ער גיט שטונדן
דער פּשט פֿון „געבן שטונדן“ ― יונגע און אַלטע לערערס ־ דער כּח פֿון
„גראַמאַטיקע“ ― מע גײט צו אים מיט פּראָטעקציעס ― אין פּערעיאַסלאַװער
שטאָט־גאָרטן און באַ דער שטיפֿמאַמע אינדערהײם ― דעם קאָלעקטאָרס פּשרה. ― ער באַקומט אַ שטעלע און פּאַקט זײַנע ביכער.
איצט איז שװער צו זאָגן, צו װעמען האָט געהערט די איניציאַטיװע, דאָס הײסט, װעמען איז דאָס אײַנגעפֿאַלן צום ערשטן, אַז אַ בחורל, נאָך קײן פֿולע זיבעצן יאָר ניט אַלט, נאָך קײן סימן פֿון װאָנצעלעך אַף דער אײבערשטער ליפּ, נאָך נישט געענדיקט דעם גאַנצן קורס פֿון דער „אױ־עזדנע“, ― זאָל ער שױן נעמען דאָס שטעקעלע אין האַנט, אַרױפֿװאַרפֿן דאָס אױבעררעקל אַף די פּלײצעס אָן די אַרבל און שױן מאַרשירן פֿון שטוב צו שטוב „געבן שטונדן“? „געבן שטונדן“ האָט געהײסן ― לערנען מיט ייִנגלעך און מיט מײדלעך אַלץ, װאָס מע לערנט אין די קלאַסן, אונטערנעמען זיך דורכגײן מיט זײ אַ געװיסן קורס און צוגרײטן זײ צו אַ געװיסער צײַט, זײ זאָלן קאָנען אַרײַן אין די קלאַסן, אָדער אָפּגעבן עקזאַמען.
אָפּגעבן עקזאַמען איז געװאָרן אַ גאַנג, ס'איז אַרײַן אין דער מאָדע. אַלע און אַלע האָט זיך געגרײט צום עקזאַמען. ייִנגלעך און מײדלעך, חתנים און יונגעלײַט, בעל־הביתלעך, ייִדן מיט בערד שױן ― האָבן זיך אַ נעם געגעבן צו גאָװאָראָװס גראַמאַטיקע, צו יעװטושעװסקיס אַריפֿמע־טיקע, צו סמירנאָװס געאָגראַפֿיע, צו דיסטרעװעגס געאָמעטריע, און גענומען לערנען אַף אױסװײניק „באַסני קרילאָװאַ“, שטודירן דאָס װערטערבוך. ס'איז געװאָרן אַ מין עפּידעמיע ― עקזאַמענעס! פֿאַרשטײט זיך, אַז באַ אַזאַ עפּידעמיע איז ניט געװען גענוג לערערס אין שטאָט. פּראָפֿעסיאָנעלע ייִדישע לערערס זײַנען געװען אינגאַנצן צװײ: דער אַלטער מאָ־ניסאָװ ― איז ער געװען אָן צײן, געשפּיגן ניט גערעדט, און דערצו נאָך טױב, װי די װאַנט; און דער ייִנגערער, נח בוסעל ― דער האָט געלערנט פֿראַנצױז, געטראָגן אַ בלױען מונדיר, גלאַנצנדיקע שטיװל, און איז געװען אַ יקרן, גענומען צו־טײַער. און װײַטער איז געװען איציע דער שרײַבער און זײַן ברודער, אַבֿרהם דער שרײַבער ― בײדע אױסגעפּוצטע ייִדלעך מיט רױטע בעקלעך־פּאַמפּעשקעס. די האָבן שױן גענומען צו װאָלװל, זײַנען זײ אָבער געװען צעקריגט מיט דער רוסישער גראַמאַטיקע אַף מעסערשטעך און האָבן נישט געװוּסט, װי אַזױ עס לײגט זיך אױס דאָס װאָרט „פּעטשעניעגי“. דאָס הײסט, זײ האָבן געװוּסט, אַז אינעם װאָרט ,,פּעטשעניעגי“ באַדאַרף ערגעץ זײַן אַ „יאַט“, נאָר זײ האָבן ניט געקאָנט טרעפֿן, װוּ אַװעקצושטעלן די „יאַט“: נאָך דער פּע? נאָך דער טשע? נאָך דער ניע? אָדער גאָר נאָך דער גי? דאָס אײגענע איז געװען מיט אַ „עס“ און מיט אַ „שאַ“. אַז ס'איז געקומען, למשל, צו סושאַ (טריקעניש) אָדער סאַשאַ (אַלכּסנדר), איז רעכט געװען באַ זײ צו שרײַבן: סושאַ, שוסאַ, אָדער שושאַ; סאַשאַ, שאַססאַ, אָדער שאַשאַ. אין שטאָט, צװישן יונגװאַרג, איז געגאַנגען אַן אַנעקדאָט, אַז מע האָט פֿאָרגעלײגט די ברידער, זײ זאָלן מוחל זײַן איבערזעצן אַף רוסיש די װערטער: „סאַשאַ האָט זיך געטריקנט אַף דער טריקעניש“, ― האָט אײנער אָנגעשריבן: „שאַסאַ שוסילסא נאַ שוסיע“, און דער אַנדערער האָט אַװעקגעשטעלט „שאַשאַ שושילשאַ נאַ שושיע“.
