל זײַן געזונט! אײן גאָט װײסט אױף װאָס די נשמה האַלט זיך! אַ האַלבער מת!

ישׂראָליק: (ציט אױס אַ לאַנגן קרעכץ) אױ־ױ־ױ־ױ!

די משפּחה: (ברעכט די הענט) אָנאָ ה′ הושיעה נאָ ― גאָט זאָל אים העלפֿן!

דאָקטאָר נאָרדױ: איך בין ברוך־השם דאָקטאָר ניט דאָס ערשטע יאָר, איך האָב שױן איבערגעזען אױף מײן לעבן אַלערלײ פּאַציענטן מיט פֿאַרשידענע שלאַפֿקײטן, ― אַזאַ מין חולה האָב איך נאָך ניט געזען, און איך האָב מורא, אַז אױך איר האָט צו טאָן מיט אַ בר־מינן, מיט אַ מת, נאָר אַז איר נעמט אים רעכט באַטראַכטן, זעט איר אַז דאָס איז אַ לעבעדיקער קערפּער מיט אַלע סימנים, נאָר שטאַרק אױסגעמוטשעט, מוראדיק אָפּגעשװאַכט און שרעקלעך פֿאַרדאָרבן. עס איז באמת צו באַװוּנדערן די חידושים פֿון דער נאַטור, פֿון װאַנען לעבט אָט אַזאַ מין נפֿש? און װאָס פֿאַר אַ כּוח האַלט אים אױף דער ערד? עפּעס טאַקע נאָר זכות־אָבֿות מיִען זיך פֿאַר אים, בכדי ער זאָל לעבן אױף דער װעלט, אַז אָך און אַז װײ איז צו זײַן לעבן! (די משפּחה איז אױסער זיך, האַלט זיך שטאָלץ מיט דעם, װאָס אַזאַ באַרימטער פּראָפֿעסאָר װי נאָרדױ לױבט דעם קראַנקן; דער קראַנקער קרעכצט).

דאָקטאָר מאַנדעלשטאַם: זײַן לעבן? פֿרעגט מיך, איך בין באַקאַנט מיט אים אַ סך פֿריִער פֿון מײַנע קאָלעגן, איך קען אים פֿון דער הײם. אױף אַלע אונדזערע שׂונאים געזאָגט געװאָרן אַזאַ לעבן! דאָס װאָס ער האַלט זיך נאָך ― האָט ער צו פֿאַרדאַנקען ניט אַזױ דעם קערפּער זײַנעם, װי דעם גײַסט. ער האָט בירושה, פֿאַרשטײט איר מיך, זײער אַ געזונטן, אַ רײַכן גײַסט; און דאָס װאָס אונדזער לאַטײַניש שפּריכװאָרט זאָגט „מענס סאַנאַ אין קאָרפּאָרע סאַנאַ“mēns sāna in corpore sānō, דאָס הײסט אַז אַ געזונטע נשמה קאָן זײַן נאָר אין אַ געזונטן גוף, האָט זיך אַ פּנים גענומען דער דאָזיקער קראַנקער ישׂראָליק אָפּלײקענען. איר חידושט זיך װאָס ער זעט אַזױ שלעכט אױס? פֿון װינציק לופֿט, מײַנע קאָלעגן, פֿון שלעכט געגעסן, פֿון שטענדיק זיצן אױף אײן אָרט, אין ענגשאַפֿט, אין שמוץ, אָן אַ שום באַװעגונג. עפֿנט דאָס פֿענצטער! לאָזט אים כאַפּן דעם אָטעם! גיט אים עסן! שטאַרקט אים! קרעפֿטיקט אים!

ישׂראָליק: (ציט אױס אַ לאַנגן קרעכץ) אױ־ױ־ױ־ױ!

די משפּחה: (ברעכט די הענט) אָנאָ ה′ הושיעה נאָ ― גאָט זאָל אים העלפֿן!

דאָקטאָר הערצל: אַלזאָ, האָב איך מיך באַקענט מיט די אַלע מיטלען און רפֿואות, װאָס מען האָט אים געגעבן ביז אַהער, איך האָב דורכגעקוקט אַלע רעצעפּטן, װאָס פֿאַרשידענע דאָקטױרים האָבן אים פֿאַרשריבן אין דער גאַנצער צײַט פֿון זײַן לאַנגער קרענק און מוז אײַך זאָגן, מײנע קאָלעגן, אַז די אַלע מעדיקאַמענטן זענען אַרױסגעװאָרפֿן. צװישן די רפֿואות האָב איך געפֿונען אַ היפּשע דאָזע „הערבע אַרגענטיצע“, אַזאַ מין גראָז פֿון אַרגענטינע. „אַצידי בראַזיליצי“, אַ מין זױערשטאָף פֿון בראַזיליע און „אונגװענטי אַסימיליאַטיצי“, אַ שמירעכץ פֿון אַסימילאַציע… די אַלע מיטלען זענען שױן לאַנג אָבער אַרױס פֿון דער מאָדע. איך האָב געזוכט און האָב מיט גאָטס הילף געפֿונען דאָס רעכטע מיטל. „אַלט־נײַלאַנד“ האָב איך דאָס אַ נאָמען געגעבן, און אין דער מעדיצין איז דאָס באַװוּסט מיטן נאָמען „אָ, אַלעאום ציוניסטיקום“, איבערזעצן דאָס אױף פּראָסט, װי מען רעדט, הײסט דאָס „ציוניזמוס“. (עס װערט צװישן עולם אַ גערודער ― עס לאָזן זיך הערן די װערטער „ציוניזמוס“! „ציוניזם“! „ציון“! „ציון“! די משפּחה איז אױסער זיך פֿון התפּעלות).

