ערש7/טעור טײל
צװישן מערדער
אין דער שטאָט ליװנע, װאָס אױפֿן טײַך ליװײיקע, איז אײן מאָל
אַרום האַלבע נאַכט בײַ אַ סטערינאָװוער ליכט געזעסן בי זיך אין רײַכן פּאַלאַץ
אױף אַ גאָלדענעם שטול רב שמערל מערדערמאַן דער שקאָנטיסט מיט זײַן
שותּף רב רפֿאל שעכ טמאַן דעם פּראָצענטניק און האָבן געהאַלטן צױשן זיך
אַזא מין געשפּרעך:
― װאָס טוט מען, רפֿאל, ס'איז שלעכט, גיב מיר אַן עצה, װאָס טוט מען?
― װאָס איז שױן,. שמערל, עס האָט זיך דיר ױדער אַ מאָל פֿאַרגלוסט
מענטשנפֿלײיש? קאַרג ייִדן האָסטו אװײסגעקילעט איף דײַן לעבן? ױנציק
בלוט האָסטו אױסגעזױגן מײַ די אָרעמע־לײַט נעבעך?
― קוק אים אָן דעם בעל־רחמנות! דאַכט מיר, דו האָסט ניט אַזױ פֿיל
האָר אין קאָפּ, װיפֿל נפֿשות דו האָסט אומגעבראַכט זינט איך קען דיך.
― שמערל, ברענג מיך ניט אַרײַן אין כּעס און זאָג מיר גלײַך, װאָס איז דיר?
― רפֿאל, העלף מיר, איך באַדאַרף האָבן דײַנע אַן עצה, איך בין
שטערבלעך פֿאַרליבט }
― שמעול, דו ביסט פֿאַרליבט? כאַיכאַ, װי קומט דאָס צו דיר? כאַדכאַדכאַ!
― רפֿאל, דו װועסט ניט אױפֿהערן צו לאַכן? אָט נעם איך דיך בײַם גאָרגל
און מאַך פֿון דיר אַ תֹּל!
― שאַ, שאַ, לאָז זײַן שטיל. זאָג מיר, אין װעמען ביסטו דאָס אַזױ פֿאַר"
ליבט, שמערל?::
― ס'איז אַ גאַנצע געשיכטע, רפֿאל, איך װעל דיר זי דערצײלן. איך האָב
אַ פּאָקאָיאָװע, אַ שטובמײדל, ליזע הײסט זי. װױ די װעלט איז זי שײן, זי איו
אַ בראָנעטין מיט שװאַרצע האָר און מיט בלױע אױגן און איר שטים איז זיס
װי צוקער, אַז זי טוט אַ קוק, גײט מיר אױס, און אַז זי הײבט אָן רעדן קאָן
מען אײַננעמען אַ מיתה־משונה!
― װוּ האָסטו זי דערטאַפּט, שמערל?
47
― זי איז אַן אָרעמע יתומה, אַרומגעגאַנגען איבער די הײַזער, האָב איך
זי פֿאַר רחמנות צוגענומען פֿאַר אַ דינסטמײדל און האָב מיך פֿונעם ערשטן טאָג
פֿאַרליבט אין איר מיט סכּנות!
― שױן גוטע יאָרן, אַז דו האָסט געקאָנט האָבן רחמנות, נאָר אין װאָס זשע
איז די מניעה? ביסט דאָך אַן אַלמן, נעמט מען און מען האָט מיט איר חתונה
כדת משה ױשׂראל. קײן נדן באַדאַרפֿסטו דאָך ניט,
― דיר איז גרינג צו זאָגן װערטלעך, רפֿאל, ס'איז אָבער אַ סבֿרה, אַז
זי װױל מיך ניט,
― זי איז גאָר קײן נאַר ניט; װאָס אין די מעשׂה!
― ס'איז אַ מעשׂה, פֿאַרשטײסטו מיך, זי ,ראָמאַנסירט? מיט חײמקע דעם
מלמדל. איך בין געװאָר געװאָרן, אַז זי ,ראָמאַנסירט" מיט אים באַלד אַ יאָר.