פֿאַרשטײט זיך, אַז דאָס איז נאָר געװען אַן אַנעקדאָט. נאָר װי אַזױ האָט דאָס נעבעך זײ געקרענקט, אַז דער אַנעקדאָט איז דערגאַנגען צו זײ! און ס'איז טאַקע געװען אַ פֿאַרדראָסיקע זאַך: סטײַטש, זײ האָבן אױסגעלערנט שרײַבן אַ גאַנצע שטאָט, מיט קינדער און קינדס־קינדער, ― קומען צו גײן יונגע צוציקעס, װאָס די מילך איז זײ נאָך ניט אָפּגעטריקנט אַף די ליפּן, און דערצײלן אַנעקדאָטן!… עס האָבן אָבער ניט געהאָלפֿן קײן חכמות ― גראַמאַטיקע איז געװאָרן אַ גאַנגבאַרער אַרטיקל. אָן גראַמאַ־טיקע האָט מען זיך ניט געקאָנט געבן אַ ריר. עס איז דערגאַנגען אַזױ װײַט, אַז אַפֿילו דער פֿעטער פּיניע, װאָס האָט, װי איר װײסט, פֿײַנט געהאַט די קלאַסן, װי אַ כּשרער ייִד האָט פֿײַנט חזיר, האָט אױך מודה געװען, אַז גראַמאַטיקע איז אַ גוטע זאַך. ער איז אַ ייִד, װאָס קאַטאָרע ער פֿאָרט אַף יאַרידים, האַנדלט מיט מאָסקװע, איז אַ חשובֿ באַ פֿאָניען און רעדט רוסיש אױסגעצײכנט, נאָר ער פֿילט, אַז עס פֿעלט אים גראַ־מאַטיקע (דאָס װאָרט „גראַמאַטיקע“ האָט ער באַװיזן מיט צונױפֿגעלײגטע פֿינף פֿינגער).
פֿונדעסטװעגן, זײַן פּלימעניק שלום זאָל זיך ניט אַזױ שטאַרק איבערנעמען, האָט דער פֿעטער פּיניע געפֿונען פֿאַר נײטיק צוזעצן, אַז ער פֿאַרשטײט ניט, צו װאָס מע דאַרף נאָך דערצו גײן אָן אַ היטל, עסן אומגעװאַשן און שרײַבן אום שבת, אים דאַכט זיך אױס, אַז מהכתּיתי ― מע קאָן קענען גראַמאַטיקע און דװקא גײן אָן אַ היטל, און דװקא װאַשן זיך צום עסן, און דװקא ניט שרײַבן אום שבת! דער פֿעטער פּיניע איז, אַפּנים, געװען אַ נוקם ונוטר, װי אַן אמתער תּלמיד־חכם. ער װיל ניט פֿאַרגעסן יענע אַלטע עבֿירה פֿון שרײַבן אום שבת אַפֿן פּאַרקאַן… נאָר װער רעכנט זיך מיט אים? אַ בחורל, װאָס נעמט סטיפּענדיעס, גיט שטונדן, פֿאַרדינט גאָלד ― מע צערײַסט אים אַף שטיקער, מע שלאָגט זיך גאָר פֿאַר אים: אַלע װילן, אַז דװקא ער זאָל גרײטן זײערע קינדער אין די קלאַסן, ניט קײן אַנדערער ― װי אַזױ זאָל ער זיך ניט איבערנעמען? ייִדן גײען צו אים מיט אַ פּראָטעקציע דורכן קאָלעקטאָר מיט די שװאַרצע ברילן, װאָס איז אַ גוטער ברודער מיט רב נחום ראַבינאָװיטש, אַז ער זאָל זײַן אַזױ גוט און זאָל פּועלן באַ דעם פֿאָטער, אַז דער פֿאָטער זאָל פּועלן באַ זײַן זון כאָטש אײן האַלבע שעה אין טאָג: „מע זאָגט, אַז זײַן שלום האָט אַ גרינגע האַנט, און אַז דורך אים גיט מען אָפּ עקזאַמען בעסער, װי דורך אַלע אַנדערע“… און דעם טאַטנס האַרץ װאַקסט, די