אחד־העם: ציוניזם? ציון?.. האָט קײן פֿאַראיבל ניט, מײַנע הערן, װאָס איך מיש מיך אַרײַן צװישן אַזעלכע גרױסע און באַרימטע פּראָפֿעסאָרן. דער אמת אָבער איז נאָך גרעסער פֿון אַלץ. איך זע דער עולם איז דאָ שטאַרק נתפּעל געװאָרן. טאָמער װײסט איר װאָס פֿאַר אַ נײַעס האָט דאָ אױפֿגעטאָן דער פּראָפֿעסאָר הערצל? מיר דאַכט, אַז דאָס זעלבע מיטל האָט רעקאָמענדירט נאָך מיט אַכצן יאָר צוריק דער פּראָפֿעסאָר פּינסקערלעאָן פּינסקער 1821-1891 עליו־השלום. דעמאָלט האָט דאָס נאָר געהאַט אַן אַנדער נאָמען: „פּאַלעסטינאַ“, „ארץ־ישׂראל“, הײַנט האָט מען דאָס געבענטשט מיט אַ נײַעם נאָמען „ציוניזם“. איך מײן אָבער, אַז ניט דער נאָמען איז דער עיקר. אַלזאָ האָט אונדז דער געערטער הער פּראָפֿעסאָר קײן נײַע אַמעריקע ניט אַנטדעקט. (אַ גערודער אין קאָנסיליום),

דאָקטאָר מאַנדעלשטאַם: ניטאָ קײן גרינגערע זאַך װי צו קריטיקירן יענעמס מײנונג: זאָגן מבֿינות, יענעם איבערשפּאַרן ― דאָס איז אַ ייִדישע קרענק. איר זאָגט ציוניזם טױג ניט, ציוניזם איז ניט קײן רפֿואה. אַלזאָ, לאָמיר האָרכן פֿון אײַך אײַער רפֿואה,

אחד־העם: פּאַרדאָן! איך האָב ניט געזאָגט, אַז ציוניזם טױג ניט, אַז ציוניזם איז ניט קײן רפֿואה. איך האָב נאָר געזאָגט, אַז דער פּראָפֿעסאָר הערצל האָט, נאָך מײַן מײנונג, ניט אױפֿגעטאָן גאָרניט, דען ציוניזם איז אַן אַלט, זײער אַן אַלט מיטל, כּמעט אין אײנע יאָרן מיטן חולה אַלײן. ציוניזם איז באַװוּסט אין דער מעדיצין שױן פֿון כּמה־וכּמה יאָרן אונטער פֿאַרשידענע נעמען. מען האָט דעם חולה געקורירט דערמיט שױן װיפֿל מאָל, נאָר עס גיט ניט קײן רעזולטאַטן דערפֿאַר, װײַל דאָס חלאַת איז זײער פֿאַרלאָזט און דער קערפּער פֿון דעם קראַנקן ישׂראָליק איז דערצו נאָך ניט מסוגל. דאָס װאָס פּראָפֿעסאָר הערצל זאָגט, אַז ציוניזם און נאָר ציוניזם איז דאָס אײנציקע מיטל, טוט ער דערמיט דעם קראַנקן אַ קלײנע טובֿה. בכדי דער רעצעפּט ציוניזם זאָל האָבן אַ גוטע װירקונג, מוז מען פֿריִער צוגרײטן דעם חולה, אײַנגעבן אים אַ היפּשע דאָזע „נאַציאָנאַליזם“ און האָדעװען אים רעכט מיט „קולטוראַ“.

די פּראָפֿעסאָרן: (קנײטשן מיט די פּלײצעס) קולטוראַ? דאַכט זיך מען האָט דעם דאָזיקן קראַנקן גענוג געהאָדעװעט מיט קולטוראַ אױב ניט מער נאָך װי מען דאַרף.

דובנאָװ: מײַן קאָלעגע אחד־העם גײט מיט דעם גאַנג, אַז טרוקענער ציוניזם װעט דעם חולה ניט קענען ברענגען קײן שום נוצן: מען דאַרף אים הײלן מיט גײַסטיקן ציוניזם, דען אױף װיפֿל ישׂראָליק איז קראַנק אױפֿן גוף, איז ער נאָך מער קראַנק אױף דער נשמה. לכן, איז אונדזער חובֿ מיר זאָלן אים הײלן די נשמה. שטאַרקן דעם גײַסט בכדי ער זאָל אַריבערטראָגן די װוּנדן פֿונעם גוף, װי ס'איז אונדז באַװוּסט פֿון דער היסטאָריע פֿונעם קראַנקן ישׂראָליק נאָך פֿון פֿאַרצײַטן. (אַ גערודער אין קאָנסיליום, די משפּחה איז צופֿרידן.)