― נו, װײסט דו ניט װאָס מען טוט, שמערל?
― װאָס טוט מען, אַדרבה?
― מען רופֿט אים אַרױס אױף אַ ,דועל".
― ביסט משוגע, צי חסר־דעה? ערשטנס, טאָמער חלילה הרגעט ער מיך?
און צװײטנס װעט דאָך די שטאָט האָבן מיט מיר צוֹ טאָן גײן, גיב מיר אַן
אַנדער עצה, רפֿאל. דאָס טױג אױף כּפּרות.
― נו, העו, זשע, שמערל, ביסט דאָך פֿאָרט עפּעס אַ גוטער ברודער. נאָ
אָט דאָ האָסטו אַ ,פּראָשעק", פֿון יענע גוטע פּראָשקעס, װעלכע מיר האָבן אַ מאָל
אײַנגעגעבן יענעם פּריץ, װאָס מיר האָבן געהאַט אױף אים פֿאַלשע װעקסלען..
פֿאַררוף חײמקען דעם מלמדל צו זיך אױף טײ און שיט אים אַרײַן דעם פּראָשעק
און שלאָג מיט אים כּפּרות.
ביסט גערעכט, רפֿאל! הײַנט זע איך, אַז דו ביסט טאַקע אַ ייִד אַ חכם;
אַ דאַנק דיר, אַ דאַנק דיר, דו האָסט מיך ממש מחיה געוען. װאָרעם איך בין
שטערבלעך פֿאַרליבט! ממש צום טױט!
צװײט עו טײל
איבערגעקערט דעם בילבול
אױף מאָרגן איז רב שמערל מערדערמאַן געועסן בײַ זיך אין זאַל מיט
חײמקע דעם מלמדל, און ליזע דאָס דינסטמײדל האָט זײ צוגעטראָגן אױף א
גרױסע זילבערנע טאַץ צױי גלעזער טײ.
:8
― טרינקט, רב חײם! ― מאַכט צו אים מערדערמאַן און רוקט אים צו די
גלאָז טײ און שיט בשעת־מעשׂה פֿונעם אַרבל עפּעס אַ װײַסן פּראָשעק.
― אַ דאַנק, רב שמערל, ― מאַכט צו אים חײמקע דאָס מלמדל און ױל
צוטראָגן די טײ צום מױל, ― עפֿנט זיך פּלוצעם די טיר און עס קומט אַרײַן
דער פּראָקוראָר מיט צװײ זשאַנדאַרן און מיט אַ דאָקטאָר.
― הער מערדערמאַן! ― רופֿט זיך אָן דער פּראָקוראָר ― אין אײנע פֿון
די צװײ גלעזער טײ געפֿינט זיך סם. הער דאָקטאָר, פּראָבירן זי די טײײ!
טוט װי די װאַנט איז געבליבן זיצן ר, שמערל מערדערמאַן און אױך
חײמקע דאָס מלמדל האָט געקוקט פֿאַרװוּנדערט אױפֿן פּראָקוראָר און אױפֿן
דאָקטאָר,
― מען האָט דאָ געװאָלט נאָר װאָס אומברענגען אַ נפֿש ― רופֿט זיך אָן
דער פּראָקוראָר ― זײַט זיך מודה, װער האָט דאָס געטאָן!
― אַהאַ, איך װײס װער! ― מאַכט ר, שמערל מערדערמאַן און כאָפּט זיך
אױף פֿונעם בענקל ― דאָס איז ליזעס אַרבעט. ליזע! אַנו קום נאָר אַהער,
ליזע!:
ניט טוט ניט לעבעדיק קומט אַרײַן דאָס שטובמײדל און קוקט אױפֿן בעל"
הבית, אױפֿן פּראָקוראָר און אױפֿן דאָקטאָר,
― װאָס האָסט דו געהאַט צוֹ חײמען? ― מאַכט צו איר מערדערמאַן מיט
כּעס. ― װאָס האָסטו געװאָלט האָבן פֿון זײַן לעבן? פֿאַר װאָס קומט אים סמען?
