איר קענט יהושע־העשל דעם פּאָדריאַדטשיק? ניט יענעם יושע־העשל װאָס האָט אָנגענומען אַ פּאָדריאַד לײגן אַ שאָסײ פֿון אונדזער שטאָט ביז כמעלניצק און האָט זיך נאָכדעם געהאַנגען פֿאַר צרות: חלילה! איך מײן יענעם יהושע־העשל װאָס נעמט אָן אַלע יאָר דעם פּאָדריאַד פֿון מצות באַקן. געװײנטלעך זענט איר געװען בײַ אים ערבֿ־פּסח בשעתן פּאָדריאַד און האָט זיך געװיס גוט צוגעקוקט װי עס גײט פֿאָר בײַ אים דענסטמאָל די אַרבעט. יהושע־העשל גײט בשעת־מעשׂה אַרום איבער דער שטאָט פֿון שטוב צו שטוב באַשטעלן אַרבעט, אַראָפּפֿירן די זעקלעך מעל, זען עס זאָל זײַן האָלץ, װאַסער וכדומה. נאָר אָפֿט מאָל כאַפּט ער זיך אַרײַן אין פּאָדריאַד, טוט אַ שמעק, װאָס טוט זיך דאָרטן ― און גײט זיך װײַטער זײַן װעג; נישקשה, יהושע־העשל מעג זיך פֿאַרלאָזן אױף זײַנע מענטשן, די אַרבעט גײט דאָרט גאַנץ געשמאַק און ער מאַכט אין דעם געשעפֿט גאָר ניט שלעכט; אײן חסרון נאָר, װאָס דער ליבער פּסח איז בסך־הכּל אײן מאָל אין יאָר; װען ניט דאָס, װאָלט אונדזער יהושע־העשל געגאַנגען אין גאָלד. נאָר לאָמיר אַװעקװאַרפֿן דעם פּאָדריאַדטשיק און בעסער אַרײַנגײן אין פּאָדריאַד גופֹֿא, אין דער דאָזיקער ייִדישער פֿאַבריקע, און באַטראַכטן װי גײַציק עס גײט דאָרט צו די אַרבעט.
דאַכט זיך, װאָס איז אַ מצה? מישטײנס געזאָגט, אַ טרוקענער קאָרזש, אָן זאַלץ און אָן שמאַלץ, אָן אײער און אָן הײװן: נאָר זעט נאָר װאָס דאָ טוט זיך, ביז מען דערלעבט זען דעם דאָזיקן בידנעם קאָרזש! קודם־כּל שטײט דאָרטן אין אַ װינקעלע אַ בחורל און שיט מעל; דאָס איז דער ערשטער טשינאָװניק פֿונעם פּאָדריאַד ― דער „מעלשיטער“. נעבן אים שטײט נאָך אַ בחורל אָדער אַ מײדעלע און גיסט װאַסער: דאָס איז אױך אַ טשין: אַ „װאַסער־גיסער“. און נעבן די צװײ שטײט אַ ייִדענע אָנגעבױגן איבער אַ מעשענעם טאָז און קנעט דאָס טײג, ― דאָס איז די „קנעטערין“. פֿון דער קנעטערינס האַנט גײט אַריבער דאָס טײג, אָדער װי מען רופֿט דאָס ― די „מורא“, צום ממונה אױף דער „מורא“, װעלכער שטײט מיט אַ קאַטשלקע און „מוראט“ זי, זי זאָל חלילה ניט כאַפּן קײן זױער, אַזױ לאַנג, ביז ער צעטײלט זי שטיקלעכװײַז דעם גאַנצן עולם מײדלעך און װײַבער, װאָס שטײען
אױסגעשטעלט מיט קאַטשלקעס און מען קאַטשעט. פֿון דער „קאַטשערין“ קומט אַריבער דאָס בלעטל צום „רעגלער“ ― דאָס איז שױן אַ העכערער טשין: דער „רעגלער“ רעגלט אָפּ דאָס אױסגעקאַטשעטע בלעטל אין דער לענג און אין דער ברײט און גיט דאָס איבער דעם בעקער, אָדער דעם „שיבער“; דער שיבער ― דאָס איז שױן גאָר אַ הױכער טשין ― טוט דאָס אַ כאַפּ אױף אַ לאַנגן שטעקן און מאַרש אין אױװן אַרײַן, פֿון װאַנען ער כאַפּט דאָס נאָכדעם אַרױס און װאַרפֿט אַרײַן אין אַ גרױסן קױש צו מזל, אַ װײַסע, אַ קלאָרע, אַ פֿאַרטיקע מצה, אַזױ אַז אײדער איר קוקט זיך אַרום װאַקסט אױס פֿאַר אײַערע אױגן אַ פֿולער קױש מיט מצות און איר קװעלט אָן קוקנדיק אױף אַזאַ מין אַרבעט. „עפּעס טאַקע נאָר אַ מין פֿאַבריקע און גענוג!“