אוסישקין: (רעדט קורץ און שאַרף) נײן! װי באַלד אונדזער קאָנסיליום האָט פֿאַרשריבן ציוניזם, זאָל זײַן ציוניזם, רײנער ציוניזם, דאָס װאָס װערט אָנגערופֿן אין דער מעדיצין , ציוניזמוס פּאָליטיקוס“ אָן חכמות, אָן גײַסטיקײט, נאָר פּשוט „אַעראַ פּאַלעסטיניקאַ“, דאָס הײסט פּאַלעסטינע־לופֿט! „טערראַ רעגיאָניס איזראַעליטיצי“, דאָס הײסט ארץ־ישׂראל־ערד!

רב עקיבֿא: (מישט זיך אַרײַן) דאָ האָט מען גערעדט פֿון גײַסטיקײט. מיר דאַכט, אַז אין דעם ענין פֿון גײַסטיקײט זענען מיר, רבנים, מער בקי װי די גרעסטע פּראָפֿעסאָרן. לכן, איז עצתי מען זאָל צונױפֿרופֿן אַ פֿאַרזאַמלונג פֿון סאַמע רבנים, װאָס זאָלן זיך פֿאַרנעמען מיט דער דאָזיקער װיכטיקער שאלה פֿון ישׂראָליקס גײַסטיקײט (אַ געלעכטער אין קאָנסיליום, די משפּחה איז צופֿרידן).

סוּװאָרין: אױסגעהערט די אַלע מײנונגען פֿון אײַערע אײגענע דאָקטױרים און פּראָפֿעסאָרן, מײן איך אַז ס'איז נוצלעך אױך אױסהערן די מײנונג פֿון אַ פֿרעמדן. איך און מײַן קאָלעגע קרושעװאַן גײען מיט דעם גאַנג, אַז אַלע אײַערע װיכּוחים, דיספּוטן און טענות זענען אַרױסגעװאָרפֿן, װאָרעם איר בלאָנדזשעט אין דער פֿינצטער, איר האָט ניט געטראָפֿן דאָס שלאַפֿקײט. איך קאָן אײַך ניט זאָגן װי אַזױ עס װערט אָנגערופֿן אין דער מעדיצין אױף לאַטײַן, נאָר אױ אונדזער לשון הײסט עס פּשוט „זשידאָװסקי עקספּלאָאַטאַציע“жидовски эксплуатации: ייִדישע עקספּלואַטאַציע, דאָס הײסט דער קראַנקער איז גאָר ניט אַזױ קראַנק װי ער מאַכט דעם אָנשטעל. אמת, ער איז אַ ביסל ניט געזונט, אַ ביסל טוען אים װײ הענט און פֿיס, אױסגעבױגן דער רוקן, האָט אַ קראַנקן מאָגן, און די לונג אַ ביסל גערירט, הײַנט האָט ער געלזוכט אין פּנים ― נו װאָס זשע איז? מה־רעש? אמת, דאָס איז אַלץ אַזעלכע זאַכן װאָס מען זעט דאָס אַרױס, אָבער ניט אױף אַזױ פֿיל, אַז ער זאָל דאַרפֿן ליגן און זאָל שױן גאָר ניט קאָנען אױפֿשטײן. מען דאַרף אים זאָגן מיט דעם לשון, װי מען האָט אײַך געזאָגט אַ מאָל נאָך אין מצרים; נרפּים אַתּם נרפּים ― איר פֿױלט זיך, ישׂראָליקל, איר פֿױלט זיך! װען מען זאָל מיך פֿאָלגן, האָב איך אַ בעסער מיטל פֿון אַלע אײַערע ציוניזמען; מײַן מיטל איז שלאָגן צו דער אָדער, לאָזן בלוט, ― אַפֿילו אַן אַלטע, אַ באַבסקע רפֿואה, נאָר אַ רפֿואה איז דאָס ― אױף מיר אַזאַ יאָר!

קרושעװאַן: אָמן. און איך זאָג: מאַסאַזש. הײַנט הײלט מען אומעטום אַלע שלאַפֿקײטן מיט מאַסאַזש. ניטאָ קײן בעסער מיטל װי מאַסאַזש. אַז מען שלאָגט רעכט דורך, פֿאַרשטײט איר מיך, די בײנער, װערט מען דאָך אַן אַנדער מענטש!

ישׂראָליק: (ציט אױס אַ לאַנגן קרעכץ) אױ־ױ־ױ־ױ!

די משפּחה: (ברעכט די הענט) אָנאָ ה′ הושיעה נאָ ― גאָט זאָל אים העלפֿן!

דאָקטאָר הערצל: איך האָרך דאָ פֿאַרשידענע קולות, פּראָטעסטן, קריטיק. מהיכא־תּיתי, איך האָב ליב פּראָטעסטן: קריטיק איז אין דער מעדיצין אַ נײטיקע זאַך. איך שטײ אָבער פֿעסט אין מײַן מײנונג, אַז ציוניזם און נאָר דער רײנער פּאָליטישער ציוניזם, װי איך פֿאַרשטײ אים, קאָן דערהאַלטן בײַם לעבן דעם דאָזיקן אומגליקלעכן חולה. קײן שום אַנדער ציוניזם, קײן שום גײַסטיקײט פֿאַרשטײ איך ניט און נעם ניט אָן. אַלזאָ, קאָלעגן, לאָמיר ניט פֿאַרציִען אין דער לאַנגער באַנק (ער פֿאַרשרײַבט אַ רעצעפּט). לאָז מען באַלד שיקן אין אַפּטײק און לאָז מען ברענגען אַ פּאָרציע ציוניזמוס. (גיט איבער דאָס רעצעפּטל דעם דאָקטאָר נאָרדױ).

