פֿונעם יאַריד: אױס יום־טובֿ ― צוריק אַהײם

שלום עליכם (אַלע װערק)

אױס יום־טובֿ ― צוריק אַהײם

אינטריגעס און פּליאָטקעס צװישן דער משפּחה. ― די קינדער װערן אױס מיוחסים אין באָסלאַװ ― עס ציט זײ צוריק אַהײם

שװער אַפֿן האַרצן, אומעטיק אַף דער נשמה און שטאַרק־שטאַרק װאָכעדיק איז געװאָרן די קינדער אַף מאָרגן נאָך יום־טובֿ, אַז מע האָט גענומען צעװאַלגערן די סוכּה. אָן אַ טראָפּן רחמנות האָט דער פֿעטער איציע (אַ מענטש אָן אַ האַרץ!) קודם־כּל אַרומגעריסן די װענט, אַראָפּגעריסן דעם סכך, צענומען די ברעטער, מיט אַן אומגעהײַערער רציחה אַרױסגעשלעפּט די צװיעקעס (װאָס האָט ער געהאַט צו די צװיעקעס?). נאָר די פֿיר סטױפּעס האָט ער געלאָזט שטײן ― און דאָס איז געװען אַ סך ערגער, װאָרעם די פֿיר הױלע סטױפּעס האָבן געזאָגט עדות אַפֿן חורבן, געקלאָגט און באַקלאָגט זיך: „זעט, ייִדישע קינדער, װאָס פֿון אַ ייִדישער סוכּה קאָן װערן!“… די ייִדן, װאָס ערשט נעכטן זײַנען זײ געװען שכּור־לוט, געטאַנצט און געפּליעסקעט און געמאַכט זיך נאַריש װי קינדער, זײַנען מיטאַמאָל געװאָרן אַלע ניכטער, סטאַטעטשנע און כּמעט זיך געשעמט קוקן אײנס דאָס אַנדערע אין די אױגן אַרײַן. אַ מאָדנער אומעט האָט אַרומגענומען די שטאָט, אַ זעלטענע מרה־שחורה האָט זיך אָנגערוקט אַף באָסלאַװ. און אומעטיקער און טרױעריקער פֿון אַלע זײַנען געװאָרן די קינדער, די פּערעיאַסלאַװער יתומים. װאָרעם כּל־זמן די קינדער זײַנען נאָך געװען געסט, האָבן זײ זיך געפֿילט ניט שלעכט אין דעם באָסלאַװ, נאָר װאָס װײַטער האָבן זײ אָנגעהױבן אַלץ מער געװױרע װערן, אַז זײ זײַנען דאָ איבעריק. דער זײדע משה־יאָסיע איז זיך געזעסן ביחי־דות אין טלית און תּפֿילין אַף די פּעלצן, אָדער געדאַװנט, אָדער געלערנט, אָדער געבאָמקעט, צוגעקנאַקט מיטן פֿינגער, אָדער געזיפֿצט און שטילערהײט גערעדט מיט גאָט, אָדער דערצײלט פֿאַר די קינדער זײַנע שײנע מעשׂיות פֿון אַמאָל, אָדער געזאָגט מוסר, פֿאַר װאָס זײ זײַנען ניט פֿרום, װילן נישט גאָט דינען, פֿאַרלענגערן דערמיט דעם קץ, דורך זײ קומט ניט משיח און דורך זײ לײַדן נעבעך ייִדן אין גיהנם און טױזנטער־טױזנטער נשמות קאָנען ניט געלײַטערט װערן… דאָס אַלצדינג האָבן די קינדער שױן געהערט װיפֿל מאָל אין חדר פֿון זײער רבין, אין דער הײם פֿון דער באָבע מינדע און פֿון גלאַט ייִדן, װאָס האָבן ליב זאָגן מוסר און סטראַשען מיטן גיהנם, און דאָס אַלצדינג האָט זיך זײ שױן לאַנג צוגעגעסן. זײ איז געװען אַ סך מער אינטערעסאַנט צו זען די פּאָליטיקע, װאָס האָט זיך אָפּגעשפּילט דאָ באַ זײער זײדן משה־יאָסיע מיט דער באָבע גיטל אין שטוב.

טאָג װי נאַכט זײַנען דאָרטן געװען אינטריגעס מיט סודות, מיט שושקערײַען מיט רכילותן. דער פֿעטער איציע מיט דער מומע סאָסיע האָבן געהאַלטן אין אײן קלאָגן זיך אַף דער באָבע גיטל, אַז ס'איז שװער באַ איר אַ גראָשן אַרױסצובאַקומען פֿון אונטער די קישנס, און אַפֿן זײדן, אַז ער איז שױן צו פֿרום, אַזױ פֿרום, אַז ער איז שױן עובֿר־בטל… „שױן צו אַלט“ ― האָבן זײ געטענהט שטילערהײט, מאָדנע דערבײַ געשמײכלט און צונױפֿגענומען די ליפּן… און די באָבע גיטל האָט זיך באַקלאָגט אַף איר שנור און אַף איר בן־יחיד, אַז זײ גיבן איר ניט אָפּ קײן כּבֿוד, װי אַ מאַמען, און אַז זײ קוקן שױן אַרױס ― זי װײס עס גאַנץ גוט, ― זי זאָל צומאַכן מיט אַן אױג; אַף דער ירושה, אַף דער ירושה קוקן זײ אַרױס!… זײ אַף צו־להכעיס, װעט זי אָבער נאָך לעבן און לעבן, כאָטש דער טױט איז איר טױזנט מאָל מער ניחא, װאָרעם װאָס טױג איר דאָס לעבן, משטײנס געזאָגט, אַ קאַליקע, באַגראָבן אַזאַ טאָכטער, אַזאַ חיה־אסתּר, אַ מאַמע פֿון אַזױ פֿיל קינדער, װינד איז איר און װײ!… מיט די אױסגעדרײטע עלנבױגנס קװעטשט זי אַרױס אַ טרער פֿון אירע קאַליע אױגן, רופֿט־צו די קינדער, שאַרט מיט די אױסגעדרײטע הענט אונטער די קישנס, נעמט־אַרױס און שענקט זײ איטלעכן באַזונדער אַ פּאָר גראָשנס. דערזעט דאָס די קלײנע חװה־ליבע מיט די רױטע בעקלעך און מיט די קלײנע ליפּעלעך און טראָגט עס אָפּ באַלד צו דער מומע סאָסיע. און די מומע סאָסיע גיט עס באַלד איבער דעם פֿעטער איציע, און בײדע שושקען זײ זיך, אַז פֿאַר אירע א ײ ג ע נ ע קינדער זשאַלעװעט מען אַ קאָפּיקע, און די פֿ ר ע מ ד ע קינדער צעטײלט מען מאַיאָנטקעס גאַנצע!.. און די קינדער הערן דאָס, און עס גײט זײ ניט אײַן. עס שלאָגט זײ צו דער גאַל.

װאָס װײַטער אַלץ ערגער. די קינדער פֿילן, אַז זײ זײַנען דאָ איבעריק. זײ זעען, װי מע קוקט אַף זײ בעת זײ עסן, זײ הערן הינטער די פּלײצעס, אַז מע רעדט פֿון זײערע „אַפּעטיטלעך“. עס שטעלט זיך זײ שױן דער ביסן אין האַלדז. עס איז זײ שױן דאָרט אַלצדינג נמאס און טריפֿה. זײ קוקן שױן אַרױס אַף אַ בריװל פֿונעם טאַטן, װי אַף משיחן, ― װען װעלן זײ שױן פֿאָרן אַהײם?…

דער גוטער גאָט האָט זײ געהאָלפֿן, דאָס גוטע בריװל איז שױן דאָ: דורך אַ פּערעיאַסלאַװער בעל־עגלה אָנגעקומען מיט אַ צושריפֿט, אַז מיטן דאָזיקן בעל־עגלה טאַקע ― ער הײסט נח ― זאָלן די קינדער זיך אױפֿזעצן און פֿאָרן אַהײם. לאָזט זיך אױס, אַז דער בעל־עגלה איז טאַקע אַ בעל־עגלה מיט אַ בױד און מיט סוסים, װי עס געהער צו זײַן, און הײסן הײסט ער טאַקע נח, כאָטש ער אַלײן זאָגט אַף זיך, אַז ער הײסט רב נח; האָט ער אָבער אַ חסרון ― ער איז אַ הײזעריקער און האָט אַ פּליך. װאָלט דאָס אױך ניט אױסגעמאַכט. הײזעריק איז ער, זאָגט ער, געװאָרן פֿון שׂמחת־תּורה. הײַנטיקן שׂמחת־תּורה האָט ער געטרונקען בראָנפֿן. דאָס הײסט, בראָנפֿן טרינקט ער אַלע מאָל. נאָר צוליב שׂמחת־תּורה האָט ער געמאַכט גאָר־גאָר אַ היפּשע כּוסה! אַ סבֿרה, אַז מע האָט אים געמינטערט… און דאָס, װאָס ער האָט אַ פּליך אַפֿן קאָפּ, איז איבער דעם, װאָס קינדװײַז פֿלעגט ער זיך ניט לאָזן ניט צװאָגן, ניט קעמען. געװען אַן עקשן. נאָר די אַלע זאַכן, זאָג איך נאָכאַמאָל, האָבן זיך מיט דער נסיעה גאָרניט אָנגעקערט. געשאָדט האָט צו דער נסיעה אַן אַנדער זאַך: כאָטש נח איז געשיקט געװאָרן פֿון פּערעיאַסלאַװ קײן באָסלאַװ ספּעציעל, ער זאָל ברענגען צופֿירן פֿון דאָרטן נחום ראַבינאָװיטשעס קינדער, פֿונדעסטװעגן האָט ער ניט געקאָנט בײַשטײן דעם נסיון ― טאָמער װעט אים גאָט צושיקן אַף צוריקװעגס כאָטש אַ פּאָר פּאַרשױנדלעך, װעט דאָס זײַן װי געפֿונען. האָט ער זיך אַרומגעדרײט אין מאַרק מיט דער בײַטש אַ טאָג און צװײ און דרײַ, די פֿערדלעך האָבן געכראָמקעט דעם האָבער ― און פּאַרשױנדלעך ניט אַ לעק! די קינדער איז דאָס װאַרטן געװען על אַפּם ועל חמתּם! און אָט זאָגט מען זײ אָן די גוטע בשׂורה ― זײ פֿאָרן! אַ סימן: נח האָט שױן אַפֿילו אַרױסגעקאַטשעט דעם װאָגן און שמירט שױן די רעדער. „איצט מעגן שױן קומען כּל מלכי מזרח ומערבֿ ― פֿאַרפֿאַלן! איצט מעג מען אים אָנשיטן אָט אָ די בױד מיט גאָלד, ער זאָל בלײַבן אַן איבעריקע שעה אין באָסלאַװ, מעג די שטאָט פֿאַרברענט װערן, אָדער אײַנגעזונקען װערן! אַז איר קענט ניט רב נחן!“… די קינדער כאַפּן זיך אַרײַן אין שטוב אַרײַן. זײ קלײַבן זיך אין װעג אַרײַן, געזעגענען זיך אָפּ מיט די באָסלאַװער חבֿרים, מיט דער אַלטער קלױז און מיטן געלן קלײַזל און מיטן „ראָס“ און מיטן זײדן און מיט דער באָבען. דער זײדע משה־יאָסיע בעת מעשׂה זאָגט זײ מוסר, פֿאַרשטײט זיך, און הײסט זײ זײַן ערלעכע ייִדן, און די באָבע גיטל װישט די אױגן מיט אירע אױסגעדרײטע הענט. נאָר פֿונעם פֿעטער איציע מיט דער מומע סאָסיע הערן זײ אַ קאַלטן „פֿאָר־געזונט“. די צװײ װאָלטן דװקא געװען צופֿרידן, װאָס די „פֿרעמדע קינדער“ פֿאָרן אַװעק, איז זײ פֿאַרשטערט געװען די שׂמחה, װאָס ניט אַלע פֿאָרן זײ אַװעק. עס פֿאָרן נאָר די ייִנגלעך. די צװײ מײדלעך זײַנען געבליבן אין באָסלאַװ. װאָס איז די מעשׂה? אַ פּראָסטע מעשׂה. די באָבע גיטל האָט געזאָגט: זי װעט זײ ניט לאָזן. זי װיל ניט, איר חיה־אסתּרס קינדער זאָלן אַרײַנפֿאַלן צו אַ שטיפֿמאַמע.

טענהט דער פֿעטער איציע מיט אַ שמײכעלע, גלעט זיך די פּאות און קוקט אַף די קישנס, װוּ עס ליגט דער באָבעס פֿאַרמעגן:

― נו, און אַז די ייִ נ ג ל ע ך פֿאַלן־אַרײַן צו אַ שטיפֿמאַמע, איז גוט? כאַ־כאַ!

― װאָס גלײַכסטו ייִנגלעך צו מײדלעך? װאָס האָרכט אַ ייִנגל אַ שטיפֿמאַמען? אַ ייִנגל גײט־אַװעק אַף אַ גאַנצן טאָג אין חדר אַרײַן. און אַ מײדל װאָס? אַ מײדל בלײַבט אין דער הײם ניאַנטשען דער שטיפֿמאַמעס קינדער…

דער פֿעטער איציע איז מיט דעם נאָך אַלץ ניט באַפֿרידיקט. ער גלעט זיך די פּאות, קוקט אַף די קישנס און שמײכלט און רעדט טיף דיפּלאָמאַטיש, קױם װאָס מע שטױסט זיך:

― און װי װאָלט געװען, למשל, װען אַלע קינדער זאָלן זײַן מײדלעך? כע־כע!

― װאָלט איך אַלע מײדלעך ― ענטפֿערט אים די באָבע ― געלאָזט באַ זיך.

דער פֿעטער איציע רעדט װײַטער, נאָר אָן אַ שמײכעלע, און אַלץ פֿאַרשטעלט:

― װוּ װאָלטסטו גענומען געלט, למשל, אַף אױסצוהאַלטן אַזױ פֿיל מײדלעך? (שױן אָן אַ כע־כע).

― גאָט װאָלט מיר געהאָלפֿן, ― ענטפֿערט די באָבע רויִק ― אָט האָט דאָך מיר גאָט געהאָלפֿן אױסהאָדעװען אַזאַ קדיש װי דו, װאָס קוקט־אַרױס אַף מײַן ירושה, האָט מורא, ס'װעט אים ניט קלעקן…

― איציע! ― רופֿט אים די מומע סאָסיע פֿון איר חדרל. ― איציע! קום אַהער, איך דאַרף דיר עפּעס זאָגן!…

די קינדער קװעלן־אָן פֿון דער באָבע גיטל, װאָס זי האָט אַזױ קונציק אָפּגעשניטן דעם פֿעטער איציע, און זײַנען זיך מחיה, װאָס זײ פֿאָרן שױן צוריק אַהײם.

אַביסל איז זײ נאָר אַרײַן אין נאָז דאָס װאָרט „שטיפֿמאַמע“, װאָס זײ האָבן דאָ דערהערט צום ערשטן מאָל. זײ װעלן, הײסט עם, האָבן אַ שטיפֿמאַמע? װאָס איז דאָס אַזעלכעס „שטיפֿמאַמע“? און מיט װאָס איז אַ שטיפֿמאַמע אַזױ ביטער, װאָס די באָבע גיטל האָט שױן באַצײַטנס אַף זײ רחמנות?… ס'איז כּדאַי, כ'לעבן, אָנצוקוקן די שטיפֿמאַמע. ס'איז כּדאַי שױן צו פֿאָרן אַהײם.

אַהײם! אַהײם! אַהײם! לעבנס־באַשרײַבונגען

צװיט בוך

45. אַ מענה־לשון פֿון אַ שטיפֿמאַמע ― ― ― ― 183 46. אַפֿן בענקעלע באַם טױער ― ― ― ― ― ― 187 47. ד ע י ק אָ ל ע ק ט אָ ר ― ― ― ― ― ― 191 48. די געראָטענע אײדעמס ―― ― ― ― ― 196 49. אַרנאָלד פֿון די פּידװאָרקעס ― ― ― ― ― 200 50. גימנאַזיסטל סאָלאָמאָן ― ― ― ― ― ― 205 51. ,, ד י פּ ע נ ס י ע “ ― ― ― ― ― ― ― 210 52. חבֿר אליע ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― 214 53. צװישן חזנים און כּלי־זמרים ― ― ― ― ― 220 54. ל א ת ג נ ו בֿ ― ― ― ― ― ― ― ― 224 55. דעם חזנס מײדל ― ― ― ― ― ― ― 232 56. שׂמחת תּורה צו הקפֿות ― ― ― ― ― 236 57. ד ע ר ק ר י ז י ס ― ― ― ― ― ― ― 242

דריטער טײל

58. ער גיט שטונדן ― ― ― ― ― ― ― ― 249 59. אַ ן א י ד י ל י ע ― ― ― ― ― ― ― ― 253 60. די צעשטערטע האָפֿענונגען ― ― ― ― ― 259 61. דער סוף פֿון דער אידיליע ― ― ― ― ― 264 62. אַ האַלב יאָר נע־ונד ― ― ― ― ― ― ― 268 63. װידער אינדערהײם ― ― ― ― ― ― ― 274 64. ער פֿאָרט אַף אַ רײַכער שטעלע ― ― ― ― ― 278 65. אין חלום און אַף דער װאָר ― ― ― ― ― ― 283 66. אַ מעשׂה מיט אַ זײגער ― ― ― ― ― ― 286 67. אַ מלאך פֿון גאָט אינעם געשטאַלט פֿון אַ מענטשן ― 291 68. אַן אומגעריכטער עקזאַמען ― ― ― ― ― 296 69. אַ ייִד אַ פּאָמעשטשיק ― ― ― ― ― ― ― 300 70. דאָס לעבן אין דאָרף ― ― ― ― ― ― 304 71. דאָדי דער עקאָנאָם ― ― ― ― ― ― ― 309 72. ד ע ר פּ ר י ז י װ ― ― ― ― ― ― ― ― ― 314 73. די מומע טױבע פֿון באַרדיטשעװ ― ― ― ― ― 319 74. דער ערשטער אַרױספֿאָר ― ― ― ― ― ― 324 75. פּ ר אָ ט ע ק צ י ע ס ― ― ― ― ― ― ― 330 76. ק ו פּ ע ר נ י ק ― ― ― ― ― ― ― ― 336 77. אַ שטעלע פֿון אַ „סעקרעטאַר“ ― ― ― ― 340 78. די „װיבאָרעס“ ― ― ― ― ― ― ― ― 345

שלום־עליכמס אױטאָביאָגראַפֿישע פֿאַרצײכענונגען צװאה און עפּיטאַפֿיע

פֿ ו ן ד ע ר ר ע ד אַ ק צ י ע ― ― ― ― ― 355 I. צו מײַן ביאָגראַפֿיע ― ― ― ― ― ― 356 II. ― ― ― ― 361 די צװאה פֿון שלום עליכם ― ― ― ― ― ― 369 די עפּיטאַפֿיע פֿון שלום־עליכם ― ― ― ― ― 376

פֿ ו ן פֿ אַ ר ל אַ ג ― ― ― ― ― ― ― ― ― 379 אינהאַלט פֿון „אַלע װערק“ ― ― ― ― ― ― ― ― 380 אַ מענה־לשון פֿון אַ שטיפֿמאַמע

אַ שטיפֿמאַמע. ― קללות נאָכן אַלף־בית. ― דאָס ערשטע װערק אַ לעקסיקאָן פֿון קללות.

װאָס האָבן די מענטשן אָנגעכאַפּט ― „שטיפֿמאַמע“? װעדליק די קינדער האָבן זיך אָנגעהערט „שטיפֿמאַמע“ און „שטיפֿמאַמע“, האָבן זײ געמעגט מײנען, אַז אַ שטיפֿמאַמע איז טאַקע באמת מיט הערנער. אַז אַף יעדן טריט און יעדן שריט האָט מען זײ געסטראַשעט מיט דער שטיפֿמאַמע: „װאַרט־אױס, שקצים, אָט װעט דער טאַטע אַרױספֿאָרן אַף דער װעלט און װעט אײַך ברענגען אַ שטיפֿמאַמע, װעט איר װיסן, װאָס פֿאַר אַ גאָט מיר האָבן!“… װאָס דאַרפֿט איר מער ― טאָמער װאַרעמט די זון ניט אַזױ פֿױגלדיק, זאָגט מען: „די זון װאַרעמט, װי אַ שטיפֿמאַמע“… עס מוז דאָך עפּעס זײַן אין דעם. אַ װעלט איז דען משוגע?

מיט אַ מאָל איז דער טאַטע נעלם געװאָרן. ס'איז אַװעק אַ װאָך, און אַ װאָך, און נאָך אַ װאָך. װוּ איז אַהינגעקומען דער טאַטע? מע זאָגט ניט! עלטערע רײדן צװישן זיך, נאָר שטילערהײט, די קינדער זאָלן ניט הערן, און מער אַפֿן װוּנק. נאָר אײן מאָל האָט אין חדר דער רבי זיך אַרױסגעכאַפּט מיט אַ װאָרט. ער האָט אַ פֿרעג געגעבן באַ די קינדער: „נישטאָ נאָך דער טאַטע פֿון באַרדיטשעװ?“ צו דער דאָזיקער דיפּלאָמאַטישער פֿראַגע האָט די רביצין צוגעזעצט פֿון איר זײַט נאָך מער דיפּלאָמאַטיש: „װאָס־זשע? אַזױ גרינג קומט עס אָן אַן אַלמן אַראָפּצוברענגען אַ שטיפֿמאַמע פֿאַר די יתומים?“… װײסן מיר שױן, הײסט עס, אַז דער טאַטע איז אין באַרדיטשעװ, און אַז ער זוכט אַ שטיפֿמאַמע צו זײַנע קינדער. װאָס־זשע, פֿרעגט זיך, באַדאַרף מען זיך דאָ באַהאַלטן? װאָס איז דאָ דער סוד? והראַיה: אַז ער האָט באַדאַרפֿט צו קומען אַהײם מיט דער סחורה פֿון באַרדיטשעװ, האָט ער פֿריִער צוגעשיקט אַ „שטאַפֿעט“, אַז גאָט האָט אים מזכּה געװען זײַן גלײַכן, װאָס איז אַ מציאה אין אַלע אופֿנים, הן אין יחוס, הן אין געלט, און אַז ער װעט אינגיכן, אַם ירצה השם, קומען מיט דער מציאה, און ער בעט, מע זאָל איר ניט זאָגן אַזױ גיך, װיפֿל קינדער ער האָט ― צו װאָס זאָל זי דאָס װיסן מיטאַמאָל? מיט דער צײַט װעט זי דאָס אַלײן געװױרע װערן. סײַ־װי־סײַ זײַנען ניט אַלע קינדער חל אַף איר: די עלטערע זײַנען דאָך עלטערע, און די צװײ מײדלעך ― די זײַנען דאָך באַ זײער באָבע. ער װאַשט זיך ניט אָפּ די הענט חלילה פֿון זײ. קינדער זײַנען קינדער. נאָר באַ אָט אַזעלכע ביטערע אָבסטאָיאַטעלסטװעס איז געזינטער, אַז מע פֿאַרלײקנט עטלעכע קינדער אַף אַ קורצע צײַט. „יותר אין לחדש רק חײם ושלום. השם יתברך זאָל העלפֿן, מע זאָל זיך זען אינגיכן בשלום. ממני…“

דער דאָזיקער בריװ װאָלט געמאַכט אַ גוטן אײַנדרוק, װען נישט דער קנײטש מיט די קינדער. ערגער פֿון אַלץ איז דאָס געװען פֿאַר די קינדער גופֿא. אמת, זײ האָבן געפֿילט, אַז דער טאַטע האָט זײ ליב, אַז זײ זײַנען אים טײַער איטלעכס קינד באַזונדער, נאָר װאָס זײ זײַנען אַף אַ װײַלע געװאָרן אַ מין קאָנטראַבאַנדע־סחורה ― דאָס האָט זײ אַביסל אַ פּאָרקע געגעבן און אַרױסגערופֿן מאָדנע מחשבֿות און געדאַנקען. אָבער ניט אַף לאַנג, װאָרעם אָט איז מען געקומען צו זײ אין חדר און מע האָט זײ אָנגעזאָגט אַ בשׂורה: „דער טאַטע איז געקומען און געבראַכט צו פֿירן פֿון באַרדיטשעװ אַ שטיפֿמאַמע“. „מזל־טובֿ! ― האָט זיך אַרײַנגעמישט די רביצין, ― איר זאָלט דערלעבן אָנזאָגן בעסערע בשׂורות!“… און דער רבי האָט אָפּגעלאָזט די קינדער אַהײם פֿאַר דער צײַט.

געקומען אַהײם, האָבן די קינדער געטראָפֿן די גאַנצע משפּחה: דעם פֿעטער פּיניע מיט זײַנע זין, די מומע חנה מיט אירע טעכטער, אַלע אַרום טיש. מע האָט געטרונקען טײ, כּלומרשט געגעסן לעקעך און אײַנגעמאַכטס און גערײכערט פּאַפּיראָסן, און גערעדט פּוסטע רײד, װאָס אַ װאָרט צו אַ װאָרט האָט זיך ניט געקלעפּט, װאָרעם קײנער האָט נישט געהערט װאָס דער אַנדערער זאָגט. יעדער איז געװען אַרײַנגעטאָן אין זײַנע אײגענע געדאַנקען, און אַלע אינאײנעם האָבן געהאַלטן אין אײן קוקן אַף דער שטיפֿמאַמע און אין אײן באַטראַכטן און אָפּשאַצן די מציאה, װאָס דער טאַטע האָט אײַנגעהאַנדלט אין באַרדיטשעװ ― און, דאַכט זיך, מע איז געװען צופֿרידן מיטן אָנקוק. אַ ייִדענע אַ בכּבֿודע, ניט קײן נאַרישע, און דער עיקר ― אַ ליבלעכע, אַ צוגעלאָזטע, אַ גוטע, אַ מענטש אָן אַ גאַל! הײַנט װאָס האָבן זײ דאָ געפּילדערט, געמאַכט אָנשטעלן ― „שטיפֿמאַמע“?…

ערשט העט־שפּעטער, אין אַ װאָך אַרום אָדער אין צװײ, האָט זיך די שטיפֿמאַמע אַרױסגעװיזן מיט איר היציקן טעמפּעראַמענט און קודם כּל אַרױס מיט איר שפּראַך, מיט איר אמת באַרדיטשעװער שטיפֿמאַמע־לשון, אַ שפּראַך אַ גלאַטע, אַ רײַכע, אַ בלומענדיקע. אַף איטלעכס װאָרט אַ קללה, און צום גראַם, און דװקא אין גוטן מוט. למשל: עסן ― עסן זאָלן דיך װערעם! טרינקען ― טרינקען זאָלן דיך פּיאַװקעס! שרײַען ― שרײַען זאָלסטו אַף די צײן! פֿאַרנײען ― נײען זאָל מען אײַך תּכריכים! גײן ― גײן זאָלסטו אין דער ערד! שטײן ― שטײן זאָלסטו פּראַװצעס! זיצן ― זיצן זאָלט איר אין געהאַקטע װוּנדן! ליגן ― ליגן זאָלט איר אין דער ערד! רײדן ― רײדן זאָלט איר פֿון היץ! שװײַגן ― אַנטשװיגן זאָלט איר װערן אַף אײביק! זאָגן ― געזאָגט זאָל אײַך װערן אַלדאָס בײז! האָבן ― האָבן זאָלסטו מכּות בכורות! ניט האָבן ― ניט האָבן זאָלסטו קײן גוטס װײַל דו לעבסט! טראָגן ― טראָגן זאָל דיך דער רוח אַף די פּלײצעס! אַרײַנטראָגן ― אַרײַנטראָגן זאָל מען דיך אַ קראַנקן! אַרױסטראָגן ― אַרױסטראָגן זאָל מען דיך אַ טױטן! אַרומטראָגן ― אַרומטראָגן זאָל מען דיך אַף די הענט! אַװעקטראָגן ― אַװעקטראָגן זאָל מען דיך אַפֿן בית־עולם! צי, אַשטײגער, למשל, נעמט אַזאַ אומשולדיק װאָרט, װי שרײַבן? איז שרײַבן זאָל מען דיר רעצעפּטן! פֿאַרשרײַבן ― פֿאַרשריבן זאָלסטו װערן צום טױט! אָפּשרײַבן ― אָפּשרײַבן זאָל מען דיך פֿון קדחת! אַרײַנשרײַבן ― אַ משוגענעם אױסמעקן און דיך אַרײַנשרײַבן!.. און אַמאָל איז זי געװען אױפֿגעלײגט און אַ װאָרט האָט זיך אַרײַנגעכאַפּט איר אין מױל אַרײַן ― האָט זי עס געדרײט און געפֿלאָכטן און געגאָסן זיך און געצױגן זיך, װי אַ גוטער בױמל, גאָר אָן אַן אָפּשטעל, און אין אײן אָטעם, װי באַ אַ גוטן חזן די עשׂרת בני המן: „ס'זאָל דיך אָנכאַפּן, רבונו של עולם, אַ שטעכעניש און אַ ברעכעניש, אַ רײַסעניש און אַ בײַסעניש, אַ טריקעניש, אַ פֿאַרטרי־קעניש, אַן אױסטריקעניש, אַן אײַנטריקעניש, אַ דאַרעניש, אַ פֿאַרדאַרעניש, אַן אײַנדאַרעניש, אַ שרומפּעניש, אַן אײַנשרומפּעניש, ליבער גאָט! האַרציקער פֿאָטער, געטרײַער!“…

דער העלד פֿון דער דאָזיקער ביאָגראַפֿיע איז זיך מודה, אַז אַ היפּש ביסל קללות און שלאָגװערטער אין זײַנע שפּעטערדיקע װערק האָט ער גענאַשט פֿון דער שטיפֿמאַמע און פֿון איר מענה־לשון. נאָך גאָר־גאָר אין די יונגע יאָרן, ער האָט נאָך גאָרניט געװוּסט, װאָס שרײַבן באַטײַט, און האָט נאָך גאָר אַפֿילו ניט געחלומט, אַז ער װעט אַמאָל זײַן אַ שרײַבער, האָט זיך אים, אַלס קוריאָז, פֿאַרװאָלט פֿאַרשרײַבן אַלע קללות, װאָס ער האָט זיך אָנגעהערט פֿון זײַן שטיפֿמאַמע, צונױפֿזאַמלען זײ אינאײנעם, מאַכן אַ מין װערטערביכל. האָט ער זיך ניט געפֿױלט, געזאַמלט און געזאַמלט, און אַז ער האָט זײ אָנגעזאַמלט אַ היפּש ביסל, האָט ער זײ גענומען סאָרטירן נאָכן אַלף־בית, אָפּגעשװיצט אַ פּאָר גוטע נעכט און צונױפֿגעשטעלט אַ גאַנץ פֿײַנעם לעקסיקאָן, על־פּי אַלף־בית, װעלכער עס װערט דאָ געגעבן נאָר אַפֿן זכּרון:

א ― אבֿיון, אומגליק, אידיאָט, אײזל, אײַנגעזעסענע בריאה, אָפּגעריסענער נאַר, אַשמדאַי.

ב ― באָלװאַן, באָדיונג, בטלן, בײַטלשנײַדער, בלינדערהאָץ, בעדער, בעזעם, בעטלער, בערנטרײַבער, בעל־עגלה, באַשעפֿעניש.

ג ― גױ, גולם, גדלן, גזלן, גנבֿ, געשלײערטע האַנזי.

ד ― דאָנאָשטשיק, דבֿר־אַחר, דלות, דערקאַטש.

ה ― האָלעדראַנצעס, האָצמאַך, האָצעקלאָץ, הולטײַ, הינט־שלעגער, הינקעדיקער שנײַדער, המן, הפֿקר־יונג.

ו ― װאַנץ, װיסטע קאַליקע, װעװריק, װערעמיקער, וצדקתך.

ז ― זאַיִקע, זאַק פּאָלאָװע, זױערע קיסליצע, זומערפֿױגל, זױפֿער, זיצפֿלײש.

ט ― טאָטער, טאָרבע, טױגעניכטס, טפּש, טערקישער פֿעפֿער, טריפֿה קישקע.

י ― יאַטקעהונט, יונגאַטש, יורקע, ימח־שמוניק, ים־קאָטער.

כ ― כּזבֿן, כּל־בוניק, כּלבֿ שבכּלבֿים.

ל ― לאָבוס, לאַבאַזניק, לאָדער, לא־יוצלח, לאַמטערנשיסער, ליגנער, למד־װאָװניק, לײדיקגײער.

מ ― מאַלפּע, מאַמעטליװע בחור, מאָנדריש, מגיד, מלמד, משומד.

נ ― נאַריש פּנים, נאַפּודעלע, נאַשער, נודניק, נכפּהניק.

ס ― סאַװוּלע, סװאָלעטש, סװישטשון, סמאַרקאַטש.

ע ― עזות־פּנים, עני ואבֿיון, עפּוש, עקדיש, עקשן.

פּ ― פּאַסקודניאַק, פּאַציראָנע, פּאַרטאַטש, פּאַרך, פּוסטעפּאַסניק, פּופּיק פּיפּערנאָטער, פּלעצל, פּעטעלעלע, פּעמפּיק, פּרא־אָדם, פּריטשעפּע.

פֿ ― פֿאָנפֿאַטש, פֿאַלשער מענטש, פֿאַרשלעפּטע קרענק, פֿױליאַק, פֿײַפֿער, פֿליאַסקעדריגע, פֿלאָכט, פֿלאָקנשיסער, פֿערדאַטש, פֿרעסער.

צ ― צבֿועק, צדיק־אין פּעלץ, צורה־מלוכה, צלם־קאָפּ, צעבראָכענער שאַרבן, צרעת.

ק ― קאַטאָרזשניק, קאָכלעפֿל, קאַליקע, קאַרטאָפֿלשלינגער, קאָרטנשפּילער, קאַפּעלושמאַכער, קבצן, קױמענקערער, קישקע אָן אַ־דנאָ, קלעק, קריכער, קשׂקשׂת.

ר ― רױטער, רוצח, רכילותניק, רעטעך, רשע מרושע.

ש ― שאַרלאַטאַן, שבת־גױ, שוטה בן פּיקהאָלץ, שוסטער, שײגעץ, שליאַטענטש, שיקסע, שלאַנג, שלים־מזל, שמאַטע, שמד־קאָפּ, שמינדער־בגעץ, שמענדריק, שנױץ מיט ברױט, שקראַב.

תּ ― תּרח.

דאָס איז געװען, קאָן מען זאָגן, דאָס ערשטע װערק, װאָס דער קומענדיקער שלום־עליכם האָט פֿאַרפֿאַסט, און אַ נאָמען געגעבן האָט ער עס: „אַ מענה־לשון פֿון אַ שטיפֿמאַמע“… מיט דעם װערק האָט זיך געטראָפֿן אַ מעשׂה, װאָס האָט זיך געקאָנט ענדיקן מיט גאָר אַ מיאוסער קאַטאַסטראָפֿע.

מחמת עס האָט געמוזט זײַן אױסגעשטעלט שטרענג נאָכן אַלף־בית, האָט דער פֿאַרפֿאַסער שטאַרק געשװיצט, עטלעכע מאָל איבערגעשריבן דאָס װערטערבוך. האָט דער טאַטע, אַפּנים, באַמערקט, אַז דער חבֿרה־מאַן אַרבעט עפּעס זײער געשמאַק. איז ער אונטערגעגאַנגען אײנמאָל באַנאַכט פֿון הינטן, אַרײַנגעקוקט אינעװײניק און אַ נעם געגעבן צו זיך דעם כּתבֿ־יד און איבערגעלײענט פֿון אַלף ביז תּיו. און לא־די, װאָס ער האָט עס אַלײן געלײענט, האָט ער עס נאָך דורכגעלײענט פֿאַר דער שטיפֿמאַמע. און עס איז געשען אַ נס: ס'איז שװער צו װיסן, צי װײַל ס'איז גראָד געװען אין אַ גוטער מינוט, װען זי איז געװען אױפֿגעלײגט, צי װײַל זי האָט זיך געשעמט צו זײַן אין כּעס, ― נאָר ס'איז אָנגעפֿאַלן אַף איר אַ מאָדנער בײזער געלעכטער. יענע האָט אַזױ געלאַכט, אַזש געקװיטשעט. מע האָט געמײנט, אַז זי װעט דעם שלאַק באַקומען! מער פֿון אַלץ זײַנען איר געפֿעלן די װערטער „פּופּיק“ און „קשׂקשׂת“. „פּופּיק“ האָט באַ איר געהײסן טאַקע דער העלד פֿון דער דאָזיקער באַשרײַבונג. און „קשׂקשׂת“ (קאַשקעט) ― מיט דעם נאָמען האָט זי געקרױנט אַן עלטערן בחורל דערפֿאַר, װאָס ער האָט געטראָגן אַ נײַעם קאַשקעט.

נו, גײט זײַט אַ נבֿיא, אַז ס'װעט זיך ענדיקן גאָר מיט אַ געלעכטער! אַװדאי האָט דער מחבר פֿונעם לעקסיקאָן באַ זיך אין האַרצן געבענטשט גומל, װאָס ס'האָט זיך אַזױ גוט אױסגעלאָזט.

אַפֿן בענקעלע באַם טױער

דער „אײַנפֿאָר“ ― דאָס פֿאַררופֿן אורחים ― װידער חלומות װעגן אוצר.