נעבעך אַזאַ ערלעך קינד? גענוג װאָס דו האָסט אים אָפּגענאַרט, געפֿירט בײַ
דער נאָז אַ גאַנץ יאָר כּסדר, צוגעזאָגט אים, אַז דו װעסט זײַן זײַנע און האָסט
גאָר געראָמאַנסירט מיט ישׂראליק דעם שנײַדער, דו מײנסט איך ױיס ניט?
איך װײס אַלצדינג!
― מערדערין! ― מאַכט צו איר חײמקע דאָס מלמדל און הײבט אױף
אױף איר בײדע הענט ― ביסט ערגער פֿון אַ שלאַנג, פֿאַרפֿלוכט און פֿאַרשאָלטן
זאָלסט דו װערן פֿון גאָט!
― קײטן! ― האָט אַ געשרײ געטאָן דער פּראָקוראָר, און די זשאַנדאַרן
האָבן אַ כאַפּ געטאָן ליזען, זי געשמידט אין אײַזערנע קײטן און אַװעקגעפֿירט
אין אָסטראָג אַרײַן, און חײמקע דאָס מלמדל האָט זיך פֿאַר גרױס האַרצװײטיק
צונױפֿגעשלאָגן עטלעכע קערבלעך, גענומען דאָס קלימעקל אױף די פֿליצעס
און הײַדאַ קײן פּאַריז,
19
דױטעו טײל
הײמקע דער מלמד ― גראַף תרנגול פֿון פֿאַריז
שׂרה־ריבה די קעכין איז געװען אַן עגונה פֿון אַ קלײן שטעטל פּאַקוליע.
צװײ יאָר נאָך דער חתונה האָט זי דער מאַן אַװעקגעװאָרפֿן מיט צװײ פּיצלעך /
קינדער, אַ ייִנגל מיט אַ מײדל, חײמקע מיט לאהטשע, װעלכע גוטע לײַט האָבן
צוגענומען צו זיך, און די עגונה נעבעך האָט זיך געלאָזט פֿון שטאָט צו שטאָט
זוכן איר מאַן, ביז זי איז געקומען קײן ליװנע און האָט זיך געשטעלט פֿאַר אַ
קעכין בײַי ר, שמערל מערדערמאַן, װעלכער איז געװען פֿאַרשטײט זיך, טאַקע
איר מאַן און װעלכן זי האָט באַלד דערקענט, נאָר זי האָט זיך געמאַכט תּמעװאַטע,
װײל זי האָט ניט געהאַט קײן פּאַפּיר. האָט זי אַװעקגעשריבן קײן פּאַקוליע
צום רב אַ בריװל, ער זאָל איר צושיקן אַ פּאַפּיר, און דערװײַל האָט זי נעבעך
געמוזט שװײַגן,. שטײן טאָג װױ נאַכט בײַם אױון. װי גרױס איז אָבער געוען
איר װוּנדער, אַז זי האָט דערקענט אין חײמקע דעם מלמדל איר זון חײמקע
און אין ליזע דאָס דיסטמײדל איר טאָכטער לאהטשע, און זי האָט גאָרניט
געקאָנט מאַכן, װאָרעם דער פּאַקוליער רב האָט איר נאָך אַלץ ניט צוגעשיקט
די פּאַפּירן.
ױ גרױס איז אָבער געװען איר שמערץ, אַז זי איז געװױר געװאָרן פֿון דעם
אומגליק, אַז איר חײמקע נעבעך איז אַװעק קײן פּאַריז און איר טאָכטער ליזע
איז פֿאַרשטעקט אין אָסטראָג! פֿולע טײַכן טרערן האָט נעבעך שׂרהיריבה די
אומגליקלעכע קעכין פֿאַרגאָסן! אַ גאַנצן פֿאָנטאַן. אײן מאָל, אין אַ שײנעם
פֿרימאָרגן, אין עטלעכע יאָר אַרום, איז זי געזעסן אױף דער קיכבאַנק און האָט
געזונגען זײער אַ מאָראַליש ליד מיט אַ מינאָרנעם ניגון:
קײנעם האָט נאָך אױף דער ועלט אַזאַ אומגליק ניט געטראָפֿן,
אַז דער מאַן זאָל אַװעקװאַרפֿן און דער זון זאָל פֿליִען קײן פּאַריז,
די טאָכטער זאָל זיצן אין אָסטראָג, און דאָס װײַב זאָל ניט אױיפֿהערן
: צו האָפֿן,
זײַן אַ קעכין בײַ איר מאַן און טראָגן זײַן קאַפּריז!..