דאָקטאָר נאָרדױ: (חתמעט זיך) אַלע צװײ שעה אײן עסלעפֿל. (גיט איבער דאָס רעצעפּטל דעם דאָקטאָר מאַנדעלשטאַם).

דאָקטאָר מאַנדעלשטאַם: (חתמעט זיך) מען באַדאַרף צושרײַבן דאָס װאָרט „סטאַטים“statim: תּיכּף, בכדי מען זאָל דאָס באַלד אַרױסגעבן. (גיט איבער דאָס רעצעפּטל צו אחד־העם).

אחד־העם: (װיל ניט חתמענען זיך) אַ רעצעפּט װאָס איז ניט לפֿי־רוחי קאָן איך ניט חתמענען (גיט איבער דאָס רעצעפּטל דובנאָװן).

דובנאָװ: (װיל ניט חתמענען) לאָז מען צושטעלן אײן װאָרט „גײַסטלעך“, חתמע איך מיך מיט בײדע הענט (גיט דאָס איבער אוסישקינען).

אוסישקין: (חתמעט זיך) איך װאָלט פֿאַרשריבן נאָך אַ גרעסערע דאָזע: אַלע שעה צװײ עסלעפֿל (גיט איבער דאָס רעצעפּטל דעם דאָקטאָר הערצל. דער דאָקטאָר הערצל רופֿט צו די דינסטמױד פּרעסע, גיט איר דאָס רעצעפּטל און זאָגט איר, אַז זי זאָל באַלד גײן אין דער אַפּטײק אַרײַן).

פּרעסע: נו, און געלט? (דרײט זיך אַרום צװישן דער משפּחה פֿון אײנעם צום אַנדערן).

די משפּחה: געלט? (מען קוקט אױף דער רײַכער קרובֿה. די רײַכע קרובֿה מאַכט זיך אַװעק: די אָרעמע קרובֿים קראַצן זיך אין אַלע קעשענעס, לײגן זיך צונױף, װער אַ גראָשן, װער צװײ, עס װערט עטלעכע קערבלעך און פּרעסע לױפֿט אַװעק נאָך דער רפֿואה. ― די דאָקטױרים צעפֿאָרן זיך, די משפּחה צעגײט זיך, דער חולה בלײַבט אַלײן ―)

צװײטער אַקט

אין עטלעכע טעג אַרום. די זעלביקע דעקאָראַציע מיט די זעלביקע פּאַרשױנען װאָס אינעם ערשטן אַקט. ניט געמינערט אַ האָר.

דאָקטאָר הערצל: (צו די איבעריקע דאָקטױרים און פּראָפֿעסאָרן) מײַנע הערן! איך האָב אײַך צונױפֿגערופֿן אַהער נאָך אַ מאָל אױף אַ קאָנסיליום, בכדי מיר זאָלן באַקלערן דערװײַלע אַן אַנדער מיטל אױף צו ראַטעװען דעם קראַנקן פּאַציענט נעבעך, װאָס ס'איז אים איצט נאָך ערגער װי פֿריִער. צו אונדזער גרױסן באַדױערן באַדאַרף איך אײַך אָנזאָגן ניט קײן גוטע בשׂורה: מען האָט אין דער אַפּטײק ניט געװאָלט אַרױסגעבן אױף אונדזער רעצעפּט קײן ציוניזמוס, אַפֿילו קײן האַלבן אונץ. איך בין אַלײן געװען ניט אײן מאָל אין אַפּטײק. גערעדט מיטן פּראָװיזאָר, געגעבן אים צו פֿאַרשטײן אַז ציוניזם איז פֿון די אומגעפֿערלעכסטע מעדיקאַמענטן, עס װעט דאָ קײנעם ניט שאַטן. אַדרבא, עס װעט נאָך ברענגען פֿיל נוצן סײַ דעם חולה, סײַ דעם בעל־הבית פֿון דער אַפּטײק. מײַנע אַלע רײד זענען אָבער לײַדער געװען אומזיסט, װאָרעם סך־הכּל איז ער ניט מער װי אַ פּראָװיזאָר און האָט אַ קלײנע דעה אין אַפּטײק… הקיצור, אַלע מײַנע רײד און בקשות האָבן גאָרניט געהאָלפֿן. נאָר מײנט ניט חלילה אַז ס'איז פֿאַרפֿאַלן די האָפֿענונג אױף אײביק. מיר האָפֿן ― און עס װעט מיט גאָטס הילף געװיס אַזױ זײַן ― אַז ניט הײַנט איז מאָרגן, מען װעט אונדז די אַפּטײק עפֿענען און מיר װעלן קױפֿן ציוניזמוס װיפֿל מען װעט באַדאַרפֿן. די גאַנצע זאָרג איז נאָר: װאָס טוט מען דערװײַלע מיטן קראַנקן ישׂראָליק? דערױף האָב איך די עטלעכע טעג געטראַכט און געפֿונען זײער אַ טײַער מיטל, געװײנטלעך ניט אױף שטענדיק, נאָר פֿאָרלױפֿיק, לפֿי־שעה. דאָס מיטל, דאָס איז אַזאַ מין געטראַנק, כּמעט דאָס זעלבע װאָס ציוניזמוס. גענומען האָב איך עס פֿון אַ באַרימטן ענגלישן פּראָפֿעסאָר טשעמבערלײןJoseph Chamberlain 1836-1914, און הײסן הײסט עס בײַ אונדז אין דער מעדיצין „אוגאַנדאַ אַפֿריקאַניקאַ“.

אַלע: אוגאַנדאַ? אוגאַנדאַ? אָסט־אַפֿריקאַ?

עס װערט אַ טומל, אַ מהומה, אַלע שרײַען. דער זאָגט ס'איז גוט, דער פּראָטעסטירט, די משפּחה װיגט זיך, ביז עס שטײט אױף דער דאָקטאָר נאָרדױ.

דאָקטאָר נאָרדױ: מײַנע געערטע קאָלעגן! עס װוּנדערט מיך זײער, װאָס איז דער רעש אַזױ גרױס? איר װילט ניט מען זאָל פֿאַרשרײַבן דעם חולה אוגאַנדאַ? פֿאַר װאָס? איר װײסט דען װאָס דאָס איז? איר האָט עס שױן אַ מאָל אױף אײַער פּראַקטיק עמעצן פֿאַרשריבן? איר װילט דװקא מען זאָל אים קורירן מיט ציוניזם? װוּ זאָלן מיר נעמען, אַז מען גיט ניט? אפֿשר װעט איר הײסן אַז דער קראַנקער ישׂראָליק זאָל גײן מלחמה האַלטן מיטן פּראָװיזאָר? און װאָס זאָל ער טאָן דערװײַלע נעבעך? זאָל ער אױסגײן אַזױ פֿאַר אונדזערע אױגן?

ישׂראָליק: (ציט אױס אַ לאַנגן קרעכץ) אױ־ױ־ױ־ױ!

די משפּחה: (ברעכט די הענט) אָנאָ ה′ הושיעה נאָ ― גאָט זאָל אים העלפֿן!

דאָקטאָר נאָרדױ: ברידער! באַרעכנט נאָר אַקוראַט די לאַגע פֿונעם קראַנקן ישׂראָליק. ניט פֿאַרגעסט, אַז דעם רעצעפּט װאָס מיר פֿאַרשרײַבן אים איצט, אָט דאָס אוגאַנדאַ, איז ניט מער װי אַ מיטל אױף אַ װײַלע, לפֿי־שעה, ביז גאָט װעט אַרײַנגעבן דעם אַפּטײקער אַ שׂכל און באַשאַפֿן אים אַ גוט האַרץ און מען װעט אונדז אַרױסגעבן דאָס רעכטע מיטל, דעם ציוניזמוס. אַ מענטש אַז ער טרינקט זיך, כאַפּט ער זיך אָן אין אַ שפּיץ פֿון אַ פֿינגער, אין אַ שאַרף פֿון אַ שװערד. (נעמט דאָס רעצעפּטל פֿון הערצלס הענט, חתמעט דאָס און גיט עס איבער װײַטער).

אחד־העם: האָט קײן פֿאַראיבל ניט, מײַנע הערן װאָס איך װעל אײַך זאָגן עטלעכע קלאָרע װערטער, אַ ביסל נאַקעטן אמת, אַ ביסל רײנע װאָרהײט. עס װוּנדערט מיך ניט אױפֿן פּראָפֿעסאָר הערצל, װאָס ס'איז אַזױ גיך פֿאַרטיק געװאָרן בײַ אים אין מוח אַ נײַער מין רעצעפּט. דער פּראָפֿעסאָר הערצל איז דערױף אַ גרױסער בריה, מען קאָן זאָגן ― אַ מומחה אױף רעצעפּטן. עס װוּנדערט מיך ניט אױף דעם פּראָפֿעסאָר נאָרדױ מיט זײַן גיכקײט, װי ער שרײַבט זיך אונטער אַלע מאָל אונטער הערצלס רעצעפּטן. דער װאָס האָט אַזױ גרינג אָנגענומען די פֿריִערדיקע רפֿואה, דעם טרוקענעם ציוניזם, דער מוז אױך לײַכט חתמענען זיך אױף דעם נײַעם מיקסטורל „אוגאַנדאַ“. אַ חידוש איז מיר נאָר דאָס, װאָס עס האָבן זיך דאָ געפֿונען שױן אַזױ גיך קולות פֿאַר דעם נײַעם מיטל „אוגאַנדאַ“ און קולות קעגן דעם נײַעם מיטל „אוגאַנדאַ“ װאָס קער זיך אַזױ אָן מיט ציוניזם, אַזױ װי איך למשל קער זיך אָן מיט מצרים. װער קאָן זאָגן דערױף, צי ס'איז גוט און װער קאָן זאָגן אַז ס'איז שלעכט? מיט װאָס פֿאַר אַ צוטרױ דער חולה װעט איצט קוקן אױף דעם נײַעם מיקסטורל „אוגאַנדאַ“, נאָך דעם װי דער פּראָפֿעסאָר הערצל האָט אים פֿריִער אַזױ אָפּגעלױבט דעם ציוניזם ― דאָס פֿאַרשטײט איר שױן אַלײן. איך שטעל מיך ניט אַרױס פֿאַר קײן נבֿיא און אַפֿילו ניט פֿאַר קײן האַלבן נאַר ― איך האָב דעריבער דעמאָלט געזאָגט נאָר, אַז דערמיט װאָס מען לױבט אַזױ אָפּ די רפֿואה ציוניזם און מען זאָגט אַז נאָר ציוניזם איז דאָס אײנציקע ריכטיקע מיטל, טוט מען דעם חולה די גרעסטע רעה. דער פּראָפֿעסאָר הערצל, זאָל מיר מוחל זײַן, קען װינציק־װאָס אונדזער פּאַציענט. ער מײנט אַז ישׂראָליק איז אַ ייִנגל, װאָס לאָזט זיך אײַנרעדן. װאָס פֿאַר אַ טעם װעט בײַ אים איצטער האָבן די נײַע רפֿואה „אוגאַנדאַ“, אַז דער פּראָפֿעסאָר הערצל האָט אַלײן ערשט פֿריִער מיט עטלעכע טעג געזאָגט: ניטאָ קײן אַנדער רפֿואה אַחוץ ציוניזמוס? (עס װערט אַ טומל, אַ געפּילדער, אַלע רעדן. אײניקע האַלטן מיט אחד־העם, אײניקע פּראָטעסטירן קעגן אים. די משפּחה קאָכט).