װײסט איר, װאָס הײסט אַן „אײַנפֿאָר“? ― אַן „אײַנפֿאָר“ איז ניט קײן אַכסניה און ניט קײן האָטעל, נאָר עפּעס אַזעלכעס, װאָס געפֿינט זיך צװישן די דאָזיקע צװײ מינים, אָדער ― בײדע מינים אינאײנעם. די אַכסניה, אָדער דער טיפּ האָטעל, װאָס נחום ראַבינאָװיטש האָט געהאַלטן אין דער שטאָט פּערעיאַסלאַװ און געלעבט דערפֿון, איז געװען דער אמתער „אײַנפֿאָר“. אַ גרױסער הױף מיט גרױסע חדרים מיט בעטלעך פֿאַר די אורחים. מײנסטנס זײַנען אין די חדרים געשטאַנען צו עטלעכע בעטלעך, און דער אורח, װאָס איז פֿאַרפֿאָרן, האָט נאָר אָפּגעדונגען אַ בעטל, ניט קײן גאַנצן חדר. סײַדן אַ נגיד, אַן אָפּגעפּוצטער, אַ מיוחס. אַזעלכע זײַנען אָבער געװען זעלטן, און די האָבן געהײסן „פֿעטע“ אורחים. דאָס רובֿ אורחים זײַנען געװען „בעטלעך“. די האָבן נישט באַדאַרפֿט באַזונדער קײן סאַמאָװאַרן מיט קײן באַדינערס. אײן סאַמאָװאַר אַ גרױסער איז אַרײַנגעטראָגן געװאָרן אין „זאַל“, און יעדער פֿון די „בעטל־אורחים“ האָט זיך געהאַט זײַן טשײַניק מיט זײַן ביסל טײ ― גיסט אײַך, ייִדישע קינדער, און טרינקט אײַך װיפֿל אײַער האַרץ גלוסט!… אַ מחיה געװען אָנצוקוקן אינדערפֿרי, אָדער אַפֿדערנאַכט, באַ ראַבינאָװיטשן אין אײַנפֿאָר. אַ גאַנץ בינטל ייִדן אַרום טיש, מע טרינקט און מע רעדט אַלע אינאײנעם און מע גראַגערט און מע רײכערט ― דעם רױך כאָטש שנײַדט מיט אַ מעסער! און רײדן רעדט מען פֿון װאָס איר װילט. דער רעדט פֿונעם יאַריד ― אַ יאַריד־מענטש. דער רעדט פֿון װײץ ― אַ ייִד, װאָס האַנדלט מיט ברױט. דער רעדט פֿון דאָקטױרים ― אַ ייִד אַ קראַנקער, װאָס הוסט. און דער רעדט נאָר פֿון חזנים ― אַ ייִד, װאָס האָט ליב נגינה, און טוט אים עפּעס. און יענער זיצט זיך אין אַ װינקל, שאָקלט זיך און דאַװנט דערװײַלע פֿון פֿאָרנט מיט אַ קול פֿון אַ נקבֿה. און דער בעל־הבית אַלײן, רב נחום ראַבינאָװיטש, אַ ייִד, אַ חלוש, װי אײַך איז שױן באַקאַנט, מיט אַ כאַלאַטל, מיט אַ קײַלעכיק יאַרמעלקעלע אַפֿן קאָפּ און מיט אַ גראָבן פּאַפּיראָס, זיצט צװישן די אורחים אױבנאָן, װי אַ מלך, און הערט זײ אױס אַלעמען אין אײן צײַט, אָבער נאָר מיט אײן אױער, װײַל מיטן אַנדערן אױער הערט ער זיך צו, אפֿשר ניט װילנדיק, צו דער שטיפֿמאַמעס מענה־לשון, װאָס גיסט זיך אַזױ װי בױמל און ציט זיך אַזױ װי האָניק. דאָס רעכנט זי זיך מיט אירע שטיפֿקינדער אַפֿן ניכטערן האַרצן, טײלט זײ אױס ברכות יעדן באַזונדער מיט דער פֿולער האַנט. דערלאַנגט דעם אַ זעץ אין זײַט אַרײַן, דעם אַ סטוסאַק אין האַלדז־און־נאַקן, און יענעם איז זי מכבד מיטן רעכטן פֿוס אין בױך אַרײַן. זי װיל, אַז אײנער זאָל גײן פֿאַרװיגן איר דאָס קינד, אַז דער אַנדערער זאָל גײן אין מאַרק אַרײַן איר העלפֿן טראָגן דעם קױש, און אַז דער דריטער זאָל גײן גלאַט אין דער ערד אַרײַן… און די קינדער פֿאָלגן, טוען אַלץ װאָס מע הײסט זײ, װאָרעם די צײַט איז שלעכט, פּרנסה איז געשלאָגן, אין חדר גײט מען נאָר אַ האַלבן טאָג, דעם אַנדערן האַלבן טאָג העלפֿט מען אױס דעם טאַטן װי װײַט מע קאָן. װער אין שטוב אַרום די אורחים, און װער אין דרױסן אַפֿן בענקעלע באַם טױער ― צו פֿאַררופֿן די דורכפֿאָרנדיקע בעלי־עגלות: „אַהער פֿאַרפֿאָרט, אַהער!“…

אַװדאי איז אינדרױסן אַפֿן בענקעלע באַם טױער שױן בעסער, װי אױסצושטײן דעם הו־האַ, מיטן גיהנום, מיטן גלות־שטיפֿמאַמע אינעװײניק אין שטוב. דאָס זיצן באַם טױער אַפֿן בענקעלע איז גאָר קײן אַרבעט ניט. דאָס איז אַ שפּילכל, אַ פֿאַרגעניגן. װער שמועסט זומער, אַז די בעלי־עגלות פֿליִען מיט אַ הוק און מיט אַ פֿײַף און מיט אַ קנאַק. דאָס פֿאָרן זײ פֿונעם פּאַראַכאָד מיט פּאַרשױנדלעך, װילן איבעריאָגן אײנס דאָס אַנדערע, הײבן זײ אױף אַזאַ שטױב, אַז מע זעט ניט אַרױס די פּאַסאַזשירן, װאָס פֿאַר אַ פּנים זײ האָבן. נאָר אַז אין װאָגן געפֿינען זיך פּאַסאַזשירן ― דאָס זעט מען. און אַלע ייִנגלעך מיט אַלע משרתים פֿון די אײַנפֿאָר־הײַזער טוען זיך אַ לאָז אַקעגן דעם בעל־עגלה מיט אַ פֿרײלעכן געפּילדער: „אַהער, פֿעטער! אַהער פֿאַרפֿאָרט!“ און דער בעל־עגלה ענטפֿערט זײ אָפּ מיט דער בײַטש, פֿליט־דורך פֿאַרבײַ און װערט פֿאַרשװוּנדן אינעם געדיכטן שטױב, לאָזט־איבער די ייִנגלעך און די משרתים מיט אַ נאָז.

דאָס איז אָבער נאָר זומער־צײַט, בעת נאַװיגאַציע, װען דער דניע־פּער גײט. װינטער, אַז דער דניעפּער שטעלט זיך אַװעק, לעבט דער אײַנפֿאָר פֿון אַן אַנדער סאָרט אורחים. װינטער פֿאָרן אַרײַן גרױסע בוכטעס, אָדער בױדן, געפּאַקט מיט אַ מין סחורה, װאָס איז אײַנגעװיקלט אין צינאָװקעס און שטינקט מיט טאַראַן. דאָס זײַנען שױן ניט קײן אורחים אַף צו עסן שבתים און פֿאַרנעמען בעטלעך. זײ זײַנען ניט קלײן צו ליגן אַלע אינאײנעם אַף דער ערד, אָדער אין הױף באַ די װעגן, און זײ גיבן צו לײזן נאָר פֿאַר הײ און האָבער. פֿון אַזעלכע פּאַרשױנען האָט מען װינציק נחת, און פּרנסה נאָך װינציקער. הײַנט דאָס זיצן אַלײן אַפֿן בענקעלע באַם טױער אַפֿן פֿראָסט איז אױך עפּעס ניט אַזױ זיס. דער העלד פֿון די דאָזיקע באַשרײַבונגען געדענקט גאַנץ גוט יענע צײַט, װען ער איז געזעסן אַפֿן בענקעלע באַם טױער. זומער אין דער גרעסטער היץ געבראָטן זיך אַף דער זון, און װינטער אַף דער קעלט געפֿרױרן װי אַ הונט, אײַנגעהילט אין אַ צעריסן פּעלצל מיט אַזעלכע שטיװעלעך, װאָס האָבן זיך געבעטן צום שוסטער, און ער האָט געקלאַפּט אַ פֿוס אָן אַ פֿוס און אַרױסגעקוקט, טאָמער װעט זיך באַװײַזן אַ בעל־עגלה, אָדער אַ בוכטע מיט אורחים, װעט ער אױפֿשטײן, זיך לאָזן אַקעגן: „אַהער פֿאָרט! פֿאַרפֿאָרט אַהער!“ זײַנען אָבער בעלי־עגלות, װי אַף צו־להכעיס, דורכגעפֿלױגן פֿאַרבײַ און זײַנען גאָר פֿאַרפֿאָרן אין אַ צװײטן, אַ רײַכערן אײַנפֿאָר, טאַקע אַקעגן, צו ראובֿן יאַסנעגראַדסקי. דאָרט זײַנען, זאָגט מען, פֿאַראַן חדרים גרױסע, מיט װײכע בענקלעך, מיט שפּיגלען, מיט נאָך און נאָך זאַכן, װאָס די ראַבינאָװיטשעס פֿאַרמאָגן דאָס ניט. דערפֿאַר איז דאָרט תּמיד פֿול געפּאַקט מיט פֿעטע אורחים, און באַ זײ, באַ די ראַבינאָװיטשעס אין אײַנפֿאָר, איז פּוסט, כאָטש הינט צו פֿאַרטרײַבן. און דאָס פֿאַרדריסט שלומען זײער שטאַרק ― אַף װעמען? אַף גאָט! פֿאַר װאָס האָט גאָט ניט געמאַכט אַזױ, אַז ער זאָל בעסער געבױרן װערן באַ ראובֿן יאַסנע־גראַדסקי, אײדער באַ נחום ראַבינאָװיטשן פֿאַר אַ זון?…

און ראובֿן יאַסנעגראַדסקי װערט באַ אים אַ סימבאָל פֿון מזל, פֿון עשירות און פֿון אַלדאָס גוטס. און אַ סך פֿעטע אורחים װערט באַ אים אַ אידעאַל, אַ צװײטער „אוצר“, פֿון װעלכן ער חלומט אַצינד, װי ער האָט געחלומט אַמאָל, אין שמואליקס צײַטן. און עס שטעלט זיך אים פֿאָר אין יעדן פֿורל, װאָס פֿאָרט דורך פֿאַרבײַ, אַז דאָס פֿאָרט אַ בעל־עגלה מיט בכּבֿודיקע פּאַרשױנען, פֿעטע אורחים אין בערענע פּעלצן. עס פֿאָרט־דורך דער בעל־עגלה אַקוראַט נעבן זײער אײַנפֿאָר, און אײדער שלום באַװײַזט אַרױסצורײדן דאָס װאָרט: „אַהער!“ האָט דער בעל־עגלה שױן אַלײן אָפּגעשטעלט די פֿערדלעך: „טפּרררו!“ ― און עס קריכן אַרױס פֿון דאָרטן אײנס נאָך דאָס אַנדערע די בכּבֿודע פּאַרשױנען אין זײערע בערענע פּעלצן. און מע טראָגט־אַראָפּ נאָך זײ געלע לעדערנע טשעמאָדאַנעס, אָנגעפּאַקט מיט כּל טובֿ, יעדער טשעמאָדאַן װעגט אַ פּוד! און זײ מאַרשירן אַרײַן אין שטוב אַרײַן, און זײ הײסן זיך געבן איטלעכן באַזונדער אַ נומער, און בעטן, מע זאָל זײ דערלאַנגען סאַמאָװאַרן, און הײסן קאָכן װאַרעמעס און װעטשערע. און עס קומט־אַרײַן צו זײ דער טאַטע אין דער יאַרמעלקע, מיט אַ שמײכלענדיק פּנים, און שטעקט זײ אָפּ אַ ברײטן שלום־עליכם און פֿרעגט זײ, צי רעכענען זײ דאָ שבת האַלטן? צעלאַכן זײ זיך און זאָגן: „װאָס עפּעס אײן שבת? פֿאַרװאָס ניט דרײַ שבתים? און לאָזן לאָזט זיך אױס, אַז דאָס זײַנען גאָר סוחרים, װאָס זײַנען געקומען קױפֿן װײץ, און באַ קױפֿן װײץ װעט דער טאַטע קאָנען כאַפּן אַ שײן פֿאַרדינסטל קאָמיסיע, און טאַקע פֿאַרװאָס ניט אָפּלעקן אַ בײנדל?… אין דעם קומט־אָן די שטיפֿמאַמע, אַרױפֿגעכאַפּט אַף זיך די שבתדיקע זײַדענע פֿעטשײלע; דאָס פּנים פֿלאַקערט איר פֿאַר פֿרײד, און זי קוקט מיט אײן אױג אַף די פֿעטע אורחים און טוט אַ פֿרעג שטילערהײט: „װער האָט דאָס זײ געבראַכט צו פֿירן?“ „ס'איך האָב זײ פֿאַררופֿן, איך!“ ― ענטפֿערט איר שלום מיט גדלות, און איז גליקלעך מיטן ליגן, װאָס ער האָט דאָ נאָר־װאָס אָפּגעטאָקט. גליקלעך, װאָס אױך באַ זײ װעט אַמאָל זײַן אַ גוטער טאָג, כאָטש אײן טאָג אַ גוטער. און אַ שבת אַ גוטער ― אַך! װאָס פֿאַר אַ פֿרײלעכער שבת באַ זײ װעט זײַן! און פֿאַר װאָס עפּעס נאָר אײן שבת? פֿאַר װאָס ניט אַלע דרײַ שבתים?…

דאָס אַלצדינג װאָלט געװען זײער גוט, װען ס'זאָל ניט זײַן קײן דמיון, קײן חלום. די דאָזיקע פֿעטע אורחים אין די בערענע פּעלצן מיט די געלע טשעמאָדאַנעס זײַנען טאַקע צוגעפֿאָרן און טאַקע אָפּגעשטעלט זיך, נאָר ניט באַ זײער אײַנפֿאָר ― אַקוראַט אַקעגן האָבן זײ זיך אָפּגעשטעלט, באַ ראובֿן יאַסנעגראַדסקיס אײַנפֿאָר… „אַך! װאָסערע שלעכטע, שלעכטע אורחים! װאָס װאָלט זײ געאַרט, זײ זאָלן בעסער געװען פֿאַרפֿאָרן צו אונדז?“ ― טראַכט זיך דער שטענדיקער בעל־דמיון און קומט־אַרײַן אין שטוב אַ דורכגעפֿרױרענער דורך און דורך, און טרעפֿט דעם טאַטן אינעם קעצענעם כאַלאַטל, אײַנגעבױגן אין דרײַען איבער אַ ספֿר, און די שטיפֿמאַמע גליט װי אַף פּאָקן: „נישט געקומען קײנער? װאָס װעט זי טאָן מיטן ברױט, װאָס זי האָט אָנגעבאַקן, און מיט די פֿיש, װאָס זי האָט אָנגעקאָכט? כאָטש נעם װאַרף זײ אַרױס פֿאַר די הינט! צי איר מײנט אפֿשר, אַז ס'װעט זײַן פֿון אײַערטװעגן? ― װענדעט זי זיך צו די שטיפֿקינדער, ― איר זײַנט גאָר נעבעך קראַנק צו עסן אַלטגעבאַקן ברױט! ס'װעט זיך אײַך אַװדאי שטעלן פּאָפּעריק אין האַלדז, אָדער אײַער מאָגן װעט עס חלילה ניט פֿאַרדײַען! אַ קלײניקײט, אַזעלכע איבערגעװאַשענע קינדערלעך, אַ גאַנצע כאַליאַסטרע, קײן עין־הרע, און אַלע אַזױ אײדל גע־פּאַצקעט! מע האָט זײ גאָר ניט געקאָנט איבערלאָזן, װי די מײדלעך, אין באָסלאַװ באַם זײדן מיט דער באָבע, זײ זאָלן בעסער דאָרטן קרענקען, אײדער נעמען זײ אַהער, נעמען זאָל אײַך דער רוח, זײ זאָלן העלפֿן עסן, עסן זאָלן אײַך װערעם און טאָטשען אײַער לײַב לעבעדיקערהײט, ס'זאָל פֿאַלן פֿון אײַך שטיקער, װי סע פֿאַלט פֿון מיר, אַז עס קומט דער װינטער, קומען זאָל אַף אײַך אַן אױסכאַפּעניש מיט אַן אײַנדאַרעניש מיט אַן אײַנשרומפּעניש“…

דאָ גײט אַװעק אַ באַקאַנטער מענה־לשון, און שלום דער בעל־חלומות פֿאַרגעסט, אַז ס'איז אים קאַלט, און ער לױפֿט אַרױס צוריק אַף דער קעלט, צוריק צום טױער אַפֿן בענקעלע. דאָרט איז בעסער. דאָרט קאָן מען כאָטש זיצן רויִק און חלומען װעגן דעם, טאָמער װעט גאָט פֿאָרט צושיקן עפּעס פֿעטע אורחים מיט בערענע פּעלצן, מיט געלע לעדערנע טשעמאָדאַנעס, װאָס װעלן זיך אפֿשר פֿאָרט אָפּשטעלן באַ זײ אין אײַנפֿאָר, ניט אַקעגן באַ ראובֿן יאַסנעגראַדסקי?… גאָט, אַז ער װיל, קאָן ער!

דער קאָלעקטאָר

זאקסישע און ברױנשװײַגער לאָטערײ־צעטלען ― גרױסע האָפֿענונגען, נישטיקע

געװינסן ― ער שרײַבט אַ ראָמאַן אַפֿן שניט פֿון מאפּוס „אַהבֿת ציון“.

צו באַװוּנדערן, װאָס פֿאַר אַ שטאַרקער מענטש אָט דער שװאַכער ייִד, דער שטילער און פֿאַרטראַכטער נחום ראַבינאָװיטש, האָט באַדאַרפֿט צו זײַן, אַז ער האָט געקאָנט אַריבערטראָגן דעם גלות פֿון דער שטיפֿמאַמע, אױסהערן איר מענה־לשון מיט אירע ברכות, צוזען, װי זי פּײַניקט זײַנע קינדער, און נישט אַרױסטרעטן מיט אַ װאָרט אַפֿילו! װאָס דער מענטש האָט איבערגעטראָגן אינעװײניק באַ זיך אין האַרצן ― קאָן מען נישט װיסן. אַרױסבאַװיזן האָט ער עס אָבער קײנמאָל ניט און אַרױסגעזאָגט האָט ער עס קײנעם ניט. און דערפֿאַר, אַפּנים, האָט זי געלײגט אַף אים כּבֿוד, געערט, רעספּעקטירט, נישט באַגאַנגען זיך קעגן אים אַזױ גראָב, װי צו זײַנע קינדער, למשל, און געשעצט אים אַזױ הױך, װי ס'איז נאָר מעגלעך געװען פֿאַר אַזאַ ייִדענע, װאָס האָט אַלײן אױך קײן האָניק ניט געלעקט, נעבעך גוט אױסגעריסן געװאָרן, געהאָרעװעט װי אַן אָקס אַף אַזאַ גרױסער שטוב מיט אַ כאַליאַסטרע קינדער, אײגענע און פֿרעמדע.

און אפֿשר האָט זיך איר רעספּעקט גענומען דערפֿון, װאָס זי האָט געזען, מיט װאָס פֿאַר אַ כּבֿוד מע האַלט איר מאַן אין שטאָט, כאָטש אַלע װײסן, אַז ער איז װײַט פֿון אַ נגיד, פֿאַרדינט קױם דאָס שטיקל ברױט. קײן נאַרישע ייִדענע, װי געזאָגט, איז זי ניט געװען, נאָר אַ פֿאַרביטערטע נשמה, נישט קײן אײַנגעהאַלטענע בשעת כּעס און בטבֿע אַן אָפֿנטלעכער מענטש: װאָס אַף דער לונג, דאָס אַף דער צונג. דערפֿאַר, װאָס דער טאַטע האָט איר קײנמאָל ניט געשטערט אין איר מענה־לשון, האָט זי אים ניט געשטערט אין זײַנע זאַכן ― אַרײַנקוקן אין אַ בוך, שפּילן אַ שאָך אָדער אַזױ פֿאַרברענגען מיט אַ מענטשן. און די מענטשן, מיט װעלכע דער טאַטע האָט פֿאַרבראַכט, זײַנען געװען לױטער משׂכּילים, אױפֿגעקלערטע יונגעלײַט און גלאַט „קאָפּמענטשן“, מע קאָן זאָגן, די סמעטענע פֿון דער דעמאָלטיקער שטאָט־אינטעליגענץ. דאָס איז געװען אַ גאַנץ בינטל משׂכּילים, װאָס פֿאַרדינען אױסגערעכנט צו װערן באַ די נעמען און אָפּגעמאָלט צו װערן, װי זײ שטײען און גײען, מיט זײער גאַנצער פֿיגור.

דער ערשטער באַדאַרף באַשריבן װערן „דער קאָלעקטאָר“, אַ ייִד אַ בעל־בשׂר, אַ שװערער ייִד, נאָר אַ „קאָפּמענטש“ און ― װי מע האָט אונטערגעשמועסט ― אַ שטיקל אַפּיקורס, כאָטש ער האָט געטראָגן אַ לאַנגע קאַפּאָטע און געדיכטע פּאות. נחום ראַבינאָװיטש האָט געזאָגט אַף אים, אַז דער ייִד איז „עמוק“ און אַז ער „װײס אַ שלל“. גאַנצע טעג האָבן זײ געקאָנט אַװעקזיצן אינצװײען און רײדן און רײדן אָן אַ שיעור. פֿון װאַנען האָט זיך גענומען באַ זײ אַזױ פֿיל רײד? אָפֿטמאָל פֿלעגט דער קאָלעקטאָר קומען מיט אַ ביכל, אָפֿטמאָל נעמען אַ ביכל. באַ דער שטיפֿמאַמע האָט ער געהאַט אַ צונעמעניש: „דער קאָלטון“ ― דערפֿאַר, װאָס ער האָט געהאַט אַ קאָלטונעװאַטע באָרד. נאָר אין שטאָט האָט ער געהײסן „דער קאָלעקטאָר“. געהאַנדלט מיט צעטלען, זאַקסישע און ברױנשװײַגער צעטלען. געטראָגן האָט ער שװאַרצע ברילן (געהאַט קאַליע אױגן), זומער און װינטער איז ער געגאַנגען אין טיפֿע קאַלאָשן. קײן שטיװל ניט, נאָר קאַלאָשן, װײַסע זאָקן און קאַלאָשן. אַ גרױסער אבֿיון, נאָר אַ מוראדיקער בעל־בטחון. געװען זיכער, אַז זײַנע קונדן מוזן אַמאָל אױסנעמען דאָס גרױסע געװינס, און דורך דעם װעט ער שױן אַלײן אױך געהאָלפֿן װערן. און געװינען, האָט ער געזאָגט, װעט ניט קײן אַנדערער, נאָר נחום ראַבינאָ־וױטש. ער איז אים מבֿטיח, װאָרעם קײנער באַדאַרף ניט אַזױ נײטיק דאָס גרױסע געװינס, האָט ער געזאָגט מיט אַ טעם, װי רב נחום ראַבינאָװיטש… עס קאָן זײַן, אַז דאָס אײגענע האָט ער מבֿטיח געװען אױך זײַנע אַנדערע קונדן. ער האָט זײ געהאַט אַ סך, כּמעט די גאַנצע שטאָט ייִדן האָבן געשפּילט לאָטערײ. נאָר נחום ראַבינאָװיטש האָט אין אים געגלױבט, װי אין אַ רבין, און גלײַך מיט אים אַרױסגעקוקט אַפֿן גרױסן געװינס, װי אַף משיחן, געזיפֿצט און געבענקט און געװאַרט, אַז אָט־אָט קומט דער קאָלעקטאָר מיט דער גוטער בשׂורה: „מזל־טובֿ, רב נחום, איר האָט געװוּנען די פֿינף און צװאַנציק טױזנט“…

דער העלד פֿון דער באַשרײַבונג געדענקט, אַז אַלע מאָל, װען ס'האָט געהאַלטן באַ דער לעצטער ציִונג פֿון דער לעצטער קלאַס, האָט דער טאַטע ניט געקאָנט אײַנזיצן אַף אַן אָרט, געזיפֿצט מער װי אַלע מאָל, שטאַרק געגענעצט און געצױגן זיך, װי אין אַ פֿיבער. גלײַך מיטן טאַטן האָט אױך שלום געפֿיבערט און אַרױסגעקוקט אַף דעם גליקלעכן טאָג, אפֿשר נאָך מער װי דער טאַטע. ער איז געװען זיכער, אַז ניט קײנער, נאָר זײַן טאַטע איז דער קאַנדידאַט אַפֿן גרױסן געװינס. דאָ האָט זיך איבערגעחזרט װידער אַמאָל דער אוצר פֿון זײַן חבֿר שמואליק. ער האָט געטראַכט װעגן דעם גאַנצע טעג. ער האָט געקאָנט אױסװײניק די נומערן פֿונעם טאַטנס צעטלען. ער האָט זײ געזען אין חלום. ער האָט זיך גאָרניט געקאָנט פֿאָרשטעלן, אַז גאָט זאָל זײַן אַזאַ שלעכטער. װאָס װעט אים אַרן, דעם רבונו־של־עולם, אַז ס'װעט אַרױס דעם טאַטנס נומער? דאָס איז דאָך שױן באַ גאָט אַזױ גרינג, װאָס גרינגער קאָן שױן נאָר ניט זײַן…

שלום, זיצנדיק אין דרױסן אַפֿן בענקעלע באַם טױער, דערזעט פֿון װײַטן דעם קאָלעקטאָר, װי ער שפּרײַזט מיט די טיפֿע קאַלאָשן גלײַך צו זײ, ― לױפֿט ער אָנזאָגן דעם טאַטן אַ בשׂורה: „ער גײט!“ ― „װער?“ ― „דער קאָלעקטאָר“. ― „און אַז דער קאָלעקטאָר, איז װאָס?“ ― „װאָס הײסט? הײַנט איז דאָך דער לעצטער טאָג פֿון דער ציִונג!“…

אַזױ זאָגט שלום צום טאַטן, און ער באַמערקט, װי דעם טאַטנס געל־געקנײטשט פּנים איז בלאַס געװאָרן. אין זײַנע פֿאַרזאָרגטע אױגן האָט זיך באַװיזן אַ פֿײַערל און איז באַלד פֿאַרלאָשן געװאָרן.

דער קאָלעקטאָר קומט־אַרײַן אַ פֿאַרסאַפּעטער ― ער האָט אַן אַסטמאַ. „באַ אים בלײַב עס“, זאָגט די שטיפֿמאַמע. מוז ער פֿריִער איבערכאַפּן דעם אָטעם און זאָגט אַ גוט־מאָרגן. דער טאַטע פֿרעגט נישט באַ אים גאָרנישט. ס'זאָל עפּעס זײַן, װאָלט ער דאָך אַלײן געזאָגט… יענער זעצט זיך אַװעק, פֿאַרשאַרט דאָס היטל, װישט זיך מיט דער פּאָלע דעם פֿאַרשװיצטן שטערן און דערצײלט אַ נײַס, אַז ס'איז הײס מיט סכּנת־נפֿשות! ממש עס ברענט! עס ברענט!… אַ פּױזע. בײדע שװײַגן. דערנאָך בינדט ער אױף די פֿע־טשײלע, אַ פֿאַרסמאָלצעװעטע, אַ רױטע, מיט גרינע פּליאַמעס און שמעקט מיט הערינג. דאָרט ליגן באַ אים אַלע לאָטערײ־צעטלען. ער נעמט־אַרױס מיט ציטערדיקע באַװאַקסענע הענט אַ גרױסן בױגן פּאַפּיר מיט אַ סך ציפֿערן פֿון אױבן ביז אַראָפּ, זוכט און זוכט מיט די שװאַרצע ברילן. שאַט! ער האָט געפֿונען! ער שטעלט־אָן די שװאַרצע ברילן אַפֿן טאַטן:

― אײַער נומער, רב נחום, איז, דאַכט זיך, אױב איך האָב קײן טעות ניט, זעכצן טױזנט דרײַ הונדערט פֿיר און אַכציק?

― איך פֿאַרשטײ ניט, װאָס איר פֿרעגט באַ מיר, ― ענטפֿערט אים דער טאַטע מיט אַ שמײכל, ― מיר דאַכט, אַז איר האָט אַ גוטן זכּרון: איר װײסט אַלעמענס נומערן אַף אױסװײניק.

― אַף אױסװײניק ― זאָגט איר? סע קאָן זײַן. הכּלל, זעכצן טױזנט, זאָגט איר, דרײַ הונדערט מיט פֿיר און אַכציק.

ער קוקט דורך די שװאַרצע ברילן און טאַפּט מיט די פֿינגער אינעם ציפֿערדיקן פּאַפּיר. שלום פֿילט, אַז אָט־אָט שפּרינגט אים אַרױס דאָס האַרץ. נו? לאָמיר שױן הערן!… נאָר דער קאָלעקטאָר האָט צײַט. ער רעדט זיך פּאַװאָליע:

― אײַער נומער, רב נחום, האָט געװוּנען… יאָ, ער האָט געװוּנען…

שלום זעט, װי אַפֿן טאַטנס פּנים פֿליט דורך אַ געל כמאַרעלע און װערט פֿאַרשװוּנדן. און אַלײן גלוסט זיך אים אױסשרײַען מיט אַ קװיטש: קוקוריקו! ― נאָר ער האַלט זיך אײַן און שלינגט איטלעכס װאָרט, װאָס גײט־אַרױס פֿונעם קאָלעקטאָרס מױל:

― געװוּנען… אָבער אַ קלײן געװינסל. גאָר אַ קלײן געװינסל! עס װעט זיך אָננעמען, אַחר נכּיון פּעט און כּל ההוצאָות, אַזױ גרױס… אַזױ גרױס…

דער קלײנער חלשט שיִער!

― אַזױ גרױס, װי אַכט רובל מיט זעכציק. קומט פֿון אײַך, אַפּנים, אױב איך בין מיך ניט טועה, צװעלף מיט פֿופֿציק, און פֿון פֿריִער, אױב איר געדענקט, דרײַ מיט אַכציק. האָבן מיר, הײסט עס, אַ קײַמא־לן פֿון זעכצן מיט דרײַסיק? נמצא, אַז איר בלײַבט מיר שולדיק אַף להבֿא אַזױ גרױס, אַפּנים, װי זיבן מיט זיבעציק. האַ? איז דאָס אַזױ, צי נײן? אַצינד װילט איר דאָך מסתּמא אַ נײַ צעטל? װעל איך אײַך געבן. נעמט, רב נחום, קלײַבט אײַך אױס אַ נומער. הײַנטיקס מאָל, אם ירצה השם, װעט איר שױן געװיס געװינען. דאָס איז אַזױ זיכער, הערט איר, װי מיר האָבן הײַנט יום גימל אַף דער גאַנצער װעלט! שױן? האָט איר שױן אױסגעקליבן? װאָס פֿאַר אַ נומער? אַכט טױזנט זעקס הונדערט דרײַצן? לאָז גאָט נעבן מיט גליק, איז אַ גוטער שעה זאָל זײַן!… װאָס קוקסטו זיך אַזױ אײַן, ― זאָגט ער צו שלומען ― דו קונדאַס אײנער? (אַ קװעטש דעם „אַס“). װוּ האַלטסטו אינעם „שירי־תּפֿארת“, דו שײגאַץ אײנער? (אַ קװעטש דעם „אַץ“).

דער „שירי־תּפֿארת“ פֿון נפֿתּלי װײזעל ― דאָס איז אַ ביכל, װאָס דער קאָלעקטאָר האָט געהאַט געבראַכט צו טראָגן דעם „שײגאַץ“, ער זאָל לײענען, מיט נאָך ביכלעך פֿון אָדם הכּהן לעבענזאָן און פֿון קלמן שולמאַן און פֿון רב יצחק בער לעװינזאָן. און דער שײגאַץ (שלום) האָט זײ געשלונגען, זיצנדיק אין דרױסן אַפֿן בענקעלע באַם טױער. און דער טאַטע האָט אָנגעקװאָלן, װאָס זײַן זון לײענט שױן אַזעלכע ביכלעך, און געפֿרעגט באַ אים, צי פֿאַרשטײט ער כאָטש װאָס ער לײענט? שעמט זיך שלום זאָגן, אַז ער פֿאַרשטײט, װאָרעם װי אַזױ רעדט מען דאָס מיט אַ טאַטן? ענטפֿערט פֿאַר אים דער קאָלעקטאָר, אַז ער פֿאַרשטײט זײער גוט, דער „שײגאַץ“, פֿאַר װאָס זאָל ער ניט פֿאַרשטײן? זעט איר, מאַפּו און סמאָלענסקין איז פֿאַר אים נאָך אַ ביסל פֿרי, פֿאַר אַזאַ װעװריק, נאָך צו פֿרי! ― אַזױ לאָזט אױס דער קאָלעקטאָר, און מהאַי טעמא, װײַל דער קאָלעקטאָר האָט געזאָגט, אַז ס'איז נאָך צו פֿרי, האָט דער װעװריק באַקומען ערשט רעכט חשק צו אָט די דאָזיקע ביכלעך, און ער האָט בגנבֿה זיך צוגעכאַפּט צו מאַפּון און צו סמאָלענסקינען און אַ נאַש געגעבן בסוד, אַז קײנער זאָל ניט זען, אַביסל מאַפּו און אַביסל סמאָלענסקין.

דאָס ערשטע, װאָס איז אים געקומען צו דער האַנט, איז געװען דער ערשטער ייִדישער ראָמאַן „אַהבֿת ציון“ פֿון אַבֿרהם מאַפּו. מאַפּוס „אַהבֿת ציון“ האָט ער אײַנגעשלונגען אין אײן שבת, פֿון אָנהײב ביזן סוף, ליגנדיק אַפֿן בױדעם און ברענענדיק װי אַ שטרױענער דאַך. ער האָט געװײנט מיט ביטערע טרערן אַפֿן אומגליקלעכן אַמנון, געװײנט און געכליפּעט! און האָט זיך שטערבלעך פֿאַרליבט אין דער שײנער געטלעכער תּמרן גלײַך מיט דעם העלד פֿונעם ראָמאַן, מיט אַמנונען, אױב ניט מער נאָך פֿון אַמנונען, געזען זי אין חלום און גערעדט מיט איר אַף שיר־השירים־שפּראַך, אַרומגענומען זי און געהאַלדזט זי און געקושט זי…

― ― ― ― ― ― ― ― ― ―

אַף מאָרגן איז דער פֿאַרליבטער שלום אַ גאַנצן טאָג אַרומגעגאַנגען, װי אַ שאָטן, מיט אַ מוראדיקן קאָפּװײטיק, פֿאַרלױרן דעם אַפּעטיט צום עסן, אָבער טאַקע לחלוטין, ― װאָס ס'איז געװען פֿאַר דער שטיפֿמאַמע אַ רעטעניש: „געפּגרט אַ בער אין װאַלד! ניט אַנדערש!“ ― אַזױ האָט די שטיפֿמאַמע געזאָגט און גענומען נאָכקוקן און נאָכפֿאָרשן, װאָס איז די מעשׂה, װאָס דער בחור האָט אױפֿגעהערט צו עסן?…

דער סוף פֿונעם „אַהבֿת ציון“ איז געװען אָט װאָס פֿאַר אַ סוף. פֿון די אורחים, װאָס האָבן זיך אָפּגעשטעלט באַ זײ אין אײַנפֿאָר, זײַנען אַרײַנגעפֿאַלן אים אָפֿטמאָל עטלעכע גראָשנס פֿאַר פֿאָלגן אַ גאַנג. אָט די גראָשנס האָט שלום אױסגעגעבן אַף פּאַפּיר, צונױפֿגענײט דאָס פּאַפּיר אין אַ ביכל, צעװירעט אַלע בלעטלעך פֿון בײדע זײַטן, און האָט זיך אַװעקגעזעצט צו דער אַרבעט ― שרײַבן אַ ראָמאַן אַפֿן שניט פֿון מאַפּוס „אַהבֿת ציון“, אַן אײגענעם ראָמאַן, נאָכגעגאַנגען מאַפּון פֿיס־טריט, מיטן לשון און מיטן סטיל און מיטן גאַנצן פּלאַן, נאָר אונטער אַן אַנדער נאָמען: ניט „אַהבֿת ציון“, נאָר „בת־ציון“, און די העלדן האָבן ניט געהײסן ניט אַמנון און ניט תּמר, נאָר שלמה און שולמית. און אַזױ װי באַטאָג איז ניט געװען קײן סך צײַט צו שרײַבן ― אַ האַלבן טאָג דאַרף מען גײן אין חדר און אַ האַלבן טאָג העלפֿן אין אײַנפֿאָר, ― לכן האָט ער געמײנט אױסנוצן דערצו אױך די נאַכט, אַװעקגעזעצט זיך באַ אַ לאָמפּ און געשריבן מיט קלײנע אותיותלעך, און געשריבן און געשריבן, ביז… ביז די שטיפֿמאַמע האָט דערהערט, סע סקריפּעט עפּעס, און דערזען, אַז עס לײַכט זיך, האָט זי זיך ניט געפֿױלט און איז אַראָפּ פֿון בעט אַ באָרװעסע, זיך אונטערגעגנבֿהט און דערזען דעם חבֿרה־מאַן זיצן און שרײַבן, האָט זי אױפֿגעהױבן אַזאַ גװאַלד, אַז די גאַנצע שטוב האָט זיך אױפֿגעכאַפּט אין אײן שרעק, געמײנט, אַז סע ברענט. דער גאַנצער גװאַלד איז אָבער געװען נאָר איבערן קעראָסין, װאָס איז אױסגעברענט. „גאַז װעלן זײ ברענען, ברענען און שׂרפֿהנען זאָלט איר, ליבער גאָט! אַ מיתה משונה! אַ חלירע! אַ שׂרפֿה! אַ מגפֿה!“…

אַװדאי האָט דער טאַטע דעם ניט־געענדיקטן ראָמאַן „בת־ציון“ צוגענומען צו זיך, אינאײנעם מיטן געגנבֿהטן „אַהבֿת ציון“, און דער מחבר פֿון דער „בת־ציון“ האָט שױן געװאַרט אַף אַ רעכטן פּסק. צום סוף לאָזט זיך אױס, אַז דער טאַטע האָט דעם „בת־ציון“ באַװיזן, צום אַלעם ערשטן, דעם קאָלעקטאָר. האָט דער קאָלעקטאָר זיך גאָר ניט געקאָנט אָנקוקן אינעם כּתבֿ און אינעם לשון און אין דער מליצה! און ער האָט געשענקט דעם „קונדאַס“ אַזאַ קניפּ אין באַק, אַז ס'איז געבליבן שטײן אַ בלױער סימן.