נשמה קװעלט ― אַ קלײניקײט, אַזאַ כּבֿוד דערלעבט זיך, כאָטש נחת װינציק, זײער װינציק! װאָס פֿאַר אַ נחת, איך בעט אײַך, אַז מע קוקט נישט אָן קײן קינד אין די אױגן? דעם ערשטן האַלבן טאָג איז ער אין קלאַס, דעם אַנדערן האַלבן טאָג ביז אין דער נאַכט ― פֿאַרנומען מיט די שטונדן. און קומט פֿאַרנאַכט, שפּאַצירט מען אַרום מיט חבֿרים אין שטאָט־גאָרטן. זומער איז דער פּערעיאסלאַװער שטאָט־גאָרטן אַ גן־עדן. דאָרט שפּילט מוזיק ― די מיליטער־מוזיק ― מיטן פּאָלקאָװאָי קאַפּעלמײַסטער, אַ ייִד מיט אַ שװאַרצער באָרד און שװאַרצע אױגן, װי די קאַרשן, און מיט גראָבע ליפּן. אַלע מײדלעך זײַנען פֿאַרליבט אין זײַן שטעקעלע, און ער האָט זײ ליב אַלע גלײַך, שמײכלט צו זײ פֿון דער װײַטן מיט זײַנע שװאַרצע קאַרשן־אױגן און מיט זײַנע גראָבע ליפּן און מאַכט מיטן שטעקעלע נאָך שטאַרקער. און די טרובעס טרובען, און דער קעסלפּױק באַראַבאַנעט, און דער שטױב פֿון די שפּאַצירנדיקע פּאָרלעך צװישן די אַלעען קאָנקורירט מיטן שמעקנדיקן ריח פֿון דער נאָר־װאָס אָפּ־געצװיטעטער בוזינע, װאָס פֿילט־אָן די לופֿט מיט אַ געדיכטער זיסקײט. דאָס איז דער ריח און דאָס איז די זיסקײט, װאָס נאָר דער דאָרטיקער, פֿון יענע מקומות, פֿון מאַלאָראָסיע, ― דער װײס עס, דער געדענקט עס און דער קאָן אָפּשאַצן, װאָס הײסט אַ זומער־אָװנט און אַ שפּאַציר־גאַנג אין שטאָט־גאָרטן. באַלײַכט איז דער גאָרטן זײער געמײן. אינגאַנצן געפֿינען זיך דאָרט אַ דרײַ־פֿיר לאַנטערנעס מיט גאַז־לעמפּלעך, אי דאָס פֿאַררײכערטע, פֿאַרחושכטע, מיט צעבראָכענע גלעזלעך, אַזױ אַז עס הײבט זיך אױף צו אַ שטאַרק װינטל, בלאָזן זיך די לעמפּלעך אָן און װערן גאָר פֿאַרלאָשן. נאָר װער קוקט דערױף? אַדרבה, אױב איר װילט, איז נאָך גלײַכער, װאָס ס'איז פֿינצטער. קאָן מען דעמאָלט אָפּשטעלן זיך, בחורימלעך און מײדלעך, און אַ שמועס טאָן, אַ לאַך טאָן און געבן אַ רײד־אָפּ אַף מאָרגן אין דער צײַט נאָכאַמאָל זיך באַגעגענען אָט דאָ, אין דער אַלעע, אונטער דער נאָר־װאָס אָפּגעצװיטעטער שמעקנדיקער בוזינע…
און מע קומט אַהײם אַ פֿאַרפּאַליעװעטער, אַ צעהיצטער און אַ הונגעריקער און מע עסט װאָס גאָט גיט ― אַ שטיקל הערינג, אַ טאַראַנקע, אַ גרינע אוגערקע, אַ ציבעלקע מיט ברױט. אַן אַפּעטיט איז, קײן עין־הרע, דאָ אַ פֿײַנער. װער װאַשן זיך? װאָס בענטשן? דער טאַטע פֿרעגט שױן אַפֿילו ניט װעגן מעריבֿ דאַװנען… קרענקען קרענקט דאָס אים, נאָר ער מאַכט זיך ניט װיסנדיק. רײדן מיט די קינדער אַ װאָרט ― איז קײן צײַט ניטאָ. אָפּגעגעסן, דאַרף מען זיך זעצן לערנען, צוגרײטן די אוראָקן אַף מאָרגן. זעצט זיך אַװעק שלום באַ אַ לאָמפּ לערנען, ברענט קעראָסין ― װיל די שטיפֿמאַמע ניט לײַדן, בורטשעט זי. פֿאַרדריסט עס דעם טאַטן. זאָגט שלום, אַז ער װעט זיך קױפֿן קעראָסין פֿאַר זײַן געלט, און אַ לאָמפּ אַן אײגענע װעט ער זיך אײַנפֿירן. זאָגט דער טאַטע, ער זאָל זיך ניט דערװעגן טאָן אַזאַ זאַך און זאָל אים ניט מקצר־ימים זײַן. דערהערט דער קאָלעקטאָר מיט די שװאַרצע ברילן און זאָגט, אַז ער האָט פֿײַנט מחלוקת. מישט ער זיך אַרײַן און מאַכט אַ פּשרה. באשר בכן, אַזױ װי דאָס בחורל איז שױן אַ מענטש פֿאַר זיך, פֿאַרדינט שױן, קײן עין־הרע, אַ קערבל, און לערנען דאַרף ער אױך, עס שטײט אים פֿאָר אָפּגעבן דעם לעצטן עקזאַמען, איז אַ יושר, מע זאָל דעם קונדס (שױן אױס „קונדאַס“, נאָר „קונדעס“) לאָזן צורו. און ער לאָזט־אױס: „עצתי, אַז ער זאָל ערגעץ אָנדינגען אַ קװאַרטיר מיט קעסט ביז איבער די עקזאַמענעס, און לאָז ער זיך לערנען געזונטערהײט“. און טאָמער איז אים שװער צו געפֿינען, נעמט ער, דער קאָלעקטאָר, אַף זיך די דאָזיקע טרחה.
פֿאַרשטײט זיך, אַז תּחילת האָט דער טאַטע ניט געװאָלט הערן, ניט זען פֿון אַזאַ משוגענעם פּלאַן. דער קאָלעקטאָר האָט אָבער געהאַט אין זיך אַ כּח, אַז ער האָט געקאָנט איבעררײדן אַ װאַנט. און דערצו האָט ער פֿײַנט געהאַט רײדן. ער האָט ליב געהאַט טאָן. איז ער אַװעק און געקומען מיט אַ גדולה ― ס'איז אים אָפּגעראָטן על צד היותר טובֿ! ער האָט געקראָגן אײנעם אַ בעלן, װאָס גיט־אָפּ אַ חדר מיט קעסט מיט אַלעם גרײטן אומזיסט, נאָר מיט דעם תּנאַי, אַז דער קונדס זאָל לערנען סך־הכּל אײן האַלבע שעה אין טאָג אינדערפֿרי און אײן האַלבע שעה באַטאָג מיט די עלטערע קינדער, און אַמאָל נאָך אַ האַלבע שעה אָדער אַ שעה פֿאַרנאַכט מיט די קלענערע קינדער.
― װיפֿל־זשע זײַנען פֿאַראַן קינדער אַרום און אַרום? ― פֿרעגט דער טאַטע.
― װאָס מאַכט אײַך אױס װיפֿל? ער דאַרף זײ דען געבן עסן? ער דאַרף דאָך נאָר לערנען. װאָס־זשע איז אים די נפֿקא־מינה, צי דרײַ קינדער, צי פֿינף קינדער, צי זיבן קינדער? דאַכט זיך, איר װײסט גאַנץ גוט, אַז איך בין אײַך אַ גוטער פֿרײַנט און װעל אײַך ניט פֿאַרפֿירן ― װאָס איז שײך? עצתי, אַז דער קונדס זאָל זיך צונױפֿפּאַקן און זאָל זיך אַריבערפּעקלען גלײַך מיט מיר, און טאַקע באַלד, און טאַקע שױן, װאָרעם בעלנים אַף אַזאַ שטעלע װעלן זיך געפֿינען אַ סך. הײַדאַ!