די משפּחה: װי האָט דאָס אַ העזה אַ ייִד, אַ געװײנטלעכער דאָקטאָר, רעדן אַזעלכע װערטער קעגן אַ װעלט־באַרימטן פּראָפֿעסאָר?!

אוסישקין: װאָס טױג מיר שײנע װערטער! הױכע מליצות? איך פּראָטעסטיר גאַנץ עפֿנטלעך קעגן דעם דאָקטאָר הערצל מיט זײַן רפֿואה „אוגאַנדאַ!“ מיר װײסן נאָר אײן מיטל: ציוניזם, און קײן שום אַנדער מיטל װילן מיר ניט הערן! דער פּראָפֿעסאָר הערצל האָט אײן מאָל געחתמעט ציוניזם, באַדאַרף זײַן ציוניזם! װאָס איז דאָס פֿאַר אַ בײַטן אַלע טאָג דעם דיאַגנאָז?!

דאָקטאָר הערצל: מיר װעלן בעטן אונדזער קאָלעגע אוסישקין ער זאָל אונדז לאָזן פֿרײַ. דען ער איז קעגן אונדזער קאָנסיליום און האָט קײן רחמנות ניט אױפֿן קראַנקן!

אוסישקין: איך װײס ניט װער ס'איז קעגן אונדזער קאָנסיליום: צי דער װאָס בײַט אַלע דרײ־פֿיר טעג די רעצעפּטן, צי דער װאָס האַלט זיך בײַ אײנעם שױן אַזױ פֿיל צײַט? און װעגן געטרײַשאַפֿט צום קראַנקן איז נאָך אַ פֿראַגע, װער פֿון אונדז בײדע איז מער געטרײַ? מײַן דעװיז איז אײַך באַקאַנט? איך פֿאָר קײן ארץ־ישׂראל! איך פּראָטעסטיר!ּ

דאָקטאָר הערצל: (אױסער זיך, נאָר האַלט אײַן דעם כּעס) פֿון אונדזער פּאָלעמיקע װעט דעם קראַנקן דערװײַלע גרינגער ניט װערן. לאָמיר אַקאָרשט פֿרעגן בײַ דער משפּחה אַלײן, צי װילן זײ מען זאָל געבן דעם חולה לעת־עתּה דעם רעצעפּט אוגאַנדאַ, צי נײן?

די משפּחה: (אַלע אין אײנעם) יאָ! נײן! נײן! יאָ! נײן! נײן! יאָ! יאָ! נײן!

דאָקטאָר הערצל: אײנציקװײַז! אײנציקװײַז! איטלעכער באַזונדער!

די משפּחה ליאַרעמט. מען שרײַט, מען קריגט זיך, מען ברעכט די הענט, מען װײנט; װײַבער פֿאַלן חלשות…

דאָקטאָר נאָרדױ: (צײלט עטלעכע מאָל, װיפֿל ס'האָבן געזאָגט „יאָ“ און װיפֿל עס האָבן געזאָגט „נײן“:) אײנס, צװײ, דרײ, פֿיר, פֿינף, זעקס, זיבן, אַכט… 375 „יאָ־זאָגערס?!… אײנס, צװײ, דרײַ, פֿיר, פֿינף, זעקס, זיבן אַכט.. 296 „נײן זאָגערס“. אַלזאָ זענען די „יאָ“־זאָגערס אַ סך מער פֿון די „נײן“־זאָגערס. נימצא אַז מען דאַרף שיקן אין דער אַפּטײק נאָך „אוגאַנדאַ“.