― איר װײסט גאָר ניט, רב נחום, װאָס פֿאַר אַ פּרי דאָס איז! שטראָף מיך גאָט, אױב איר װײסט! פֿון אים װעט עפּעס אױסװאַקסן! אָט װעט איר זען, װאָס פֿון אים װעט אױסװאַקסן!… קום נאָר אַהער, דו שײגאַץ אײנער, לאָם איך דיר שענקען כאָטש נאָך אַ רעכטן קניפּ אין דײַנע רױטע פּאַמפּעשקעס, אַ רוח אין דײַן פֿאָרנט און מיטן אַרײַן!

די געראָטענע אײדעמס

דער „מיראָװאָי סודיאַ“, אַ גױ, זאָגט מוסר די ייִדן. ― לײזער־יאָסל און

מאַגידאָװ ― צאַצקעװאַטע אײדעמס ― טױזנט בלאַט גמרא אױסװײניק

נאָכן „קאָלעקטאָר“ זײַנען אָפֿטע אַרײַנגײערס צו נחום ראַבינאָװיטשן געװען די „געראָטענע אײדעמס“, די אמתע זײַדענע יונגעלײַט, די צאַצקעס, די אינטעליגענץ פֿון שטאָט.

איטלעכע שטאָט מיט אירע השׂגות און מיט אירע מאָדעס. אין פּערעיאַסלאַװ איז געװען אין יענער צײַט אַ מאָדע ― אײדעמס. באַ די דאָרטיקע בעלי־בתים איז דאָס געװען אַ מין ספּאָרט, װאָס מע האָט זיך דערױף אױסגעבראַכט, זיך געלאָזט קאָסטן געלט, אַבי צו קריגן אַ רעכטן אײדעם. באַצױגן האָט מען די סחורה, מײנסטנס, פֿון דער פֿרעמד. זעלטן װער עס האָט אַ שידוך געטאָן אינדערהײם. סײַדן אַזעלכער, װאָס האָט ניט צו באַצאָלן. װער אָבער עס האָט געקאָנט און געװאָלט געבן נדן, דער האָט זיך געבראַכט צו פֿירן פֿון דער ליטע אָדער פֿון פּױלן אַן אײדעמל אַ צאַצקע, יעדער נאָך זײַן גוסט, נאָך זײַן פֿאַסאָן, נאָך זײַן השׂגה און נאָך זײַן פֿאַרמעגן.

למשל, דער פֿעטער פּיניע האָט זיך געבראַכט אַן אײדעמל דװקא ניט פֿון װײַט, פֿון לובען, אַ יונגערמאַן אַ בן־תּורה, אַ רוחניות, װאָס האָט ניט געװוּסט קײן צורת מטבע. די מומע חנה פֿאַר איר שײנער טאָכטער האָט אַראָפּגעבראַכט אַן אײדעם פֿון יאַגאָטין, אַ פּאַרשױן, װאָס מע האָט געמעגט אים אָנקוקן אַף בילעטן! ניט קײן איבעריקער חכם און ניט קײן גרױסער למדן, דערפֿאַר אַ פּאַרשױן! שבת נאָך דער חתונה, אַז מע האָט געפֿירט דאָס פּאָרל אין שול און פֿון שול, האָבן ייִדן און װײַבער זיך געשטופּט קאָפּ אַף קאָפּ, אײַנגעקוקט זיך און באַװוּנדערט און געשאַצט, װער פֿון די צװײ איז שענער? און דװקא הױך אַף אַ קול. אײניקע האָבן געזאָגט, אַז ז י איז שענער, אַנדערע האָבן געדרונגען, אַז ע ר איז שענער. דער „ער“ מיט דער „זי“ האָבן דאָס בײדע געהערט, זיך פֿאַררױטלט און דערפֿון געװאָרן נאָך שענער. מער האָבן די עלטערן נישט געדאַרפֿט, אַבי זײ האָבן אױסגענומען, זײער סחורה איז געפֿעלן, און די שטאָט רעדט פֿון זײ. װאָס נאָך דאַרף מען האָבן צו פּאָפּולאַריטעט?… אָפֿטמאָל האָט זיך געמאַכט, אַז מע האָט זיך געשלאָגן פֿאַר אײדעמס. דאָס הײסט, מע מײנט ניט, חלילה, זיך געשלאָגן מיט שטעקנס. געשלאָגן הײסט ― מחותּנים האָבן זיך געקריגט און געזידלט, װער עס האָט אַ שענערן אײדעם. מחותּנתטעס האָבן זיך געשטעלט פֿײַגן, און עס איז טאַקע דערגאַנגען אַמאָל צו פּעטש אױך, און ראָמאַנאָװסקי דער „מיראָװאָי סודיאַ“, אַ גױ אַ חרוץ, װאָס פֿאַרשטײט ייִדיש, האָט זײ געזאָגט מוסר… פֿאָרט אַ גױ! װי קאָן אַ גױ פֿאַרשטײן דעם תּענוג פֿון פֿירן אַן אײדעם שבת אין שול אַרײַן, אַװעקזעצן אים אין זײַנע נײַע בגדים פֿון קאָפּ ביז פֿיס גאַנץ אױבנאָן אין מזרח, אַף דער אױסשטעלונג, אים אָפּגעבן מפֿטיר, און ער זאָל אַרױפֿגײן אַף דער בימה און אָפּקלינגען אַ הפֿטרהלע, אַז ס'זאָל קנאַקן, און די װײַבער פֿון עזרת־נשים זאָלן זיך שטופּן דורך די פֿענצטערלעך: „װוּ איז ער? װוּ?“… נײן, דאָס װעט אַ גױ קײנמאָל ניט פֿאַרשטײן, ער מעג זײַן דער גרעסטער חכם אין דער װעלט!

מערסטנטײלס אָבער איז דער דאָזיקער אַרטיקל געװען אַזאַ מין, װאָס װערט גיך אָפּגענוצט, טוט אַ גלאַנץ און װערט װאָכעדיק, װי יעדער מין סחורה, װאָס הײבט־אָן װערן אַלט, אָדער גײט־אַרױס פֿון דער מאָדע אַ יאָר, צװײ יאָר ― און דער געװעזענער אײדעם, די צאַצקע, דער נעכטיקער פּרינץ, װערט אַ ייִד גלײַך מיט אַלע ייִדן, עס הײבט זיך אים אָן אױסשיטן אַ בערדל, און ס'איז צו זען, װי ער הײבט־אָן צו טראָגן אַף זיך דער עול פֿון פּרנסה. אַ רחמנות צו קוקן, װי אַזױ דער געװעזענער אײדעם, דער נעכטיקער פּרינץ, װאָס איז, דאַכט זיך, ערשט פֿאַראַכטאָגן שבת געשטאַנען אין בית־מדרש אין מזרח אַף דער אױסשטעלונג, האָט אָפּגעטראָטן מחילה דעם אױבנאָן אַ נײַעם אײדעם אַ צאַצקע, אַ נײַעם פּרינץ, און ער קוקט אַף אים און איז אים מקנא, און זײַן יונג װײַבל, װאָס איז ערשט אָט דאָ ניט לאַנג געװען אַ קעניגן, שטופּט זיך מיט אַלע װײַבער גלײַך פֿון עזרת־נשים אַהין, צום פֿענצטערל: „װוּ איז ער? װוּ?“… אָט אַזױ איז אַלצדינג אַף דער װעלט. מיר װאָלטן דאָ באַדאַרפֿט זאָגן: ד ו ר ה ו ל ך ו ד ו ר ב א , און עס װאָלט געװען אַ יושר אַרײַנצולאָזן זיך אַביסל אין לעבנס־פֿילאָזאָפֿיע, נאָר מיר האַלטן באַ די געראָטענע אײדעמס, גײען מיר דעריבער אונדזער װעג.

צװײ אַזעלכע געראָטענע אײדעמס זײַנען געװען, קאָן מען זאָגן, אַן אױסנאַם פֿונעם כּלל אײדעמס, און זײ זײַנען דעריבער פֿאַרבליבן אין דער שטאָט פּערעיאַסלאַװ מיטן גאַנצן גלאַנץ אַף אַ לאַנגער־לאַנגער צײַט נאָך זײער חתונה, ניט אָפּגעבליאַקעװעט, װי אַלע אַנדערע אײדעמס, און ניט אַרױס אַזױ גיך פֿון דער מאָדע. אײנער האָט געהײסן לײזער־יאָסל, דער אַנדערער ― מאַגידאָװ. דעם ערשטן האָט אַראָפּגעבראַכט פֿון קאָרסון אַ נגיד אַ לעדער־הענדלער, װאָס האָט געהאַט נישט קײן איבעריק שײנע טאָכטער און האָט אָבער געקאָנט רעכט באַצאָלן. דעם אַנדערן האָט אױסגעשריבן פֿון דער ליטע ערגעץ אַ נגיד אַ ליװעראַנט, װאָס שטעלט־צו פֿערד אין „קאַזנאַ“, אים געגעבן בײדע זאַכן: אי אַ שײנע טאָכטער, אַ געזונטע שטיק, אי היפּשלעך נדן, אַ חוץ מתּנות און קעסט און װאָס איר װילט. און אַז מע האָט זײ אַראָפּגעבראַכט, האָט געקלונגען די שטאָט, ממש געגאַנגען „כאָדאָראָם“! חתונות זײַנען געװען אַזעלכע, װאָס ליגן עד־היום אין טעם און זײַנען אַ לאַנגע צײַט ניט פֿאַרגעסן געװאָרן. מע האָט גערעדט פֿון זײ נאָכדעם אין שטאָט און אױסער דער שטאָט און אין אַנדערע שטעט אַרום און אַרום אין דער גאַנצער סבֿיבֿה. אַ קלײניקײט, װאָס די צװײ חתונות האָבן אָפּגעקאָסט!… אױב די טעכטער זײַנען געװען גליקלעך, אָדער ניט ― דאָס איז זיך אַ באַזונדער זאַך. אַף װיפֿל אונדז איז באַװוּסט, האָט אײנע פֿון זײ זיך געגט מיט איר מאַן שױן דערנאָכדעם, װי זי האָט געהאַט פֿון אים אַ מתּנה ― עטלעכע קינדערלעך, ― און זי איז אַװעק קײן אַמעריקע… די אַנדערע ― דער מאַן אירער איז, דאַכט זיך, אָדער אַ מלמד, אָדער אַ שדכן, אָדער בײדע זאַכן אינאײנעם, פֿאַר זיכער איז שװער צו זאָגן, נאָר אַז ער איז אַן אָרעמאַן ― דאָס איז געװיס. מיר רײדן אָבער נישט פֿון איצט. מיר רײדן פֿון דעם, װאָס איז געװען אַמאָל, מיר רײדן פֿון דעמאָלט! דעמאָלט זײַנען די פֿאָטער און מוטער, די שװער און שװיגער, הײסט עס, געװען אַפֿן זיבעטן הימל! אײנע פֿאַר דער אַנדערער האָבן זיך די שװיגערס באַרימט מיט די „מציאות“, װאָס זײ האָבן אײַנגעהאַנדלט. אײנע האָט זיך אַרױסגערעדט פֿאַר די װײַבער, אַז זי האָט געבראַכט אַ פּרוכתל אין שול אַרײַן. האָט די אַנדערע זיך אױסגעדריקט נאָך שאַרפֿער, אַז זי האָט אַרײַנגעבראַכט אַ ספֿר־תּורהלע אין אָרון־קודשל אַרײַן (צוליבן פּרוכתל מיטן ספֿר־תּורהלע איז שױן דער אָרון־קודש באַ איר געװאָרן אַן „אָרון־קודשל“…)

און באַרימען זיך האָבן זײ געמעגט. זײ האָבן געהאַט מיט װאָס. לײ־זער־יאָסל איז געװען אַן עלױ: אַ יונגערמאַנטשיק, װאָס האָט געקענט ― אַזױ האָט מען געשמועסט ― טױזנט בלאַט גמרא בעל־פּה; 1.000 ― ניט קײן 999! פֿון תּנ″ך שמועסט מען ניט. הײַנט אַ בעל־לשון־קודש, און אַ בעל־מליץ, און אַ כּתבֿא רבה, און אַ ברען, אַ לץ, אַ פֿאַרשלעפּטע קרענק… בסוד האָט מען אַפֿילו אונטערגעשמועסט, אַז ער איז אַביסל „געכאַפּט“: פֿאַרקנײטשט דאָס דאַװנען, האַלט ניט פֿון תּעניתים, טראָגט דאָס נאָזטיכל אום שבת, שרעקט זיך ניט איבער פֿאַר אַ נקבֿה ― און נאָך אַזעלכע זאַכן האָט מען געקאָנט האָרכן, באַם פֿעטער פּיניע אין שטוב, למשל. דאָס איז אָבער אַלצדינג געװען בטל אַקעגן די טױזנט בלאַט גמרא אױסװײניק.

דער צװײטער אײדעם, מאַגידאָװ, איז אױך געװען אַן עלױ, אױך טױזנט בלאַט גמרא אױסװײניק ― 1.000 ― ניט קײן 999 ― און אױך אַ בעל־תּנ″ך און אַ בעל־דקדוק און אַ בעל־לשון־קודש און אַ שײנער בעל־דבדן, נאָר שױן נישט קײן לץ און נישט קײן פֿאַרשלעפּטע קרענק, װי לײזער־יאָסל. אַדרבה, שױן אַביסל צו אַ חקרן, צו אַ טיפֿער, פֿאַרדרײטער מח. אַלצדינג, װאָס איר זאָלט ניט זאָגן, איז פּונקט קאַפּױר. אַ שטיק עקשן ― אַ „ליטװאַק“!

פֿאַרשטײט זיך, אַז נחום ראַבינאָװיטש האָט ניט דורכגעלאָזט אַזאַ טײַערע געלעגנהײט, אַז די דאָזיקע געראָטענע אײדעמס זאָלן פֿאַרהערן זײַן קלײנעם בעל־תּנ″ך און זען, װי דער ימח־שמוניק שלום שרײַבט לשון־קודש. בײדע אײדעמס האָבן געפֿונען, אַז דער ימח־שמוניק איז טאַקע אַ ימח־שמוניק, און מע טאָר אים ניט לאָזן גײן לאבוד. מע דאַרף זען פֿאַר אים עפּעס אַ „תּכלית“, מאַכן דאָס קינד פֿאַר אַ „מענטשן“. אײנער פֿאַרן אַנדערן האָבן זײ אים אָפּגעלױבט אין טאָג אַרײַן, געזאָגט, אַז „מע קאָן גאָר ניט װיסן, הערט איר, װאָס פֿון דעם ימח־שמוניק קאָן אַמאָל זײַן“… און דער קאָלעקטאָר מיט די שװאַרצע ברילן, װאָס רײַבט זיך אַרום יונגעלײַט, האָט אױך צוגעבאָמקעט, אַז ער זאָגט שױן לאַנג, אַז מע קאָן גאָר ניט װיסן, װאָס פֿון דעם „שײגאַץ“ (אַ קװעטש אַף דער „אַץ“) קאָן אַמאָל זײַן… און דער ימח־שמוניק, אָדער דער שײגאַץ, װאָס איז געשטאַנען דערבײַ, האָט דאָס אַלצדינג געהערט, און די נשמה האָט אים געצאַפּלט, און דאָס האַרץ איז אים געװאַקסן, און דער קאָפּ האָט זיך אים געדרײט, װי באַ אײנעם װאָס קלעטערט אַף אַ גאַנץ הױכן לײטער, און מענטשן שטײען אַרום אים און זעען, װי ער קלעטערט גוט, און גיבן אים אונטער היץ און מאַכן אים קוראַזש. אַ קלײניקײט, אַזעלכע מענטשן לױבן אים, זאָגן, אַז „מ ע װ ײ ס נ י ט , װ אָ ס פֿ ו ן א י ם ק אָ ן אַ מ אָ ל ז ײַ ן!“… און דער טאַטע ― שמועסט מען ניט. יענער איז געװען אַפֿן זיבעטן הימל! יעדער זיפֿץ פֿונדעסטװעגן האָט אױסגעריסן אַ שטיק האַרץ. דאָס זיפֿצן האָט באַדאַרפֿט זאָגן: „איך װײס אַלײן, אַז מע קאָן גאָר ניט װיסן, װאָס פֿון דעם ימח־שמוניק קאָן אַמאָל זײַן; נאָר גיט מיר אַן עצה, ייִדישע קינדער, װאָס טוט מען מיט אים? װי אַזױ מאַכט מען אים פֿאַר אַ „מענטשן“? אַדרבה, גיט עפּעס אַן עצה?“…

און עס האָט זיך געפֿונען אײנער, װאָס האָט אים געגעבן אַן עצה, אַ שאַרפֿע, אַ ראַדיקאַלע, נאָר אַ רעכטע עצה ― און אים האָט דער טאַטע געפֿאָלגט. דאָס איז געװען אײנער פֿון די גרעסטע פּערעיאַסלאַװער אינטעליגענטן מיטן נאָמען „אַרנאָלד“, אַ יונגערמאַן אַ פֿילאָזאָף פֿון הינטער דער שטאָט, פֿון די אַזױ־גערופֿענע „פּידװאָרקעס“. אים שענקען מיר אַ באַזונדער קאַפּיטל.

אַרנאָלד פֿון די פּידװאָרקעס

די פֿאָרשטאָט פֿון פּערעיאסלאװ. ― אַרנאָלד אַן אַפּיקורס ― יציאת־מצרים אַ

לעגענדע ― װאָס דרעפּער זאָגט אַפֿן רמב″ם ― ראַבינער־שול און גימנאַזיע

כּמעט יעדע שטאָט פֿון דער געבענטשטער „טשערטאַ“ האָט זיך איר פֿאָרשטאָט, איר „סלאָבאָדקע“, װאָס איר באַפֿעלקערונג באַשטײט מער פֿון גױיִם אײדער פֿון ייִדן, און די ייִדן, װאָס זיצן דאָרט, זײַנען ניט די ייִדן, װאָס אין שטאָט. אַן אַנדער טיפּ ייִדן. זײ זעען־אױס מער דאָרפֿיש, זײַנען ניט אַזױ פֿיפֿיק, װי די שטאָט־ייִדן, אַביסל פֿאַרגרעבט, טראָגן גרױסע שטיװל, שמעקן מיט פּעלץ. אָנשטאָט „גענוג“ זאָגן זײ „האָדי“. לאַכן לאַכן זײ הױך און מיט אַ קמץ: כאָ־כאָ! און די רי″ש רײדן זײ אַרױס האַרט, װי צװײ רי″שן, אָדער נאָך מער: „ררבי! דערר פֿעטעררר מרררדכי האָט אײַך געררופֿן אַפֿן בררית“…

אין דער געגנט פֿון פּערעיאַסלאַװ געפֿינט זיך אַזאַ מין סלאָבאָדקע, װאָס איז אָפּגעטײלט פֿון דער שטאָט מיט אַ הילצערנער בריק און מיט אַ טײַכל, און רופֿן רופֿט זיך עס מיטן נאָמען אַף ייִדיש: „די פּידװאָרקעס“. דאָס איז אַן ערטל מיט אַן אַנדער אױסזען, מיט אַן אַנדער אַטמאָספֿערע. אַהין גײט מען זיך דורך אַמאָל, אַז מע האָט צײַט, כאַפּן פֿרישע לופֿט, װײַל דאָרטן זײַנען דאָ סעדער, דאָרט װאַקסט גראָז. אַהין גײען שפּאַצירן שבת באַטאָג ייִנגלעך און מײדלעך. דאָס הײסט, ניט חלילה ייִנגלעך מיט מײדלעך אינאײנעם ― ייִנגלעך באַזונדער און מײדלעך באַזונדער, נאָר ס'איז שױן במילא, אַז מע באַגעגנט זיך איבער דער בריק גײענדיק, שטעלט מען זיך אָפּ, כאַפּט מען אַ קוק, װאַרפֿט מען זיך דורך מיט אַ װאָרט. אַמאָל טוט מען זיך אַ שאַר אױך, אַ ריר־אָן אײנס דאָס אַנדערע מיטן עלנבױגן, און דער בחור מיטן מײדל װערן רױטלעך, יונגע הערצלעך קלאַפּן… פֿון עטלעכע מאָל אַזױ באַגעגענען זיך אַף די „פּידװאָרקעס“ הײבט מען אָן זיך איבערשרײַבן בסוד־סודות מיט בריװעלעך, און עס פּיקט זיך אױס אַמאָל אַ ראָמאַן. מיט װאָס אָט אַזאַ ראָמאַן ענדיקט זיך ― דאָס װעלן מיר האָבן אַ געלעגנהײט זען װײַטער. דערװײַל האַלטן מיר נאָך באַ „אַרנאָלדן פֿון די פּידװאָרקעס“, און אָט מיט אים װילן מיר זיך דאָס באַקענען.

דאָרט, אַף די „פּידװאָרקעס“, האָט נחום ראַבינאָװיטש געהאַט אַ באַקאַנטן און אַ גוטן פֿרײַנט מיטן נאָמען „בנימין קלמן פֿון די פּידװאָר־קעס“. אַמאָל, שױן גאַנץ לאַנג, האָט בנימין־קלמן פֿון די פּידװאָרקעס געהאַנדלט תּבֿואה בשותּפֿות מיט נחום ראַבינאָװיטש, אינאײנעם „געגרוזעט“ באַרקעס און בערלינעס קײן קעניגסבערג און קײן דאַנציג. די לעצטע צײַט איז ער אַביסל אַראָפּ, אָנגעװױרן דעם גלאַנץ, געהאַנדלט קלײן, געגאַנגען האַרט באַ די װענט. נאָר די גוטפֿרײַנטשאַפֿט פֿון די געװעזענע שותּפֿים איז פֿאַרבליבן די זעלבע, װאָס אַמאָל. ער איז אָפֿט אַרײַנגעקומען אַביסל זיצן און שמועסן. געשמועסט האָט, אײגנטלעך, בנימין־קלמן. ער האָט ליב געהאַט רײדן. צום מײנסטן ― דערצײלן מעשׂיות פֿון זײַן ייִנגערן ברודער אַרנאָלד. „מײַן אַרנאָלד! װוּ האָט איר נאָך אַזאַ קאָפּמענטש, װי מײַן אַרנאָלד? אַזאַ קענער, װי מײַן אַרנאָלד? אַזאַ ערלעכן מאַן, װי מײַן אַרנאָלד? װאָס װײסט איר, װאָס פֿאַר אַן אַרנאָלד דאָס איז! שױן אײן מאָל אַן אַרנאָלד!“… און אַזױ װײַטער.

נישט נאָר דער ברודער בנימין־קלמן ― אַלע האָבן גערעדט פֿון אַר־נאָלדן. „אַרנאָלד פֿון די פּידװאָרקעס“ איז געװען אַ מין העלד אין שטאָט. ערשטנס, אַ באַיאָרטער בחור, אָדער אַן אַלמן, און אפֿשר אַ גרוש, נאָר סײַ־װי־סײַ ― אָן אַ װײַב. אַ ייִד אָן אַ װײַב איז דאָך גלאַט אַ זעלטנהײט. אַ חוץ דעם, איז ער אַ נאָטאַריוס. אַ ייִ ד אַ נ אָ ט אַ ־ ר י ו ס ― דאָס איז דאָך שױן אַװדאי אַ זעלטנהײט! איר האָט עפּעס אַ סך געזען ייִדישע נאָטאַריוסן באַ אונדז? דאָס הײסט, ער איז נאָך דערװײַל נישט קײן נאָטאַריוס, נאָר ער װעט זײַן אַ נאָטאַריוס. װאָרעם ער שטודירט אַף נאָטאַריוס. סײַדן ער װעט ניט אָפּגעבן דעם „עקזאַמענט“. נאָר פֿאַרװאָס זאָל ער ניט אָפּגעבן? „ער װעט געװיס אָפּגעבן, ― אַזױ זאָגט בנימין־קלמן ― און ער װעט געװיס זײַן נאָטאַריוס, ס'איז גאָר ניטאָ װאָס צו רײדן. איר שפּילט זיך מיט מײַן אַרנאָלדן?“…

װאָס אַ נאָטאַריוס איז ― דאָס װײסן אַלע, און שלום אױך. פֿאַראַן אין פּערעיאַסלאַװ אַ נאָטאַריוס, איז ער אַ גױ און הײסט נאָװאָװ. נאָװאָװ דער נאָטאַריוס. נאָר װאָס הײסט „אָפּגעבן עקזאַמענט“ ― דאָס װײס ער שױן ניט. װ אָ ס דאַרף ער אָפּגעבן, און װ ע מ ע ן דאַרף ער אָפּגעבן, און װ י אַ ז ו י גיט מען דאָס אָפּ „עקזאַמענט“? ― דאָס זײַנען פֿון די זאַכן, װאָס מע הערט פֿון זײ און מע רעדט זײ נאָך, נאָר מע זאָל פֿאַרשטײן װאָס דאָס איז ― דאָס ניט. למשל, אַף אַרנאָלדן פֿון די פּיד־ װאָרקעס זאָגט מען, אַז ער שרײַבט אין די גאַזעטן, און אַז די גאַנצע שטאָט, סײַ ייִדן, סײַ קריסטן, האָבן מורא פֿאַר אים, ער זאָל זײ נישט באַשרײַבן אין „קיִעװליאַנין“. פֿאַרשטײט ניט שלום, ערשטנס, װאָס האָבן זײ מורא? און צװײטנס, װער איז געװען דער „קיִעװליאַנין?“ ער הערט אַלע זאָגן, זאָגט ער נאָך, אַז אַלע ציטערן פֿאַר אַרנאָלדן, פֿאַר זײַן מױל און פֿאַר זײַן פּען, װי פֿאַרן מלאך־המות. אױסבאַהאַלטן זיך פֿאַר אים איז אוממעגלעך, און אונטערקױפֿן אים ― פֿאַרמאָגט קײנער ניט אַזױ פֿיל געלט. „זײ װעלן זיך דערשפּילן! ― אַזױ פֿלעגט בנימין־קלמן זאָגן מיט אַ שמײכעלע. ― לאָז מײַן אַרנאָלד נאָר װעלן זיך פּאַצקען די הענט, אַזױ באַשרײַבט ער זײ אין „קיִעװליאַנין“ פֿון קאָפּ ביז די פֿיס אַלעמען, לאָזט ניט איבער אײנעם ניט קײן באַשריבענעם! איר שפּילט זיך מיט מײַן אַרנאָלדן?“…

שענער פֿון אַלץ איז דאָס ― און זײער כאַראַקטעריסטיש, ― װאָס אַרנאָלד איז געזעסן מיט זײַן ברודער בנימין־קלמן אַף די פּידװאָרקעס אונ־ טער אײן דאַך ימים ושנים ברוגזע, ניט אױסגערעדט אַ װאָרט צװישן זיך, נאָר אײנער פֿאַרן אַנדערן האָבן זײ זיך געלאָזט די פֿיננגער שנײַדן! „מײַן אַרנאָלד“… „מײַן בנימין־קלמן“… קײנער, ניט אַף די פּידװאָרקעס, ניט אין שטאָט, האָט געזען אַמאָל בײדע ברידער גײן אינאײנעם, אָדער געהערט אױסרײדן זײ אַ װאָרט. אַפֿילו באַ אײן טיש נישט געזעסן. אַרנאָלד האָט זיך געהאַט באַ בנימין־קלמנען אין שטוב זײַן חדרל, פֿול מיט ספֿרים און בי־ כער ביז דער סטעליע, און געלעבט זיך גאַנץ אַלײן ― אַ מין פּרוש. מאָדנע ברידער! אַ מאָדנער מענטש אָט דער אַרנאָלד! און דער איז דאָס געװען פֿון די אָפֿטע אַרײַנגײער צו נחום ראַבינאָװיטשן. זײַן אַרײַנגײן איז אָבער געװען ניט װי דאָס אַרײַנגײן פֿון די איבעריקע משׂכּילים. ער איז אַרײַנגעקומען ניט גלאַט פּלאַפּלען, רײדן דבֿרים בטלים, נאָר אָדער מיט אַ בוך, װאָס קײנער האָט דאָס נאָך ניט געזען, אָדער מיט אַ בלאַט „קיִעװליאַנין“, אָדער מיט אַ טענה צו דער שטאָט און צו אירע רעדלפֿירער. שלום האָט פֿאַר אים געהאַט מער רעספּעקט, װי פֿאַר אַלע אַנדערע. ער איז נישט אָפּגעטראָטן פֿון אים, געקוקט אים גלײַך אין מױל אַרײַן און אײַנגערעדט זיך, װי אַרנאָלד פֿון די פּידװאָרקעס רעדט. אָט דאָס איז דער אַרנאָלד, װאָס װעט אָ פּ ג ע ב ן דעם „עקזאַמענט“ און װעט זײַן אַ נאָטאַריוס? אָט דאָס איז דער אַרנאָלד, װאָס שרײַבט אין „קיִעװליאַנין“, נאָר ער װיל זיך ניט פּאַצקען די הענט? צו װאָס דאַרף מען זיך פּאַצקען די הענט, אַז מע שרײַבט אין „קיִעװליאַנין“?… און ער לאָזט קײן אױג ניט אַראָפּ פֿון אַרנאָלדן. דער אַרנאָלד איז אים געפֿעלן. זײער אַ סימפּאַטישער, אַן אײַנגענומענער פּאַרשױן. נישט קײן גרױסער, אַ דאַרינקער, נאָר אַ פֿעסטער, װי פֿון שטאָל אױסגעגאָסן. אַ געל בערדעלע, און דװקא גוט אונטערגעשױרן, קײן סימן פֿון קײן פּאות. אַ קורץ רעקעלע, אַ דין שטעקעלע, און אַ צינגעלע ― שאַרף װי אַ גאָלמעסער! פּעך און שװעבל! רעדט על ה' ועל משיחו! לאַכט־אָפּ פֿון די חסידים, מאַכט אַ תּל פֿון די „פֿאַנאַטיקער“. „ערלעך דאַרף מען זײַן ― װאָס טױג מיר פֿרומקײט? מען איז אײַך מוחל אײַער פֿרומקײט, זײַט בעסער ערלעך!“ ― און זײַן שאַרפֿער גיפֿטיקער געלעכטער הילכט־אָפּ װײַט־װײַט!

װוּנדערט זיך שלום, װי אַזױ שטעלט זיך אײַן אַ ייִד אַזױ צו רײדן און אַזעלכעס צו זאָגן? אַפּנים, אַז ער מעג. אַרנאָלד פֿון די פּידװאָרקעס מעג אַלצדינג, װאָרעם ער הײסט אַרנאָלד און איז אַ נאָטאַריוס, דאָס הײסט, ער װעט זײַן אַ נאָטאַריוס.

מאַכט זיך אַמאָל, אַז דער פֿעטער פּיניע זיצט אױך דערבײַ און הערט, װי אַרנאָלד פֿון די פּידװאָיקעס דרשנט. קאַטשעט ער זיך פֿאַר געלעכטער און זאָגט: „אַרנאָלד! אױ, אַרנאָלד, אַרנאָלד!“ דער פּשט דערפֿון, אַפּנים, דאַרף זײַן: „װי טראָגט אַף זיך די ערד אַזאַ רשע, װי דו ביסט?!“… פֿונדעסטװעגן האַלט אַפֿילו דער פֿעטער פּיניע אױך פֿון אַרנאָלדן. איבער זײַן ערלעכקײט. זײַן ערלעכקײט האָט אַ שם אין שטאָט. אַ מ ש ו ג ע ־ נ ע ר ע ר ל ע כ ע ר! אַ מענטש, װאָס האָט פֿאַר קײנעם קײן מורא ניט, זאָגט אַלעמען דעם רײנעם אמת, און גלײַך אין די אױגן, און דער עיקר, ער לאַכט זיך אױס פֿון די גבֿירים, שפּײַט אַף געלט! נו, זאָגט שױן איר אַלײן, װי אַזױ האַלט מען ניט פֿון אַזאַ מענטשן? האַלט אָבער אַרנאָלד ניט פֿון אײַך, ניט פֿון קײנעם. למשל, פֿונעם פֿעטער פּיניען איז ער אױך ניט נתפּעל. טאַקע אַ שײנער ייִד מיט אַ שײנער באָרד, נאָר אַרנאָלד האַלט ניט פֿונעם פֿעטער פּיניען. ער האַלט פֿון זײַן ברודער נחומען אַ סך מער. דערפֿאַר, זאָגט ער, װאָס נחום ראַבינאָװיטש איז אַ ייִד אָן אַ מאַסקע און נישט קײן פֿאַרנאַרישטער חסיד; אים קאָן מען זאָגן װאָס מע װיל, רײדן נישט נאָר אַפֿן רבין, אַפֿילו אַף משה־רבינון. שלום אַלײן האָט געהערט אַר־נאָלדן זאָגן דעם טאַטן, אַז ער, אַרנאָלד פֿון די פּידװאָרקעס, גלײבט ניט אין יציאת־מצרים! ס'איז אַ „לעגענדע“, האָט ער געזאָגט. די גאַנצע מעשׂה איז אַ „לעגענדע“. שלום האָט אָפּגעשאַצט דאָס װאָרט „לעגענדע“, אַז עס נעמט זיך מסתּמא פֿונעם װאָרט „ליגן“. אַ „לעגענדע“ הײסט, אַפּנים, אַ קלײן ליגנדל. נאָך גוט, װאָס ניט קײן גרױסער ליגן… הערט אַ שײנס: אײנמאָל איז אַרנאָלד פֿון די פּידװאָרקעס געקומען צו לױפֿן מיט אַ גראָבן בוך: „נאַט זעט, װאָס דרעפּער זאָגט אַף אײַער רמב″ם! דער רמב″ם איז געװען הױף־דאָקטער באַם טערקישן סולטאַן דרײַצן יאָר. האָט ער זיך צוליב דעם געשמדט. דרײַצן יאָר געװען אַ טערק. אײַער רמב″ם, אײַער „מורה־נבֿוכים“ ― װאָס װעט איר הײַנט זאָגן?“…

אַ גליק, װאָס דער פֿעטער פּיניע איז דערבײַ ניט געװען! װײ־װײ, װאָס װאָלט געװען, אַשטײגער, װען דער פֿעטער פּיניע זיצט דערבײ?…

פֿאַר אָט דעם חבֿרה־מאַן האָט זיך, אַפּנים, שלומס פֿאָטער באַרימט מיט זײַן זונס שרײַבעכצן און מיט אים, אַפּנים, זיך אַן עצה געהאַלטן, װאָס טוט מען מיטן קינד, װי אַזױ מאַכט מען אים פֿאַר אַ „מענטשן“? שלום איז אָנגעקומען אַף די דאָזיקע רײד פֿון אַרנאָלדן:

― די שרײַבערײַעכצן זײַנע בין איך אײַך מוחל. נעמט װאַרפֿט זײ אַרױס אַפֿן מיסט. אַזעלכע שרײַבערײַעכצן זײַנען ניט װערט דאָס פּאַפּיר. און דעם קלײנעם, אױב איר װילט אים מאַכן פֿאַר אַ מענטשן, נעמט און גיט אים אַװעק אין דער „אױעזדנע“. פֿון דער „אױעזדנע“ זײַנען פֿאַר אים דערנאָך אַלע װעגן אָפֿן: װילט איר אין ראַבינער שול ― איז אין ראַבינער שול. װילט איר אין גימנאַזיע ― איז אין גימנאַזיע…

מיט שלומס אַרײַנקומען איז דער שמועס איבערגעריסן געװאָרן. און הגם אַרנאָלדס קריטיק איבער זײַנע „שרײַבערײַעכצן“ איז געװען פֿאַרן יונגן שריפֿטשטעלער עפּעס ניט אַזױ פֿױגלדיק, און אַן אָרט האָט מען זײ אַװעקגעגעבן עפּעס ניט אַזאַ בכּבֿודיקן (אַפֿן מיסט), פֿונדעסטװעגן איז שלום געװאָרן אָט דעם אַרנאָלדן פֿון די פּידװאָרקעס דער גרעסטער גוטער פֿרײַנט ― נאָר פֿאַרן װאָרט „גימנאַזיע“, װאָס האָט געקלונגען אין זײַנע אױערן װי די שענסטע מוזיק און געהאַט דעם זיבעטן חן באַ אים אין די אױגן. ניט אַזױ נאָך דאָס װאָרט „גימנאַזיע“, װאָס ער האָט נאָך, אײגנטלעך, ניט געװוּסט מיט װאָס מע עסט דאָס, װי דאָס, װאָס ער װעט זײַן אַ „גימנאַזיסט“! אַ קלײניקײט, אַ גימנאַזיסט? אַ גימנאַזיסט האָט ער געװוּסט, געקענט, געזען מיט זײַנע אױגן. דאָס איז געװען דער אײנציקער ייִדישער גימנאַזיסט אין פּערעיאַסלאַװ. און ניט קײן גימנאַזיסט, נאָר אַ „גימנאַזיסטל“, מיט װײַסע זילבערנע קנעפּלעך און מיט אַ זילבערנער צאַצקע אַפֿן קאַשקעטל. און געהײסן האָט ער אױך שלום, נאָר גערופֿן האָט מען אים סאָלאָמאָן ― אַ ייִנגל גלײַך מיט אַלע ייִנגלעך, נאַר פֿאָרט ניט גלײַך, פֿאָרט אַ „גימנאַזיסטל“, גאָר אַן אַנדער מין באַשעפֿעניש, װי מיר װעלן דאָס באַלד אַרױסזען. דערװײַל האַלטן מיר נאָך באַ דער עצה, װאָס אַרנאָלד פֿון די פּידװאָרקעס האָט אױפֿגעגעבן. ער האָט מיט זײַן אידעע אַרײַנגעלאָזט אַ גריל, און פֿון דעמאָלט אָן האָבן די װערטער „קלאַסן“, „עקזאַמענט“, „ראַבינער־שול“, „גימנאַזיע“, „דאָקטער“ זיך באַזעצט באַ די ראַבינאָװיטשעס אין שטוב. פֿון װאָס מע זאָל ניט רײדן, איז מען אַרױף אַף אײנע פֿון די אױבנדערמאָנטע װערטער. איטלעכער האָט געהאַט װאָס צו דערצײלן אַ שײנס: װי אַזױ אַן אָרעם־בחור פֿון דער ישיבֿה האָט זיך אַװעקגעלאָזט אַ באָרװעסער קײן זשיטאָמיר אין דער ראַבינער־שול… װי אַזױ אַ מלמדס אַ ייִנגל, אַ ליטװאַק, איז פֿאַרפֿאַלן געװאָרן אַף עטלעכע יאָר, געמײנט, ער איז אין אַמעריקע. צום סוף לאָזט זיך אױס, אַז ער האָט אָפּגעגעבן „עקזאַמענט“ אַף אַלע אַכט קלאַסן גימנאַזיע, און איצט שטודירט ער, זאָגט מען, אַף דאָקטער. דאָס קאָן נאָר אַ ליטװאַק!