װי מײנט איר אָבער, למשל, װען אונדזער יהושע־העשל זאָל זיך נעמען אַלײן צו דער דאָזיקער מלאָכה, דאָס הײסט, ער זאָל אַלײן זײַן דער מעלשיטער, דער װאַסער־גיסער, קנעטער, קאַטשער, רעגלער, שיבער ― װי מײנט איר, װיפֿל מצות װאָלט ער געקאָנט אַ שטײגער אַרױסגעבן אַ טאָג? אַז אָך און װײ װאָלט אים געװען מיט זײַן פּאָדריאַד; מען װאָלט געמאַכט פֿון אים חוזק און אָנגעקוקט אים װי אַ משוגענעם! פֿון דעסטװעגן געפֿינען זיך בײַ אונדז אַזעלכע פּאָדריאַדטשיקעס לרובֿ, טאַקע כּחול־הים, און קײנער מאַכט פֿון זײ ניט קײן חוזק און עס קומט קײנעם ניט אַפֿילו אױף די געדאַנקען צו רעכענען זײ פֿאַר משוגעים. איך שמועס דאָ מכּוח אונדזער בעל־מלאָכה.
מיט װאָס איז אונדזער בעל־מלאָכה גערוקט פֿון יהושע־העשל דעם פּאָדריאַדטשיק? מיט װאָס, למשל, איז בענדיט־לײב דער שנײַדער, אָדערהענעך דער שוסטער, אָדער זלמן דער סטאָליער, אָדער זימל דער קאָװאַל ניט קײן פּאָדריאַדטשיקעס? בענדיט־לײב דער שנײַדער ― איך זאָג דאָס אָן אַ שום לצנות ― איז אַ פּאָלנער פּאָדריאַדטשיק. איך האָב אָנגעכאַפּט בענדיט־לײבן דערפֿאַר, װײַל ער איז ניט פֿון די קלײנע שנײַדערס. די לאַטאָזשניקעס; בענדיט־לײב איז אַ טאַנדעטניק; ער איז אַלײן דער צושנײַדער, אַלײן דער בעל־מלאָכה, אַלײן דער פֿאַרקױפֿער; דאָס הײסט שױן לשון סוחר. דאַכט זיך אַלע ברכות ― פֿון דעסטװעגן איז ער, נישקשה, אַ גוטער קבצן. קױם מיט צרות שלעפּט זיך בײַ אים דאָס שטיקל ברױט.
― װאָס איז די מעשׂה? ― פֿרעג איך אים,
― װאָס זאָל זײַן ― ענטפֿערט בענדיט־לײב ― עס דערלעבט גיט, מישטײנס געזאָגט, אײנס דאָס אַנדערע: מען לײגט דאָס לעבעדיקע אױפֿן טױטן. איר באַדאַרפֿט װיסן, ליבער פֿרײַנד, אַז איך קאָן נאָך עד־היום ניט קומען צו די כּוחות פֿון דער מאַשינע װאָס איך האָב געמוזט קױפֿן אױף אױסצאָלן; הײַנט ביז איך באַקום די עטלעכע אַרשין סחורה, קומט מיר אָן מיט צרות; בײַם קרעמער האָב איך אַפֿילו יאָ קרעדיט, נאָר מקחים שטעלט ער מיר אײַזערנע; און אײדער איך פֿאַרקױף אַ שטיקל אַרבעט, עס איך פֿריִער אױף דאָס געלט; דערצו קומען צו פֿאָרן די פֿרעמדע טאַנדעטניקעס און פֿירן אָן סחורה פֿון דער װעלט און לאָזן זי בחצי־חינם; גײ האַלט מלחמה מיט יענע מזיקים!
― פֿאַר װאָס זשע לױנט יענע מזיקים צו לײזן בחצי־חינם און אײַך ניט? ― פֿרעג איך אים נאָך אַ מאָל.
― אַזאַ מעשׂה ― ענטפֿערט מיר בענדיט־לײב ― װאָס גלײַכט איר? איך בין עפּעס אַנדערש און זײ זענען װידער עפּעס אַנדערש; איך בין אַלײן דער בעל־מלאָכה, אַלײן אַלצדינג, און זײ זענען אַ גאַנצע קאָמפּאַניע; בײַ זײ איז אַ מין פֿאַבריקע; זײ אַרבעטן, פֿאַרשטײט איר, אױפֿן טוץ.