ער גיט איבער דאָס רעצעפּטל דער דינסטמױד פּרעסע, זי זאָל לױפֿן אױף אײן פֿוס אין דער אַפּטײק. דער חולה קרעכצט, די משפּחה לײגט אײַן די װעלט; עס לאָזט זיך הערן אַ געװײן מיט אַ כליפּען, מיט אַ שנײַצן פֿון נעזער. װײַבער פֿאַלן חלשות,

רב עקיבֿא: (מאַכט אַ פֿרום פּנים, װי בשעת מען שפּרעכט אָפּ אַ גוט אױג, הײבט אױף די הענט, װי ירמיהו הנבֿיא) װײ איז צום חולה! װײ איז צו אונדזער ישׂראָליקן! געפֿאַלן דער קרוג אױפֿן שטײן, װײ איז צום קרוג! געפֿאַלן דער שטײן אױפֿן קרוג ― װײ איז צום קרוג! אַ שײנע חתונה האָבן זײ אָנגעאַרבעט מיט זײערע רפֿואות! אַ חורבן בית־המקדש! דער דריטער חורבן! פֿריִער ציוניזם, הײַנט אוגאַנדאַ! אַ חילול־השם פֿאַר לײַטן! (ברעכט די הענט, קוקט אױפֿן פֿעלדשער און אױפֿן מאַסאַזשיסט מיט גרױס רעספּעקט.) מען דאַרף זען אַן אַסיפֿה פֿון רבנים! אַן אַסיפֿה איז איצטער נײטיק װי אין לעבן אַרײַן!

סוּװאָרין: שלאָגן צו דער אָדער! לאָזן בלוט!…

קרושעװאַן: מאַסאַזש! אײַ מאַסאַזש! נאָר מאַסאַזש!

ישׂראָליק: (לאָזט אַרױס אַ לאַנגן זיפֿץ): אױ־ױ־ױ־ױ־ױ!

די משפּחה: (ברעכט די הענט, װײנט און כליפּעט און שנײַצט די נעזער) אָנאָ ה′ הושיעה נאָ ― גאָט זאָל אים העלפֿן!

אחד־העם: אַ מערקװערדיקע משפּחה בײַ אונדזער ישׂראָליקן! אָט האָבן זײ דאַכט זיך נאָר װאָס אַלײן געשריִען יאָ! אוגאַנדאַ! אוגאַנדאַ! און איצט װײנט מען און מען כליפּעט און מען פֿאַלט חלשות! װאָס איז דער געװײן? װאָס װײנט איר, ייִדן? אַ פּנים בײַ אײַך איז װאָלװל טרערן?

די משפּחה: יאָ, גוט איז אײַך צו רעדן! טוט אַ קוק נעבעך אױף דעם קראַנקן ישׂראָליק, מי־יודע װאָס פֿאַר אַ רפֿואה דאָס איז אָט דאָס „אוגאַנדאַ“? מיט װאָס עסט מען דאָס?

עס הערן זיך קולות: „ציוניזם“! „ציון“! דער רעש װערט װאָס װײַטער אַלץ גרעסער.

דאָקטאָר הערצל: (צו דער משפּחה, מיט װײכע װערטער) באַרויִקט זיך, ברידער, איך בעט אײַך, זײַט רויִק! איך װײס אַלײן, אַז ציוניזם איז דאָס בעסטע, דאָס אײנציקע מיטל; נאָר װאָס קאָן מען טאָן, אַז מען גיט דאָס ניט אַרױס אין דער אַפּטײק? איך שװער אײַך בנאמנות, אַז איך װעל נאָך זײַן דאָרטן, איך װעל נאָך רעדן מיטן אַפּטײקער, איך װעל זיך ניט באַרויִקן ביז איך װעל אײַך ניט אַרױסבאַקומען דאָס דאָזיקע מיטל! איך זאָג אײַך צו, אַן איך װעל דאָס ניט פֿאַרגעסן, זײַט זיכער! אם אשכּחך ירושלים, לאָז פֿאַרגעסן װערן מײַן רעכטע האַנט, אױב איך װעל דאָס פֿאַרגעסן!

די משפּחה באַרויִקט זיך ניט. אַ סך פּליעסקען בראַװאָ, אַ סך פּראָטעסטירן, פֿון דרױסן לאָזט זיך הערן אַ באַקאַנט לידל: עו־ו־וד לא עבֿדה תּקװת־נו…)

דאָקטאָר נאָרדױ: (האַרטלעך) עס װוּנדערט מיך אױף מײַן קאָלעגע הערצל, װי ער איז זיך אַזױ מפּלפּל און לאָזט זיך אַרײַן אין חקירות מיטן עולם װעגן אַזאַ מין ענין, װאָס איז קלאָר אַזױ װי דער טאָג. מיר האָבן אײן מאָל געזאָגט, אַז מען קאָן דעם חולה אַזױ ניט לאָזן: מען מוז אים פֿאַרשרײַבן אַ רעצעפּט לפֿי־שעה, אױף צו דערהאַלטן אים די נשמה. האָבן מיר פֿאַרשריבן אוגאַנדאַ, באַדאַרף זײַן אוגאַנדאַ. דערױף איז דאָס אַ קאָנסיליום פֿון דאָקטױרים!…