― שאַט! װאָס דאַרפֿט איר אַ סך? אַמער נעמט אונדזער יענקל דעם רופֿאס זונדל. װיפֿל, מײנט איר, גײט אים אָפּעט צו װערן אַ דאָקטער?

― פֿאָלג מיך אַ גאַנג! עס דאַרף נאָך אַװעקגײן אַ יאָר מיט אַ מיטװאָך, ביז יענקל דעם רופֿאס זונדל װעט אַמאָל זײַן אַ דאָקטער…

יענקל דעם רופֿאס זונדל ― דאָס איז דער גימנאַזיסט, אָדער „גימנאַזיסטל סאָלאָמאָן“, װאָס איז דערמאָנט באַ אונדז אױבן, און פֿון אים גײען מיר דערצײלן אין קומענדיקן קאַפּיטל.

גימנאַזיסטל סאָלאָמאָן

יענקל דעם דאָקטערס זונדל אַ גימנאזיסטל ― ער איז אים שרעקלעך מקנא ―

דער װײַנקעלער „יוזשנאַהאָ בערעגאַ“ ― װימאָראָזיג פֿון ראָזינקעס ― „צערקאָװנע כּשר לפּסח“

עס זײַנען געװען אין פּערעיאַסלאַװ עטלעכע דאָקטױרים, און יעדער מיט זײַן צונעמעניש: דער גראָבער דאָקטער, דער האָרבאַטער דאָקטער, דער שװאַרצער דאָקטער. די אַלע דאָקטױרים זײַנען געװען קריסטן, און נאָר אײן דאָקטער איז געװען אַ ייִד, אי דאָס ― ניט קײן גאַנצער דאָקטער, אַ האַלבער דאָקטער ― י ע נ ק ל ד ע ר ר ו פֿ א. געהאַלטן האָט ער זיך אָבער, װי אַ גאַנצער דאָקטער. געטראָגן אַ טענדעװערענדע, פֿאַרשריבן אַ רעצעפּט און אָנגערופֿן אים דװקא הױך און דװקא אַף לאַטײַן:

― איר װעט מוחל זײַן אײַננעמען אַלע צװײ שעה אַן עסלעפֿל „קאַלי בראָמאַלי“, און אַלע דרײַ שעה אַ טײלעפֿעלע „נאַטרי בראָמאַטרי“, װעט אײַך מאָרגן װערן בעסער. און אַז ס'װעט ניט װערן בעסער, װעט אײַך װערן ערגער, װעט איר מיך רופֿן, װעל איך קומען נאָכאַמאָל…

די שטאָט האָט ליב געהאַט יענקל דעם רופֿא אַ סך בעסער, װי אַלע דאָקטױרים. דערפֿאַר, װײַל מיט יענקל דעם רופֿא קאָן מען זיך דורכשמועסן, געװױרע װערן, פֿון װאַנען נעמט זיך דאָס, װאָס סע שפּאַרט אונטערן לעפֿעלע? און װאָס איז דער שׂכל, אַז מע האָט אַ רעמאַטיז אין אַ פֿוס, זאָל מען טרינקען טראָן? װאָס פֿאַר אַ שײַכות האָט אַ מאָגן מיט אַ פֿוס? ― און נאָך אַזעלכע זאַכן. הײַנט האָט ער אײַך אַ מעלה ― ער דינגט זיך ניט. ער נעמט װיפֿל מע גיט אים. קוקט גאָר אַפֿילו נישט. ער שאַרט נאָר מיט די פֿינגער עטלעכע מינוט און טרעפֿט שױן אין דער פֿינצטער, װאָס פֿאַר אַ מטבע מע האָט אים אַרײַנגערוקט. אױב ס'איז אַן אָפּגעריבענער דרײַער, װאָס האָט ניט קײן שום װערט, גיט ער אײַך אָפּ צוריק און זאָגט, אַז מע דאַרף גאָרנישט. װערט אײַך איבער דער טבֿע, גיט איר אים שױן אַן אַנדער מטבע.

און נאָך אַ מעלה האָט ער: ער לאָזט זיך רײדן און האָט אַלײן אױך ליב רײדן. רײדן, דערצײלן מעשׂיות, און צום מײנסטן ― פֿון זײַנע קינדער, װאָסערע געראָטענע קינדער ער האָט. אײנער, דער עלטערער, שלום הײסט ער ― סאָלאָמאָן ― איז ער שױן אַ גימנאַזיסט. ער װעט, אם ירצה השם, ענדיקן די גימנאַזיע און װעט אַרײַן אין אוניװערזיטעט און װעט אַרױס פֿון דאָרטן אַ דאָקטער, אַ פֿאַרטיקער דאָקטער. טאַקע אַ ג אַ נ ־ צ ע ר דאָקטער!

― כ'װאָלט שױן גערן, ס'זאָל שױן זײַן יום־טובֿ! ― זאָגט יענקל דער רופֿא מיט אַ זיפֿץ. ― אם ירצה השם, אַף יום־טובֿ קומט ער צו פֿאָרן, מײַן סאָלאָמאָן, װעט איר זען אַ גימנאַזיסטל!…

שלום װאָלט שױן אױך גערן, ס'זאָל שױן זײַן יום־טובֿ, און ער זאָל אָנקוקן דאָס גימנאַזיסטל, װאָס פֿאַר אַ פּנים האָט דאָס אַ גימנאַזיסטל.

קױם דערלעבט יום־טובֿ, פּסח. אָט דאָ װעט ער שױן זען, װאָס הײסט אַ „גימנאַזיסטל“.

יענקל דער רופֿא איז ניט אַזאַ גרױסער דאַװנער, װאָס זאָל לױפֿן יום־טובֿ אין שול אַרײַן. ער איז דאָך עפּעס אַ דאָקטער! טאַקע נאָר אַ האַלבער דאָקטער, און דאָך אַ דאָקטער. פֿונדעסטװעגן צוליבן זונדל, דעם גימנאַזיסטל, איז ער שױן אױך געקומען אין שול אַרײַן. אַן אױסגעצװאָגענער, אַן אָנגעפּאָמאַדעטער און אַ גליקלעכער. ער זיצט אין שפּיגלבאַנק, אַקוראַט אַקעגן מזרח. נעבן אים שטײט זײַן זונדל שלום, אָדער סאָלאָמאָן, אָנגעטאָן אין אַ מונדירל מיט זילבערנע קנעפּלעך פֿון אױבן ביז אַראָפּ, מיט אַ מאָדנע היטעלע אַפֿן קאָפּ, אַ היטעלע מיט אַ צאַצקע. אין די הענט האַלט ער אַ קלײן סידורל און דאַװנט, װי אַ געװײנלעכער מענטש, און אַלע בעלי־בתים און אַלע קינדער לאָזן ניט אַראָפּ קײן אױג פֿונעם גימנאַזיסטל מיט די זילבערנע קנעפּלעך. דאַכט זיך, אַ מענטש גלײַך מיט אַלע מענטשן, אַ ייִנגל גלײַך מיט אַלע ייִנגלעך ― און פֿאָרט ניט גלײַך: אַ גימנאַזיסטל! און עס רײַסט זיך אַרױס אַ טיפֿער זיפֿץ פֿון האַרצן.

אָפּגעדאַװנט, כאַפּט זיך יענקל דער רופֿא נאָך ניט אַװעקצוגײן פֿון שול. װעמען ע ר דאַרף נאָך זאָגן אַ גוט יום־טובֿ, װער עס דאַרף א י ם זאָגן אַ גוט יום־טובֿ. און דער עיקר װעט דאָך װערן אַ שמועס מסתּמא פֿון זײַן זונדל דעם גימנאַזיסטל. און כּך הװה.

― אָט דאָס איז ער, אײַער גימנאַזיסטל, רב יענקל? נאַ דיר אָפּ שלום.

און מע שטעקט אים אָפּ שלום פֿון אַלע זײַטן. דאַכט זיך, אַ ייִנגל ― און ייִדן מיט בערד גיבן אים שלום־עליכם! אַנדערע שטעלן זיך אָפּ אַביסל שמועסן מיט יענקל דעם רופֿא טאַקע פֿון זײַן זונדל: װוּ לערנט ער? און װאָס לערנט ער? און װאָס װעט זײַן, אַז ער װעט שױן אױסלערנען? צו װאָס װעט ער זיך דערלערנען?…

― צו װאָס װעט ער זיך דערלערנען? ― זאָגט יענקל דער רופֿא מיט אַ געלעכטערל. ― ער װעט זיך שױן דערלערנען, כע־כע־כע. ער װעט שױן זײַן אַ דאָקטער. טאַקע אַ גאַנצער דאָקטער, כע־כע־כע.

יענקל דעם רופֿאס זונדל װעט זײַן אַ דאָקטער? אַ גאַנצער דאָקטער?! ― װאָס־װאָס, נאָר מיט פּרנסה װעט ער שױן זײַן באַװאָרנט… אַפֿילו גרױסע, אַלטע ייִדן װוּנדערן זיך, כאָטש מע פֿאַרשטײט ניט, און זײ אַלײן פֿאַרשטײען ניט, װער שטערט זײ, למשל, אַז ז ײ ע ר ע קינדער זאָלן זײַן דאָקטױרים? קײנער שטערט זײ ניט. נאָר אַז זײערע טאַטעס האָבן ז ײ ניט געװאָלט מאַכן פֿאַר דאָקטױרים, װילן זײ ניט, אַז ז ײ ע ר ע קינדער זאָלן זײַן דאָקטױרים. טרײסטן זײ זיך דערמיט, װאָס זײערע קינדער װעלן דערפֿאַר זײַן ייִ ד ן. אַי װאָס ― פּרנסה? עט! „מאַן דיהיבֿ חײ יהיבֿ מזוני“. דער פּשט איז: װער עס גיט לעבן, דער װעט געבן צום לעבן, און גליק איז באַ גאָט… אָט האָט יוזי פֿינקלשטײן ניט געענדיקט אַף דאָקטער און איז, פֿונדעסטװעגן, חוץ זײַן שאָדן אַף אונדז אַלעמען געזאָגט געװאָרן כאָטש האַלב!…

― איז װיפֿל, זאָגט איר, רב יענקל, דאַרף ער נאָך לערנען, אײַער דאָס, אײַער גימנאַזיסטל? ― פֿרעגן אים די ייִדן, קוקנדיק פֿון אױבן אַראָפּ.

― מײַן סאָלאָמאָן? ― זאָגט יענקל דער רופֿא און גלעט זיך דאָס בערדל און טאַנצט־אונטער אַף אײן פֿוס. ― אָ! ער דאַרף נאָך לאַנג־לאַנג שטודירן! ― און ער רעכנט־אױס אַף די פֿינגער, װיפֿל יאָר ער דאַרף נאָך שטודירן אין גימנאַזיע, װיפֿל יאָר אין אוניװערזיטעט, און דערנאָך אַרבעטן אין אַ שפּיטאָל, אָדער גאָר אַרײַן אין װאָיענע האָספּיטאַל, װערן װאָיענע דאָקטער, דאָס הײסט, כּמעט אַלײן אָפֿיציר, מיט פּאַלעטן, כע־כע־כע…

און ס'איז נישטאָ קײן מער גליקלעכער מענטש אַף דער װעלט, דאַכט זיך, װי יענקל דער רופֿא, ― אַ קלײן ייִדעלע מיט אַן אײַנגעפֿאַלענער נאָז, נאָר מיט געקרײַזלטע שטאַרק־אָנגעפּאָמאַדעטע האָר און מיט אַ טענדעװערענדע, װי אַן אמתער דאָקטער. און ס'איז נישטאָ קײן מער גליקלעכער אַף דער װעלט, װי אָט דאָס גימנאַזיסטל מיט די רױטע בעקלעך און מיט די זילבערנע קנעפּלעך און מיטן מאָדנעם היטעלע מיט דער צאַצקע. בײדע גײען זײ פֿון שול, אַרומגערינגלט פֿון אַ סך בעלי־בתים. ייִדן רײַבן זיך אַרום יענקל דעם רופֿא. ייִנגלעך רײַבן זיך אַרום זײַן גימנאַזיסטל, װילן זײַן װאָס נענטער, װאָס נענטער. עס דאַכט זיך אױס, אַז ער איז עפּעס גאָר אַן אַנדער מין באַשעפֿעניש. ע ר ש מ ע ק ט נ אָ ר אַ נ ד ע ר ש…

נײן, שלום האָט נאָך אַף זײַן לעבן קײנעם אַזױ ניט מקנא געװען װי אָט דעם גליקלעכן גימנאַזיסטל. „פֿאַר װאָס איז ער ניט אַף זײַן אָרט? פֿאַר װאָס איז ער בעסער ניט יענקל דעם רופֿאס זון? ער הײסט דאָך אױך שלום… דאַכט זיך, װאָס װאָלט גאָט געאַרט, אַז נחום ראַבינאָװיטש זאָל זײַן יענקל דער רופֿא און יענקל דער רופֿא זאָל זײַן נחום ראַבינאָװיטש?“… ער האָט אים געזען נאָכדעם אין חלום. ער האָט פֿון אים געחלומט אַף דער װאָר. ער איז אים ניט אַרױסגעקראָכן פֿון קאָפּ אַף אַ מינוט. ער איז געװאָרן באַ אים אַ משוגעת, אַ „אידעע־פֿיקס“, דער צװײטער חײם פֿרוכשטײן… ער האָט אים מקנא געװען, שטאַרק מקנא געװען! צוגײן צו אים און רײדן האָט ער נישט געהאַט קײן מוט. װי אַזױ רעדט מען דאָס מיט אַ גימנאַזיסטל?… װי אַזױ טרעט מען צו צו אַ ייִנגל, װאָס הײסן הײסט ער שלום און רופֿן רופֿט מען אים סאָלאָמאָן?… נאָר פֿאָרגעשטעלט האָט ער זיך אין דער פֿאַנטאַזיע, אַז ער איז אַלײן אַ גימנאַזיסטל, און הײסט שױן אַלײן אױך ניט שלום, נאָר סאָלאָמאָן, און אַז ער טראָגט אַ מונדירל מיט זילבערנע קנעפּלעך און אַ צאַצקע אַפֿן היטעלע, און אַלע ייִנגלעך זײַנען אים מקנא, און אַלע ייִדן חידושן זיך: „אָט דאָס איז נחום ראַבינאָװיטשעס זונדל, ד ע ר ג י מ נ אַ ז י ס ט ל?… אָט דער האָט אַמאָל געהײסן שלום?“…

מע קאָן זיך פֿאָרשטעלן, װאָס פֿאַר אַ גדולה, װאָס פֿאַר אַ יום־טובֿ ס'איז געװאָרן באַ שלומען אין האַרצן יענעם טאָג, אַז דער טאַטע האָט אים געגעבן צו װיסן, אַז מאָרגן, אם ירצה השם, הײבט ער אָן גײן אין די קלאַסן. ער איז שױן געװען, זאָגט ער, באַם „דרעקטער“, אײַנגעגעבן אַ „פּראָשעניע“, דערװײַל אין „פּריגאָטאָװיטעלנע“.

― אין זעקס װאָכן אַרום װעסטו ענדיקן די „פּריגאָטאָװיטעלנע“, װעסטו אַרײַן, אם ירצה השם, אין דער „אױעזדנע“, און פֿון דאָרטן, אַז גאָט װעט װעלן, אין גימנאַזיע, און פֿון דאָרטן נאָך װײַטער… באַ גאָט איז אַלץ מעגלעך, אַבי זאָלסט נאָר װעלן זיך צוסטאַרען אַביסעלע.

שלום האָט שיִער ניט אַרױסגעלאָזט קײן קװיטש ― ער זאָל זיך ניט שעמען פֿאַרן טאַטן. אַ שאלה, אױב ער װעט זיך צוסטאַרען! ער האָט נאָר ניט געװוּסט אַקוראַט, װאָס איז „אױעזדנע“, װער איז דער דרעקטער און װאָס הײסט „פּריגאָטאָװיטעלנע“? ער האָט גוט געדענקט, װאָס אַרנאָלד האָט געזאָגט, אַרנאָלד פֿון די פּידװאָרקעס. און פֿאַר די אױגן איז אים געקומען יענקל דעם רופֿאס גימנאַזיסטל מיט די זילבערנע קנעפּלעך און מיטן מאָדנעם היטעלע מיט דער צאַצקע, ― און דאָס האַרץ איז אים געװאָרן פֿול, און דער קאָפּ האָט זיך אים געדרײט, און טרערן, טרערן פֿון פֿרײד האָבן זיך אים געשטעלט אין די אױגן. נאָר ער איז געבליבן שטײן װי אַ סטאַטיק, אַ נעבעכל, װאָס קאָן קײן צװײ ניט צײלן. דער סטאַטיק האָט אָבער אַרױסגעקוקט אַף דער מינוט, װען ער װעט קאָנען בלײַבן אַלײן, װעט ער זיך שױן ראַסקאָשעװען: ער װעט שענקען זיך אַלײן צװײ פּעטש אין בײדע באַקן, אָדער אין בײדע ליטקעס, אָדער גאָר געבן זיך אַ װאָרף אַף דער ערד און איבערקוליען זיך דרײַ מאָל הין־און־צוריק, אָדער אַװעקשפּרינגען אַף אײן פֿוס װײַט־װײַט און אױסרופֿן מיט אַ ניגון: סאָלאָמאָן! סאָלאָמאָן! גימנאַזיסטל סאָלאָמאָן!…

― און דערװײַל גײ, זײ מוחל, פֿאַרװיגן דאָס קינד, דערנאָך װעסטו זיך זעצן העלפֿן האַקן ראָזינקעס…

דאָס, פֿאַרשטײט זיך, זאָגט די שטיפֿמאַמע. און בכדי דעם לעזער זאָל ניט זײַן קשה, װאָס איז פֿאַר ראָזינקעס, װאָס מע דאַרף זײ האַקן, באַדאַרף מען אים דאָ געבן צו װיסן, אַז װײַל פֿונעם אײַנפֿאָר אַלײן קאָן מען ניט לעבן, האָט נחום ראַבינאָװיטש געעפֿנט אַ קעלער, אַ װײַן־קעלער, און אױפֿגעהאַנגען אַ שילד:

„פּראָדאַזשנאַ ראַזניך װין יוזשנאַהאָ בערעגאַ“.

ער אַלײן טאַקע האָט געמאַכט די װײַנען פֿון געהאַקטע ראָזינקעס אונטער אַלערלײ נעמען, פֿון װעלכע עס געדענקט זיך „װימאָראָזיג“, „כע־רעס“, „מאַדעראַ“ און נאָך אַ סאָרט רױטער װײַן מיטן נאָמען „צערקאָװ־נע כּשר לפּסח“. דעם סאָרט װײַן האָבן די קינדער ליב געהאַט מער פֿון אַלע װײַנען ― איבער דעם, װאָס דער „צערקאָװנע כּשר לפּסח“ איז געװען זיס און טערפּקע. זײַן זיסקײט האָט זיך גענומען פֿון אַזאַ מין סיראָפּ, װאָס מע האָט אין אים אַרײַנגעטאָן, און זײַן טערפּקײט האָט געשטאַמט פֿון די קערלעך פֿון די ראָזינקעס. און פֿון װאַנען האָט זיך גענומען זײַן רױטקײט ― דאָס האָט דער טאַטע געהאַלטן בסוד… אַלע מאָל, װען מע האָט די קינדער געשיקט אין קעלער נאָך אַ קװאָרט װײַן, האָבן זײ זיך צוגעכאַפּט צום „צערקאָװנע כּשר לפּסח“ און אױסגעזשליאָקעט צװײ מאָל אַזױ פֿיל ― און פֿונדעסטװעגן האָט זיך געצױגן פֿונעם װײַן דאָס שטיקל ברױט גאָר נישקשהדיק מער פֿון אַלע אַנדערע פּרנסות.

„די פּענסיע“

דער טאַטע שטאָל און אײַזן פֿאַרן „קלאַסניק“ ― דער העלד באַקומט אַ סטיפּענדיע

― אַ רעש אין שטאָט ― די חלומות װעגן אוצר הײבן־אָן מקױם צו װערן.

נישט אַזױ גיך טוט זיך עס, װי סע רעדט זיך. דאָס אַרײַנטרעטן אין דער „אױעזדנע“ איז ניט אָנגעקומען אַזױ גרינג און ניט אָפּגעלאָפֿן גלאַט. דער ערשטער שטײן אין װעג איז געװען דער פֿעטער פּיניע. ער האָט געאַרבעט מעשׂים: סטײַטש, נעמען קינדער און מאַכן זײ פֿאַר גױיִם בידים! ― האָט ער געטענהט, זיך שטאַרק געערגערט, און האָט זיך ניט באַרויִקט, ביז ער האָט ניט גענומען באַם ברודער דאָס װאָרט, אַז ער װעט כאָטש ניט לאָזן זײַנע קינדער שרײַבן אום שבת. דעם תּנאַי האָט טאַקע נחום ראַבינאָװיטש אױסגענומען מיטן דירעקטאָר (סמאָטריטעל) פֿון דער „אױעזדנע“ בפֿירוש, אַז שבת באַדאַרפֿן זײַנע, ראַבינאָװיטשעס, קינדער זײַן פֿרײַ. נאָך אַ תּנאַי האָט ראַבינאָװיטש אױסגענומען מיטן דירעקטאָר (דאָס איז געװען אַ צײַט, װאָס ייִדן האָבן דיקטירט תּנאָים), אַז זײַנע קינדער זאָלן ניט זײַן אין קלאַס, װען דער גלח גיט־אָפּ זײַן שטונדע ― און אױסגעפֿירט האָט ראַבינאָװיטש.

די צװײטע שװעריקײט פֿאַר די קינדער איז געװען די שפּראַך. זײ האָבן באַם אַרײַנטרעטן אין קלאַס פֿאַרשטאַנען אַזױ װינציק רוסיש, אַז אַלע האָבן פֿון זײ געמאַכט חוזק ― סײַ דער לערער, סײַ די חבֿרים. עס האָט זיך אױסגעװיזן, אַז די בענק לאַכן. און דאָס האָט דעם ציקאַװן שלומען פֿאַרדראָסן. ער איז געװױנט געװען אָפּצולאַכן פֿון דער גאַנצער װעלט, צום סוף לאַכט מען גאָר פֿון אים!… און די חבֿרים, די שקצימלעך, האָבן אױך נישט געשװיגן. קױם האָט זיך געענדיקט דאָס לערנען אין קלאַס און די ייִדישע קינדער, די „זשידעניאַטיעס“, האָבן זיך באַװיזן אין הױף, אַזױ האָט מען זײ, במחילת כּבֿודם, אַװעקגעלײגט אַף דער ערד, און דװקא אין גוטן מוט, צוגעהאַלטן די הענט מיט די פֿיס, און גוט אָנגעשמירט זײ די ייִדישע פּיסקעס מיט גױיִשן חזיר… געקומען דערנאָך אַהײם מיט באַטריבענע הערצער, האָבן זײ מורא געהאַט צו דערצײלן דעם אמת, מע זאָל זײ ניט אָפּנעמען פֿון די קלאַסן. די שטיפֿמאַמע האָט אַזױ אױך געקאָכט און געגראָבן אַף די „קלאָסניקעס“ (אַזױ האָבן געהײסן באַ איר די קינדער נאָכן אַרײַן אין דער אױעזדנע). און װײַל שלום איז געװען מער מתמיד פֿון אַלע, האָט זי אים גערודפֿט מער פֿון אַלעמען. האָט זיך אָבער געטראָפֿן אַ מעשׂה און מע האָט איר אָפּגעהאַקט די פֿליגל, איז זי געװאָרן שטיל. וכּך חיה מעשׂה:

אײנמאָל, אין אַ שײנעם פֿרימאָרגן, האָט שלום געלערנט, אַרומגעשפּאַנט איבער דער שטוב און אײַנגעחזרט דעם „אוראָק“ אַף אױסװײניק, און דער טאַטע איז געשטאַנען אין טלית און תּפֿלין און האָט געדאַװנט. און די שטיפֿמאַמע האָט זיך געטאָן איר אַרבעט: זי האָט געיאַדעט דעם טאַטן, אױפֿגעװאָרפֿן אים די אַלטע עבֿירה, װאָס ער האָט אַמאָל פֿאַרלײקנט פֿון איר די עלטערע און די קלענערע קינדער, די מײדלעך, זיך דורכגעשמועסט װעגן דעם, װאָס פֿאַר אַ גוטן אַפּעטיט, קײן עין־הרע, זײַנע קינדער האָבן צום עסן און װאָסערע גוטע מאָגנס זײ פֿאַרמאָגן. ניט פֿאַרגעסן אָנרירן די „משפּחהטערע“ זײַנע… דאָס אַלצדינג האָט דעם טאַטן נישט גערירט. ער איז געשטאַנען מיטן פּנים צו דער װאַנט און האָט געדאַװנט, גלײַך װי ניט אים מײנט מען. נאָר אָט האָט זי זיך צעלאָזט מיט איר מענה־לשון אַף שלומען, למאַי ער גײט אַרום און לערנט:

― ער מײנט, דער שײנער קלאָסניק, אַז כרײן איז זײַן פֿעטער און אַז ער איז שױן אַ גאַנצער פּריץ און איז שױן פּטור פֿון אַלצדינג, אַ חוץ עסן! די סך משרתים, װאָס מע האָט דאָ, מיט די דינסטן! נישקשה, עס מעג דיר נאָך אָנשטײן, דו שײנער קלאָסניק מיט די אױסגעדרײטע שטיװעלעך, זיך מטריח זײַן אַרײַנטראָגן דעם אורח דעם סאַמאָװאַר, עס װעט חלילה ניט אָפּפֿאַלן פֿון דיר קײן האָר אַפֿילו, און צום אַפּעטיט װעט דאָס דיר ניט שאָטן, און צום שידוך אַװדאי ניט…

דער „קלאָסניק“ איז שױן גרײט געװען אַװעקלײגן דעם „אוראָק“ און לאָזן זיך אין קיך אַרײַן נאָכן סאַמאָװאַר, אַז עס טוט זיך ניט אַ װאָרף דער טאַטע און כאַפּט אים ניט אָן פֿאַר אַ האַנט און צעלאָזט זיך ניט מיט אימפּעט אַף לשון־קודש (נישט געװאָלט אין דאַװנען מפֿסיק זײַן):

― אי ־ אָ ־ נו ־ פֿע ― לא! לא! בשום אופֿן! מע דאַרף ניט! איך הײס ניט! איך װיל ניט! ― האָט ער אױסגעלאָזט אַף ייִדיש און איז אָנגעפֿאַלן אַף דער שטיפֿמאַמע מיט אַ פֿײַער, אפֿשר דאָס ערשטע מאָל זינט זי איז זײַן װײַב, אַז זי זאָל זיך ניט דערװעגן מער שאַפֿן מיט אים פֿון דאַנען אַהין! מיט אַלע קינדער קאָן זי זיך שאַפֿן, נאָר ניט מיט שלומען! שלום איז ניט גלײַך צו אַנדערע; שלום באַדאַרף לערנען!

― אײן מאָל פֿאַר אַלע מאָל! אָט אַזױ װיל איך, און אָט אַזױ איז דאָס, און אָט אַזױ װעט דאָס זײַן!

צי דערפֿאַר, װאָס יעדער דעספּאָט, יעדער שלאַק־פּורעניות, אַז ער דערהערט אַ הױך װאָרט, דערשרעקט ער זיך און װערט אַנטשװיגן, אָדער דערפֿאַר, װאָס דאָס איז געװען דעם טאַטנס ערשטער װידערשטאַנד זינט זײ קענען זיך און פֿירן אַזאַ זיס לעבן, ― נאָר ס'איז געשען אַ נס: די שטיפֿמאַמע האָט צוגעביסן די צונג און איז אַנטשװיגן געװאָרן, װי אַ קעצעלע. פֿון דעמאָלט אָן איז זי צו שלומען געװאָרן גאָר אַן אַנדער מענטש. דאָס הײסט, שטעכװערטלעך און קללות האָט זי ניט געזשאַלעװעט, אַלע מינוט אים אױפֿגעװאָרפֿן די „קלאָסן“, געגעבן אָנצוהערעניש בדרך גוזמא, אַז עס גײט אַװעק אַ פּוד פּאַפּיר אַ װאָך און דרײַ בוטעלקעס טינט אַ טאָג, און זי פֿלעגט פֿאַרגעסן מיט אַ כּיװן אָנצוגיסן דאָס לעמפּל אַף באַנאַכט, אָנצוגרײטן אָנבײַסן, און נאָך אַזעלכע זאַכן. דערפֿאַר אָבער שאַפֿן זיך האָט זי מיט אים מער ניט געשאַפֿט. סײַדן אַזױ, אין גוטן מוט, אַז ער האָט געװאָלט פֿאָלגן דאָס קינד ― מהכתּיתי.

― שלום? ― זאָגט צו אים די שטיפֿמאַמע װײך און מיט אַ ניגון, װי מע רעדט אין באַרדיטשעװ. ― װאָס איז דאָס, װאָס דו, אַז דו טוסט נאָר אַ קוק צום סאַמאָװאַר, אַזױ הײבט ער אָן זידן?

אָדער:

― שלום? װאָס געדױערט באַ דיר אַ שפּרונג אין מאַרק הין און צוריק? אַ האַלבע מינוט! קײן האַלבע מינוט אױך ניט!…

און דערצו האָט אים צוגעשפּילט די הצלחה אױך אַביסל. אַז עס הײבט אָן גײן אַ מענטשן, גײט עס. אײנמאָל אין קלאַס האָט דער „סמאָטריטעל“ פֿון דער „אױעזדנע“, אַ גאַנץ װױלער גױ, אָנגענומען שלומען באַם אױער און געהײסן, אַז דער טאַטע זאָל קומען צו אים צו גײן אין דער קאַנצעלאַריע. ער דאַרף אים עפּעס זאָגן. דערהערט, אַז דער „אָדון דער דירעקטאָר“ רופֿט אים, האָט זיך נחום ראַבינאָװיטש ניט געלאָזט לאַנג בעטן, אָנגעטאָן די שבתדיקע קאַפּאָטע, נאָך שטאַרקער אונטערגעקאַטשעט די אונטערגעקאַטשעטע פּאות און איז אַװעק צום דירעקטאָר הערן, װאָס װעט ער זאָגן. לאָזט זיך אױס אַזאַ געשיכטע: אַזױ װי זײַן זון שלום לערנט זיך אױסגעצײכנט גוט, װאָלט ער, אײגנטלעך, „פּאָ־זאַקאָנו“, באַדאַרפֿט אים צונעמען אַף „קאַזיאָנע שטשאָט“. נאָר אַזױ װי ער איז אַ ייִד, קאָן ער אים שענקען אַ פּענסיע (דאַכט זיך, אױב ניט הונדערט צװאַנציק רובל אַ יאָר, אָדער הונדערט צװאַנציק רובל אַ האַלב יאָר).

דאָס האָט אָנגעמאַכט אַ מאָדנעם רעש און אַ טומל אין שטאָט. אײנער נאָכן אַנדערן איז מען געקומען געװױרע װערן, צי ס'איז אמת?

― װאָס־זשע? אַ ליגן?

― פּענסיע?

― פּענסיע.

― נאַזנאַטשעט פֿון קאַזנאַ?

― ניט פֿון קאַזנאַ, נאָר פֿון נאַראָדנע פּראָסװיעשטשעניע.

אַ מענטש, װאָס געהער זיך אָן מיט „נאַראָדנע פּראָסװיעשטשעניע“ ― אַ קאַטאָװעס אַביסל?!… פֿאַרנאַכט קלײַבט זיך צונױף די משפּחה ― אָנקוקן װאָס פֿאַר אַ פּנים ער האָט, „דער בעל הפּענסיע“?… אַך! װער עס האָט ניט געזען דעמאָלט דעם טאַטן, װי ער האָט געשײַנט און געלױכטן, דער האָט גאָר קײן גליקלעכן מענטשן אַף זײַן לעבן נישט געזען! אַפֿילו די שטיפֿמאַמע, װאָס האָט זיך משׂמח געװען גלײַך מיט אַלע און איז דעם דאָזיקן טאָג געװען מאָדנע גוט, מכבד געװען די משפּחה מיט טײ און מיט אײַנגעמאַכטס, האָט באַקומען חן אין די אױגן פֿונעם בעל הפּענסיע, װאָס האָט איר פֿאַרגעסן און מוחל געװען אַלצדינג. „װאָס ס'איז געװען ― איז געװען“… איצט איז ער אַ העלד. אַלע קוקן אַף אים. אַלע רײדן פֿון אים. אַלע לאַכן און פֿרײען זיך. דער מומע חנהס קינדער, װאָס האָבן ליב טרײַבן מיט אים קאַטאָװעס, פֿרעגן אים: „װאָס רעכנט ער צו טאָן מיט אַזױ פֿיל געלט?“ גלײַך װי זײ װײסן ניט, אַז פֿונעם געלט װעט ער ניט זען אַ גראָשן אין די אױגן. גלײַך װי זײ װײסן ניט, אַז דאָס געלט װעט צונוץ קומען דעם טאַטן אין געשעפֿט אַרײַן, אינעם װײַנקעלער „יוזשנאַהאָ בערעגאַ“…

שאַט! אָט איז ער אױך דאָ ― דער גראָבער קאָלעקטאָר מיט די שװאַרצע ברילן און מיט די טיפֿע קאַלאָשן. ער װיל נאָר אַ קוק טאָן מיט זײַנע בלינדע אױגן דעם קונדאַס (אַ קװעטש אַפֿן אַס) און געבן אים, דעם שײגאַץ (אַ קװעטש אַפֿן אַץ), אַ קניפּ אין בעקל, אַרױסרײַסן אַ שטיק פֿלײש! אױך די „אײדעמס“, לײזער־יאָסל און מאַגידאָװ, זײַנען אַרײַנגעקומען צום טאַטן אָפּגעבן מזל־טובֿ און אַביסל זיצן און שמועסן פֿון השׂכּלה און פֿון ליכטיקײט, פֿון פּראָגרעס און פֿון ציװיליזאַציע… און נאָך זײ איז געקומען אַרנאָלד פֿון די פֿידװאָרקעס און האָט אַביסל פֿאַרשטערט שלומען די שׂמחה. ערשטנס, האָט ער באַװיזן די ייִדן, אַז זײ זײַנען בהמות, זײ װײסן ניט װאָס זײ רײדן. די פּענסיע איז ניט קײן פּענסיע, נאָר אַ סטיפּענדיע. פּענסיע איז פּענסיע, און סטיפּענדיע איז סטיפּענדיע. והשנית, איז שלום ניט קײן אײנציקער ― ס'איז דאָ נאָך אײנער אין דער אױעזדנע, װאָס האָט באַקומען אַ סטיפּענדיע, אױך אַף הונדערט צװאַנציק רובל, און דאָס איז געװען שלומס נײַער חבֿר פֿון דער אױעזדנע. אליע האָט ער געהײסן. נאָר װעגן אים שפּעטער. דערװײַל איז דער העלד פֿון אונדזער באַשרײַבונג געװען אַפֿן זיבעטן הימל. ער האָט אַרױסגעזען בחוש, אַז זײַנע אַמאָליקע חלומות װעגן זײַן חבֿר שמואליקס „אוצר“ הײבן־אָן פּאַװאָלינקע מקױם צו װערן… און זײַן פֿאַנטאַזיע כאַפּט אים אױף אַף אירע פֿליגלען און פֿאַרטראָגט אים װײַט־װײַט, אין עולם־הדמיון אַרײַן. און ער זעט זיך אַרומגערינגלט מיט זײַנע חבֿרים, װאָס קוקן אַף אים מיט שטראַלנדיקע אױגן און זײַנען אים מקנא. און דעם טאַטן זעט ער, נאָך גאָר אַ יונגערמאַנטשיק עפּעס. װוּ איז אַהינגעקומען דער אױסגעבױגענער רוקן? די טיפֿע קנײטשן אַפֿן שטערן? דאָס געלע פֿאַרזאָרגטע פּנים? גאָר אַן אַנדער מענטש געװאָרן! און ער זיפֿצט שױן גאָר ניט מער. און די גאַנצע משפּחה ― שטעלט זיך אים פֿאָר ― רינגלט אים אַרום, גיט אים אָפּ גרױס כּבֿוד, אים און זײַן שלומען, דעם אױסדערװײלטן, דעם גליקלעכן, װאָס פֿון אים װײסן הײַנט אַלע, אַפֿילו „קאַזנאַ“ און אַפֿילו די „נאַראָדנע פּראָסװיעשטשעניע“ ― אַלע, אַלע, אפֿשר טאַקע ביזן קיסר ― װער װײס?…

חבֿר אליע

אליע דאָדעס ― די ערשטע באַקאַנטשאַפֿט אַף אַ שׂרפֿה ― שמועסן װעגן קאָס־

מאָגראפֿיע מיטן פֿעטער פּיניע ― דער העלד איז מחלל שבת בפֿרהסיה ― ער װערט געקרױנט מיטן נאָמען „פּיסאַטעל“.