― פֿאַר װאָס זשע זאָלט איר ניט זײַן קײן קאָמפּאַניע ― פֿרעג איך אים װידער ― איר זענט דען בײַ אונדז אײן שנײַדער אין שטאָט?
בײַ די װערטער האָט בענדיט־לײב אױף מיר זײער אַ מאָדנעם קוק געטאָן, גלײַך װי מײַנע רײד װאָלטן בײַ אים אױסגעקומען משונה װילד. נאָכדעם האָט ער זיך, װי עס װײַזט אױס, אָנגעשטױסן װאָס איך מײן און אַ זאָג געטאָן: „אַ?! יד־אַחת מײנט איר?“ און האָט אַ מאַך געטאָן מיט דער האַנט, װי אײנער רעדט: „װײס איך, נאַרישקײטן, חלומות!“
הענעך דער שוסטער איז נאָך אַ גרעסערער קבצן װי בענדיט־לײב דער שנײַדער. ער באַקלאָגט זיך, ראשית־חכמה, אױף דער הײַנטיקער מאָדע; „עפּעס נאָר אַ רוח ― זאָגט ער ― ניט קײן מענטש האָט זי אױסגעטראַכט!“ והשנית, אַז ער באַקומט שױן יאָ דאָס שטיקל אַרבעט, נעמט צו בײַ אים דאָס לעדער כּמעט אין גאַנצן דאָס פֿאַרדינסט, און ניט זעלטן טרעפֿט זיך אים, אַז ער עסט אױף דעם אַדערױף נאָך אײדער ער קלײַבט זיך צו אין קלײט אַרײַן. פֿון קײן אײגענער מאַשינע שמועסט מען ניט: אַז ער באַדאַרף אָפּשטעפּן אַ פּאָר „פּערעדאָקלעך“, מוז ער אָנקומען צו יענעם און צאָלן במזומנים. דאָס גאַנצע דאָברע־מזל ― זאָגט ער ― גײט אַרײַן אינעם לאַק אַרײַן מיט די דראַטװעס, מיט די פֿלעקלעך, מיט אַלע איבעריקע שאַלעמױזן; און נאָך אַלע זאַכן, אַז עס קומט צו עפּעס, פֿאָרט זיך יעדער בעל־הבית אין דער „גובערניע“ אַרײַן און ברענגט פֿון דאָרטן אַ פּאָר שיך, אַ סך װאָלװעלער װי ער זאָל זיך געבן נײען דאָ אױפֿן אָרט
― פֿאַר װאָס זשע קאָסט דאָרטן װעלװעלער? ― טו איך אים אַ פֿרעג.
― פֿאַר װאָס? ― ענטפֿערט מיר הענעך דער שוסטער ― װײסט זײ דער שװאַרצער יאָר! עס איז בײַ זײ דאָרטן גאָר אַנדערע מינהגים: ס'איז בײַ זי כּמו װי אַ פֿאַבריקע, מען אַרבעט בײַ זײ דאָרטן אױפֿן טוץ.
― נו, און איר קאָנט דען ניט אױספֿירן דאָס אײגענע װאָס בײַ זי?
הענעך דער שוסטער האָט מיר ניט געענטפֿערט דאָס צװײטע װאָרט; ער איז אַװעק פֿון מיר אַ ברוגזער, רעכענענדיק אַ פּנים אַז איך מאַך חוזק איבער אים.
דאָס אײגענע האָב איך געהאַט מיט זלמן דעם סטאָליער. מיט זימל דעם קאָװאַל, מיט בנימין דעם קירזשנער און מיט אַלע אַנדערע פֿאַרשידענע בעלי־מלאָכות אין שטאָט. זײ האָבן מיך אַלע אָנגעקוקט, ניט צו ענטפֿערן קײן װאָרט, און איך בין באַװאָרנט, אַז אונטער די אױגן האָבן זײ מיך געמאַכט אױסצודרײען, אַ תּל־עולם, װי „צעך“ קאָן. „צעך“ אַז ער װיל נאָר, קאָן ער אַרײַננעמען עמעצן אין מױל אַרײַן און מאַכן פֿון אים אַש.