פּלוצעם הערט זיך אַ שאָס. דאָס האָט אײנער פֿון דער משפּחה אױסגעשאָסן גלײַך אױפֿן דאָקטאָר נאָרדױ, נאָר געטראָפֿן האָט דאָס רבי עקיבֿאן אין דער רעכטער באַק… סע פֿאַלט אַ פּחד אױפֿן עולם און מען װערט צעמישט. ― די משפּחה פֿאַרענטפֿערט זיך, אַז דאָס איז געװען ניט קײן שאָס פֿון רעװאָלװער חלילה, נאָר אַ פּראָבקע פֿון אַ פֿלעשל זעלצער־װאַסער. ― אײניקע גײען צו צום דאָקטאָר נאָרדױ און קװעטשן אים די האַנט. ― דער פֿעלדשער מיטן מאַסאַזשיסט סודען זיך צװישן זיך, לאַכן פֿון דער בהלה און מאַכן חוזק פֿונעם גאַנצן עולם. ― רב עקיבֿא באַװײַזט דעם פֿעלדשער די רעכטע באַק, װי אײנער רעדט: „נאַט, זעט, פֿאַר װאָס קומט דאָס מיר?“… דער פֿעלדשער שאָקלט כּלומרשט מיטן קאָפּ און זאָגט צום מאַסאַזשיסט: „אַ מיצװה! דער הונט איז װערט דעם שטעקן“. ― עס עפֿנט זיך די טיר און עס פֿליט אַרײַן פּרעסע די דינסטמױד מיט לײדיקע הענט.

דאָקטאָר הערצל: נו?

פּרעסע: (שיט מיט רײד) ניטאָ, מען גיט ניט, מען װיל ניט געבן פֿון דער אַפּטײק קײן אוגאַנדאַ אױך ניט! אױס! דער פּראָפֿעסאָר טשעמבערלײן, זאָגן זײ, האָט צוגעשריבן, אַזױ זאָגן זײ, מען זאָל ניט אַרױסגעבן קײן אוגאַנדאַ! פֿאַר װאָס ― װײס איך ניט; נאָר דער פּראָפֿעסאָר טשעמבערלײן, אַזױ זאָגן זײ, הײסט ניט מען זאָל געבן אוגאַנדאַ, גיט מען ניט!

(אַלע בלײַבן דערשטױנט פֿון דער בשׂורה; אין פֿאַרשידענע פּאָזעס. ― )

ישׂראָליק: (לאָזט אַרױס אַ לאַנגן קרעכץ) אױ־ױ־ױ־ױ!

די משפּחה: (ברעכט די הענט) אָנאָ ה′ הושיעה נאָ ― גאָט זאָל אים העלפֿן!

(פֿאָרהאַנג)
1903
אַפֿאָריזמען

געדאַנקען, משלים, מוסר און גלאַט קלוגע רײד פֿון גרױסע לײַט פֿון אַ מאָל און אױך פֿון הײַנטיקע צײַטן. פֿרײַ באַאַרבעט, צוגעזעצט און איבערגעאַנדערשט פֿון שלום־עליכם

1

„װער איז אַ חכם? ― דער װאָס לערנט זיך אָפּ פֿון יעדן אײנציקן. װער איז אַ העלד? ― דער װאָס נעמט אײַן דעם יצר־הרע. װער איז אַן עושר? ― דער װאָס באַגנוגנט זיך מיט דעם װאָס ער האָט“. (אַזױ זאָגן די חז″ל.) און איך זאָג: װער איז אַ חכם? ― דער װאָס האָט געלט. װער איז אַ העלד? ― דער װאָס האָט געלט. װער איז אַן עושר? דער װאָס האָט געלט.

2

„דער װאָס קען גוט מענטשן, דער אַנטלױפֿט ניט פֿון מענטשן און יאָגט זיך ניט נאָך זײ“. (אַזױ זאָגט מאַרק אַװרעליוסMarcus Aurelius 121-180.) און איך זאָג: דער װאָס קען גוט מענטשן, דער אַנטלױפֿט פֿון מענטשן װוּ דער שװאַרצער פֿעפֿער װאַקסט.

3

„אַ מענטש װאָס שטײט אױף די שפּיץ פֿינגער, קאָן לאַנג ניט שטײן“. (אַזױ זאָגט לאַאָ־טסע老子.) און איך זאָג: אַ מענטש װאָס שטײט אײַנגעבױגן, אָדער אױסגעצױגן װי אַ סטרונע, דער װעט שטײן לאַנג…

4

„אָ, װי גליקלעך מיר זענען, װאָס מיר האָבן ניט קײן שׂונאים!“ (אַזױ זאָגט בודאַबुद्ध.) און איך זאָג: אָ, װי גליקלעך מיר זענען, װאָס מיר האָבן שׂונאים!

5

„אַ פֿערד איז ניט דערמיט אױסגעשטעלט, װאָס ער קאָן ניט קרײען װי אַ האָן, ער איז אומגליקלעך נאָר דעמאָלט װען ער פֿאַרלירט דעם גאַנג“. (אַזױ זאָגט עפּיקטעטἘπίκτητος.) און איך זאָג: אַן אָקס איז ניט דערמיט אױסגעשטעלט, װאָס ער האָט אַ לאַנגע צונג און קאָן קײן שופֿר ניט בלאָזן; ער איז אומגליקלעך נאָר דעמאָלט, װען מען פֿירט אים צו דער שחיטה.

6

„אַ לײַטישער מענטש אַז ער טוט אַ גוטע זאַך, באַהאַלט ער זיך פֿאַר מענטשן