אַ פּנים אַ װײַס, אַ קײַלעכיקס, אַביסעלע אַ געשטופּלטס. האָר שטײענדיקע, האַרטע, שװאַרצע, געדיכטע, שטעכעדיקע ― אַ גאַנצע גריװע. אױגן לאַכנדיקע, צײן געזונטע, װײַסע. פֿינגער קורצע. אַ געלעכטער אַ הילכיקער, אַ שיסנדיקער. אַ טעמפּעראַמענט אַ פֿײַעריקער. ― אָט דאָס איז דער פּאָרטרעט פֿון שלומס חבֿר אליע, פֿון דער ערשטער קלאַס אױעזדנע ביזן סוף.

זײער ערשטע באַקאַנטשאַפֿט איז געשלאָסן געװאָרן באַנאַכט אַף אַ שׂרפֿה.

אַ שׂרפֿה ― דאָס איז אַ ספּעקטאַקל, אַן אומזיסטיקע פֿאָרשטעלונג, אַ העכסט־אינטערעסאַנטע פֿאַרזאַמלונג פֿון אַלערלײ טיפּן ייִדן און װײַבער, אַן אָפּשפּיגלונג פֿון אַלערלײ סצענעס, טרױעריקע און פֿרײלעכע ― מע דאַרף נישט קײן טעאַטער. די נאַכט איז שטיל, דער הימל איז טיף, שטערן פֿינקלען. װוּ־ניט־װוּ לאָזט זיך הערן דאָס בילן פֿון אַ הונט. און דאָס שטיבל ברענט זיך װי אַ ליכטל, רויִק, פּאַמעלעך, ס'האָט צײַט. פֿון אַלע גאַסן ציִען זיך מענטשן. פֿריִער שלעפֿעריק, דערנאָך לעבעדיקער און האַמעטנער. פֿריִער אײנציקװײַז, דערנאָך מחנותװײַז, און ייִדישע קינדער ― אַ גאַנצע כאַליאַסטרע. ייִדן מיט אַרבע־כּנפֿותן װאַרפֿן זיך אין פֿײַער אַרײַן ראַטעװען, װײַבער קװיטשען, קלײנע קינדער װײנען, בחורים זאָגן װערטלעך, אונטערגעװאַקסענע מײדלעך לאַכן. ראַבינאָװיטשעס קינדער זײַנען אױך דאָ. פּלוצעם דערהערט שלום עמעצנס קול, אַ קול פֿון אַ ייִנגל, און גלײַך צו אים אַפֿן אױער:

― זײ פֿאָרן!

― װער?

― ,די „פּאָזשאַרנע קאָמאַנדע“. קום, װעלן מיר העלפֿן לעשן.

און בײדע ייִנגלעך נעמען זיך פֿאַר די הענט און מע לאָזט זיך לױפֿן איבערן גאַנצן מאַרק צו באַגעגענען די „פּאָזשאַרנע קאָמאַנדע“. לױפֿנדיק, װערט שלום געװױרע, אַז זײַן חבֿר רופֿט מען אליע און אַז ער איז דאָדיע דעם שרײַבערס אַ ייִנגל. און אליע װערט געװױרע, אַז זײַן חבֿר הײסט שלום און אַז ער איז נחום ראַבינאָװיטשעס אַ ייִנגל.

זײער צװײטע באַגעגעניש איז פֿאָרגעקומען אַביסל שפּעטער, שױן דװקא באַטאָג, אױך אין גאַס און אױך אַף אַן אומזיסטיקער פֿאָרשטעלונג. עפּעס אַ שװאַרצער מיט װײַסע צײן װײַזט אַ מאַלפּע, און די גאַנצע שטאָט מיט ייִנגלעך לױפֿן אים נאָך. דאָס איז אײנס פֿון די חידושים, װאָס מע זעט זעלטן אין פּערעיאַסלאַװ. אָדער מע פֿירט אַרום אַ בער מיט אױסגעברענטע אױגן, װאָס טאַנצט אַף אַ שטעקן. אָדער אַ װאַנקאַ רו־טוטיו מיט רױטע הױזן, װאָס מאַכט אָנשטעלן. אָדער אַ ציגײַנער װײַזט אַ מאַלפּע. דער ציגײַנער און די מאַלפּע האָבן בײדע אײן פּנים, גלײַך װי אײן מאַמע האָט זײ געהאַט. בײדע האָבן אַלץ אײנע געקנײטשטע באַװאַקסענע פּנימלעך, אַלץ אײנע אױסגעקראָכענע קעפּ, און קוקן בײדע מיט אַלץ אײנע רחמנותדיקע אױגן און ציִען־אױס די באַװאַקסענע ברודיקע דאַרע הענט, מע זאָל זײ עפּעס געבן. און רײדן רעדט דער ציגײַנער מיט אַזאַ מאָדנע קול און אַף אַזאַ מאָדנע שפּראַך, שאָקלט מיטן קאָפּ און מאַכט אַזאַ מאָדנע גרימאַסע דערבײַ, אַז מע מוז לאַכן: „דאַי, באַרין! חאַראָש אָבעזשיאַן! אַמעריקאַנסקו!“… און חבֿרה שיסן־אױס אַ געלעכטער. די דאָזיקע צװײ באַגעגענישן זײַנען שױן גאַנץ גענוג, אַז אַזעלכע צװײ ייִנגלעך, שקצים, װי שלום נחום ראַבינאָװיטשעס און אליע דאָדיע דעם שרײַבערס, זאָלן װערן חבֿרים. דאַרף נאָך גאָט פֿירן אַזױ, אַז זײ טרעפֿן זיך בײדע אין אײן קלאַס אין דער אױעזדנע, אַ באַנק נעבן אַ באַנק, און אַקוראַט דעמאָלט, װען דער לערער האַלט־אָפּ זײַן ערשטע לעקציע פֿאַרן גאַנצן קלאַס. דערזעט שלום זײַן נײַעם חבֿר אליע, װי ער ציט־אױס די האַנט, שאָקלט מיטן קאָפּ, מאַכט דעם ציגײַנערס גרימאַסע: „דאַי, באַ־רין! חאַראָש אָבעזשיאַן! אַמעריקאַנסקו!“ ― זײַט אַ בריה, האַלט זיך אײַן און צעלאַכט זיך נישט. אַװדאי באַקומען בײדע חבֿרים אַ מיאוסן פּסק, בלײַבן בײדע איבער „אָן װאַרעמעס“, און זײער פֿרײַנטשאַפֿט װערט געשלאָסן אַף שטענדיק, אַף אײביק.

פֿון דעמאָלט־אָן װערן זײ נפֿש אַחת, אײן זעל, אײן נשמה. װוּ אײנער, דאָרט איז דער צװײטער. בײדע אינאײנעם לערנען, און לערנען גוט. מע האָט זיך דאָס װאָרט געגעבן, אַז מע זאָל איבערשטײַגן אַלע גױיִם, מע זאָל זײַן די ערשטע, די בעסטע תּלמידים אין קלאַס. און מע האָט אױסגעפֿירט. מע האָט װײַט־װײַט איבערגעשטיגן אַלע גױיִם און מע איז געגאַנגען פֿון קלאַס צו קלאַס די ערשטע בעסטע תּלמידים, אָבער אױך די ערשטע און די גרעסטע שקצים אין שטאָט. װאָס די צװײ האָבן זיך דערלױבט אָפּצוטאָן אין שטאָט האָבן דאָס אַנדערע ייִנגלעך נישט געװאַגט. די בעסטע ייִנגלעך, פּענסיאָנערן, סטיפּענדיאַנטן ― אַ קלײניקײט? הײַנט זײער קענען רוסישע גראַמאַטיקע! װאָס פֿאַר אַ װאָרט מע זאָל ניט אַרױסרײדן, איז באַלד צו דער גראַמאַטיקע. למשל, אַ טיש איז סטאָל. און סטאָל איז: סטאָל, סטאָלאַ, סטאָלו, סטאָל, סטאָלאָם, אָ סטאָליע. אַ מעסער איז נאָזש. און נאָזש איז: נאָזש, נאָזשאַ, נאָזשו, נאָזש, נאָ־זשאָם, אָ נאָזשיע. הײַנט געאָגראַפֿיע! װער נאָך װײס אַזױ װי זײ, פֿאַר װאָס איז די ערד קײַלעכיק? װער ס'דרײט זיך אַרום װעמען ― די ערד אַרום דער זון, צי די זון אַרום דער ערד? און פֿון װאַנען נעמט זיך אַ װינט? און װאָס איז פֿריִער ― דער דונער, אָדער דער בליץ? און פֿון װאַנען נעמט זיך אַ רעגן?

פֿון אַלע לערנעכצן, װאָס מע לערנט אין די קלאַסן, געפֿעלט שלומס טאַטן נאָר געאָגראַפֿיע. מחמת פֿון געאָגראַפֿיע װערט מען געבילדעט, אױפֿגעקלערט. חשבונען איז אױך אַ גוטע זאַך. מאַטעמאַטיקע שאַרפֿט־אױס דעם מוח. אָבער נישט מער. אָט איז יאָסיע פֿרוכשטײן אַ פּראָסטער ייִד, ניט געלערנט אין ערגעץ, פֿונדעסטװעגן גיט אים די שװערסטע „זאַ־דאַטשע“, װעט ער זי אײַך מאַכן אַפֿן קאָפּ. צי, אַשטײגער, נעמט דעם קאָלעקטאָר. װוּ האָט ער שטודירט? ערגעץ אין דער ישיבֿה. נו, קען ער נישט, מײנט איר, קײן אַלגעברע? פֿון לײזער־יאָסלען שמועסט מען ניט, און אַרנאָלד פֿון די פּידװאָרקעס.― פֿון יענעם איז אָפּגערעדט. אַרנאָלד איז דאָך גרײט אָפּגעבן „עקזאַמענט“. נײן, זאָגט אײַך װאָס איר װילט, געאָגראַפֿיע איז ניט מאַטעמאַטיקע. געאָגראַפֿיע דאַרף מען לערנען. געאָגראַפֿיע דאַרף מען קענען. און שלום קען געאָגראַפֿיע. זײַן פֿאָטער האָט ליב מיט אים צו פֿאַרברענגען נאָר װעגן געאָגראַפֿיע. און איז צופֿרידן, און איז גליקלעך, אַז עס זיצט דערבײַ אַ דריטער.

אַ קאָמעדיע איז, אַז דער פֿעטער פּיניע זיצט דערבײַ. דער פֿעטער פּיניע גלעט די באָרד, שמײכלט, מאַכט חוזק פֿון דעם קלײנעם פֿילאָזאָף, װי ער צעשפּרײט זיך דאָס אַביסל מיט זײַן געאָגראַפֿיע. אַ ייִנגל אַ שנעק האָט אַ העזה צו זאָגן פֿאַר אַן עלטערן ייִדן, פֿאַר אַ פֿעטער, אַז די ערד דרײט זיך, ניט די זון. אַי, עס שטײט בפֿירוש: „שמש בגבֿעון דום“? ― דו, זון, אין גבֿעון בלײַב שטײן? ― בלײַבט אַ קשיא… „צי, אַשטײגער, דו זאָגסט, אַז דער דונער קומט פֿריִער פֿאַרן בליץ. אַי, מיר זעען פֿריִער דעם בליץ און ערשט נאָכדעם קומט דער דונער?“ ― פֿרעגט באַ אים דער פֿעטער פּיניע אַף אַ טשיקאַװעסט און קאַטשעט זיך פֿאַר געלעכטער. „צי דו זאָגסט, אַז די ערד איז אַ כּדור, קײַלעכיק, הײסט דאָס, װי אַן עפּל. מיט װאָס װעסטו דאָס מיר באַװײַזן?“ ענטפֿערט אים שלום: „אױב איר װילט זיך מטריח זײַן, פֿעטער, שטײט־אױף, זײַט מוחל, מאָרגן גאַנץ פֿרי און טוט אַ קוק אַפֿן שפּיץ מאָנאַסטיר, בעת די זון גײט־אױף, װעט איר זען, װי דער שפּיץ קלױסטער װערט באַלײַכט פֿריִער פֿון אַלצדינג“… „אַװדאי האָב איך מער ניט װאָס צו טאָן, נאָר אױפֿשטײן דיר כּאור און קוקן אַפֿן שפּיץ קלױסטער צוליב דײַן געאָגראַפֿיע ― כאַ־כאַ־כאַ!“…

נײן, דער פֿעטער פּיניע איז ניט צופֿרידן ניט מיט דער געאָגראַפֿיע, ניט מיט די קלאַסן און ניט מיט דעם, װאָס זײַן נחומס זון איז אַ חבֿר מיט דאָדיע דעם שרײַבערס ייִנגל. ער װעט אים אַרױפֿפֿירן װער װײס אַף װאָסערע דרכים… דער פֿעטער פּיניע האָט געהערט אַף זײ עפּעס ניט אַזעלכע שײנע זאַכן. ער האָט געהערט, אַז די ייִנגלעך גײען שבת שפּאַצירן אַף די פּידװאָרקעס, און אַז זײ טראָגן טיכלעך אום שבת, און אַז זײ רײדן ― רײדן זײ צװישן זיך אַף רוסיש, ניט אַף ייִדיש.

אױ־װײ ― ס'איז נעבעך אַלצדינג געװען אמת, קודש קדשים! נאָך מער: זײ גײען אַלע שבת אַף די פּידװאָרקעס, אָבער ניט שפּאַצירן, װי מיר װעלן װײַטער זען… זײ טראָגן ניט נאָר טיכלעך אום שבת, נאָר קלײנגעלט אַף צו קױפֿן באַרלעך, און רײדן אַזעלכע זאַכן ― אַך! װען דער פֿעטער פּיניע זאָל נאָך װיסן, פֿ ו ן װ אָ ס מע רעדט, און װי אַזױ מע רעדט!… דער פֿעטער פּיניע זאָל נאָך װיסן, װי אַזױ די צװײ בחורימלעך שיפֿן זיך אַף אַ שיפֿל, פֿאַרקלײַבן זיך אינצװײען העט־װײַט אַף יענער זײַט טײַך. דאָרט, אַפֿן גרינעם גראָז, לײענט מען ביכלעך (רוסישע) און מע זינגט לידלעך (גױיִשע) און מע חלומט אַף דער װאָר, מע בױט אינאײנעם לופֿטשלעסער, װאָס װעט זײַן אַמאָל, אַז מע װעט ענדיקן די אױ־עזדנע? װוּהין װעט מען פֿאָרן? אַף װאָס װעט מען שטודירן? װאָס װעט מען זײַן? און דער אמת מוז דאָ געזאָגט װערן, עס האָט געהערשט, אַזױ צו זאָגן, אַ גױיִשע שטימונג, און קײן ייִדישער אינהאַלט איז אין די דאָזיקע זיסע חלומות ניט געװען, װאָרעם דער חבֿר אליע איז געװאַקסן אין אַ שטוב, װאָס איז געװען װײַט פֿון ייִדישקײט, כאָטש ― אײנס צום אַנדערן געהערט זיך ניט ― פּעטש פֿאַר ניט װעלן דאַװנען האָט אליע געכאַפּט פֿון זײַן טאַטן נישט װינציקער װי אַלע אַנדערע ייִנגלעך פֿון זײערע טאַטעס. איך האָב מורא, אַז אַלע טאַטעס זײַנען אַזױ. איר קאָנט נאָך הײַנט אױך באַגעגענען טאַטעס, װאָס אַלײן טוען זײ כּל דבר אָסור און װילן, אַז זײערע קינדער זאָלן זײַן גוט און פֿרום, ניט אין זײ געראָטן…

ניט װעלן דאַװנען ― דאָס איז געװען באַ חבֿרה יונגװאַרג אַן אַלטע קרענק נאָך פֿון חדר. היפּערן אין דאַװנען איז געװען אַ װאָכעדיקער גאַנג. און פֿון זינט זײ זײַנען אַרײַן אין די „קלאַסן“, האָבן זײ דאָס דאַװנען גאָר אינגאַנצן פֿאַרבױגן. דער טאַטע האָט דאָס געװוּסט, נאָר געמאַכט זיך כּלא־ידע. האָבן זיך אָבער געפֿונען אַזעלכע, װאָס האָבן נאָכגעקוקט און געעפֿנט דעם טאַטן די אױגן, ער זאָל זען, װי זײַנע קינדער גײען ביסלעכװײַז אַראָפּ פֿון דרך־הישר ― און דאָס האָט געפֿירט דערצו, אַז די קינדער זאָלן נאָך מער ניט װעלן דאַװנען און זאָלן אין דעם נישט װעלן דאַװנען פֿילן אַ מין עונג רוחני. ניט אומזיסט האָט דער רבי געגעבן צו פֿאַרשטײן זײַנע תּלמידים, די קלײנע בעלי־עבֿירהניקעס, דעם שׂכל פֿון אַן עבֿירה, אַ ז ד י ע בֿ י ר ה אַ ל ײ ן א י ז נ י ט אַ ז ו י מ ו ר א ד י ק , װ י ד י תּ א ו ה פֿ ו ן ט אָ ן אַ ן ע בֿ י ר ה… שלום געדענקט נאָך עד היום דעם טעם פֿון רער ערשטער עבֿירה, פֿון „חילול־שבת“. אַזױ איז געװען די מעשׂה:

שבת באַטאָג. ייִדן האָבן אָפּגעגעסן װאַרעמעס און געהאַלטן אין רעכטן שלאָף. אין גאַס איז נאָך נישטאָ קײן משוגענער הונט. שטיל און רויִק, כאָטש צי זיך אױס. די זון באַקט, װי אין דער מדבר. די װענט פֿון די געפֿאַרבטע הײַזער און די הילצערנע פּאַרקאַנעס פֿון די הױפֿן בעטן זיך, מע זאָל עפּעס אַף זײ אָנצײכענען, אָנשרײַבן. שלום האַלט די הענט אין די קעשענעס. דאָרט ליגט באַ אים אַ קרײַדל פֿון די קרײַדלעך, װאָס װערן באַנוצט אין קלאַס צו דער מאַטעמאַטיקע. ער קוקט זיך אַרום אַף אַלע זײַטן ― נישטאָ קײן מענטש. די לאָדן זײַנען פֿאַרהאַקט. און דער יצר־הרע רעדט אים אָן: „מאָל!“… װאָס זאָל ער מאָלן? נעמט ער אױף דער גיך און טוט אַ מאָל־אױס דאָס באַװוּסטע לידל, װאָס אַלע קינדער זינגען און מאָלן בעת מעשׂה: טאָטשקאַ, טאָטשקאַ, זאַפּיאַטאַיאַ, מינוס, ראָזשיצאַ קריװאַיאַ, רוטשקאַ, רוטשקאַ, אי קרוזשאָק, נאָזשקאַ, נאָזשקאַ, אי פּופּאָק… *

פֿאַרטיק אַ מענטשל מיט אַ קײַלעכיק פּנים, מיט הענטלעך און מיט פֿיסלעך און מיט אַ מױל, װאָס לאַכט… דער מאָלער איז צופֿרידן מיטן בילד. עס פֿעלט נאָר אַן אױפֿשריפֿט. שלום קוקט זיך אַרום אַף אַלע זײַטן ― נישטאָ קײן מענטש. די לאָדן זײַנען פֿאַרהאַקט. און דער יצר־הרע רעדט אים אָן: „שרײַב!“… װאָס זאָל ער שרײַבן? נעמט ער און שטעלט אַװעק פֿון אונטן, אונטערן בילד, מיט שײנע קײַלעכיקע אותיות אַף רוסיש, צום גראַם: קטאָ פּיסאַל ― ניע זנאַיו, אַ יאַ, דוראַק, טשיטאַיו… **

און אײדער ער באַװײַזט איבערצולײענען װאָס ער האָט דאָ אָנגעשריבן, דערפֿילט ער, װי עמעצנס צװײ פֿינגער האַלטן אים באַם לינקן אױער אָבער שטאַרק!…

איך מײן, אַז קײנעם פֿון די לעזער װעט ניט אײַנפֿאַלן צו טרעפֿן, װער האָט דאָס געקאָנט זײַן אָט דער, װאָס האָט געפּאַקט דעם העלד פֿון דער ביאָגראַפֿיע מיט דער דאָזיקער מיאוסער עבֿירה פֿון חילול שבת בפֿרהסיה? פֿאַרשטײט זיך, אַז נישט קײן אַנדערער, נאָר דער פֿעטער פּיניע! גראָד ער באַדאַרף הײַנט פֿריִער פֿון אַלעמען אױפֿשטײן פֿון שלאָף און פֿריִער פֿון אַלעמען גײן מיט אַ װיזיט גוט־שבת זאָגן! װאָס װײַטער איז געװען ― איז איבעריק צו דערצײלן. יעדער קאָן זיך פֿאָרשטעלן, אַז עס האָט ניט געהאָלפֿן קײן זאַך, קײן בעטן זיך, קײן טרערן ― דער פֿעטער פּיניע האָט דעם בחור, אַן אױסגעשמירטן אין קרײַד, אָפּגעפֿירט גלײַך אַהײם און איבערגעגעבן אים אַפֿן טאַטנס הענט. נאָר דאָס איז געװען גאָרניט אַקעגן דעם, װאָס איז געשען נאָכדעם, אַז די גאַנצע שטאָט איז געװױרע געװאָרן פֿון דער מעשׂה און ס'איז דערגאַנגען צו דער נאַטשאַלסטװע פֿון דער אױעזדנע. עס האָט געהאַלטן דערבײַ, אַז מע זאָל

―

* אַ פּונקט, אַ פּונקט, און אַ קאָמאַ,

אַ פּאַסיקל אַ גלײַכס, אַ פּנימל אַ קרומס,

אַ הענטל, אַ הענטל, און אַ קײַלכל,

אַ פֿיסל, אַ פֿיסל און אַ בײַכל.

** װער ס'האָט געשריבן ― װײס איך ניט,

נאָר איך, שוטה, לײען דאָס. דאָס בחורל „אױסשליסן“. דער טאַטע האָט געװײנט מיט טרערן און האָט נעבעך געמוזט גײן צום אָדון צום דירעקטאָר (סמאָטריטעל), בעטן פֿאַר זײַן זון רחמים, און נאָר צו פֿאַרדאַנקען דאָס, װאָס ער איז געװען אײנער פֿון די בעסטע תּלמידים אין קלאַס, אַ סטיפּענדיאַנט, האָט מען אַף אים געלײגט כּבֿוד, רחמנות געהאַט אַפֿן טאַטן און ניט „אױסגעשלאָסן“. דערפֿאַר האָבן די לערערס געבענטשט דעם תּלמיד מיט אַ נײַעם נאָמען. אַז זײ האָבן אים באַדאַרפֿט אַרױסרופֿן אין קלאַס צו דעם ברעט, האָבן זײ ניט געזאָגט, װי ביז אַהער: ראַבינאָװיטש! זײ האָבן אים אַרױסגערופֿן אָדער „כודאָזשניק“ (מאָלער), אָדער „פּיסאַטעל“ (שריפֿטשטעלער). און צעצױגן האָט מען דאָס װאָרט אַף דרײַ קלאַפֿטער די לענג:

― פּי ־ סאַ ־ טעל!…

אָט דער נאָמען איז אים פֿאַרבליבן אַף לאַנג, שױן ביזן סוף.

צװישן חזנים און כּלי־זמרים

אַ מעשׂה מיט אַ ייִדיש ביכל, װאָס רופֿט־אַרױס געלעכטער ― חזנים מיט אַ

„קאָלאַװראַטור“ ― יהושע־העשל דער כּלי־זמר מיט זײַן כאַליאַסטרע ― דער יצר־הרע פֿון פֿידל

צו „שרײַבערײַ“ האָט דער העלד פֿון דער דאָזיקער ביאָגראַפֿיע געהאַט אַ נײגונג פֿון תּמיד אָן. זײַן אידעאַל איז געװען צו זײַן אַ מחבר, אַ שרײַבער, ניט נאָר מיטן קרײַדל אַף די װענט, נאָר טאַקע באמת אַ שרײַבער, אַ פֿאַרפֿאַסער פֿון אַ בוך. אַף אים האָט נבֿיאות געזאָגט נאָך זײַן אַלטער פֿרײַנט דער קאָלעקטאָר, אַז ער װעט אַמאָל זײַן אַ שריפֿטשטעלער און װעט שרײַבן העברעיִש, אַזױ װי צעדערבױם, גאָטלױבער, יהל″ל און נאָך אַ סך אַנדערע „גדולים“. האָט אָבער אַרנאָלד פֿון די פּידװאָרקעס געדרונגען פֿאַרקערט: אַז אױב אָט ― דער חבֿרה־מאַן װעט אַמאָל שרײַבן, װעט ער שױן זײַן בעסער אַ רוסישער שרײַבער, ניט קײן העברעיִשער. אין „המליץ“, האָט ער געזאָגט, זײַנען פֿאַראַן אָן אים גענוג דילעטאַנטן, איגנאָראַנטן, מלמדים און בטלנים! ניט צעדערבױם, ניט גאָטלױבער, ניט יהל″ל נאָר ט ו ר ג ע נ י ע װ און ג אָ ג אָ ל , פּ ו ש ק י ן און ל ע ר מ אָ נ ט אָ װ ― אָט װער עס באַדאַרף אים שטײן פֿאַר די אױגן!…

מיט אײנעם װאָרט, אָדער העברעיִש, אָדער רוסיש. אַז דער „חבֿרהמאַן“ װעט אַמאָל שרײַבן ייִ ד י ש ― דאָס איז קײנעם אַף די געדאַנקען ניט געקומען, װאָרעם ייִדיש איז דען אױך אַ שפּראַך? דאָס הײסט, רײדן האָט מען קײן אַנדער שפּראַך ניט גערעדט אױסער ייִ ד י ש , נאָר אַז מע קאָן ש ר ײַ ב ן אַף ייִדיש ― װער האָט דאָס געװוּסט? „זשאַרגאָן“, „עבֿרי־טײַטש“ ― דאָס איז אַ מאכל פֿאַר װײַבער. אַ ייִד האָט זיך געשעמט צו האַלטן אַ ייִדיש ביכל אין די הענט ― מע װעט זאָגן: אַ גראָבער יונג!…

פֿונדעסטװעגן געדענקט זיך אַ מעשׂה נאָך פֿון קינדװײַז. נאָך אין יענעם פֿאַרװאָרפֿענעם קלײנעם שטעטעלע, אין װאָראָנקאָ, האָט אַ ייִדיש ביכל, און דװקא אַף „זשאַרגאָן“ געשריבן, געהאַט דעם גרעסטן דערפֿאָלג. װאָס דאָס איז געװען פֿאַר אַ ביכל ― קאָן זיך דער העלד פֿון דער ביאָגראַפֿיע ניט דערמאָנען. ער געדענקט נאָר, אַז ס'איז געװען אַ ביכעלע אַ קלײנטשיקס, אַ דאַרינקס, מיט געלע, פֿאַרסמאָלצעװעטע, צעפֿאַלענע און אָפּגעריסענע בלעטלעך, אָן טעװעלעך, און אַפֿילו אָן אַ פֿאָדערבלעטל. שבת־צו־נאַכטס, אַלע בעלי־בתים פֿון שטאָט האָבן זיך צונױפֿגעקליבן באַ רב נחום װעװיקס אַף „מלוה־מלכּה“. די מאַמע איז פֿאַרנומען אין קיך מיטן „װאָלכישן באָרשט“, און דער עולם האַלט זיך אונטער דערװײַל. רב נחום לײענט אַ מעשׂה־ביכל. דער טאַטע לײענט, און דער עולם זיצט אַרום טיש, רױכערט פּאַפּיראָסן און מע קאַטשעט זיך, מע האַלט זיך באַ די זײַטן פֿאַר געלעכטער, און מע אונטערברעכט אַלע מינוט דעם פֿאָר־לעזער און מע דריקט־אױס די גרױסע התפּעלות הױך אַף אַ קול, און עס שיטן זיך קללות אַפֿן בעל־מחברס אַדרעס: „אָט אַ ימח־שמוניק! אַ כּל־בוניק! אַ ממזר! אַ רוח אין זײַן טאַטנס טאַטן אַרײַן!“… אַפֿילו דער פֿאָרלעזער אַלײן קאָן זיך ניט אײַנהאַלטן, װערט שיִער־דערשטיקט פֿאַר געלעכטער! די קינדער װילן ניט גײן שלאָפֿן, און שלום אַװדאי ניט. פֿאַרשטײן װאָס דער טאַטע לײענט ― פֿאַרשטײט ער ניט, נאָר ס'איז אים גלאַט געפֿעלן צו זען, װי ייִדן מיט בערד קאַטשען זיך, האַלטן זיך באַ די זײַטן און שיסן־אױס אַלע מאָל מיט אַ געלעכטער. און ער זיצט פֿון דער װײַטנס און קוקט אין אַלעמענס פּנימער, װי זײ שײַנען, און ער איז מקנא יענעם ייִדן, װאָס האָט געמאַכט אָט דאָס ביכעלע, און זײַן טיפֿסטער װוּנטש איז, אַז גאָט װעט העלפֿן, ער װעט אױסװאַקסן און װערן אַ גרױסער, װעט ער אױך אָנשרײַבן אַזאַ מין ביכעלע, װאָס ייִדן װעלן דאָס לײענען און װעלן לאַכן און װעלן אים שילטן אין גוטן מוט, גלאַט אַזױ זיך, אין טאַטנס טאַטן אַרײַן…

נאָר װי די מעשׂה איז ― אױב ער װעט זײַן אַ שרײַבער אָדער ניט, אױב ער װעט זײַן אַ העברעיִשער שרײַבער אָדער אַ רוסישער ― אַ „קענער“ װעט ער שױן זײַן געװיס. ס'איז גאָר נישטאָ װאָס צו רײדן. זײַן אַ „קענער“ ― דאָס האָט ער געמוזט און דאָס האָט ער געװאָלט. ער האָט געװאָלט קענען אַלצדינג. אַפֿילו אַזאַ זאַך, װי פֿידל־שפּילן. דאַכט זיך, װאָס פֿאַר אַ שײַכות האָט שפּילן אַפֿן פֿידל צו השׂכּלה? נײן, עס האָט אַ שײַכות. שפּילן אַפֿן פֿידל איז אין יענער צײַט געשטאַנען אין פּראָגראַם פֿון קענטעניש גלײַך מיט אַנדערע זאַכן און האָט זיך אָנגעקערט מיט לערנען, װי, אַשטײגער, אַ טאַטנס אַ קינד האָט געלערנט דײַטש, אָדער פֿראַנצױזיש. קײן פּראַקטישע נוצן האָט דערפֿון קײנער ניט געװאַרט, נאָר אַ טאַטנס אַ קינד, װאָס װיל זײַן אַ מושלם, באַדאַרף אַלצדינג קענען. כּמעט אַלע פֿײַנסטע בעל־הבתּישע בחורימלעך אין שטאָט האָבן דעריבער זיך געלערנט שפּילן פֿידל. חײם פֿרוכשטײנס האָט געשפּילט פֿידל, צאַליע מערפּערטס האָט געשפּילט פֿידל, מאָטל סריבנערס האָט געשפּילט פֿידל. מיט װאָס איז שלום ראַבינאָװיטש ערגער פֿון זײ? האָט אָבער דער טאַטע נישט געװאָלט. ער האַלט ניט דערפֿון. עס איז אַן איבעריקע זאַך, האָט ער געזאָגט, אַן עבֿירה די צײַט, און עס קומט־אױס באַ אים מעשׂה כּלי־זמר. מאַטעמאַטיקע, געאָגראַפֿיע, מליצה ― דאָס איז אַ זאַך. אָבער רימפּלען אַפֿן פֿידל ― װאָס איז פֿאַר אַן עובֿדה?…

אַזױ טענהט נחום ראַבינאָװיטש און איז פֿון זײַן שטאַנדפּונקט אפֿשר גערעכט. הערט־זשע אָבער, װאָס זאָגט דערױף יהושע־העשל דער כּלי־זמר? יהושע־העשל דער כּלי־זמר איז אַ ייִד אַן ערלעכער, אַן אײדעלער ייִד, מיט צװײ גראָבע געדיכטע פּאות. זאָגט ער בפֿירוש: „װאָס געהער זיך אָן דאָס מיט דעם? ער האָט, זאָגט ער, אױך קינדער, ניט ערגער פֿון אַלע אַנדערע ייִדישע קינדער, און שקצים אױך גוטע, רער רוח האָט זײ ניט גענומען! אלא דעריבער איז װאָס? האָט איר מורא, אַז זײ שפּילן ניט באַ אים אַף אַלע אינסטרומענטן?“… און בנציון דער כּלי־זמר װאָס זאָגט? אָט דער בנציון, װאָס האָט אױסגעלערנט די אַלע אױסגערעכנטע בחורימלעך פֿידל שפּילן, איז אַלײן אַ ייִד מיט אַן אײַנגעפֿאַלענער נאָז, און דעריבער פֿאָנפֿעט ער אַביסל אונטער. האָט ער אױסגעפּרוּװט נחום ראַבינאָװיטשעס ייִנגל, געגעבן אים די ערשטע פּאָר לעקציעס פֿון ערשטן חלק „בעריאָט“, האָט ער אַלײן געזאָגט פֿאַר אַלע ייִנגלעך, אַז אָט דאָס בחורל איז אַ „פֿאַלאַנף“. אַף בנציונס פֿאָנפֿעװאַטע לשון האָט דאָס באַדאַרפֿט הײסן אַ „טאַלאַנט“… צי ער האָט טאַקע געהאַט אַ טאַלאַנט אָדער ניט ― דאָס װײס ניט שלום. ער װײס נאָר, אַז פֿון קינדװײַז־אָן גײט ער אױס שפּילן און איז די כּפּרה נאָך אַ פֿידל, און װי אַף צו־להכעיס, גלײַך װי מע װאָלט זיך װעלן רײצן מיט אים, האָט ער זיך שטענדיק געפֿונען אין אַ װעלט פֿון געזאַנג און מוזיק, צװישן חזנים און כּלי־זמר.

חזנים און משוררים זײַנען כּמעט קײנמאָל ניט אַרױס פֿון זײער שטוב, װײַל נחום ראַבינאָװיטש איז אַלײן געװען אַ בעל־תּפֿילה און אַ יודע־נגן, און דערצו איז זײער אײַנפֿאָר געװען, קאָן מען זאָגן, די אײנציקע סטאַנציע פֿאַר חזנים. עס איז ניט אַװעק קײן שבת־מבֿרכים, ס'זאָל ניט קומען צו פֿאָרן אַ בױד, אָנגעפּאַקט מיט מאָדנע פּאַרשױנען, לעבעדיקע, רירעװדיקע, אַלע הונגעריקע. געגאַנגען זײַנען זײ, מערסטנטײל, אָפּגעריסן און אָפּגעשליסן, כּמעט נאַקעט און באָרװעס, נאָר די העלדזער אַרומגעװיקלט מיט שאַרפֿעס, װאָלענע, װאַרעמע שאַרפֿעס. אַזױ װי די הײשעריקן זײַנען זײ באַפֿאַלן די אַכסניה, געגעסן אַלצדינג, װאָס מע האָט זײ געגעבן. דאָס איז שױן געװען אַ כּלל, אַז װיבאַלד הונגעריקע ― זײַנען דאָס געװען משוררים מיט אַ װעלט־באַרימטן חזן. גאַנצע טעג האָט זיך דער װעלט־באַרימטער חזן געקאַטשעט אַפֿן האַלדז, אױסגעפּרוּװט זײַן „קאָלאַװראַטור“ און געשלונגען רױע אײער, און די זינגערלעך האָבן זיך געריסן אַף די גלײַכע װענט, מערסטנטײל געהאַט שװאַכע קולות, נאָר שטאַרקע אַפּעטיטן צום עסן, האָבן זײ דעריבער מיט זײער דאַװנען עפּעס ניט אַזױ שטאַרק אױסגענומען, נאָר אָנגעגעסן און אָנגעטרונקען זיך און אַװעקגעפֿאָרן אומבאַצאָלטערהײט. דאָס האָט דער שטיפֿמאַמע, פֿאַרשטײט זיך, שטאַרק ניט געשמעקט. האָט זי ביסלעכװײַז אָטלענטשעט די װעלטבאַרימטע חזנים, געבעטן, זײ זאָלן שױן מוחל זײַן פֿאַרפֿאָרן בעסער צו ראובֿן יאַסנעגראַדסקי, מחמת עסערס האָט זי, קײן עין־הרע, אַלײן גענוג, און שרײַערס איז באַ איר אױך דאָ אַ היפּש ביסל, ניט צו פֿאַרזינדיקן… דער פּועל־יוצא איז געװען, װאָס ראַבינאָװיטשעס קינדער האָבן זיך אָנגעהערט אַזױ פֿיל נגינה, אַז זײ זײַנען געװען קלאָר אַף אױסװײניק, װעמען געהער אָט די און די קדושה, און װעמען געהער דער און דער „תּכּנתּ־שבת“: צי פּיציע דעם חזן, אָדער מיציע דעם חזן, אָדער דעם קאַשטאַנער חזן, אָדער דעם שעדליצער, אָדער דעם קאַלװאַריער חזן, אָדער גאָר ניסיע בעלזער? עס זײַנען געװען צײַטן, װאָס געזאַנגען האָבן זיך, אַזױ צו זאָגן, געטראָגן אַלײן פֿון זיך אין דער לופֿטן, און אין קאָפּ האָט זיך געפֿלאָכטן אַ געדאַנק, און אין האַלדז האָט זיך געקײַקלט און געקײַקלט עפּעס אַ ניגונדל און ניט געלאָזט שלאָפֿן.