פּלוצעם עפֿנט זיך די טיר און עס קומט אַרײַן אין קיך אַרײַן זײיער אַ
רײַכער מאַן מיט אַ סך אָרדענעס און רופֿט זיך אָן צו שׂרה־ריבהן:
― איך האַבע די ערע מיך פֿאָרצושטעלן: גראַף תּרנגול פֿון פּאַריז.
50
― חײמקע מײַן זון! ― שרײַט אױס שׂרה־ריבה די קעכין און פֿאַלט אין
אוממאַכט.:
― מײן מוטער! מײַן אומגליקלעכע מוטער!! ― שרײַט אױס דער גראַף
תרנגול און פֿאַלט אין אוממאַכט,
פֿערטעורו טײל
ױ בױמל אױפֿן װואַסער
רב שמערל מערדערמאַן זיצט בײַ זיך אין קאַבינעט מיט רב רפֿאל שעכטמאַן
און מען צײלט געלט,:
― שױן פֿאַרטיק בײַ דיר אױפֿן בית־עלמין אַלעס, רפֿאל?
|― נאָך אַי מין פֿאַרטיק! הײַנט בײַ נאַכט, אַרום זײגער צױי נעמט מען
אַ פֿרישינקן מת און מען װאַרפֿט אים אונטער דעם היגן גבֿיר. ס'איז שױן אַפֿילו
גרײט בײַ מיר אין קעשענע אַ מסירהלע אױך.
― נו, און עדות האָסט דו באַשטעלט?
― נאָך אַ מין עדות! אַ האַלבע שטאָט װעט בײַ מיר גײן שװוערן אַז מען
האָט אים געזען טראָגן אַ טױטן מענטש פֿאַר די פֿיס. װעט ער געבן אַ מיליאָן
איז גוט, אַלֹא ניט, װעט ער בײַ מיר פֿאַרפֿױלט וערן אין אָסטראָג!
― װעט דער מיליאָן זײַן יחדיו, רפֿאל?
― נאָך אַ מין יחדיו!
― עדן װאָרט?
― בנאמנות!
פּלוצעם עפֿנט זיך די טיר און עס קומט אַרײַן דער גובערנאַטאָר מיט אַ
גאַנצן פּאָלק קאָזאַקן און זשאַנדאַרן. מערדערמאַן און שעכטמאַן האָבן אַפֿילו
געװאָלט אַרױסשפּרינגען דורכן פֿענצטער, רופֿט זיך אָן צו זײ דער
גובערנאַטאָר: ,סטאָפּ!* און ער טוט אַ געשרײ מען זאָל זײ באַלד שמידן אין קײטן,
און עס טרעט אַרױס דער גראַף תּרנגול פֿון פּאַריז און רופֿט זיך אָן צו
מערדערמאַן בזה־הלשון: ו
― זעסטו, דו מערדער, דעם סוף װאָס דו האָסט פֿאַר אַלע מערדערײַען
װאָס דו האָסט אױפֿגעטאָן מיט דײַן שותּף שעכטמאַן ביז הײַנטיקן טאָג. איך האָב
אױפֿגעװיזן אַלע אײַערע גנבֿות און גזלות און רציחות. זאָג נאָר, דו האָסט
מיך דערקענט, צי נײן! איך בין חײמקע דאָס אָרעמע מלמדל, װאָס האָסט מיך
51
פֿאַרנאַרט צו זיך אױף טײ און געװאָלט מיך סמען, דו אוממענטש אײנער, בכדי
דו זאָלסט קענען חתונה האָבן מיט מײַן געליבטער ליזע, װעלכע איך האָב נאָר
װאָס אַרױסגענומען פֿון אָסטראָג, אָט שטײט זי פֿאַר דײַנע אױגן, דו מערדער!