אײן מאָל האָט זיך געטראָפֿן אַ מעשׂה: איך האָב מיך באַגעגנט מיט „צעך“. אַ גאַנצע קאָמפּאַניע, אין װעלכער עס זענען געװען די אַלע, װאָס זענען אױסגערעכנט אױבן; זײ זענען געגאַנגען פֿון אַן אַסיפֿה. בײַ אַזאַ מין יום־טובֿ, געװײנטלעך, װערט דער טאָג בײַם בעל־מלאָכה ממילא צעריבן, און אַז „דער צער פֿונעם טראָגן איז יאָ אַזױ גרױס“, כאַפּט מען זיך שױן אַרײַן אין אַ „קלײַזל“ )אַ שענקל( און מען מאַכט „שהכּל נהיה בדבֿרו“ מיט „בורא מיני מזונות“. אַ באַקאַנטער פֿון לאַנג אָן און אַ גוט ברודערל, האָט מיך „צעך“ אַרײַנגעלאַדן אַהין צו און דאָרטן, זיצנדיק מיט חבֿרה אַרום טיש, האָט בענדיט־לײב געמאַכט אַ שמועס מיטן איבעריקן עולם מכּוח דעם װאָס איך האָב מיט זײ שױן עטלעכע מאָל געטענהט. לכתּחילה האָט מען מיך, װי דער שטײגער איז, אַ ביסל אױסגעלאַכט: „די הײַנטיקע, ס'איז דיר גאָר קײן קאַטאָװעס ניט, באַלד עפּעס: פֿאַבריקעס, האַ־האַ!…“ און נאָך דעם, ביסלעכװײַז, ביסלעכװײַז, איז מען געװאָרן ערנסטער, צוגעלײגט מוח און אױסגעהערט מיך מיט קאָפּ. און װי גרױס איז געװען זײער װוּנדער, דערהערנדיק פֿון מיר, אַז אין פֿיל גרױסע שטעט בײַ אונדז און כּמעט אין אַלע קלײנע שטעטלעך אין אױסלאַנד זענען אַזעלכע „פֿאַבריקעס“, דאָס הײסט קאָמפּאַניעס, שױן פֿאַראַן אומעטום.
― איר לאַכט, ברידער, און איך זאָג אײַך נאָך אַ מאָל און נאָך אַ מאָל, אַז ס'איז גאָר אַ גרינגע זאַך, אַ סך גרינגער װי איר מײנט. שטעלט אײַך פֿאָר, כּדומה, אַז ר′ בענדיט־לײב און נאָך אַ צװאַנציק־דרײַסיק שנײַדערס לײגן זיך צונױף און װערן שותּפֿות.
― מיט װאָס? ― כאַפּט זיך אַרױס אײנער פֿון דער חבֿריה ― מיטן דלות?
― נײן, טאַקע נאָר מיט די צען פֿינגער: זײ, ר′ בענדיט־לײב מײן איך, זענען דער זאַקרױשטשיקзакройщик: צושנײַדער, דער צושנײַדער: חײם־אלי איז אַ גוטער גײער, ישעיה־בער איז בײַ דער מאַשינע; צדוק־װעלװל שטעפּט אױס לעכלעך און קאָפּל איז ניט קלײן צו זיצן נאָר אױף קנעפּלעך צוצונײען..
― קנעפּלעך צונײען? אױך מיר אַן אַרבעט!
― זאָלט איר טאַקע װיסן, אַז ס'איז אַן אַרבעט, אַ ספּעציאַלנאָסט специальность: ספּעציאַליטעט]. אין אױסלאַנד איז פֿאַראַן דערױף באַזונדערע בעלי־מלאָכות, װאָס טוען נישט קײן זאַך, נאָר זײ נײען צו קנעפּלעך, און ס'איז אַ סבֿרה, אַז אַזאַ מין קנעפּל־צונײער קאָן פֿאַרדינען פּאַװאָלינקע אַ קערבל אַ טאָג. אײנער שטײט און פּרעסט די אַרבעט, און אײנער…
― נו־נו, לאָז זײַן הײַנטיקס יאָר אַזױ! ― שלאָגט מען מיך איבער אין מיטן ― װאָס װעט מען אָבער טאָן מיט אַזױ פֿיל אַרבעטערס?