דאָס איז געװען מיט נגינה. און װאָס אָנבאַלאַנגט מוזיק, האָט דער העלד פֿון דער דאָזיקער ביאָגראַפֿיע געהאַט די זעלבע געלעגנהײט צו הערן כּלי־זמר נאָך מער װי חזנים, װאָרעם סײַ יהושע־העשל דער כּלי־זמר מיט די גראָבע פּאות, סײַ בנציון מיט דער אײַנגעפֿאַלענער נאָז האָבן געװױנט ניט װײַט פֿון חדר, אַזױ, אַז מע איז געגאַנגען אין חדר אַרײַן, האָט מען באַדאַרפֿט דורכגײן פֿאַרבײַ יהושע־העשלען און פֿאַרבײַ בנציו־נען. דאָס הײסט, קײן מוז איז דערבײַ ניט געװען: מע האָט זײער שײן געקאָנט אױסמײַדן, און װען מע מײַדט זײ אױס, װאָלט געװען אַ סך נענטער. האָט אָבער שלום ליב געהאַט דװקא גײן פֿאַרבײַ זײ און דװקא בלײַבן שטײן אונטערן פֿענצטער און הערן, װי בנציון דער כּלי־זמר לערנט די ייִנגלעך פֿידל שפּילן, אָדער װי יהושע־העשל דער כּלי־זמר מאַכט רע־

פּעטיציע מיט זײַנע בנים, װאָס שפּילן אַף אַלערלײ אינסטרומענטן. און דעמאָלט איז געװען אים ניט אָפּצורײַסן און ניט אָפּצוטרײַבן. יהושע־העשלס בנים האָבן דאָס באַמערקט, האָט דער עלטערער, העמעלע, אים מכבד געװען אײן מאָל מיטן סמיטשיק, דאָס אַנדערע מאָל מיט אַ קװאָרט װאַסער ― עס האָט אָבער ניט געהאָלפֿן. דורך אײן ציגאַר טיטון איז מען מיט העמעלען געװאָרן חבֿר, און שלום איז געװאָרן אַ בן־בית באַ יהושע־העשל דעם כּלי־זמר, נישט דורכגעלאָזט קײן אײן רעפּעטיציע ― און רעפּעטיציעס זײַנען געװען דאָרט אַלע מאָנטיק און דאָנערשטיק, ― און דורך זײ האָט ער זיך באַקענט מיטן גאַנצן בינטל מוזיקאַנטן, מיט דער גאַנצער כּלי־זמרשער משפּחה, מיט זײערע װײַבער און קינדער, מיט אַלע זײערע זיטן און מנהגים, מיט זײער אַרטיסטיש ציגײַנער־לעבן, און אַפֿילו מיט זײער שפּראַך, „כּלי־זמר־לשון“, װעלכעס ער האָט דערנאָכדעם, שױן אַלס ש ל ו ם ע ל י כ ם , טײלװײַז אױסגענוצט אין זײַנע װערק: „אַפֿן פֿידל“, „סטעמפּעניו“, „בלאָנדזשענדע שטערן“ און אַנדערע.

אַלזאָ, װי איר זעט, איז אין לערנען פֿידל שפּילן ניט געװען קײן מניעה. געהערט האָט ער געהאַט גענוג. אַ טאַלאַנט, זאָגט בנציון דער כּלי־זמר, האָט ער אױך געהאַט. װאָס־זשע נאָך פֿעלט? אײן אינסטרומענט, אַ פֿידל. און אַ פֿידל קאָסט געלט, און קײן געלט איז נישטאָ! װאָס טוט מען? ― דאַרף מען, הײסט דאָס, קריגן געלט… אָט דאָ, באַ דעם געלט קריגן, האָט זיך געטראָפֿן אַ מעשׂה, אַ קאָמישע, נאָר אַ טרױעריקע. אַ מין טראַגי־קאָמעדיע.

לא תגנובֿ!

דעם אורחס בײַטעלע מיט קלײנגעלט ― ער באַגײט אַ גנבֿה און האָט חרטה ― װי אַזױ װערט מען פּטור פֿונעם בײַטעלע?

צװישן די אורחים, װאָס האָבן זיך אָפּגעשטעלט באַ די ראַבינאָװיטשעס אין „אײַנפֿאָר“, איז געװען אײנער אַ באַשטענדיקער אורח, אַ ייִד אַ ליטװאַק, אַ תּבֿואה־הענדלער פֿון פּינסק, מיטן נאָמען װאָלפֿסאָן. דער װאָלפֿסאָן פֿלעגט אײַנשטײן חדשים־לאַנג און האָט זיך געהאַט זײַן שטענדיקן חדר, װאָס מע האָט אים גערופֿן „װאָלפֿסאָנס חדר“ (אַפֿילו דעמאָלט, װען װאָלפֿסאָן אַלײן איז גאָר געװען אין פּינסק). און אױך אַ סאַמאָװאַר אַ באַזונדערן האָט ער געהאַט ― „װאָלפֿסאָנס סאַמאָװאַרל“. און געװען איז דער װאָלפֿסאָן באַ די ראַבינאָװיטשעס אַ מענטש אַ הײמישער, געגעסן דאָס, װאָס אַלע עסן, און אַז די בעל־הביתטע (די שטיפֿמאַמע) איז געװען עפּעס ניט אַזױ אױפֿגעלײגט, האָט ער געכאַפּט פֿון איר אַ פּסק גלײַך מיט אַלעמען, װי אַן אײגענער… געטראָגן האָט ער אין שטוב אַ קורץ כאַלאַטל, און אַמאָל איז ער געגאַנגען גאָר אָן אַ כאַלאַט, און גערױכערט האָט ער מוראדיק גראָבע געבלעטערטע ציגאַרן, און ליב געהאַט צו רײדן, האַלטנדיק געבלעטערטע ציגאַרן אין מױל, די הענט אין די ה ו י ז ן , און גערעדט, און גערעדט ― נײַן מאָס רײד! דער חדר איז געװען אָפֿן, דאָס סאַמאָװאַרל באַם טיש, דאָס טישקעסטל צוגעשלאָסן, נאָר די שליסעלעך הענגען דערבײַ ― אַ דרײ מיטן שליסל, און דאָס טישקעסטל איז אָפֿן. װאָס אין טישקעסטל טוט זיך ― װײסן אַלע. דאָרט געפֿינען זיך ביכער, בריװ, חשבונות און געלט. אײן טײַסטער אַ גרױסער, אַ גראָבער, אָנגעשטאָפּט מיט אַסיגנאַציעס ― װער װײס, װיפֿל דאָרט איז! און אַ חוץ דעם טײַסטער ― אַ לעדערן בײַטעלע, אַן אַלטס, אַן אָפּגעקראָכנס, נאָר שטענדיק פֿול מיט קלײנגעלט, זילבערנע און קופּערנע מטבעות, אױך היפּשלעך ― הלװאַי פֿאַרמאָגט דאָס אַזאַ ייִנגל, װי שלום, כאָטש האַלב, װאָלט אים אױך גענוג געװען אַף צו קױפֿן די בעסטע פֿידל אין דער װעלט…

ניט אײנמאָל האָט װאָלפֿסאָן געהאַט געעפֿנט דאָס טישקעסטל פֿאַר איטלעכן אין די אױגן, און, ניט װילנדיק, האָט שלום געכאַפּט אַ קוק אַפֿן אָנגעפּאַקטן טײַסטער מיט אַסיגנאַציעס, און דערהױפּט ― אַפֿן לעדערנעם בײַטעלע מיט מינץ, און זײַן גרעסטער װוּנטש איז געװען, אַז װאָלפֿסאָן זאָל אַמאָל פֿאַרלירן אָט דאָס בײַטעלע און ער, שלום, זאָל דאָס געפֿינען. דאָס װאָלט געװען, װי מע זאָגט, אַ כּשרער טאָפּ מיט אַ כּשרן לעפֿל… „השבֿת אַבֿידה“ איז טאַקע אײנע פֿון די גרױסע מצװת, נאָר פֿאַרמאָגן אָט אַזאַ בײַטעלע מיט קלײנגעלט איז נאָך מער מצװה… װיל ער אָבער ניט פֿאַרלירן, דער ליטװאַק!… פּועלט באַ זיך שלום און איז זיך מתּיר נדר, אַז װען װאָלפֿסאָן גיט אים, למשל, די הױזן אױספּוצן און פֿאַרגעסט דאָרטן דאָס בײַטעלע, װאָלט ער עס אים אַ מכּה אָפּגעגעבן צוריק! ס'האָט זיך אַרױסגעגליטשט פֿון קעשענע בשעת רײניקן ― װאָס איז ער שולדיק?… איז אָבער װאָלפֿסאָן אױך ניט קײן נאַר. אַלעמאָל, װען ער גיט די קינדער פּוצן די מלבושים, לײדיקט ער פֿריִער אױס אַלע קעשענעס ― אַ ליטװאַק בלײַבט אַ ליטװאַק! פֿאַרדריסט דאָס שױן שלומען. איז ער זיך מײשבֿ אײנמאָל, אַז ס'איז יאָ אַזױ, אַז פֿאַרלירן ניט און פֿאַרגעסן אױך ניט, באַדאַרף מען געבן אַ קוק אַרײַן אין בײַטעלע, כאָטש װיסן, װיפֿל קלײנגעלט דאָרט געפֿינט זיך… און מיט דער דעה, ניט חלילה אַף צו באַגײן אַ גנבֿה, נאָר גלאַט אַזױ אױס נײַגעריקײט, האָט שלום אײנמאָל אין אַ פֿרימאָרגן אַרײַנגעכאַפּט זיך צו װאָלפֿסאָנען אין חדרל אַרײַן, זיך אַרומגעדרײט אַ װײַלע, כּלומרשט אױפֿגערױמט באַם טיש, בשעת דער ליטװאַק איז געשטאַנען אין זאַל מיט דער גראָבער בלעטערנער ציגאַר אין מױל און געגראַגערט. פֿונעם דאָזיקן אַרומדרײען זיך איז אָבער נישט אַרױסגעקומען גאָרנישט. באַם אָנרירן מיט דער האַנט די קאַלטע שליסעלע האָט זיך אים אױסגעװיזן, אַז דאָס בינטל שליסעלעך האָט אױפֿגעהױבן אַ גװאַלד עד לבֿ השמים, און עס האָבן אים אָנגעהױבן ציטערן הענט און פֿיס. האָט ער זיך געגעבן אַ דרײ־אױס און אַװעק פֿון װאָלפֿסאָנס חדרל מיט לײדיקע הענט.

דער ערשטער סעאַנס איז אים ניט געראָטן, האָט ער געװאַרט אַף אַ צװײטן מאָל, זיך אַלײן אױסגעװאָרפֿן, אַז ער איז אַ גנבֿ. „ביסט אַ גנבֿ, שלום! האָסטו נאָר געהאַט אײן מחשבֿה אַ שלעכטע, ביסטו שױן אַ גנבֿ… אַ גנבֿ! אַ גנבֿ!“…

דער צװײטער סעאַנס האָט זיך ניט געלאָזט לאַנג װאַרטן. װאָלפֿסאָן האָט פֿײַנט געהאַט זיצן אײנער אַלײן באַ זיך מיט די פֿיר װענט. אין זאַל זײַנען געװען נאָך אורחים. האָט ער בעסער פֿאַרבראַכט אין זאַל, גערױכערט און גערעדט, װי אַלעמאָל. שלום האָט זיך װידער אַ מאָל אַרײַנגעכאַפּט אין װאָלפֿסאָנס חדרל. איצטיקס מאָל שױן מיט דער דעה ניט אַ קוק צו טאָן, נאָר טאַקע עפּעס געניסן אױך. סײַ־װי־סײַ אַ גנבֿ… אַרײַנגעכאַפּט זיך, האָט ער זיך איבערגעבױגן מיטן גאַנצן גוף איבערן טיש, גלײַך װי ער װאָלט װעלן עפּעס דערלאַנגען פֿונעם אַנדערן ברעג טיש, מיט דער לינקער האַנט געגעבן אַ נעם דעם קאַלטן שליסל, אַ דרײ רעכטס ― דער שלאָס האָט זיך געעפֿנט מיט אַ שטילן קלאַנג ― דזין! ― און אַנטשװיגן געװאָרן. ער האָט געגעבן אַ קוק אינעװײניק און איז געבליבן אַ פֿאַרציטערטער. צוערשט האָט ער דערזען פֿאַר זיך דעם גראָבן טײַסטער אַן אָפֿענעם, פֿול און פֿול געפּאַקט מיט פּאַפּיר־געלט: צענערלעך רױטע, פֿינפֿערלעך בלױע, דרײַערלעך גרינע, און אײנערלעך געלע ― װער װײס, װאָס דאָס האָט געקאָנט באַטרעפֿן?! אײן פּאַפּירל אַ רױטינקס, װען ער טוט נאָר אַ שלעפּ־אַרױס פֿון דאָרטן ― איז ער דאָך שױן אַ געהאָלפֿענער! װער װעט זיך אַרומקוקן? נעם־זשע, שוטה, און שלעפּ אַרױס ― נײן! קאָן ער נישט. עס טרײסלען זיך אים די הענט, עס קלאַפּט אים אַ צאָן אַף אַ צאָן און עס פֿאַרציט אים דער אָטעם. ער כאַפּט בעסער אַ קוק אַפֿן לעדערנעם בײַטעלע ― ס'איז געפּאַקט! ער װיל דאָס אַ נעם טאָן ― פֿאָלגט אים ניט די רעכטע הענט. עפֿענען דאָס בײַטעלע און אַרױסנעמען פֿון דאָרט עטלעכע זילבערנע מטבעות װאָלט אױך געװען נישקשה ― איז צופֿיל אַרבעט. נעמען דאָס בײַטעלע און אַרײַנרוקן דאָס אין קעשענע ― װעט מען זיך באַלד אַרומקוקן. דערװײַל די צײַט שטײט ניט און די מינוטן ציִען זיך. אַ מינוט אַ יאָר… און דאָ דערהערט זיך אַ שאָראָך ― אַהאַ, ער שקראַבעט שױן, דער ליטװאַק, מיט די אױסגעטראָטענע שטעקשיך… אַ דרײ דעם שלאָס מיט דער רעכטער האַנט צוריק ― און לאָזט זיך גײן פֿון חדר װידער מיט לײדיקע הענט, רעכנט באַגעגענען זיך מיט עמעצן, צום סוף ― װער? װאָס? ניטאָ קײנער! גײן נאָכאַמאָל צוריק ― שױן צו שפּעט. באַדאַרפֿט פֿריִער! דורכגעלאָזט אַזאַ געלעגנהײט!… „ביסט אַן אידיאָט, שלום! דו ביסט בײדע זאַכן ― אי אַ גנבֿ, אי אַן אידיאָט!“…

דער דריטער סעאַנס, אין אַ צײַט אַרום, איז שױן גאָר אָפּגעלאָפֿן גלאַט. ער האָט אױסגעמיטן די פֿריִערדיקע הכנות, ניט געמאַכט קײן שיהות, נאָר גלײַך צום טיש, אױפֿגעעפֿנט דעם שלאָס, אַרײַנגעשטעקט די האַנט אין שופֿלאָד, געגעבן אַ נעם דאָס בײַטעלע, געגעבן דאָס אַ לאָז אין קעשענע, צוגעמאַכט צוריק דעם שופֿלאָד און אַװעק מיט די ביכלעך אין קלאַס אַרײַן, דװקא ניט געכאַפּט זיך, דװקא פּאַװאָליע, און, דאַכט זיך, אַזױ קאַלטבלוטיק, כּמעט שלעפֿעריק. נאָר אַרױסגײענדיק פֿון שטוב האָט ער דערפֿילט, אַז דאָס בײַטעלע בריט אים דורך דער קעשענע דאָס לײַב, און אַז ער דאַרף עס באַ זיך ניט האַלטן בשום אופֿן ואופֿן! װער שמועסט, דעם ערשטן טאָג ― אַװדאי און אַװדאי ניט! און אָנשטאָט דעם, ער זאָל גײן אין קלאַס, כאַפּט ער זיך אַרײַן אין שטאַל אַרײַן, דאָרט, װוּ מע האַלט האָלץ, אָנגעהאַקט האָלץ, בײגט זיך אָן און טוט אַ רוק אַרײַן דאָס בײַטעלע אין װײַטן, פֿינצטערן װינקל אַרײַן, צװישן האָלץ און צװישן דער װאַנט, מאַכט אַ סימן מיטן אױג, ער זאָל געדענקען דעם אָרט אַקוראַט ― און מאַרש אין קלאַס אַרײַן.

האָט זיך אײַך געטראָפֿן װען באַגעגענען אײנעם מיט אַ פֿלאַמענדיק פּנים, מיט ברענענדיקע אױגן, װאָס איז מאָדנע אױפֿגערױמט און איז גרײט פֿאַר אײַך אין פֿײַער און אין װאַסער, נאָר ער איז עפּעס צעטראָגן, אַרײַנגעטאָן אין זיך ― זאָלט איר װיסן, אַז דער חבֿרה־מאַן װײס עפּעס אַ זאַך, װאָס נאָר ער װײס און גאָט, און װײַטער קײנער ניט. אָט אַזױ האָט אױסגעזען יענעם פֿרימאָרגן דער העלד פֿון דער דאָזיקער ביאָגראַפֿיע. ער האָט אַלעמען געקוקט אין די אױגן אַרײַן, װי אַ זינדיקער מענטש. עס האָט זיך אים אױסגעדאַכט, אַז אַלע זעען, אַז ער װײס עפּעס זײער־זײער אַ הײליקן סוד… זײַן חבֿר אליע, װאָס האָט אים געקענט מער װי אַלע, האָט אים אַ פֿרעג געגעבן: „שלומאָנטשי! װאָס איז מיט דיר? האָסט שױן װידער עפּעס אױסגעמאָלט אַ צאַצקע מיט אַ קרײַדל אַפֿן פּאַרקאַן?“… „האַלט'ס מױל, אליק, װאָרעם אָט מאָל איך דיר אױס אַ צאַצקע אַף דער פֿיזיאָנאָמיע, װעסטו פֿאַרגעסן, װי מע רופֿט דיך!“ „טאַקע? אַנו, פּרוּװ, לאָמיר זען, װער װעמען!“ ― און אליע האָט שױן פֿאַרקאַטשעט די אַרבל, גרײט געװען צו געבן אױסגאָב, װי ער קאָן. זײַן חבֿר איז אָבער ניט געלעגן אין זינען שלאָגן זיך. זײַן קאָפּ און אַלע זײַנע געדאַנקען און אַלע זײַנע חושים זײַנען געװען דאָרטן, אין שטאַל פֿון געהאַקטן האָלץ, באַם בײַטעלע… פֿאַר גרױס אימפּעט האָט ער אַפֿילו פֿאַרגעסן געבן אַ קוק אַרײַן, װאָס אין בײַטעלע טוט זיך… ער האָט קױם דערלעבט, די לעקציעס זאָלן זיך ענדיקן און ער זאָל שױן קומען אַהײם, װעט ער זיך אַרײַנכאַפּן אַף אַ רגעלע אין שטאַל, אַ קוק טאָן כאָטש פֿון אױבן־אױף ― װיפֿל? װאָס פֿאַרמאָגט ער איצטער?…

געקומען אַהײם, האָט ער געטראָפֿן אַ חורבן, אַן איבערקערעניש! דאָס גאַנצע בעטגעװאַנט איז צעװאָרפֿן, די קיך ― מיטן קאָפּ אַראָפּ. די שיקסע װײנט, שװערט, כאַפּט די ערד, אַז זי װײס נישט פֿון װאָס צו זאָגן. דער טאַטע איז אױס מענטש, שװאַרץ װי די ערד. אַזש אײַנגעבױגן אין דרײַען. די שטיפֿמאַמע פֿײַערט, שילט, לײגט די תּוכחה ― אַף װעמען? שװער צו װיסן. װאָרעם די קללות גײען באַ איר מיט אַ לשון־רבים, אין אַ מער־צאָל: „פֿון אונטער דער נאָז זאָל מען צונעמען ― נעמען זאָל א ײַ ך דער שװאַרצער יאָר!“ „אַרײַן אַ בײַטל מיט געלט אין דער ערד אַרײַן ― אין דער ערד זאָלט א י ר אַרײַן“! „קײנער האָט ניט געזען דאָס בײַטעלע ― ניט זען זאָלט א י ר די װעלט!“ „װאָסער אורח װעט דאָ װעלן שטײן ― שטײן זאָלט א י ר פּראַװצעס!“… און דער אורח אַלײן, װאָלפֿסאָן מיטן כאַלאַטל, שטײט מיט דער גראָבער בלעטערנער ציגאַר אין מױל, האַלט די הענט אין די קעשענעס, קוקט אַף די קינדער, שמײכלט און רעדט צו זיך אַלײן: „ערשט הײַנט אינדערפֿרי געהאַלטן די בײַטעלע, פֿון שטוב ניט אַרױסגעגאַנגען“…

― האָט איר ניט געזען דאָס בײַטעלע? ― פֿרעגט דער טאַטע באַ די קינדער, און שלום שטעלט זיך אַרױס פֿאַר אַלע:

― װאָסער בײַטעלע?…

זעלטן־װען דער טאַטע איז אין כּעס. איצט קאָן ער שױן ניט אײַנהאַלטן זיך און פֿאַלט־אָן אַף זײַן ליבלינג און קרימט אים איבער:

― „װאָסער בײַטעלע?“ װאָס זאָגט איר אַף דעם תּם? אַ גאַנץ פֿרימאָרגן הערט ער „בײַטעלע־בײַטעלע! בײַטעלע־בײַטעלע!“ ― פֿרעגט ער גאָר: װאָסער בײַטעלע!…

און צום אורח זאָגט דער טאַטע:

― װיפֿל פֿאָרט איז דאָרט געװען געלט באַ אײַך אין בײַטעלע?

― עס האַנדלט זיך נישט אום געלט, ― ענטפֿערט װאָלפֿטאָן אַף זײַן ליטװיש לשון ― דאָ האַנדלט זיך אום די בײַטעלע! ערשט הײַנט אינדערפֿרי געהאַלטן די בײַטעלע, ניט אַרױסגעגאַנגען פֿון שטוב ניט אַרױסגעגאַנגען!…

נײן, איצט איז ניט די צײַט אַף געװױרע צו װערן, װיפֿל געלט עס געפֿינט זיך אין בײַטעלע. שלום איז ניט אַזאַ אידיאָט, ער זאָל איצטער, אַף דער הײסער שעה, גײן אין שטאַל אַרײַן טרײבערן דאָס בײַטעלע. ער קאָן באַשטײן אָפּלײגן די אַרבעט אַף מאָרגן, אָדער אַף איבערמאָרגן. דערװײַל דאַרף מען זיך נעמען צו די ביכלעך, חזרן די געאָגראַפֿיע מיט דער היסטאָריע אַף אױסװײניק, מאַכן אַ פּאָר טעאָרעמעס פֿון געאָמעטריע… נעבעך גאָט די נשמה שולדיק. און דאָ אין שטוב קאָכט זיך! די שיקסע האָט מען שױן אָפּגעשאַפֿט. די שטיפֿמאַמע פֿײַערט. דאָס גאַנצע הױז איז אַף רעדלעך. אַלע זוכן דאָס בײַטעלע, און שלום זוכט גלײַך מיט אַלעמען, טוט אַ קוק אַפֿן טאַטנס פּנים, און עס פֿאַרגײט אים דאָס האַרץ, קאָן ניט זען, װי ער גײט אײַנגעבױגן, קאָן ניט הערן, װי ער זיפֿצט און װי ער קרעכצט. און ערשט דאָ דערפֿילט דער גנבֿ, װאָס פֿאַר אַ מיאוסע זאַך ער האָט אָפּגעטאָן, און ער האָט חרטה אַף דער מעשׂה, איז אױפֿגעטראָגן אַפֿן יצר־הרע, װאָס האָט אים אָנגערעדט אַף אַזאַ עבֿירה, אַרױפֿגעפֿירט אַף אַ גליטש…

װי אַ יאָר האָט זיך געצױגן יעדע שעה, װי אַן אײביקײט האָט אױסגעװיזן דער טאָג. קױם דערלעבט דעם פֿאַרנאַכט, װען דער רעש מיטן טאַרעראַם האָבן זיך אַביסל אײַנגעשטילט און די שטוב־צרות מיט די דאגות־פּרנסה האָבן אַרױסגעשטױסן אַף אַ װײַלע דעם האַרמידער פֿון רער גנבֿה. האָט זיך דער קלײנער גנבֿ אַרײַנגעכאַפּט אין הױף, אַרײַנגעכאַפּט זיך אין שטאַל פֿון האָלץ, פּאַװאָליע זיך אַראָפּגעלאָזט אַף דער ערד, אַרױסגעצױגן פֿון צװישן װאַנט דאָס בײַטעלע, אױפֿגעעפֿנט דאָס, געגעבן אַ קוק אַרײַן ― און… דאָרטן איז געלעגן אַן אַלטע, אָפּגעריבענע מטבע פֿון פֿאַרצײַטן, װאָס האָט אַמאָל געדאַרפֿט באַטרעפֿן צען קאָפּיקעס, נאָר הײַנט איז זי ניט װערט גאָרניט, װאָרעם קײנער נעמט זי ניט!… און דאָס בײַטעלע אַלײן איז אױך ניט װערט גאָרניט. אַ בײַטעלע אַ פֿאַרזעעניש, אַ שלעסל דער רוח װײס װאָסערס, דאָס לעדער אָפּגעבאַרעט און פֿעט ― פֿאַרסמאָלצעװעט, באַ די ברעגעס אײַנגעקאָרטשעט און פֿאַרגעלט, װי באַ אַן אַלטער באַבעצע די הױט פֿון פּנים ― אַזאַ בײַטעלע האַלטן אין די הענט איז מוקצה מחמת מיאוס!… טאַקע כּדאַי געװען צוליב אַזאַ פּאַסקודסטװע אָפּטאָן אַזאַ מיאוסע זאַך, עובֿר זײַן אַף אַ לאַו פֿון די עשׂרת הדברות: „לא תגנובֿ“!…

אַרײַנגעקומען אין שטוב אַרײַן, איז אים די שטיפֿמאַמע מכבד מיט אַרײַנטראָגן דעם אורח דעם סאַמאָװאַר. דער אורח (װאָלפֿסאָן) האָט אַ טבֿע איטלעכס מאָל, װען מע טראָגט אים אַרײַן דעם סאַמאָװאַר, רײַבט ער אַ האַנט אָן אַ האַנט און טוט אַ זאָג מיט אַ ניגון און מיט אַ גראַם: „אָט אַזױ! אַצינד װעלן מיר טרינקען טײ!“… איצטיקס מאָל האָט ער צוגעלײגט אױך די װערטער: „װאָס־זשע הערט זיך ― ניטאָ די בײַטעלע?“… און האָט געגעבן בשעת מעשׂה אַ קוק אַרײַן דעם בחורל אין די אױגן אַרײַן, און עס האָט זיך געלאָזט הערן אַ פֿאַרבאָרגענע איראָניע סײַ אין די װערטער, סײַ אינעם קוק… און אפֿשר האָט זיך עס נאָר אױסגעװיזן אַזױ? װי זאָגט מען דאָס: „עס װײס די קאַץ װעמענס פֿלײש זי האָט אױפֿגעגעסן“… אָדער: „אַפֿן גנבֿ ברענט דאָס היטל“… יעדנפֿאַלס, האָט דער גנבֿ אין דער מינוט פֿײַנט געהאַט דעם אורח װאָלפֿסאָן מיט סכּנות, נישט געקאָנט אָנקוקן זײַן ליטװיש פּנים מיט זײַן ליטװישן לשון: „די בײַטעלע“, און ער האָט זײ בײדן באַ זיך אין האַרצן געשאָלטן מיט קללות נמרצות!… װאָס טוט מען מיטן פֿאַרשאָלטענעם בײַטעלע? ס'איז ניט קײן תּכלית, טאָמער געפֿינט מען דאָס אין שטאַל צװישן האָלץ! װאָלט מען זיך ניט צוגעאײַלט אַזױ אָפּצושאַפֿן די שיקסע, װאָלט געװען דער בעסטער פּלאַן אונטערװאַרפֿן דאָס בײַטעלע. איצט אָבער, אַז די שיקסע האָט מען שױן דורכגעטריבן, קאָן דאָך ערשט פֿאַלן דער חשד אַף די קינדער ― שלעכט!…

באַנאַכט האָט ער לאַנג ניט געקאָנט אַנטשלאָפֿן װערן. ער האָט באַ זיך אַלײן ניט געקאָנט פּועלן, אַז דאָס איז ניט קײן חלום, קײן בײזער חלום. ניט שױן־זשע איז דאָס אמת? ניט שױן־זשע איז ער אַ גנבֿ? אַ פּשוטער גנבֿ?!… און עס באַשלאָגט אים אַזש אַ שװײס, װי אַזױ אַ מענטש קאָן פֿאַלן!… און װאָס װעט זײַן װײַטער?… װײַטער װערט ער אַנטשלאָפֿן און עס פּלאָנטען זיך אים בײַטעלעך, און די בײַטעלעך זײַנען ניט קײן בײַטעלעך, נאָר לעבעדיקע מיאוסע באַשעפֿענישן, אָפּגעקראָכענע, געלע און אײַנגעקנײטשטע, און קאַלטע און נאַסע, אַזױ װי שרצים, זשאַבעס… און זײ רירן זיך און זײ קריכן אים איבערן לײַב, פֿאַרקריכן אונטערן קאָלנער, אונטער די פּאַכװעס ― בררר!… ער כאַפּט זיך אױף, קוקט אונטער דער קאָלדרע, טאַפּט זיך דאָס לײַב ― דאַנקען און לױבן גאָט, ס'איז נאָר אַ חלום… יאָ, אָבער װי אַזױ װערט מען פֿאָרט פּטור פֿונעם בײַטעלע? ס'איז ניטאָ קײן אַנדער עצה, סײַדן פֿאַרװאַרפֿן דאָס ערגעץ אין אַזאַ אָרט, אַז קײן פֿױגל זאָל ניט װיסן. פֿרעגט זיך: װוּהין? צום גױיִשן שכן אין גאָרטן אַרײַן? ערגעץ ,װײַט אַפֿן הײליקן אָרט? אין דער װײַבערישער שול? נײן. דאָס בעסטע װעט זײַן ― פֿון דער בריק אין טײַך אַרײַן. און די בעסטע צײַט דערױף איז שבת. און אַזױ איז דאָס געבליבן.

שבת באַטאָג. סוף זומער. אין דרױסן איז נאָך װאַרעם. ייִדישע קינדער שפּאַצירן נאָך אָן אײבערשטע מלבושים. מײדלעך גײען נאָך מיט זאָנטיקלעך. צװישן די, װאָס האָבן שפּאַצירט, האָט זיך געפֿונען אױך דער העלד מיטן בײַטעלע. ס'איז געלעגן פֿאַרבאָרגן באַ אים װײַט אין אַ קעשענע, אָנגעפֿילט מיט שטײנדלעך, בכדי אַז ער װעט דאָס אַראָפּלאָזן פֿון בריק אין טײַך אַרײַן, זאָל עס מיט זיכערקײט אַראָפּ טיף אַפֿן אָפּגרונט פֿונעם װאַסער. איז אָבער די צרה, װאָס די בריק איז פֿאַרפֿלײצט מיט מענטשן ― און ער דאַרף, אַז קײנער זאָל ניט זען, װי אַזױ ער װעט מאַכן די אָפּעראַציע. דרײט ער זיך אַרום הין און צוריק, פֿאַרקוקט איטלעכן אין די אױגן, און ער װאָלט געמעגט שװערן, אַז אַלע קוקן אַף אים עפּעס מאָדנע… און אפֿשר װײַזט זיך אים נאָר אױס אַזױ? אַלץ די אײגענע מעשׂה: „אַפֿן גנבֿ ברענט דאָס היטל“… נאָר אָט האָט אים גאָט געהאָלפֿן ― ער האָט זיך פֿאַרשלאָגן אין אַ װינקל אונטער אַ גרױסן סלופּ פֿון די סװאַיעס, אַף װעלכע עס האַלט זיך די בריק, אַריבערגעבױגן זיך מיטן גאַנצן קערפּער איבער דער פּאַרענטשע, אײַנגעקוקט זיך כּלומרשט אין װאַסער אַרײַן, גלײַך װי דאָרטן װאָלט ער דערזען גאָט װײס װאָס פֿאַר חידושים, אָנגעטאַפּט מיט דער האַנט זײַן קעשענע, װוּ דאָס פֿאַרשאָלטענע בײַטעלע ליגט, דערפֿילט אין האַנט אַ מיאוסקײט, אַ לעבעדיקע זאַך, אַ מין שרץ… אַרױסגעצױגן דאָס פּאַװאָלינקע פֿון קעשענע און צענומען די פֿינגער און אַרױסגעלאָזט דאָס פֿון דער האַנט. פּליוך ― אױס בײַטעלע! אַפֿן אָרט, װוּ דאָס בײַטעלע איז געפֿאַלן, האָט זיך באַװיזן אַ רעדל. דאָס רעדל איז געװאַקסן ברײטער און ברײטער, און פֿון דעם רעדל איז באַשאַפֿן געװאָרן נאָך אַ רעדל און נאָך אַ רעדל. ער האָט גאָר ניט געקאָנט אָפּרײַסן די אױגן פֿון דעם אָרט, װוּ זײַן עבֿירה איז געװען דערטרונקען און זײַן סוד איז געװען באַגראָבן אַף אײביק. נאָר אַ שײנע שטימע האָט אים אױפֿגעװעקט פֿון זײַנע מחשבֿות, און אַ זיסער געלעכטער האָט אים אָפּגעקלונגען אין די אױערן.

― פֿישעלעך שװימען? כאַ־כאַ, װאָס דען שטײט מען אַזױ לאַנג און מע קוקט?

ער דרײט־אױס דעם קאָפּ און דערזעט דעם חזנס מײדל מיט אירער אַ חבֿרטאָרן.

― איר זײַט שױן דאָ לאַנג? ― טוט ער אַ פֿרעג באַם חזנס מײדל מיט דער חבֿרטאָרן.

― די גאַנצע צײַט, כאַ־כאַ! ― ענטפֿערן זײ אים בײדע מיט אַ געלעכטער, באַ זײ איז דאָס אַ געלעכטער, און אים װערט אײַנגעפֿאַלן אינעװײניק טאָמער האָבן זײ געזען װאָס ער האָט געטאָן…

נאַרישער בחורל! אומזיסט געװען זײַן מורא. אים האָט אָפּגעװאַרט אַן אַנדער צרה, װאָס דערױף האָט ער זיך גאָר ניט געריכט. אים איז באַשערט געװען איבערצולעבן, װי מיר װעלן דאָס באַלד זען, אַ נײַע דראַמע מיטן נאָמען „דעם חזנס מײדל“. דעם חזנס מײדל

צאַליע דעם חזנס טאָכטער. ― אַ פֿלאַם־פֿײַעריק פֿאַרליבעניש ― אַן איבערשרײַ־

בעניש צװישן צװײ יונגע הערצער ― זײַן בריװ פֿאַלט־אַרײַן אין פֿרעמדע הענט.