דו דעספּאָט! גיב אונדז אָפּ מזל־טובֿ, דו טיראַן, דען זי איז מײַן געליבטע
כּלה, איך װעל גיך הײראַטן מיט איר און זי װעט טראָגן דעם נאָמען גרעפֿין
תּרנגולת, װאָרעם מײַן נאָמען אין הײַנט שױן ניט חײמקע, נאָר גראַף
תרנגול! איך בין אומגעהײיער רײַך און גרױס! װיפֿל שמערצן האָב איך אָבער
איבערגעטראָגן ביז איך בין געקומען צו אַזאַ הױכער מדרגה! װיפֿל טרערן
האָבן מיר בײדע פֿאַרגאָסן, איך דאָרטן אין פּאַריז, און זי, מײַן ליבע טײַערע
כּלה, ליזע נעבעך, אין אָסטראָג?!.
בי די װערטער האָט זיך חײמקע דער גראַף תּרנגול אַזױ צעױינט, אַז דער
גובערנאַטאָר האָט געמוזט אָפּטרעטן אָן אַ זײַט און אױסשנײַצן די נאָז.. און
אַפֿילו די קאָזאַקן מיט די זשאַנדאַרן האָבן זיך געװישט די אױגן נאָר אײן
מערדערמאַן און זײַן שוֹתּף שעכטמאַן האָבן ניט געװײנט. זײ זענען געשטאַנען
צוגעקאָװועט אײנס צום אַנדערן און געקוקט אין דער ערד אַרײַן. דער גובער"
נאַטאָר האָט נאָר געװאָלט אָפּגעבן אַ באַפֿעל, מען זאָל זײ אַװעקפֿירן אין אָסטראָג
אַרײַן, פּלוצעם עפֿנט זיך די קיכטיר און עס פֿליט אַרײַן שׂרהיריבה די קעכין,
טוט אַ פּליעסק מיט די הענט און שרײַט אױס צום גאַצן עולם:
― גאָט! גאָט! גאָט! דו ביסט גערעכט און דײַן מישפּט איז גערעכט! זײַט
װיסן, רבותים, אַז מערדערמאַן, דאָס איז טאַקע מײַנער אַ מאַן. ער האָט מיך
געמאַכט פֿאַר אַן עגונה. אָט קענט איר זען, עס זענען מיר נאָר װאָס אָנגע"
קומען די פּאַפּירן פֿון אונדזער רב פֿון פּאַקוליע. אָט דער טיראַן, דער מערדער,
דער אוממענטש האָט מיך אַװעקגעװאָרפֿן מיט צװײ קינדער פּיסקליאַטעס, אַ ייִנגל
מיט אַ מײדל, אָט זיאָס זענען זײ טאַקע: דער גראַף תּרנגול פֿון פּאַריז ― דאָס
איז. מײַן חײמקע לעבן זאָל ער, און זי, ליזענקע, װאָס איז נעבעך אומזיסט"י
אומנישט געזעסן אין אָסטראָג, דאָס איז מײַן טאָכטער לאהטשע.
― אַ גאָט! ― האָט אױסגעשריגן ר, שמערל מערדערמאַן ניט מיט זײַן
קול און איז אַרױפֿגעפֿאַלן אױף זײַן שותּף שעכטמאַן, האָט אים געכאַפּט בײַם
האַלדז און האָט אים אַזױ לאַנג געשטיקט, ביז יענער איז געפֿאַלן טױט.