― לאָזט זשע זיך דינען! ― און אײנער פּרעסט די אַרבעט, און אײנער טראָגט אַרױס די אַרבעט אין מאַרק; זענט איר דערמיט מתקן אַ סך זאַכן: ראשית האָט איר אַלע אַרבעט און זיצט ניט לײדיק: שנית, װעט די אַרבעט געװיס אַרױסקומען געצײכנט גוט, מחמת איטלעכער װעט טאָן זײַן פֿאַך, צו װעלכן ער איז מער מסוגל; מיט אַזאַ מין אַרבעט קאָנט איר שױן קאָנקורירן מיט יענע „מזיקים“, װאָס שלאָגן אײַך אָפּ דעם פּלאַץ. אײַך װעט שױן לױנען צו לאָזן װאָלװעלער און דערמיט װעט איר די דאָזיקע מזיקים פֿאַרטרײַבן װוּ דער שװאַרצער פֿעפֿער װאַקסט. הײַנט פֿאַרגעסט ניט דאָס אױך, אַז דער קרעמער װעט אײַך שױן ניט באַרײַסן, װי ביז אַהער: ער װעט שױן האָבן פֿאַר אײַך דאָס נײַניעריקע, װאָרעם אַז ניט װעט איר קאָנען אַלײן װערן סוחרים און אַראָפּברענגען סחורה צו דער אַרבעט גלײַך פֿונעם אָרט. דאָס אײגענע איז מיט אײַך אױך, ר′, הענעך. גלײבט מיר, װען איר מאַכט שותּפֿות מיט אַלע איבעריקע שוסטערס פֿון שטאָט (איך זאָג דאָס נאָר כּדומה־למשל) אַזױ אַז דער זאָל זײַן. דער זאַקרױשטשיק, דער זאָל נײען, דער זאָל שלאָגן פֿלעקלעך, דער זאָל לאַקירן, דער זאָל אַרױסטראָגן די אַרבעט פֿאַרקױפֿן וכדומה. װעט איר זען אַז יענע אַלע מיט זײערע פֿאַבריקעס װעלן האָבן אַ פּנים קעגן אײַך, װי איר קעגן זײ אַצינד, װאָרעם זײ קומען צו פֿאָרן פֿון דאָרטן אַהער און לײגן הוצאָות, און איר זענט דאָ אױפֿן אָרט, און אַז איר װעט האָבן אַרבעט גאָר אַ סך, װעט איר שױן מעגן אַרױספֿירן אײַער שוכװאַרג אין דער גובערניע אַרײַן, װאָס איז! עס שטײט אײַך ניט אָן! איר מײנט יענע זענען מלאָכים? זײ זענען פּונקט די אײגענע שוסטערס װאָס איר און אַרבעטן גלײַך װי איר מיט די הענט, ניט מיט שמות, נאָר װאָס זשע דען? זײ זענען קליגער פֿון אײַך. ―
― הערט איר, חבֿרה, כ'לעבן, ער רעדט דאָך צו דער זאַך! ― רופֿט זיך אָפּ בענדיט־לײב, ― נאָר זאָגט מיר, איך בעט אײַך, יונגער־מאַן, װי אַזױ קלײַבט מען דאָס צונױף אַ גאַנצע שטאָט מיט בעלי־מלאָכות און װוּ נעמט מען געלט אױף דער ערשטער צײַט! מען קאָן דאָך די צײן אױף די בענטענעס ניט פֿאַרװאַרפֿן ביז עס װעט עפּעס אַ מאָל זײַן! הײַנט װעל איך אײַך פֿרעגן נאָך אַ זאַך…
― כאַפּט זשע ניט! לאָמיך אײַך פֿריִער ענטפֿערן אױף אײנס, נאָכדעם װעלן מיר גײן װײַטער. איר פֿרעגט, װי אַזױ נעמט מען צונױף אָן עין־הרע אַזױ פֿיל אַרבעטערס? מען באַדאַרף גאָר ניט לכתּחילה דװקא אַלע מיט אַ מאָל; אָט פּרוּװט נאָר, לאָזן צען בעלי־מלאָכות מאַכן שותּפֿות, װעט איר זען אַז די אַלע איבעריקע װעלן זיך שױן אַלײן בעטן. מיר דאַכט, אַז ס'איז אַ סך גלײַכער צו האָבן אַ פֿאַרזאָרגט שטיקל ברױט אײדער לױפֿן איבער דער שטאָט זוכן, נישטערן נאָך אַ שטיקל אַרבעט און אָפּזיצן אַ מאָל אַ גאַנצע װאָך און חלילה שװאָלן פֿאַר הונגער.
― װי אַזױ זשע װעט דאָס זײַן אַ פֿאַרזאָרגט שטיקל ברױט?
― גאַנץ פּשוט; אַזױ װי עס איז בײַ אײַך אַ שותּפֿות, לכן זענען אַלע הכנסות מיט אַלע הוצאָות אױך בשותּפֿות. געװײנטלעך, יעדער נאָך זײַן אַרט מלאָכה: עס פֿאַרשטײט זיך אַז ר′ בענדיט־לײב דער זאַקרױשטשיק באַדאַרף נעמען אַ גרעסערן חלק פֿון קאָפּל דעם קנעפּל־צונײער, און ר′ הענעכן קומט על־פֿי שׂכל און על־פּי יושר מער װי די פֿלעקל־זעצערס; װאָס פֿאַרשטײט מען דאָ ניט? מיט דער הוצאה מאַכט מען אַזױ: מען גיט אַרױס אַלע דאָנערשטיק למשל יעדער בעל־מלאָכה זײַן חלק, כּמו אַ מין געהאַלט, און דאָס איבעריקע בלײַבט ליגן אין דער קאָראָבקע.