די זעלבע ראָלע, װאָס אין דער גרױסער שטאָט שפּילן איצט גימנאַזיסטן און סטודענטן, האָבן אין דער קלענערער שטאָט אין יענער צײַט געשפּילט די תּלמידים פֿון דער „אױעזדנע“. אײן זאַך האָט זײ נאָר געפֿעלט ― אַ באַזונדערע אוניפֿאָרם. װײַטער זײַנען דאָס געװען העלדן אין פֿולן זין פֿון װאָרט. זײ איז געװען דערלױבט, אַשטײגער, אָפּצוטאָן אַ שפּיצל דעם שמשׂ פֿון שול, באָדן זיך אין טײַך אױסער דער „קופּאַלניע“, פּראַװען ליצנות מיט װעמען זײער האַרץ גלוסט, און אַפֿילו רײדן מיט אַ מײדל, נאָר אַבי פֿון לײַטישן שטאַנד, פֿון בעל־הבתּישן גראַד. און מײדלעך זײַנען געװען נאָך זײ די כּפּרה! איך מוז מיך אָבער פֿאַרכאַפּן באַלד אַפֿן אָרט און מאַכן אַ באַמערקונג, אַז דאָס איז ניט געװען קײן „פֿלירט“ און ניט קײן ראָמאַנען. דאָס זײַנען געװען די רײנסטע און סאַמע הײליקסטע באַציִונגען, װעלכע זײַנען נאָר מעגלעך צװישן יונגע קינדער פֿון בײדע מינים. עס װעט ניט זײַן איבערטריבן אַף אַ האָר, װען איך װעל זאָגן, אַז די באַציִונגען צװישן מלאָכים קאָנען ניט זײַן רײנער און אומשולדיקער, װי יענע באַציִונגען, װאָס זײַנען געװען צװישן דעם חזנס מײדל און צװישן דעם יונגן העלד פֿון דער דאָזיקער ביאָגראַפֿיע. װוּ, װען און באַ װעלכע אומשטענדן זײער ערשטע באַקאַנטשאַפֿט איז פֿאָרגעקומען ― איז שװער צו געדענקען אַקוראַט, און ס'איז אױך נישט אַזױ װיכטיק. קײן אַנדער צײַט און קײן אַנדער פּלאַץ אַף צו באַגעגענען זיך איז אין שטאָט ניט געװען, אױסער שבת באַטאָג אַף דער בריק, װאָס פֿירט צו די „פּידװאָרקעס“. װער פֿון די צװײ האָט אָנגעהױבן פֿריִער צו רײדן, דער בחור אָדער דאָס מײדל, און װאָס איז צום ערשטן מאָל גערעדט געװאָרן ― איז אױך נישט מעגלעך פֿעסטצושטעלן. אָנגעהױבן האָט זיך עס זיכער פֿון אַ שאַרפֿן קוק. דערנאָך אַ שמײכל. דערנאָך אָנגערירט זיך כּלומרשט אומגערן מיט די עלנבױגנס. דערנאָך אַ נעם געגעבן זיך צום היטעלע: „זדראַסטי“ (גוט מאָרגן). דערנאָך שױן אָן אַ נעם־נעבן זיך צום היטעלע: „קאַק פּאָזשיװאַיעטיע?“ (װאָס מאַכט מען?). דערנאָך, באַ שפּעטערע באַגעגענישן, שטעלט מען זיך אָפּ אַף אַ פּאָר מינוט אַ רעד טאָן װעגן גאַנץ אומבאַדײַטנדע זאַכן און מע טוט אַ שמועס װעגן אַ צװײטער באַגעגעניש:

ע ר: אַף װידערזען.

ז י: װען? װידער שבת?

ע ר: װען־זשע, אַז ניט שבת?

ז י: װוּ? װידער אָט דאָ, אַף דער בריק?

ע ר: װוּ דען־זשע?

ז י: אפֿשר אַן אַנדער אָרט?

ע ר: דהײַנו?

ז י: װוּ װעט איר זײַן שׂמחת־תּורה צו הקפֿות?

ע ר: װאָס הײסט װוּ? אין גרױסן בית־המדרש.

ז י: פֿאַר װאָס ניט אין דער קאַלטער שול?

ע ר: דאָרט, װוּ אײַער טאַטע דאַװנט?

ז י: װאָס מאַכט דאָס אױס?

ע ר: מײַן טאַטע װעט זיך כאַפּן, װוּ בין איך.

ז י: אױב איר זײַט אַ ייִנגעלע, װאָס האָט מורא פֿאַרן טאַטן…

װײַטער לאָזט ער זי ניט ענדיקן, װאָרעם עס דערלאַנגט אים באַ דער זיבעטער ריפּ. סטײַטש ― מע זאָגט אים, אַז ער איז אַ ייִנגעלע, װאָס האָט מורא פֿאַרן טאַטן! און װ ע ר זאָגט דאָס אים?!… ער געפֿינט אַן אױסרײד אַף אַרױסצודרײען זיך אָבער קונציק, װי אַ מזיק. ער האָט איר װאָס צו זאָגן אַ נײטיקע זאַך. נאָר אַזױ װי זי איז ניט אַלײן, זי איז מיט איר חבֿרטאָרן, קאָן ער עס איר ניט זאָגן. דעם חזנס מײדל װערט רױט און טוט אַ װוּנק צו איר חבֿרטאָרן, זי זאָל אָפּגײן אַ פּאָר טריט װײַטער. יענע פֿאָלגט, און זײ בלײַבן אינצװײען. זי איז גרײט אױסצוהערן דעם סוד. ער לאָזט זיך ניט לאַנג װאַרטן און, פּלאָנטענדיק מיט דער צונג, גיט ער איר איבער אָט װאָס: „ער האָט איר שױן לאַנג געװאָלט זאָגן, אַז ער װאָלט אַ בעלן געװען זען זיך אַמאָל מיט איר אַלײן, אָן באַגלײ־טערנס, אָן חבֿרטאָרנס“. „מאַלע װאָס! און זי װאָלט דען ניט געװאָלט רײדן מיט אים אונטער פֿיר אױגן, אָן באַגלײטערנס און אָן חברטאָרנס? ― קאָן זי אָבער ניט. מע לאָזט זי ניט אָפּ אַלײן. די מאַמע גיט אַכטונג, זי זאָל ניט זײַן אַלײן. נאָר ער באַדאַרף ניט מורא האָבן פֿאַר איר חבֿרטאָרן. זי איז אַ מײדל אַ שטילע, אַן ערלעכע, און האָט אַלײן אױך גערן, אַ בחור זאָל מיט איר רײדן, און אױב ער װיל װיסן, איז אָט דאָס מײדל אױך פֿאַרליבט אין אַ בחור“… ,, א ו י ך פֿאַרליבט? איז די משמעות, אַז זי, דעם חזנס מײדל, איז אַ װ ד א י פֿאַרליבט? װאָלט ער װעלן װיסן, װער איז יענער גליקלעכער?“… „אַז ער װעט אַלצדינג װיסן, װעט ער גיך אַלט װערן“…

דאַרף מען נאָך האָבן אַ װײַטערן פּירוש אַף די דאָזיקע װערטער? פֿאַרשטײט מען דען ניט, אַז דער דאָזיקער גליקלעכער ― דאָס איז ניט קײן אַנדערער, נאָר ער אַלײן טאַקע? און טאָמער איז נאָך פֿאַראַן אַ שטיקל ספֿק אין דעם, איז גענוג אײן קוק אַף איר ליכטיק־שײַנענדיק פּנים און אַף אירע מיט גליק שטראַלנדיקע אױגן. אַ באַקאַנט פּנים. באַקאַנטע אױגן. װוּ האָט ער געזען אָט דאָס װײַסע מײדל מיט די בלאָנדע געקרײַזלטע האָר? אַפֿילו די האַנט אירע איז אים קענטלעך. אַ װײַס הענטל מיט דינע לאַנגע פֿינגער. אַ װײַס הענטל, אַ גלאַטס און אַ װאַרעמס. דאָס ערשטע מאָל אַף זײַן לעבן בכלל, אַז ער האַלט אַ מײדלס האַנט…

װי אַן ערלעכער ייִד, װאָס קוקט־אַרױס אַף משיחן, אַזױ האָט ער גענומען אַרױסקוקן אַף דעם גליקלעכן יום־טובֿ שׂמחת־תּורה. די צײַט איז אים אָבער געװען צו לאַנג צו װאַרטן. װי פֿון פּעך האָבן זיך געצױגן די טעג. ער איז שיִער ניט משוגע געװאָרן. און ער האָט זיך אַנטשלאָסן אױסגיסן דאָס האַרץ אַף פּאַפּיר אין דער פֿאָרעם פֿון אַ בריװ, אַלײן ניט צו װיסן, צוליב װען און צוליב װאָס? אַ טאָג מיט אַ נאַכט האָט דאָס שרײַבן צוגענומען, און געשריבן האָט זיך עס װי אַ װאַסער, װאָס לױפֿט אומגעשטערט, װי אַ פֿאָנטאַן, װאָס מע האָט אָפּגעלאָזט אַלע זײַנע קראַנען. דאָס שרײַבן װאָלט קײנמאָל קײן עק ניט געהאַט, װען ס'זאָל נישט געװען אױסגײן פּאַפּיר. װי דער פֿאַרפֿאַסער זאָל זײַן ניט קײן גבֿיר, װאָלט ער הײַנט אַ סך, אַ סך באַצאָלט פֿאַרן דאָזיקן דאָקומענט!…

אַצינד איז געבליבן נאָר אײן זאַך: װי אַזױ קומט די קאַץ איבערן װאַסער? װי אַזױ װעט זי באַקומען דעם דאָזיקן בריװ? אײן עצה נאָר איז פֿאַראַן: איבערשיקן איר דעם בריװ דורך איר חבֿרטאָרן. דאָס װעט הײסן אַזױ גוט, װי אַרײַנצונעמען אינעם סוד אַ דריטע פּערזאָן, פֿאַרטרױען זיך פֿאַר אַ זײַטיק מײדל, װאָס מע קען זי ניט און מע װײס זי ניט. װאָלט אפֿשר אין דעם אױך ניט געװען קײן מניעה, איז אָבער אַ חסרון: װי אַזױ קומט מען צו צו אָט דער דריטער פּערזאָן? איז דערצו אױך דאָ אַ רפֿואה: מע װעט מוזן אַרײַנשלעפּן נאָך אַ פֿערטע פּערזאָן. דאָס איז דער בחור, װאָס דעם חזנס מײדלס חבֿרטאָרן איז אין אים פֿאַרליבט. אַ בחור מיט אַ בחור ― איז גאָר אַנדערע װערטער. אַ בחור מיט אַ בחור קאָנען אומגעשטערט זיך צונױפֿרײדן און אָפּהאַנדלען צװישן זיך די גרעסטע סודות. איצט איז געבליבן נאָר אײן קלײניקײט ― אױפֿזוכן דעם בחור און פֿאַרבינדן מיט אים ברודערשאַפֿט. דאָס איז, דאַכט זיך, גאָר אַ גרינגע זאַך. נאָר נישט אַזױ גיך טוט זיך עס, װי סע רעדט זיך.

דער בחור איז געװען אַ יונג אַ פּריקאַשטשיק אין אַן אײַזן־געשעפֿט („זאַליאַז“), אַ גאַנץ שײנער אַפֿן פּנים, נאָר הענט האָט ער געהאַט אַ פּאָר ― דאָס, װאָס מע רופֿט־אָן „ידים“. צוטרעטן צום בחור איז ניט אַזױ שװער, װי ס'איז שװער געװען צו זאָגן אים, אַף װאָס מע דאַרף אים האָבן. שױן באַם ערשטן אַרױסטריט איז שיִער אױסגעפֿאַלן אַ שטיקל סקאַנדאַל. דער בעל־הביתטע פֿונעם אײַזן־געשעפֿט, אַ ייִדענע אַן אָנגעפּעלצטע, גאָרניט נאָכן סעזאָן, מיט שװאַרצע הענט און מיט אַן אונטער־געשװאַרצטער נאָז (פֿון דעם, װאָס זי װעגט שרױט און צװיעקעס מיט די הױלע הענט און שנײַצט מיט די זעלבע הענט די נאָז), איז ניט געפֿעלן געװען די מעשׂה, װאָס איר פּריקאַשטשיק קען זיך מיט ראַבינאָװיטשעס ייִנגל. װאָס פֿאַר „דאָטשיניעניעס“ קאָן האָבן אַ בחור אַ פּריקאַשטשיק מיט רב נחום ראַבינאָװיטשעס אַ ייִנגל? איז אײן מאָל אַװעק. דאָס אַנדערע, אַז ס'איז געקומען צום רעכטן שפּיץ, און שלום האָט אים אַ זאָג געגעבן, אַז ער האָט אַ בקשה צו זײַן כּלה, האָט זיך דער פּריקאַשטשיק אױפֿגעבלאָזן, װי אַ האָן אַף אַ קאַץ, װען זי כאַפּט זיך אַרײַן צו זײַנע הינער: „פֿון װאַנען װײסטו, אַז איך האָב אַ כּלה?“ „איך בין באַקענט מיט איר חבֿרטאָרן“. „מיטן חזנס מײדל? ע! דאָרט װעסטו האָבן אַ בײנברעכער“… שלום פֿאַרשטײט ניט, װאָס הײסט דאָס, אײגנטלעך, אַ „בײנברעכער“. נאָר נאָכן פּריקאַשטשיקס געלעכטערל שטױסט ער זיך, אַז דאָס דאַרף זײַן ניט פֿון די אָנגענעמע זאַכן. טוט ער אים אַ פֿרעג: „װער איז דער בײנברעכער?“… „דאָס איז שױן מײַז עסק… נאָר לאָמיר האָרכן, װאָס איז די בקשה?“ שלום ציט־אַרױס דעם געפּאַקטן בריװ פֿון קעשענע און גיט אים איבער דעם פּריקאַשטשיק: „אָט דאָס דאַרף אײַער כּלה איבערגעבן דעם חזנס מײדל און איבערשיקן מיר דורך אײַך טאַקע אַן ענטפֿער“. דער פּריקאַשטשיק נעמט־צו דעם בריװ, באַטראַכט דעם קאָנװערט פֿון אַלע זײַטן: „אָט דאָס איז גאָר? קום צו גײן מאָרגן, װעסטו מסתּמא באַקומען אַן ענטפֿער“.

אַראָפּ אַ שטײן פֿונעם האַרצן. אַף מאָרגן אין דער אָפּגעשטעלטער צײַט האָט שלום באַקומען פֿונעם פּריקאַשטשיק אַן ענטפֿער, אַז ער האָט נאָך נישט קײן ענטפֿער. „קום צו גײן מאָרגן, װעט געװיס זײַן אַן ענטפֿער“. דאָ האָט שלום באַמערקט ― און אפֿשר האָט זיך אים נאָר אױסגעװיזן אַזױ, ― אַז דער פּריקאַשטשיק שמײכלט עפּעס מאָדנע אונטער. צו דעם חשד איז צוגעקומען נאָך אַ חשד: דער פּריקאַשטשיק האָט אים אַ זאָג געגעבן מיט אַ זיפֿצל: „װען איך זאָל קאָנען שרײַבן, אַזױ װי דו!“… „פֿון װאַנען װײסטו, װי אַזױ איך שרײַב?“ „מײַן כּלה האָט מיר דערצײלט“. „פֿון װאַנען װײס דײַן כּלה?“ „זי װײס עס פֿונעם חזנס מײדל“.

אַ תּירוץ איז דאָס אַפֿילו אַ נישקשהדיקער, און ס'איז אַװדאי זײער אָנגעלײגט צו הערן אַזאַ קאָמפּלימענט פֿון אַ מײדל, װאָס מע האָט זי ליב. נאָר פֿונדעסטװעגן און ניט װילנדיק גנבֿהט זיך אַרײַן אַ מחשבֿה זרה: טאָמער האָט דער פּריקאַשטשיק ניט איבערגעגעבן דעם בריװ און האָט אים בעסער אַלײן געלײענט?… דער דאָזיקער געדאַנק לאָזט ניט שלאָפֿן. קױם דערװאַרט זיך אַף אַן ענטפֿער! דאָס איז געװען שױן ערבֿ יום־טובֿ. דער פּריקאַשטשיק איז אים געלאָפֿן אַקעגן און אַרײַנגערוקט אין האַנט אַרײַן אַ געל שטיקל פּאַפּיר, צונױפֿגעלײגט אין פֿירן, אָן אַ קאָנװערט, נאָר מיט טריװאַקס פֿאַרזיגלט און צוגעקװעטשט מיט אַ מטבע. דאָס איז געװען דאָס לאַנג־דערװאַרטעט בריװל פֿונעם חזנס מײדל, געשריבן מיט דינע לאַנגע אותיות, װאָס האָבן דערמאָנט אירע דינע לאַנגע פֿינגער. דאָרט איז געשטאַנען, אַז זי האָט זײַן בריװ מיט טרערן אין די אױגן געלײענט עטלעכע מאָל, און עס טוט איר באַנג, װאָס זי קאָן ניט אַזױ שרײַבן, װי ער. „זי זאָל האָבן פֿליגל, װאָלט זי צו אים געפֿלױגן. זי זאָל קאָנען שװימען, װאָלט זי אַלע ימים איבערגעשװוּמען, אַבי צו אים צו קומען. און אױב ער מײנט, אַז זי קאָן יאָ שלאָפֿן רויִק, האָט ער אַ טעות. און זי קוקט שױן אַרױס אַף דעם שׂמחת־תּורה מיט אַלע אױגן, װאָרעם אַ האַרץ פֿילט אַ האַרץ!“… צום סוף האָט זי אים געװאָרנט, ער זאָל צו איר מער קײן בריװ דורך אַזאַ װעג ניט שרײַבן, װאָרעם זי איז זיכער, אַז דעם בריװ האָבן געהאַלטן פֿרעמדע הענט… דאָ קומען אים אַקעגן דעם פּריקאַשטשיקס „ידים“, און עס װאַרפֿט אים אַרײַן אין אַ קעלט מיט אַ היץ, אַז ער שטעלט זיך פֿאָר, װי אַזױ דער פּריקאַשטשיק האָט געעפֿנט דעם קאָנװערט און געלײענט זײַן בריװ, װאָס ער האָט אױסגעגאָסן פֿאַרן חזנס מײדל!… נאָר ער עסט זיך ניט אָפּ לאַנג דאָס האַרץ, װאָרעם אָט־אָט איז שׂמחת־תּורה און אָט באַלד װעט ער זי זען, שטײן נעבן איר, רײדן מיט איר ― מיטן חזנס מײדל…

שׂמחת־תּורה צו הקפֿות

די נאַכט פֿון שׂמחת־תּורה. ― די פּאָעזיע װאָס פֿאַר הקפֿות. ― ייִדן כאַפּן אַ

טענצל. ― װײַבלעך און מײדלעך קושן די רײניקײטן ― די הימלען עפֿענען זיך און מלאָכים זינגען שירה.

װען איך בין געטהע ― אָסור אױב איך װאָלט באַשריבן די צרות פֿון אַ יונגן װ ע ר ט ע ר. איך װאָלט שױן בעסער באַשריבן די צרות פֿון אַן אָרעם בחורל, װאָס איז געפֿערלעך פֿאַרליבט אין אַ חזנס אַ מײדל. אָדער װען איך בין הײנע ― אָסור אױב איך װאָלט באַזונגען די „פֿלאָרענטינישע נעכט“. איך װאָלט שױן בעסער באַזונגען די נאַכט פֿון שׂמחת־תּורה, בעת ייִדן גײען צו הקפֿות און יונגע װײַבלעך און שײנע מײדלעך קלײַבן זיך צונױף אין שול, מישן זיך אױס מיט די מאַנסבילן ― שׂמחת־תּורה מעג מען. זײ קושן די תּורה, שפּרינגען און רופֿן און קװיטשען אַף אַלערלײ טענער: „דערלעבט איבער אַ יאָר!“ און באַקומען צוריק אַן ענטפֿער: „גם אַתּם! גם אַתּם!“…

נאָך מיט אַ שעה אָדער צװײ פֿאַר די הקפֿות קומען זיך צונױף די קלײנע קינדער, ייִנגלעך און מײדלעך, קלעטערן־אַרױף אַף די בענק, די פֿאָנען פֿלאַטערן, די עפּל זײַנען רױט, די ליכטלעך ברענען, און די בעקלעך זײערע זײַנען ניט װינציקער רױט װי עפּל, און די אױגן לױכטן ניט ערגער װי די ליכטלעך. דאָס איז קלײנװאַרג. די עלטערע בחורימלעך, די גמרא־ייִנגלעך אָדער תּלמידים פֿון די קלאַסן ― די שפּאַצירן נאָך דערװײַל אַרום אין דרױסן אַפֿן שול־הױף. די לופֿט איז נאָך לינד און שיטער. דער הימל איז אױסגעשטערנט. עס פֿילט זיך יום־טובֿ אין דער גאַנצער װעלט. אַפֿילו די שטילקײט איז אַ יום־טובֿדיקע. קײן זאַך איז נישט אימשטאַנד צו שטערן די הײליקײט פֿון דער דאָזיקער נאַכט פֿון שׂמחת־תּורה, װען דאָס אױסדערװײלטע פֿאָלק איבער דער גאַנצער װעלט פֿרײט זיך מיט זײַן הימלשער מתּנה. און טאָמער פֿאָרט־דורך דערבײַ אַ גױיִשע פֿור און הײבט־אױף אַ געדיכטן שטיקנדיקן שטױב; טאָמער פֿליט־דורך אַ פּאָטשטאָװע גלעקל ― דזין, דזין, דזין, עס פֿאָרט אַ „קנעפּל“ ― װער הערט זײ? דער שטױב װעט זיך אָפּלײגן, דאָס גלעקל װעט פֿאַרלױרן גײן ערגעץ װײַט־װײַט ― און די נאַכט בלײַבט אַלץ הײליק, אַלץ יום־טובֿדיק, װאָרעם ס'איז דאָך שׂמחת־תּורה אַף דער װעלט! אַ שװאַרצע קאַץ לױפֿט־דורך דעם גאַנצן שול־הױף אין דער ברײט און װערט פֿאַרשװוּנדן. אַ הונט רופֿט זיך אָפּ ערגעץ פֿון אַ װײַטער גױיִשער גאַס מיט אַ בילן אין אַ לאַנגן מינאָרנעם טאָן און װערט אַנטשװיגן ― און די נאַכט בלײַבט אַלץ הײליק, אַלץ יום־טובֿדיק, װאָרעם ס'איז דאָך שׂמחת־תּורה אַף דער װעלט. און עס אָטעמט זיך אַזױ גרינג. און אַפֿן האַרצן איז אַזױ גוט, אַף דער נשמה אַזױ אױפֿגעלײגט. אַזױ גדולדיק איז מען באַ זיך. אַ קלײניקײט ― דאָס בין איך, און דאָס איז די נאַכט פֿון שׂמחת־תּורה, און דאָס איז אַ הימל, און דאָרט איז גאָט ― מ ײַ ן גאָט, מ ײַ ן הימל, מ ײַ ן יום־טובֿ!

קינדער! מע גײט שױן מיט די הקפֿות!

מע כאַפּט זיך אַרײַן אינעװײניק אין שול ― װער? װאָס? עס הײבט זיך גאָרניט אָן. דערװײַל דאַװנט מען ערשט מעריבֿ. צאַליע דער חזן פֿון דער קאַלטער שול שטײט באַם עמוד מיט זײַנע צװײ משוררים. אײנער, אַ שװאַרצער בחורל מיט גראָבע ליפּן ― אַ באַס. דער אַנדערער, אַן אױסגעדאַרט ייִנגעלע מיט אַ װײַס פּנימל ― אַ סאָפּראַנאָ. און דער חזן אַלײן, רב צאַליע, מיט זײַן גאָלדענעם האַלדז ― אַ ייִד אַ הױכער, אַ געלער, מיט אַן אױסגעבױגענער נאָז, װי אַ שופֿר, מיט דינע געקרײַזלטע פּאהלעך און מיט אַ געלער געקרײַזלטער באָרד, װאָס זעט־אױס, װי אַ צוגעבונדענע ― װער װעט דאָס גלײבן, אַז אַזאַ פֿאַרזעעניש װעט האָבן אַזאַ שײנע צאַרטע אײדעלע ליבע טאָכטער?… „דעם חזנס מײדל“ ― דאָס איז ז ײַ ן טאָכטער, און צאַליע דער חזן ― דאָס איז א י ר פֿאָטער, װאָס באַרימט זיך פֿאַר איטלעכן, אַז ער האָט אַ מײדל ― איז זי אײנע באַ גאָט, די אַנדערע באַ אים. אײן חסרון גאָר ― זי װיל ניט אַ כּלה װערן. „װעמען מע זאָל איר ניט רײדן ― איז אײן מאָל נײן. נאָר ס'װעט איר העלפֿן, װי אַ טױטן באַנקעס. אַז ס'װעט קומען דער רעכטער זיװג, װעט זי שױן מוזן זאָגן יאָ. אַניט, נעמט מען זי פֿאַר די צעפּ. און פֿאַר נױט איז דאָ אַ שטעקן!“… אַזױ זאָגט ער אַלײן, צאַליע דער חזן, געװײנלעך אין אַ שפּאַס, און באַװײַזט זײַן יאַמשאָװע שטעקן מיט דער אַלטער פֿאַרגעלטער עלפֿאַנטבײנערישער גאַלקע.

מע האָט שױן אָפּגעדאַװנט מעריבֿ אין דער קאַלטער שול, און צו הקפֿות איז נאָך װײַט: מע האַלט ערשט באַ „אַתּה הראית לדעת“ און מע טײלט־אױס צװישן די מזרח־װאַנט־בעלי־בתּים די פּסוקים פֿון „אַתּה הראית“, װעלכע יעדער זאָגט זיך אָפּ שטײענדיק אַף זײַן פּלאַץ, און איטלעכער באַזונדער מיט אַן אַנדער קול און מיט אַן אַנדער נוסח. דאָס הײסט, דער נוסח איז אײן און דער זעלבער נוסח אַף דער גאַנצער װעלט, נאָר מחמת יעדער האָט זיך זײַן שטימע מיט זײַן טעמבער און מע שרעקט זיך אַביסל איבער פֿאַר דעם אײגענעם קול, קומט־אױס ניט דאָס, װאָס מע װאָלט אַלײן געװאָלט, און דאָס דרײדל, װאָס מע לאָזט איבער אַפֿן סוף פּסוק, גײט אינגאַנצן פֿאַרלױרן…

די קאַלטע שול איז גענוג גרױס און ברײט און הױך און אָן אַ סטעליע נאָר מיט אַ דאַך ― און דערפֿאַר רופֿט מען זי די „קאַלטע“ שול. דער דאַך איז צעמאָלט װי אַ הימל ― בלױ, שױן אַביסל צו בלױ, אַזש גרין. דער פֿאַרבער האָט אַריבערגעכאַפּט די מאָס. און די גלאַנצנדיקע שטערן זײַנען אַביסל צו גרױס. יעדער שטערן איז אַביסעלע קלענער פֿון אַן עפּל און כאַפּט דעם אָפּבליק פֿון אַ קאַרטאָפֿל, אַרום און אַרום באַגילט מיט גאָלד. אױסגעלײגט זײַנען די קאַרטאָפֿל, דאָס הײסט די שטערן, ניט אַזױ, װי די שטערן אין הימל, אָן אַ שום אָרדענונג ― נײן! נאָר אױסגעלײגט שורות־װײַז, נאָענט און געדיכט אײנס נעבן דאָס אַנדערע. פֿון אין מיטן צענטער, אַף לאַנגע מעשענע שטריק, הענגען־אַראָפּ אַלטע פֿאַרצײַטיקע הענגלײַכטער פֿון אַלטן געלן פֿאַרגרינטן מעש. פֿון דעם זעלבן אַלטן פֿאַרגרינטן מעש זײַנען אױך די העסעס, װאָס אַף די װענט ― און אַלץ איז אָנגעפּאַקט מיט ליכט. אַלע ליכט ברענען. ס'איז אַזױ ליכטיק, אַז עס דאַכט זיך, אַז ליכטיקער קאָן שױן גאָר נישט זײַן.

פֿון װאַנען האָבן זיך גענומען אַזױ פֿיל ייִדן, קײן עין־הרע, און װײַבער. און װײַבלעך, און בחורים, און קלײנע קינדער? שלום איז דאָ דעם ערשטן מאָל אין דער קאַלטער שול, און ניט װילנדיק קומט אים אַפֿן זינען דער פּסוק: מה טובֿו אוהליך יעקבֿ ― װי שײן זײַנען דײַנע געצעלטן, יעקבֿ!… עס קומט אים אָן ניט גרינג צו באַקומען אַן אָרט אַף צו זיצן. אַ גליק, װאָס דער שמשׂ האָט אים דערקענט ― ס'איז דאָך רב נחום ראַבינאָװיטשעס אַ זונדל, דאַרף מען אים מאַכן אַן אָרט, און דװקא אין שפּיגלבאַנק, צװישן בעלי־בתּים.

װוּ האַלט מען? דער רעש מיטן טומל זײַנען אַזױ גרױס, אַז

מע הערט נישט דעם חזן, נישט זײַנע משוררים. אומזיסט איז דעם עולמס שרײַען „שאַ“! אומזיסט איז דעם שמשׂס קלאַפּן אין טיש. װײַבלעך גראַגערן, מײדלעך לאַכן, קינדער פּישטשען. אָט שטײט אַ ייִנגעלע מיט ביטערע טרערן. „װאָס װײנסטו, ייִנגעלע?“ ― מע האָט אים אַראָפּגעװאָרפֿן דעם עפּל פֿון דער פֿאָן אומגערן און צעטראָטן מיט די פֿיס. װאָס װעט ער איצטער טאָן אָן אַן עפּל?… און לעבן ייִנגעלע זיצט אַ בחור און שטשירעט די צײן, לאַכט פֿונעם ייִנגלס טראַגעדיע. פֿאַרדריסט דאָס שלומען, לאָזט ער זיך אַרײַן מיטן בחור אין אַ דיסקוסיע: „װאָס איז דער געלעכטער?“ ― ענטפֿערט אים אָפּ דער בחור און הערט ניט אױף צו באַװײַזן די צײן: „אַ ייִנגעלע אַ שוטה!“ פֿאַרדריסט דאָס שלומען נאָך מער: „נו, און דו אין זײַנע יאָרן האָסט געהאַט מער שׂכל?“ דאָ הערט דער בחור אױף צו לאַכן און ענטפֿערט אָפּ שױן װי אַ שײגעץ: „װיפֿל שׂכל איך האָב געהאַט אין זײַנע יאָרן געדענק איך ניט, נאָר אַז איצט האָב איך מער שׂכל אין פּיאַטע, װיפֿל דו אין קאָפּ ― דאָס איז זיכער, כאָטש דו גײסט אין די קלאַסן און כאָטש דו ביסט נחום ראַבינאָװיטשעס זון“… װאָלט דאָס נישט געװען אין דער קאַלטער שול צװישן פֿרעמדע, װאָלט נחום ראַבינאָװיטשעס זון זיך אַנדערש אָפּגערעכנט מיט אים. דאָ האָט ער אָבער געמוזט כאַפּן אַ שװײַג, װאָרעם צװישן יאָ און נײן װאָלט ער געקאָנט זײַן אַ געפּאַטשטער פֿונעם דאָזיקן בחור דעם עזות־פּנים. און אַגבֿ האָט ער שױן דערהערט אינעם גרױסן טומל מיטן גרױסן רעש די ליבע װערטער: „התּורני רב שמשון־זאבֿ ברב חײם־צבֿי הכּהן, תּן כּבֿוד לתּורה!“ „התּורני רב משה־יעקבֿ ברב נחמן־דובֿ הלױ, תּן כּבֿוד לתּורה!“… די משמעות, אַז די הקפֿות האָבן זיך שױן אָנגעהױבן. װוּ־זשע איז דעם חזנס מײדל?…

„אָנאָ ה' הושיעה נאָ!“ ― דער ערשטער טור האָט זיך געענדיקט מיט אַ ניגון, מיטן גראָבן ניגון „הײַדאַ“, און מיט אַ טענצל. און עד כּאַן הקפֿה א'! און דער שמשׂ רופֿט שױן װידער אױס מיט זײַן הײזעריקן קול און מיטן זעלבן נוסח: „התּורני דער און דער, תּן כּבֿוד לתּורה!“ „התּורני דער און דער, תּן כּבֿוד לתּורה!“ און אָט אַזױ האָט זיך געענדיקט די צװײטע הקפֿה, די דריטע, די פֿערטע. נאָך יעדער הקפֿה דער זעלבער גראָבער ניגון מיטן זעלביקן טענצל ― און דעם חזנס מײדל זעט מען ניט.

שלום רוט ניט, קוקט אַף אַלע זײַטן, טאָמער װעט ער זי פֿאָרט אַמאָל דערזען ― נישטאָ זי! ניט איר חבֿרטאָרן! ניט שױן־זשע האָט זי אים אַזױ מיאוס אָפּגענאַרט?… אָדער אפֿשר האָט זי ניט געקאָנט קומען? אפֿשר האָט זיך מיט איר עפּעס געטראָפֿן? אפֿשר איז מען זיך דערגאַנגען פֿון זײער אָפּרײדן און מע האָט זי איבערגעלאָזט אין שטוב אונטערן שלאָס? אַף צאַליע דעם חזן איז צו גלײבן! אַ מענטש, װאָס שלעפּט פֿאַר די צעפּ און גיט מיט אַ שטעקן!… און די שװאַרצע געדאַנקען און פֿינצטערע מחשבֿות האָבן גאָר קײן גרענעץ…

אַפּנים, דעם שמשׂ האָט זיך אױסגעדאַכט, אַז דאָס, װאָס נחום ראַבינאָװיטשעס בחורל דרײט זיך, קוקט זיך אַרום אַף אַלע זײַטן, זיצט ניט אײַן אַף אַן אָרט, איז אַ סימן, אַז ער גאַרט, ער גײט־אױס נאָך אַ הקפֿה. און אפֿשר האָט אים אײנער פֿון די גבאָים אַ װוּנק געגעבן, ער זאָל ראַבינאָװיטשעס זונדל אױך מכבד זײַן מיט אַ הקפֿה? יעדנפֿאַלס, האָט זיך צװישן אַנדערע נעמען פּלוצעם דערהערט אױך זײַן נאָמען: „הבחור שלום ברב מנחם־נחום, תּן כּבֿוד לתּורה!“… דאָס גאַנצע בלוט איז אים אַרײַן אין פּנים, נישט געקאָנט אַריבערטראָגן די בעל־הבתּישע אױגן, װאָס האָבן אַף אים געקוקט. ער האָט זיך געפֿילט, װי עס פֿילט זיך יעדער בחור, אַז מע רופֿט אים אױף מפֿטיר. און אײדער ער האָט זיך אַרומגעקוקט, װוּ ער איז אין דער װעלט, האָט אים שױן דער שמשׂ אונטערגעטראָגן אַ רײניקײט, און ער שטײט שױן אין דער רײע מיט אַ בינטל ייִדן און מיט אַ גרױסער ספֿר־תּורה אין די הענט, און די פּראָצעסיע גײט שױן אָן: דער חזן רב צאַליע גײט אױף צו פֿריִער און זינגט: „עוזר דלים, הושיעה נאָ!“ װײַבלעך און מײדלעך רײַסן זיך, קושן די ספֿר־תּורה און װינטשן אים: „דערלעבט איבער אַ יאָר!“ ער פֿילט זיך מאָדנע, װאָס מע זאָגט אים „איר“, און איז צעטומלט פֿונעם אומגעריכטן כּבֿוד, און איז גרױס באַ זיך, װאָס ער גײט אין דער רײע, אײן בחור צװישן אַזױ פֿיל ייִדן ― און נאָר דערפֿאַר, װאָס ער איז ניט קײן אַבי־װער, רב נחום ראַבינאָװיטשעס אַ זונדל, פֿאָרט אַ „טאַטנס אַ קינד“!… נאָר סאַמע אין רעכטן טומל דערפֿילט ער אַ קוש אין האַנט אַרײַן: „דערלעבט איבער אַ יאָר!“ ער הײבט־אױף די אױגן, דערזעט ער ― ס'איז זי, דעם חזנס מײדל, און איר חבֿרטאָרן, פֿאַרשטײט זיך, לעבן איר.

― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―

אַלע הימלען עפֿענען זיך און מלאָכים נידערן־אַראָפּ און זינגען שירה. זײ באַזינגען די װעלט, װאָס גאָט האָט באַשערט ― אַזאַ גוטע, זיסע, שײנע, ליבע װעלט! זײ באַזינגען די מענטשן, װאָס גאָט האָט באַשאַפֿן ― אַזעלכע גוטע, זיסע, שײנע, ליבע מענטשן! ס'איז אַזױ גוט, אַז עס װילט זיך װײנען פֿאַר גוטסקײט. און אין האַרצן זינגט זיך אים צו די מלאָכים: „שלום עליכם, מלאַכי השרת!“…

אמת, די ערשטע מינוט איז אים געװען פּריקרע און װוּנדערלעך. אַנשטאָט דעם ז י זאָל קושן די ספֿר־תּורה, האָט ז י אַ קוש געגעבן זײַן האַנט! איז דאָס אפֿשר געװען אומגעריכט? נײן, נישט אומגעריכט. ער האָט דאָס אַרױסגעזען פֿון אירע שמײכלענדיקע אױגן. ער איז געװען אַזױ איבערראַשט, אַז ס'איז אָפּגעגאַנגען אַ האָר, ער זאָל אַרױסלאָזן די רײניקײט פֿון די הענט. ער האָט חשק געהאַט זיך אָפּשטעלן, נאָך אַ מאָל אַ קוק טאָן איר אין די שײנע אױגן אַרײַן, אױב ניט זאָגן אַ צװײ װערטער ― לאָזט מען אים אָבער נישט. די ייִדן, װאָס גײען אים נאָך פֿון הינטן, לאָזן אים ניט. מע דאַרף גײן װײַטער. מע דאַרף איבערגעבן די רײניקײטן צו אַנדערע. די הקפֿות האָבן זיך נאָך ניט געענדיקט. ערשט דאָ, באַם אָרון־קודש, איבערגעגעבן דעם שמשׂ די ספֿר־תּורה, קוקט ער זיך אום צוריק, טאָמער װעט ער זי דערזען נאָכאַמאָל, כאָטש פֿון דער װײַטן. מע זעט זי ניט. לאָזט ער זיך מיט דער װײַטערדיקער הקפֿה, גײט־נאָך נאָך די ייִדן גלאַט אַזױ, מאַכט אַ טור, זוכט זי מיט די אױגן ― ניטאָ דעם חזנס מײדל, נעלם געװאָרן! לױפֿט ער אַרױס אין דרױסן, זוכט זי אַפֿן שול־הױף ― ניטאָ זי אין ערגעץ ניט!… אפֿשר איז דאָס געװען אַ חלום? אפֿשר איז דאָס געװען אַ דמיון? נײן. ס'איז נישט געװען קײן חלום, ס'איז נישט געװען קײן דמיון. ער פֿילט נאָך איצט אױך דעם קוש פֿון אירע ליפּן אַף זײַנע הענט. ער גײט װײַטער און ער פֿילט ניט די ערד אונטער זיך. עס װײַזט זיך אים אױס, אַז ער האָט פֿליגלען און אַז ער פֿליט, ער שװעבט, און די מלאָכים שװעבן מיט אים, טראָגן זיך אין דער לופֿטן, באַגלײטן אים גלײַך ביזן גרױסן בית־המדרש.