דער קונדס נעמט זיך פּאַקן. קײן סך צײַט דאַרף עס באַ אים ניט נעמען. זײַן גאַנצער גאַרדעראָב באַשטײט פֿון אַ פּאָר העמדער, אײן פּאָר זאָקן, אַ תּפֿלין־זעקל, אַ סידורל און ביכער, ביכער, ביכער. פּאַקנדיק, כאַפּט ער אַ קוק אַפֿן טאַטן ― זײַן פּנים איז געל, אַזױ װי װאַקס. ער דרײט דאָס שיטערע בערדל און קײַט עס מיט די צײן. ער האָט נישט קײן װערטער, נאָר יעדער זיפֿץ רײַסט־אַרױס אַ שטיק האַרץ. דערפֿאַר האָט זיך אָבער די שטיפֿמאַמע צערעדט, גענומען באַדױערן, זאָגן, אַז עס געפֿעלט איר ניט דער פּלאַן. ערשטנס, װאָס װעט די װעלט זאָגן? די װעלט װעט זאָגן, געזאָגט זאָל זײ װערן פּרעהס מכּות, אַז שולדיק איז די שטיפֿמאַמע. איז אײן מאָל אַװעק. און װידער ― װעמען מאַכט קאַליע אַ קינד, אַז ער איז באַ זײַן טאַטן? מער מיט אַ מױל, װינציקער מיט אַ מױל ― מע װעט שױן דערמיט די יױך ניט פֿעט מאַכן… און אַז ס'איז געקומען צום געזעגענען זיך, האָט זי געלאָזט אַ טרער.
אַרױסבאַגלײט דעם קונדס, האָט דער טאַטע גענומען באַ אים תּקיעת־כּף, אַז שבת איז ער אַ הײמישער. מילא, אַ גאַנצע װאָך ― װי די מעשׂה איז. אָבער שבת ― אין גאָטעס װילן, שבת!… דאָס שטיקל נחת פֿאַר װאָס זאָל ער אים ניט צוטײלן? ובפֿרט, אַז ס'איז פֿאַר אים אַלײן אַ גענוס און אַ פֿאַרגעניגן. װאָרעם װוּ ריכט מען אָפּ אַזאַ שבת, װי באַ זײַן טאַטן? װער זאָגט אַזױ די „שלום־עליכמס“, װי זײַן טאַטע? באַ װעמען קלינגט אַזױ שײן דער „אשת־חיל־מי־ימצאָ“, װי באַ אים? װער קאָן אַזױ זינגען זמירות, װי זײַן טאַטע? און דער קידוש? אַלע ייִדן מאַכן קידוש. נאָר ניט אַף אַלע ייִדן רוט די שכינה. אין אַלע ייִדישע הײַזער פּראַװעט מען שבת. אָבער ניט אין אַלע ייִדישע הײַזער נידערן אַראָפּ די מלאַכי־השלום, מלאַכי־עליון, שװעבן, טראָגן זיך אין דער לופֿטן און פֿילן־אָן די שטוב מיט אַ שטילער הײליקײט, אָדער מיט אַ הײליקער שטילקײט פֿונעם הײליקן גרױסן ליבן טאָג שבת…
59
אַן אידיליע
אורחים אַף שבת ― אַ העברעיִשער משורר בנימינזאָן. ― דאַנטעס גיהנם און
בנימינזאָנס „עמק יהושפֿט או החלירע“. ― װי אַזױ אַ דיכטער בראָט אַ שטיקל
הערינג אַף קױלן. ― שבת באַם טיש ― „פֿײגע־לאה די גבאיטע“ קוקט־אַרױס אַף שבת.
האָבן אַן אורח אַף שבת איז געװען ניט נאָר אַ מצװה ― עס איז אַרײַן אין דער טבֿע, עס איז געװאָרן אַ מין רגילות. אַזױ איז דאָס געװען באַ בעל־הבתּישע ייִדן אין יענער צײַט. אַזאַ ייִד אַ בעל־הבית, װי נחום ראַבינאָװיטש, למשל, האָט ניט געקאָנט פֿאַרשטײן, װאָס הײסט זעצן זיך שבת צום טיש אָן אַן אורח? דאָס װאָלט געװען באַ אים אַ פֿאַרשטערטער שבת.