― צו װאָס? למאַי?
― בכדי עס זאָל זײַן אַ באַשטענדיקער פֿאָנד, איר פֿאַרשטײט?! אַ קרן־קימת אױף תּמיד, אַז טאָמער מאַכט זיך, חלילה וחס, ר′ בענדיט־לײב װערט אַ קאַליקע אױף דער עלטער, אָדער די שעה זאָל גאָר ניט זײַן, זײ שטאַרבן אַװעק און לאָזן איבער ניט דאָ געדאַכט אַן אַלמנה מיט פּיצלעך קינדער יתומים, ― װער װעט זײ אױסהאַלטן? װידער קהל? װידער „לחם־אבֿיונים“־געלט? װײַטער קיצבֿה? אָנקומען צו די נגידים? אָט דאָס איז אַ תּכלית?
― האָרכט איר, ייִדן, דער יונגער־מאַן איז דאָך טאַקע עפּעס גאָר, װי זאָגט ער… לאָז מען געבן נאָך אַ פֿלעשל בראָנפֿן מיט פֿאַרבײַסן! ― אַזױ זאָגט „צעך“ און מען רוקט זיך צו צו מיר נאָך נענטער.
― און די אַנדערע קשיא װאָס איר פֿרעגט, װוּ נעמט מען געלט אױף דער התחלה, איז טאַקע אַ שטיקל שאלה, נאָר מען קאָן זי באַלד פֿאַרענטפֿערן אין צװײ װערטער.
― שלושה דיבורים, צװײ װערטער ― שלאָגט מיר אײנער איבער; האָרכט ייִדן!
― אָט אַזױ װי איר זענט, צװישן אונדז רעדנדיק, באַקבצנט, קאָנט איר נאָך אָפּרײַסן, איטלעכער באַזונדער, עטלעכע קאָפּיקעס אַ װאָך, כּדומה־למשל, לאָז זיך אײַך דאַכטן, איר װאַרפֿט אין פּושקע; פֿינף־זעקס קערבלעך דורכן יאָר קאָן איטלעכער קבצן אָפּרײַסן. למשל, איר זענט הונדערט שנײַדערס אין שטאָט מיט פֿופֿציק שוסטערס, מיט צװאַנציק קירזשנערס, האָט איר שױן איבער אַ יאָר העכער טױזנט קערבלעך. אױף דער ערשטער צײַט איז דאָס איבער גענוג.
― סטײַטש! הײַנט עפּעס אַ דירה פֿאַר הונדערט סעמײסטװעסсемействе: משפּחות! אױסהאַלטן אַזאַ פּאָדריאַד! אַ פֿאַבריקע אַ גאַנצע! עפּעס אַ װערטעלע אױסצורעדן?
― חס־ושלום! װאָס פֿאַר אַ דירה? װער רעדט פֿון אַ פֿאַבריקע? בשותּפֿות מײנט מען ― עס זאָל בײַ אײַך זײַן אײן דעה, ניט דװקא אײן שיסל; אײן בײַטל, נאָר ניט אײן דאַך; איטלעכער קאָן זיך אַרבעטן בײַ זיך אין דער הײם דאָס װאָס מען װעט אים אַרױסגעבן אױף דער האַנט. אײַער שותּפֿות איז אַ מין פּאָדריאַד, אָט װי למשל װי בײַ יהושע־העשל דעם פּאָדריאַדטשיק; נאָר אײַער פּאָדריאַד איז ניט גלײַך צום פּאָדריאַד פֿון מצות באַקן; הױזן מיט שטיװל זענען ניט קײן מצות: ר′ בענדיט־לײב, זאָלן מאַריך ימים זײַן, מעגן, נישקשה, צושנײַדן עטלעכע פּאָר הױזן בײַ זיך אין דער הײם; לײזער־יענקל קאָן זײ נאָך דעם שטעפּן אױף דער מאַשינע בײַ זיך אין דער הײם, און קאָפּלען װעט דער רוח ניט נעמען, אַז ער װעט נעמען אַ צען פּאָר הױזן מיט אַ מאָל צו זיך אַהײם און דאָרט אײַננײען די קנעפּלעך. איר פֿאַרשטײט? ― אײַער פּאָדריאַד ― איז די גאַנצע שטאָט און איר אַלע ― די פּאָדריאַדטשיקעס; איר צעטײלט די אַרבעט צװישן זיך; אַזױ װי יהושע־העשל דער פּאָדריאַדטשיק בײַ די מצות באַקן; דער װאָס שיט מעל דער קאָן ניט זײַן קײן קאַטשער: דער רעגלער טױג ניט צום