― געשאָסן זאָל ער װערן!! האָט דער גובערנאַטאָר געגעבן אַ באַפֿצל ―
און צען ביקסן האָבן אַרױסגעלאָזט אַ שאָס. און רב שמערל מערדערמאַן איז
געפֿאַלן טױט,
52
― פֿאָטער! ― האָט אױסגעשריגן חײמקע תרנגול פֿון פּאַריז ניט מיט
זײַן קול ― דאָס האָב איך דיך געטיט? ליזע, ביסט דו, הײסט דאָס, מײנע
אַן אײגענע שװעסטער? אַ גאָט! ― ער כאַפּט אַ שפּיז, שטעכט זיך אַרײַן אין
האַרצן און פֿאַלט, ':
― פֿאָטער! מוטער! ברודער! ― שרײַט אס די אומגליקלעכע ליע,
כאַפּט אַ שװערד, קױלעט זיך איבער דעם האַלדז און פֿאַלט,
― אַ מײַנע קינדער!!! ― שרײַט אס די אומגליקלעכע מוטער, כאַפּט
אַ מעסער, שטעכט זיך אַרײַן אין בױך און פֿאַלט.
― אָ, אומגליקלעכע העלדן מײַנע! ― שרײַט אױס דער מחבר פֿונעם
ראָמאַן, כאַפּט דאָס װערק, שלינגט דאָס אײַן און וװוערט דערװאָרגן,:
― אָ, אומגליקלעכער פֿאַרפֿאַסער! ― שרײַט אױס דער לעזער פֿון דער
דאָזיקער טרױעריקער געשיכטע און לױפֿט זיך הענגען אָדער טרינקען
ע פילאַ װ
נאָך עד:היום קאָנט איר זען אין ליװנע אױפֿן בית־עלמין אַ גאַנצע רײ
קבֿרים: אױבן ליגט מערדערמאַן דער שקאָנטיסט, נעבן אים שעכטמאַן דער
פּראָצענטניק. אַקעגן ליגט שׂרה־ריבה די עגונה מיט אירע צװײ קינדער חײמקע
אָדער גראַף תּרנגול פֿון פּאַריז, און איר טאָכטער לאהטשע. בי דער זײַט
ליגט דער פֿאַרפֿאַסער פֿון דער געשיכטע און טאַקע נעבן אים דער לעזער.
בױבעריק, אױגוסט 1899
53
זי פֿאַרשױנען:
לשון־קודש ― אַן אַלטע גרײַזיגרױיע פֿרױ, אַ גרױסע
מיוחסת; אַ שײן אײדל פּנים מיט אַ שװאַרצן
שלײער,
ושאַרגאָן ― אַ יונג מײדל מיט זײער אַ פּשוט אױסזיכט,
גראָבע סקאַרבאָװוע הענט, נאָר װאָס פֿונעם
קיכאױװן..
אַחיאסף ― אַ יונגער־מאַן װאָס זיצט אױף קעסט,
האַנדלט אונטער מיט ספֿרים.
תושיה ― אַ רײַכער יונגער־מאַנטשיק, אַ בעליהבית
פֿאַר זיך,
לוח אַחיאסף ― אַ יונגער־מאַן אַ משׂכּיל,
השילוח ― אַ שטילער מענטש, גײט פּאַװאָליע, אַ
װינציקער רעדנער.
ה מ ל יץ ― אַן אַלטער בעל־הבית, אַ יורדי.
ה צפֿירה ― אַן אױפֿגעקומענער נגיד..
ה צופֿה ― צװײ ייִדן, מען װײסט ניט װע ר זײ זענען
ה זמן און פֿון װאַנען.
פֿאָלקסצײַט ונג| ― צװײ פּראָסטע בעלי־מלאָכות, פֿײַנע יונגען
פֿר ייִ גנ ד מיט געזונטע פּלײצעס,
װ אָס כ אָד ― צװײ בחורים, װאָס רעדן ניט קײן װאָרט
בודושטשנאָסט ייִדיש, נאָר מען איז מבֿין כּל דיבור.
די געשיכטע קומט פֿאָר דעם 31סטן דעקאַבר 1902
לשון־קודש: האַלט אַראָפּגעלאָזט דעם קאָפּ, זיפֿצט און קרעכצט און רעדט
צו זיך אַלײן מיט אַ טרױעריקער שטים( אױ, אַז אָך און װײ איז צו מיר, אױף
װאָס איך בין איבערגעקומען און צו װאָס איך האָב מיך דערלעבט!
54