שיבן, דער שיבער איז ניט קײן רעגלער און אַזױ װײַטער: דער חילוק צװישן אײַך און צװישן יהושע־העשל פּאָדריאַדטשיק איז, װאָס ער האַלט דעם פּאָדריאַד נאָר צװײ־דרײַ װאָכן אין יאָר, און איר זענט פּאָדריאַדטשיקעס אַ גאַנץ יאָר; דאָס איז נומער אײנס, נאָך אײן אונטערשײד איז פֿאַראַן צװישן אים און צװישן אײַך: ער איז אַ פֿאַבריקאַנט, אַ פּריץ בײַ זיך אין געשעפֿט, אײנער אױפֿן יריד הײסט דאָס, און זײ אַלע זענען זײַנע אַרבעטערס, װאָס נעמען געצאָלטס, ― און איר זענט אַלע גלײַך; איר זענט אַלע אי די אַדונים אי די אַרבעטערס; בקיצור, איר זענט ניט קײן פֿאַבריקע, נאָר אַ שותּפֿות. מײנט ניט אַז איר זענט די ערשטע און ס'איז חלילה אַ נײַעס אױף דער װעלט: אַזעלכע שותּפֿותן זענען פֿאַראַנען אױף דער גרױסער װעלט גענוג, און אױך בײַ אונדז, אין רוסלאַנד, געפֿינען זיך גאַנצע דערפֿער װאָס אַרבעטן אַלע בשותּפֿות; בײַ דער װעלט הײסט דאָס אַסאָציאַציע, בײַ אונדז אין רוסלאַנד װערט דאָס אָנגערופֿן אַרטעלартель: קאָמאַנדע.
אין אַ צײַט אַרום האָב איך מיך באַגעגנט מיט בענדיט־לײב דעם שנײַדער,
― נו, װאָס הערט זיך עפּעס? ― האָב איך אים אַ פֿרעג געטאָן.
― עט! ― האָט ער מיר געענטפֿערט און אַ מאַך געטאָן מיט דער האַנט, ― מיט אַ ייִדן װילט איר עפּעס אױספֿירן! ― און איז אַװעקגעגאַנגען װײַטער. ― און הענעך דער שוסטער, אַז איך האָב אַ פֿרעג געטאָן װאָס הערט זיך עפּעס? האָט ער מיר נישט געענטפֿערט גאָרנישט, נאָר אַזױ אַ קנײטש געטאָן מיט די פּלײצעס און געקוקט אױף מיר ברחמנות, װי אַ מענטש װאָס איז פֿאַרטיק אױף אַלץ, נאָר אַבי מען זאָל אים צולערנען, אים װײַזן װי אַזױ, צוהעלפֿן, אונטערשטופּן… און דער גאַנצער איבעריקער „צעך“ האָט זיך אױף מיר װי געבלאָזן, געקוקט קאָסע, גלײַך װי איך װאָלט מיט עפּעס געװען חײבֿ קעגן אים.
עס פֿאַרשטײט זיך שױן ממילא, אַז איך האָב דאָ אָנגערירט דעם דאָזיקן באמת זײער װיכטיקן ענין עטװאָס פֿון אױבן אױף, בכדי ער זאָל ניט זײַן גאָר אין גאַנצן פֿרעמד פֿאַר אונדזער עולם. שרײַבן װעגן דעם איז פֿאַראַן אַ סך, זײער אַ סך, און מען דאַרף דערצו ספּעציאַליסטן, מענטשן װאָס זענען גוט באַקאַנט מיט „הלכות עקאָנאָמיע“. עס װאָלט געװען אַ גרױסער יושר אַז אונדזערע ייִדישע שרײַבערס, װאָס אױף זײער מזל איז אױסגעפֿאַלן צו זײַן לערערס פֿאַרן פֿאָלק, זאָלן זיך נעמען צו דער שאלה, זי דורכלערנען װי עס דאַרף צו זײן, ניט פֿאַרגעסן אַז אין דעם ליגט אַ גליק כּמעט פֿאַר אַ גרױסע צאָל ייִדישע רעמעסלעניקעס, אָרעמע־לײַט נעבעך, װאָס פֿאַלן פּראָסט מיטן פּנים צו דער ערד אין דער לעצטער צײַט, בײַ הײַנטיקע ביטערע יאָרן! איבערהױפּט אונדזערע געלערנטע, די אמתע משׂכּילים באַדאַרפֿן זיך נעמען צו דעם מיט חשק און מיט ליבשאַפֿט, גוט באַקלערן די זאַך און שרײַבן װעגן דעם אױף אונדזער פֿאָלקשפּראַך: ניט צו פֿאַרגעסן אַז דער בעל־מלאָכה קאָן אַלײן גאָרניט טאָן: ער באַדאַרף האָבן, אַז דער העכערער, דער געבילדעטער קלאַס זאָל אים מיטהעלפֿן, זאָל אים אָנװײַזן װאָס צו טאָן און װי אַזױ צו טאָן. געלערנטע האָבן מיר אַ סך, משׂכּילים ― נאָך מער; נאָר עפּעס הערט מען ניט בײַ אונדז, אַז לײַטישע מענטשן זאָלן זיך אַװעקזעצן לערנען אַזעלכע זאַכן: עפּעס איז מען זיך מפֿלפּל אין הױכע ענינים, אין הימלזאַכן, און אַז אײנער לאָזט זיך אַראָפּ אױף דער ערד גאַנץ נידעריק, װערט צװישן די שרײַבערס די אַריסטאָקראַטן אַ סומאַטאָכע: „אַהאַ, די שוסטערגאַס!…“ אונדזערע אַריסטאָקראַטן פֿאַרגעסן, אַז אַן אמתער משׂכּיל הײסט דער, װאָס קאָן זיך אַראָפּלאָזן צום פֿאָלק און אױסלערנען אַלע זײַנע באַדערפֿענישן, דאָס לעבן זײַנס, מיט אַלץ װאָס אים פֿעלט און װאָס אים נוצלעך איז.
― סטאַנציע מאַזעפּעװקע, 40 מינוט!.
אַזױ האָט אױסגערופֿן דער קאָנדוקטאָר און פֿונעם מאַזעפּעװקער װאָקזאַל האָבן זיך אַ שאָט געטאָן ייִנגלעך, װײַבלעך און מײדלעך, ― באַקאַנטע פּאַרשױנען ― מיט אַלערלײ פּנימער צװישן זײ: ייִדן צעטראָגענע, װײַבער מעוברתע, מאַמזעלן געבילדעטע, מיט הענטשקעלעך, זאָנטיקלעך, פֿײַעריקע אײגעלעך, און יונגעלײַטלעך פֿאַרשידענע: יונגע־לײַטלעך מיט שטעקעלעך, װאָס זיצן אױף קעסט, און אַזעלכע װאָס נישטערן, זוכן געשעפֿט, און אַזעלכע װאָס גיבן געלט אױף פּראָצענט, און אַזעלכע װאָס נעזער איז זײער געװער ― ייִדישע נעזער! ― און אַזעלכע װאָס לײענען ביכלעך און צײַטונגען, מאַכן אַסיפֿות, שרײַבן אין „מליץ“ אַרײַן, פֿײַנע יונגע־לײַט. אױך שײנע ייִדן, ייִדן מיט בערד, בעלי־בתּים געזעצטע, די פֿירערס פֿון שטאָט, און אױך געפֿאַלענע, שױן לאַנג פֿאַרגעסענע, הושענאס, אָן בלעטלעך, פֿאַראַיאָריקע לוחות, געװעזענע מיוחסים, פֿאַרצײַטיקע נגידים, איבעריקע נפֿשות, װאָס דרײען זיך, פּלאָנטערן זיך און טאַנצן אין קאָן… איך בין נאָר אַרױס פֿונעם װאַגאָן, איז געװאָרן פֿרײלעך אַרום מיר; חבֿרה האָבן מיך באַפֿאַלן, פֿאַרװאָרפֿן מיט שאלות:
― עליכם־שלום, רב שלום־עליכם. אַ גאַסט, אַ גאַסט! װאָס זשע מאַכט איר, װאָס מאַכן אײַערע װײַב און קינדערלעך? װאָס הערט זיך עפּעס נײַעס? פֿון װאַנען פֿאָרט איר און װי קומט איר אַהער? און װאָס עפּעס מיטן „הױזפֿרײַנד“, מיט ספּעקטאָרןמרדכי ספּעקטאָר, 1858-1924 גאָר? שױן זיך איבערגעבעטן? און װער װעמען פֿריִער: ער אײַך צי איר אים? און װאָס האָרכט זיך עפּעס מיט דער „ביבליאָטעקע“? װאָס הערט זיך, װען װעט זי זײַן? צי אפֿשר איז בײַ אײַך שותּפֿות? און װי אַזױ װעט זײַן הײַנט? און…
― שששאַ, שאַט, רבותים! לאָזט זיך דינען. אײנציקװײַז, איך בין דאָך ניט אומשטאַנד צו ענטפֿערן איטלעכן מיט אַ מאָל. אַ ביסעלע געדולד ― װעל איך