דאָרט האַלט מען נאָך אין מיטן די הקפֿות. דער טאַטע איז מאָדנע אױפֿגעלײגט, יום־טובֿדיק געשטימט און זעט־אױס אין דער אַלטער צעהאַקטער זײַדענער קאַפּאָטע, פֿון װעלכער עס קוקט־אַרױס ערטערװײַז דער געלער אונטערשלאַק, אַזױ שײן, אַזױ גרױסאַרטיק װי קײנמאָל ניט. נעבן אים שטײען בײדע געראָטענע אײדעמס, פֿון אײן זײַט לײזער־יאָסל, פֿון דער אַנדערער זײַט מאַגידאָװ. בײדע װיצלען זיך, און דער טאַטע הערט זיך אײַן, װי זײַן שטײגער איז, און לאַכט. „װוּ ביסטו געװען אַזױ שפּעט?“ ― טוט דער טאַטע אַ פֿרעג, חלילה ניט אַף צו באַשטראָפֿן, נאָר גלאַט אַזױ, אױס נײַגעריקײט. „אין דער קאַלטער שול“ ― ענטפֿערט אים שלום און באַרימט זיך, אַז מע האָט אים מכבד געװען דאָרט מיט אַ הקפֿה. איז דאָס דעם טאַטן געפֿעלן און ער זאָגט: „ס'איז זײער שײן פֿון זײ“. און די געראָטענע אײדעמס װיצלען זיך איבער ראַבינאָװיטשעס בחורל. אײנער פֿרעגט אים: צי האָט ער זיך באַקענט אין דער קאַלטער שול מיטן „עוזר־דלים“? און דער אַנדערער באַמערקט: װי קומט אַהין דער „עוזר־דלים?“ דאָרט איז דאָך נאָר דעם „עוזר־דלימס“ אַן אײניקל! און אַלע דרײַ לאַכן זײ פֿון דער חכמה, און שלום העלפֿט זײ לאַכן. עס גיט זיך אױס אַ נאַכט! אַזאַ נאַכט קאָן געמאָלט זײַן נאָר שׂמחת־תּורה צו הקפֿות.

דער קריזיס

זיך מיאוס אָפּגענאַרט אין די הײליקסטע געפֿילן. ― װערט קראַנק אַף טיפֿוס ―

שטײט־אױף אַן אַנדער מענטש ― געזעגנט זיך אָפּ מיט זײַנע קינדערשע יאָרן.

אַלע מאָל, װען דער פֿאַרפֿאַסער פֿון די דאָזיקע באַשרײַבונגען לאָזט זיך אַראָפּ אין די טיפֿע קאַטאַקאָמבן פֿון זײַן װײַטער קינדהײט, טראָגט־אַרױס אַף גאָטס װעלט און לופֿטערט דורך זײַנע זכרונות פֿון די אַף אײביק פֿאַרגאַנגענע ייִנגלשע יאָרן, פֿאַרטיפֿט זיך אין זײַנע שפּעטערדיקע דערפֿאַרונגען פֿונעם גרױסן װעלט־יאַריד, װאָס מע רופֿט דאָס „לעבן“, און באַטראַכט דאָס אַלצדינג מיט אַ קלאָרן קאָפּ און מיט אַ קאַלטן מח, באַװוּנדערט ער, װי ער האָט געקאָנט אַריבערטראָגן אַזעלכע אומדערבאַ־רעמיקע קלעפּ, מיאוסע אָפּנאַרעכטסן און ביטערע אַנטױשונגען, און בלײַבן גאַנץ אַף צו כאַפּן פֿרישע קלעפּ מיט נײַע אָפּנאַרעכטסן מיט נאָך גרעסערע אַנטױשונגען, װי דאָס, װאָס מע בלײַבט אָפּגענאַרט. אַ קלאַפּ פֿאַרהײלט זיך, אָבער אַן אַנטױשונג לאָזט־איבער נאָך זיך אַ קרעל אין דער נשמה אַף אײביק.

דער העלד פֿון דער דאָזיקער ביאָגראַפֿיע האָט שױן געפּרוּװט געשלאָגן װערן מאָראַליש און באַנומען װערן מאַטעריעל פֿון קאָפּ ביז פֿיס. ער האָט פֿאַרזוכט דעם טעם, װי דער לעזער װעט דאָס זען פֿון די װײַטערדיקע קאַפּיטלעך, פֿון צו פֿאַרלירן אַ ריזיקן קאַפּיטאַל אין אַ קורצער צײַט דורך פֿאַרשײדענע ספּעקולאַציעס, װאָס אַלערלײ מנחם־מענדלס האָבן אים אין זײ אַרײַנגעפֿירט, און ער קאָן זאָגן מיט אַ רײנעם געװיסן, אַז אים האָט ניט אַזױ גענומען דער פֿאַרלוסט פֿון געלט, װי דאָס, װאָס מענטשן האָבן אים אָפּגענאַרט און װאָס ער ה אָ ט ז י ך אָ פּ ג ע ־ נ אַ ר ט א י ן מ ע נ ט ש ן. די אַנטױשונג ― אָט װאָס אים האָט מקצר־ימים געװען אַלע מאָל, אָט װאָס אים האָט געטריבן אין דער ערד אַרײַן.

שױן אין יענער עפּאָכע, װען ער איז געװען נאָך גאָר אַ שנעק און האָט זיך נאַריש פֿאַרליבט אינעם חזנס מײדל, האָט ער שױן געכאַפּט דעם ערשטן קלאַפּ פֿון שרעקלעכער אַנטױשונג ― אַזאַ קלאַפּ, װאָס ניט ער, ניט קײנער האָט זיך געקאָנט דערױף ריכטן. מע האָט געקאָנט דערװאַרטן, למשל, אַז די עלטערן זאָלן געװױרע װערן פֿון דעם אומגעלומפּערטן ראָמאַן און צעשטערן דעם נאַרישן שידוך. מע האָט געקאָנט דערװאַרטן, אַז צאַליע דער חזן זאָל נעמען די טאָכטער פֿאַר די צעפּ, אָדער דערלאַנגען איר מיטן שטעקן ניט אַף קאַטאָװעס, נאָר טאַקע אַף דער רעכטער אמת. נאָר װער װאָלט דאָס געקאָנט צולאָזן, אַז דעם חזנס מײדל זאָל אין דער זעלבער צײַט, װאָס זי האָט געשפּילט אַ ראָמאַן מיט נחום ראַבינאָװיטשעס בחורל, גאָר זײַן פֿאַרליבט אין אַ גױ, אַ פּריקאַשטשיק באַ קאָטיעלניקאָװן אינעם גרױסן אײַזן־געשעפֿט, און זאָל מיט אים אײנמאָל אין אַ שבת־צו־נאַכטס, ניט װײַט פֿון יענעם שׂמחת־תּורה, װאָס איז באַשריבן אױבן, אַנטלױפֿן, אַרײַנגעבן זיך אין אַ פֿרױען־מאָנאַסטיר, צװישן מאָנאַשקעס, זיך דערנאָכדעם אָפּשמדן און חתונה האָבן טאַקע פֿאַר דעם זעלבן קאָ־טיעלניקאָװס פּריקאַשטשיק?!…

קײן פֿאַנטאַזיע פֿון אַ שרײַבער װעט ניט צוטראַכטן דאָס, װאָס דאָס לעבן אַלײן קאָן צוטראַכטן. אַװדאי איז נעבעך צאַליע דער חזן אַרומגעלאָפֿן, געזוכט זכות־אָבֿות, פּראָטעקציעס צום אַרכימאַנדריט, צו דער אי־הומענשע פֿונעם מאָנאַסטיר און אַלײן צום גובערנאַטאָר ― עס האָט ניט געהאָלפֿן קײן שמע־ישׂראל. די שטאָט האָט געקאָכט, װי אַ קעסל. די „גאַנצע װעלט“ האָט געװיגט זיך. װאָלט דאָס כאָטש געװען גלאַט אַ מײדל, אַ ייִדישע טאָכטער ― עס מאַכט זיך אַן אומגליק, װאָס זאָל מען טאָן? איז נײן. דאַרף זיך עס טרעפֿן מיט אַ חזן, אַ כּלי־קודש! װער װעט אים איצט צולאָזן צום עמוד? פֿרעגט זיך אַ קשיא: פֿון װאַנען װעט ער לעבן? הײַנט דער בזיון פֿאַר די בעלי־בתּים פֿון דער קאַלטער שול איז אױך עפּעס װערט. װאָרעם פֿאַר װאָס האָט זיך עס געטראָפֿן גראָד מיט ז ײ ע ר חזן פֿון ז ײ ע ר שול?…

װאָס פֿאַר אַ װערט האָבן אָבער געהאַט די אַלע אױסגערעכנטע צרות, בזיונות און יסורים קעגן דעם גיהנם, װאָס האָט זיך אָפּגעטאָן אין דער נשמה פֿון יענעם בחורל, װאָס איז געװען מיט סכּנות פֿאַרליבט אינעם חזנס מײדל און װעלכן דאָס מײדל האָט אַזױ מיאוס אָפּגענאַרט, פֿאַרביטן אים, אַ טאַטנס אַ קינד, אַף אַ גױ אַ פּריקאַשטשיק באַ קאָטיעלניקאָװן?! צוליב װאָס האָט זי באַדאַרפֿט נאַרן אַן אומשולדיקן בחורל, שרײַבן אים אַזעלכע בריװעלעך? קושן אין דער האַנט שׂמחת־תּורה צו הקפֿות? שװערן אים אײביקע ליבע און נאָך אַזעלכע זאַכן? דאָס אַנטלױפֿן מיטן פּריקאַשטשיק איז דאָך ניט געװען קײן פּלוצלעכע, אומגעריכטע פֿאַרליבעניש. דאָס איז געװען אַן אָפּגערעדטע זאַך שױן פֿון לאַנג. און ער דערמאָנט זיך, װאָס איר חבֿרטאָרנס חתן, דער פּריקאַשטשיק מיט די „ידים“, האָט אים געהאַט אַ זאָג געגעבן, אַז באַם חזנס מײדל װעט ער זיך באַגעגענען מיט אַ בײנברעכער. איצט װײסט ער שױן, װער דער בײנברעכער איז… און דאָס װאַרפֿט אים אַרײַן אין אַזאַ פֿײַער, אַז ער פֿאַרשילט זיך זײַן געבײן. ער שילט דעם טאָג, װאָס ער האָט זיך באַקענט מיטן חזנס מײדל. ער שילט דעם בחור, דעם פּריקאַשטשיק פֿון דער „זאַליאַזנע“ קראָם, און קאָטיעל־ניקאָװס פּריקאַשטשיק, און אַלע פּריקאַשטשיקעס פֿון דער גאַנצער װעלט. אַך! װי גוט ס'װאָלט געװען, װען אַ פֿײַער ברעכט־אױס און פֿאַרברענט אַלע „זאַליאַזנע“ קראָמען פֿון שטאָט, אָדער װען אַ שטורעם־װינט הײבט זיך אױף און טראָגט־אַראָפּ אַלע קראָמען מיט אַלע הײַזער פֿון שטאָט, אָדער די ערד עפֿנט זיך אױף און די גאַנצע שטאָט פּערעיאַסלאַװ מיט דער בריק און מיט די פּידװאָרקעס װערן אײַנגעזונקען, אַזױ װי קורח! נישטאָ באַ אים קײן טראָפּן רחמנות אַף אײגענע, אַף פֿרעמדע, אַף אַלטע לײַט, אַף קלײנע קינדער, עופֿהלעך ― אַלע און אַלץ זאָל גײן צו אַלדי שװאַרצע יאָר!… און ער פֿאַרשילט די װעלט, װאָס גאָט האָט באַהערשט ― אַזאַ פֿאַלשע, אַזאַ מיאוסע, פּאַסקודנע װעלט! און ער פּאַרשילט די מענטשן, װאָס גאָט האָט באַשאַפֿן ― אַזעלכע פֿאַלשע, מיאוסע, פּאַסקודנע מענטשן!…

פֿאַרטיפֿט אין אַזעלכע מיזאַנטראָפּישע געדאַנקען, קומט ער אײנמאָל פֿון קלאַס אַהײם און פֿילט, אַז דער קאָפּ איז אים עפּעס װי אָנגעגאָסן מיט בלײַ. פֿאַר די אױגן שװעבן אים רעדלעך מיט עפּעס מאָדנע פֿיגורן. די רעדלעך ברײטלען זיך, די פֿיגורן װערן צעגאַנגען, אַזױ װי שנײ אַף דער זון, און אַף זײער אָרט קומען־אָן אַנדערע פֿיגורן. קײן װאַרעמעס עסן װיל ער ניט. די שטיפֿמאַמע חידושט זיך: „געפּגרט אַ בער אין װאַלד“ ― זאָגט זי מיט איר געװײנלעכן גיפֿט. ער קאָן זיך ניט האַלטן אַף די פֿיס. ער לײגט זיך אַף דער קאַנאַפּע. דער טאַטע גײט־צו, טאַפּט אים באַם קאָפּ. עפּעס פֿרעגט באַ אים דער טאַטע, און ער ענטפֿערט, נאָר װאָס מע האָט אים געפֿרעגט און װאָס ער האָט געענטפֿערט ― װײס ער ניט. ער געדענקט ניט. דאַכט זיך, עפּעס האָט מען גערעדט װעגן „מאָגן“… „דאָקטער“… „אַפּטײק“… און עפּעס ביטערס פֿילט ער, װי מע גיט אים אײַן דורך אַ טײ־לעפֿל, און סע שמעקט מיט מאַנדלען… און דער קאָפּ, אױ דער קאָפּ!… און עס װיקלען זיך קנױלן פֿאַר די אױגן, און זײ שפּאַרן זיך דורך די אױערן אַרױס און גײען־אַװעק מיט אַ לאַנגן־לאַנגן פֿײַף. און װי קלײנע מורעשקעס גראַבלען זײ זיך אינעװײניק אונטער דער הױט, אין די אָדערן, קיצלען, זידן, בולבען זיך אינעװײניק אין לײַב, און בײַטעלעך, בײַטעלעך קאַטשען זיך אַראָפּ אַ באַרג, אָן אַ שיעור בײַטעלעך… און מענטשן װילן כאַפּן די בײַטעלעך ― און קאָנען ניט… דער אַנטיק איז אָבער דאָס, װאָס ער האַלט, דאַכט זיך, צוגעמאַכט די אױגן, און זעט פֿונדעסטװעגן אַלץ, װאָס סע טוט זיך! ער הערט ניט ― איבערן פֿײַפֿן, װאָס פֿײַפֿט אים אין די אױערן, קאָן ער ניט הערן, נאָר זען זעט ער אַלעמען. אַלע זײַנען דאָ. אַ מישמאַש פֿון אַמאָליקע און הײַנטיקע חבֿרים און גלאַט מענטשן. זײַן חבֿר שמואליק, פּיניעלע שימעלעס, אליע דאָדיעס, איצל דעם פֿעטער פּיניעס, דער אורח װאָלפֿסאָן… שענער פֿון אַלץ איז דאָס, װאָס קאָטיעלניקאָװס פּריקאַשטשיק דאַװנט פֿאַרן עמוד, זינגט „אַתּה הראית“, און דעם חזנס מײדל שלאָגט זיך „על חטא“… און עפּעס אַ קול, אַ פֿאַרדומפּענע שטימע, הערט זיך פֿון דער קאַלטער שול אַרױס ― מאָדנע װײנענדיקע שטימען מיט אַ כליפּען. דאָס דאַװנען די מתים. מתים דאַװנען אַלע שבת־צו־נאַכטס אין דער קאַלטער שול. מיט אַ מנין דאַװנען זײ. װער װײס עס ניט? און ס'איז אים קײן זאַך ניט קשה, אַפֿילו דאָס, װאָס קאָטיעלניקאָװס פּריקאַשטשיק, אַ גױ, זינגט „אַתּה הראית לדעת“ מיטן ייִדישן ניגון… אײן זאַך נאָר איז אים יאָ קשה: װי קומט דאָס, װאָס אָט איז דאָ נאָר־װאָס געװען זײַן חבֿר שמואליק, שמואליק דער יתום, ― פֿאַר װאָס האָט ער אים ניט געפֿרעגט, װאָס הערט זיך מיטן „אוצר“? װי קומט דאָס, ער זאָל פֿאַרגעסן אַזאַ װאַזשנע זאַך? ער עפֿנט־אױף די אױגן און זוכט שמואליקן, און קאָן אים ניט געפֿינען. נישטאָ קײן שמואליק, ניט קײנער פֿון די, װאָס זײַנען דאָ נאָר־װאָס געשטאַנען. װוּ האָבן זײ געקאָנט אַהינקומען אַלע? און ער מאַכט־צו צוריק די אױגן, און ער הערט זיך צו צום האַרצן, װי עס קלאַפּט, און צו די שלײפֿן, װי זײ שלאָגן. און ער פֿילט, אַז ער איז אָפּגעגאָסן מיט שװײס, ער שװימט אין אַ טײַך פֿון שװײס. די שפּיץ־פֿינגער זײַנען אױפֿגעבלעזלט, װי נאָך אַ שװיץ־באָד, און די האָר פֿון קאָפּ זײַנען נאַס און קלעפּן זיך צום שטערן. און ער פֿילט אַ קאַלטע האַנט אַף זיך. און ער דערהערט אַ באַקאַנטן זיפֿץ. עפֿנט ער אױף די אױגן ― ס'איז דער טאַטע! און נעבן אים דער אורח װאָלפֿסאָן, און דער קאָלעקטאָר מיט די שװאַרצע ברילן, און נאָך און נאָך מענטשן. און ער זעט, אַז אַלע קוקן אַף אים מיט רחמנות. און ער הערט און פֿאַרשטײט, אַז מע רעדט פֿון אים. „קריזיס“, הערט ער, זאָגט מען. און ער פֿאַרשטײט נאָך ניט, װאָס פֿאַר אַ „קריזיס“? און ער איז גאַנץ צופֿרידן, װאָס ער איז מיט אײן מאָל געװאָרן אַזאַ מיוחס באַ אַלעמען, װאָס אַלע אינטערעסירן זיך מיט אים אַזױ. מער פֿון אַלע אינטערעסירט זיך דער טאַטע. ער בײגט זיך אָן איבער אים און פֿרעגט אים: װאָס װאָלט ער געװאָלט? ער ענטפֿערט נישט באַלד. ער װיל זיך פֿריִער גוט באַטראַכטן, װוּ ער איז אין דער װעלט און װאָס טוט זיך דאָ מיט אים? עס נעמט היפּשע עטלעכע מינוט, ביז ער קומט צו זיך און פֿאַרשטײט, װאָס מיט אים איז, ― אַז ער איז קראַנק געװען, אַפּנים, זײער קראַנק, און אַז איצט איז אים בעסער. בעסער? אױסגעצײכנט גוט. ערשט דעמאָלט, אַז ער האָט שױן כּמעט אַלץ באַגריפֿן, באַנעצט ער מיט דער צונג די פֿאַרטריקנטע ליפּן און לאָזט אַרױס אַ װאָרט, מער ניט אַז אײן װאָרט:

― אַגרעסן!…

קוקט זיך דער טאַטע איבער מיט די איבעריקע מענטשן, װאָס שטײען אַרום קראַנקן, און טוט אים אַ פֿרעג־איבער:

― אַגרעסן? װאָסערע אַגרעסן?

.― אײַנגעמאַכטס! ― ענטפֿערט דער קראַנקער מיט אַ מאָדנער גראָבער שטימע, װאָס הײבן הײבט זי זיך אָן דין, סאָפּראַנעדיק, און לאָזט זיך אױס גראָב, מיט אַ באַס. דער קראַנקער האָט זיך אַזש איבערגעשראָקן, ניט דערקענט זײַן קול. אין דער צײַט, װאָס ער איז קראַנק געװען, האָט ער זיך אַזױ פֿאַרענדערט, אַז װען ער איז אין אַ פּאָר װאָכן אַרום אַראָפּ פֿון בעט, קױם דערשלעפּט זיך אין זאַל אַרײַן, אַ קוק געטאָן אַף זיך אין שפּיגל, האָט ער זיך קױם דערקענט. פֿאַר אים איז איצט געשטאַנען שױן גאָר אַן אַנדער מענטשל. פֿריִער איז דאָס געװען אַ ציקאַװע ייִנגל מיט רױטע פּוכקע בעקלעך, אַ רירעװדיקס, אַ לעבעדיקס, מיט שמײכלענדיקע אױגלעך, קײַלעכיק אונטערגעשאָרן, מיט אַ געקרײַזלט טשובעקל פֿון בלאָנדע האָר פֿון פֿאָרנט אַפֿן שטערן. איצט האָט זיך דאָס פּנים אױסגעבלײכט, די בעקלעך זײַנען אָפּגעפֿאַלן, די אױגן זײַנען גרעסער געװאָרן, דער קוק פֿאַרטראַכט, און אַלײן האָט ער זיך אױסגעצױגן אין דער לענג. די בלאָנדע געקרײַזלטע האָר האָט מען אים אָפּגעשאָרן ביז דער הױט, װי אַ טאָטער. גאָר אַן אַנדער בחורל איז דאָס געװען אַצינד.

אָבער ניט נאָר אין זײַן אױסזען אַלײן האָט ער זיך פֿאַרענדערט. ער האָט זיך אינגאַנצן איבערגעאַנדערשט. ער האָט דערפֿילט, אינעװײניק באַ זיך, אין דער נשמה, איז פֿאָרגעקומען אַ קריזיס. און עס טוט אים באַנג, האַרצעדיק באַנג, זײַן נאַרישע נאַיִװע פֿאַרגאַנגענהײט, װעלכע װעט זיך שױן ניט אומקערן און ניט איבערחזרן קײנמאָל, קײנמאָל!… און אױך איצט, איבערלעבנדיק אין דעם זכּרון נאָך אַ מאָל יענע גליקלעכע יאָרן און אַריבערגײענדיק צו די װײַטערדיקע באַשרײַבונגען, קוקט ער זיך אום צוריק מיט אַ שטילער בענקשאַפֿט און געזעגנט זיך אָפּ שױן אַף אײביק מיט זײַנע גוטע ייִנגלשע יאָרן:

― זײַ געזעגנט, קינדהײט! דריטער טײל

ער גיט שטונדן

דער פּשט פֿון „געבן שטונדן“ ― יונגע און אַלטע לערערס ־ דער כּח פֿון

„גראַמאַטיקע“ ― מע גײט צו אים מיט פּראָטעקציעס ― אין פּערעיאַסלאַװער

שטאָט־גאָרטן און באַ דער שטיפֿמאַמע אינדערהײם ― דעם קאָלעקטאָרס פּשרה. ― ער באַקומט אַ שטעלע און פּאַקט זײַנע ביכער.

איצט איז שװער צו זאָגן, צו װעמען האָט געהערט די איניציאַטיװע, דאָס הײסט, װעמען איז דאָס אײַנגעפֿאַלן צום ערשטן, אַז אַ בחורל, נאָך קײן פֿולע זיבעצן יאָר ניט אַלט, נאָך קײן סימן פֿון װאָנצעלעך אַף דער אײבערשטער ליפּ, נאָך נישט געענדיקט דעם גאַנצן קורס פֿון דער „אױ־עזדנע“, ― זאָל ער שױן נעמען דאָס שטעקעלע אין האַנט, אַרױפֿװאַרפֿן דאָס אױבעררעקל אַף די פּלײצעס אָן די אַרבל און שױן מאַרשירן פֿון שטוב צו שטוב „געבן שטונדן“? „געבן שטונדן“ האָט געהײסן ― לערנען מיט ייִנגלעך און מיט מײדלעך אַלץ, װאָס מע לערנט אין די קלאַסן, אונטערנעמען זיך דורכגײן מיט זײ אַ געװיסן קורס און צוגרײטן זײ צו אַ געװיסער צײַט, זײ זאָלן קאָנען אַרײַן אין די קלאַסן, אָדער אָפּגעבן עקזאַמען.

אָפּגעבן עקזאַמען איז געװאָרן אַ גאַנג, ס'איז אַרײַן אין דער מאָדע. אַלע און אַלע האָט זיך געגרײט צום עקזאַמען. ייִנגלעך און מײדלעך, חתנים און יונגעלײַט, בעל־הביתלעך, ייִדן מיט בערד שױן ― האָבן זיך אַ נעם געגעבן צו גאָװאָראָװס גראַמאַטיקע, צו יעװטושעװסקיס אַריפֿמע־טיקע, צו סמירנאָװס געאָגראַפֿיע, צו דיסטרעװעגס געאָמעטריע, און גענומען לערנען אַף אױסװײניק „באַסני קרילאָװאַ“, שטודירן דאָס װערטערבוך. ס'איז געװאָרן אַ מין עפּידעמיע ― עקזאַמענעס! פֿאַרשטײט זיך, אַז באַ אַזאַ עפּידעמיע איז ניט געװען גענוג לערערס אין שטאָט. פּראָפֿעסיאָנעלע ייִדישע לערערס זײַנען געװען אינגאַנצן צװײ: דער אַלטער מאָ־ניסאָװ ― איז ער געװען אָן צײן, געשפּיגן ניט גערעדט, און דערצו נאָך טױב, װי די װאַנט; און דער ייִנגערער, נח בוסעל ― דער האָט געלערנט פֿראַנצױז, געטראָגן אַ בלױען מונדיר, גלאַנצנדיקע שטיװל, און איז געװען אַ יקרן, גענומען צו־טײַער. און װײַטער איז געװען איציע דער שרײַבער און זײַן ברודער, אַבֿרהם דער שרײַבער ― בײדע אױסגעפּוצטע ייִדלעך מיט רױטע בעקלעך־פּאַמפּעשקעס. די האָבן שױן גענומען צו װאָלװל, זײַנען זײ אָבער געװען צעקריגט מיט דער רוסישער גראַמאַטיקע אַף מעסערשטעך און האָבן נישט געװוּסט, װי אַזױ עס לײגט זיך אױס דאָס װאָרט „פּעטשעניעגי“. דאָס הײסט, זײ האָבן געװוּסט, אַז אינעם װאָרט ,,פּעטשעניעגי“ באַדאַרף ערגעץ זײַן אַ „יאַט“, נאָר זײ האָבן ניט געקאָנט טרעפֿן, װוּ אַװעקצושטעלן די „יאַט“: נאָך דער פּע? נאָך דער טשע? נאָך דער ניע? אָדער גאָר נאָך דער גי? דאָס אײגענע איז געװען מיט אַ „עס“ און מיט אַ „שאַ“. אַז ס'איז געקומען, למשל, צו סושאַ (טריקעניש) אָדער סאַשאַ (אַלכּסנדר), איז רעכט געװען באַ זײ צו שרײַבן: סושאַ, שוסאַ, אָדער שושאַ; סאַשאַ, שאַססאַ, אָדער שאַשאַ. אין שטאָט, צװישן יונגװאַרג, איז געגאַנגען אַן אַנעקדאָט, אַז מע האָט פֿאָרגעלײגט די ברידער, זײ זאָלן מוחל זײַן איבערזעצן אַף רוסיש די װערטער: „סאַשאַ האָט זיך געטריקנט אַף דער טריקעניש“, ― האָט אײנער אָנגעשריבן: „שאַסאַ שוסילסא נאַ שוסיע“, און דער אַנדערער האָט אַװעקגעשטעלט „שאַשאַ שושילשאַ נאַ שושיע“.

פֿאַרשטײט זיך, אַז דאָס איז נאָר געװען אַן אַנעקדאָט. נאָר װי אַזױ האָט דאָס נעבעך זײ געקרענקט, אַז דער אַנעקדאָט איז דערגאַנגען צו זײ! און ס'איז טאַקע געװען אַ פֿאַרדראָסיקע זאַך: סטײַטש, זײ האָבן אױסגעלערנט שרײַבן אַ גאַנצע שטאָט, מיט קינדער און קינדס־קינדער, ― קומען צו גײן יונגע צוציקעס, װאָס די מילך איז זײ נאָך ניט אָפּגעטריקנט אַף די ליפּן, און דערצײלן אַנעקדאָטן!… עס האָבן אָבער ניט געהאָלפֿן קײן חכמות ― גראַמאַטיקע איז געװאָרן אַ גאַנגבאַרער אַרטיקל. אָן גראַמאַ־טיקע האָט מען זיך ניט געקאָנט געבן אַ ריר. עס איז דערגאַנגען אַזױ װײַט, אַז אַפֿילו דער פֿעטער פּיניע, װאָס האָט, װי איר װײסט, פֿײַנט געהאַט די קלאַסן, װי אַ כּשרער ייִד האָט פֿײַנט חזיר, האָט אױך מודה געװען, אַז גראַמאַטיקע איז אַ גוטע זאַך. ער איז אַ ייִד, װאָס קאַטאָרע ער פֿאָרט אַף יאַרידים, האַנדלט מיט מאָסקװע, איז אַ חשובֿ באַ פֿאָניען און רעדט רוסיש אױסגעצײכנט, נאָר ער פֿילט, אַז עס פֿעלט אים גראַ־מאַטיקע (דאָס װאָרט „גראַמאַטיקע“ האָט ער באַװיזן מיט צונױפֿגעלײגטע פֿינף פֿינגער).

פֿונדעסטװעגן, זײַן פּלימעניק שלום זאָל זיך ניט אַזױ שטאַרק איבערנעמען, האָט דער פֿעטער פּיניע געפֿונען פֿאַר נײטיק צוזעצן, אַז ער פֿאַרשטײט ניט, צו װאָס מע דאַרף נאָך דערצו גײן אָן אַ היטל, עסן אומגעװאַשן און שרײַבן אום שבת, אים דאַכט זיך אױס, אַז מהכתּיתי ― מע קאָן קענען גראַמאַטיקע און דװקא גײן אָן אַ היטל, און דװקא װאַשן זיך צום עסן, און דװקא ניט שרײַבן אום שבת! דער פֿעטער פּיניע איז, אַפּנים, געװען אַ נוקם ונוטר, װי אַן אמתער תּלמיד־חכם. ער װיל ניט פֿאַרגעסן יענע אַלטע עבֿירה פֿון שרײַבן אום שבת אַפֿן פּאַרקאַן… נאָר װער רעכנט זיך מיט אים? אַ בחורל, װאָס נעמט סטיפּענדיעס, גיט שטונדן, פֿאַרדינט גאָלד ― מע צערײַסט אים אַף שטיקער, מע שלאָגט זיך גאָר פֿאַר אים: אַלע װילן, אַז דװקא ער זאָל גרײטן זײערע קינדער אין די קלאַסן, ניט קײן אַנדערער ― װי אַזױ זאָל ער זיך ניט איבערנעמען? ייִדן גײען צו אים מיט אַ פּראָטעקציע דורכן קאָלעקטאָר מיט די שװאַרצע ברילן, װאָס איז אַ גוטער ברודער מיט רב נחום ראַבינאָװיטש, אַז ער זאָל זײַן אַזױ גוט און זאָל פּועלן באַ דעם פֿאָטער, אַז דער פֿאָטער זאָל פּועלן באַ זײַן זון כאָטש אײן האַלבע שעה אין טאָג: „מע זאָגט, אַז זײַן שלום האָט אַ גרינגע האַנט, און אַז דורך אים גיט מען אָפּ עקזאַמען בעסער, װי דורך אַלע אַנדערע“… און דעם טאַטנס האַרץ װאַקסט, די נשמה קװעלט ― אַ קלײניקײט, אַזאַ כּבֿוד דערלעבט זיך, כאָטש נחת װינציק, זײער װינציק! װאָס פֿאַר אַ נחת, איך בעט אײַך, אַז מע קוקט נישט אָן קײן קינד אין די אױגן? דעם ערשטן האַלבן טאָג איז ער אין קלאַס, דעם אַנדערן האַלבן טאָג ביז אין דער נאַכט ― פֿאַרנומען מיט די שטונדן. און קומט פֿאַרנאַכט, שפּאַצירט מען אַרום מיט חבֿרים אין שטאָט־גאָרטן. זומער איז דער פּערעיאסלאַװער שטאָט־גאָרטן אַ גן־עדן. דאָרט שפּילט מוזיק ― די מיליטער־מוזיק ― מיטן פּאָלקאָװאָי קאַפּעלמײַסטער, אַ ייִד מיט אַ שװאַרצער באָרד און שװאַרצע אױגן, װי די קאַרשן, און מיט גראָבע ליפּן. אַלע מײדלעך זײַנען פֿאַרליבט אין זײַן שטעקעלע, און ער האָט זײ ליב אַלע גלײַך, שמײכלט צו זײ פֿון דער װײַטן מיט זײַנע שװאַרצע קאַרשן־אױגן און מיט זײַנע גראָבע ליפּן און מאַכט מיטן שטעקעלע נאָך שטאַרקער. און די טרובעס טרובען, און דער קעסלפּױק באַראַבאַנעט, און דער שטױב פֿון די שפּאַצירנדיקע פּאָרלעך צװישן די אַלעען קאָנקורירט מיטן שמעקנדיקן ריח פֿון דער נאָר־װאָס אָפּ־געצװיטעטער בוזינע, װאָס פֿילט־אָן די לופֿט מיט אַ געדיכטער זיסקײט. דאָס איז דער ריח און דאָס איז די זיסקײט, װאָס נאָר דער דאָרטיקער, פֿון יענע מקומות, פֿון מאַלאָראָסיע, ― דער װײס עס, דער געדענקט עס און דער קאָן אָפּשאַצן, װאָס הײסט אַ זומער־אָװנט און אַ שפּאַציר־גאַנג אין שטאָט־גאָרטן. באַלײַכט איז דער גאָרטן זײער געמײן. אינגאַנצן געפֿינען זיך דאָרט אַ דרײַ־פֿיר לאַנטערנעס מיט גאַז־לעמפּלעך, אי דאָס פֿאַררײכערטע, פֿאַרחושכטע, מיט צעבראָכענע גלעזלעך, אַזױ אַז עס הײבט זיך אױף צו אַ שטאַרק װינטל, בלאָזן זיך די לעמפּלעך אָן און װערן גאָר פֿאַרלאָשן. נאָר װער קוקט דערױף? אַדרבה, אױב איר װילט, איז נאָך גלײַכער, װאָס ס'איז פֿינצטער. קאָן מען דעמאָלט אָפּשטעלן זיך, בחורימלעך און מײדלעך, און אַ שמועס טאָן, אַ לאַך טאָן און געבן אַ רײד־אָפּ אַף מאָרגן אין דער צײַט נאָכאַמאָל זיך באַגעגענען אָט דאָ, אין דער אַלעע, אונטער דער נאָר־װאָס אָפּגעצװיטעטער שמעקנדיקער בוזינע…

און מע קומט אַהײם אַ פֿאַרפּאַליעװעטער, אַ צעהיצטער און אַ הונגעריקער און מע עסט װאָס גאָט גיט ― אַ שטיקל הערינג, אַ טאַראַנקע, אַ גרינע אוגערקע, אַ ציבעלקע מיט ברױט. אַן אַפּעטיט איז, קײן עין־הרע, דאָ אַ פֿײַנער. װער װאַשן זיך? װאָס בענטשן? דער טאַטע פֿרעגט שױן אַפֿילו ניט װעגן מעריבֿ דאַװנען… קרענקען קרענקט דאָס אים, נאָר ער מאַכט זיך ניט װיסנדיק. רײדן מיט די קינדער אַ װאָרט ― איז קײן צײַט ניטאָ. אָפּגעגעסן, דאַרף מען זיך זעצן לערנען, צוגרײטן די אוראָקן אַף מאָרגן. זעצט זיך אַװעק שלום באַ אַ לאָמפּ לערנען, ברענט קעראָסין ― װיל די שטיפֿמאַמע ניט לײַדן, בורטשעט זי. פֿאַרדריסט עס דעם טאַטן. זאָגט שלום, אַז ער װעט זיך קױפֿן קעראָסין פֿאַר זײַן געלט, און אַ לאָמפּ אַן אײגענע װעט ער זיך אײַנפֿירן. זאָגט דער טאַטע, ער זאָל זיך ניט דערװעגן טאָן אַזאַ זאַך און זאָל אים ניט מקצר־ימים זײַן. דערהערט דער קאָלעקטאָר מיט די שװאַרצע ברילן און זאָגט, אַז ער האָט פֿײַנט מחלוקת. מישט ער זיך אַרײַן און מאַכט אַ פּשרה. באשר בכן, אַזױ װי דאָס בחורל איז שױן אַ מענטש פֿאַר זיך, פֿאַרדינט שױן, קײן עין־הרע, אַ קערבל, און לערנען דאַרף ער אױך, עס שטײט אים פֿאָר אָפּגעבן דעם לעצטן עקזאַמען, איז אַ יושר, מע זאָל דעם קונדס (שױן אױס „קונדאַס“, נאָר „קונדעס“) לאָזן צורו. און ער לאָזט־אױס: „עצתי, אַז ער זאָל ערגעץ אָנדינגען אַ קװאַרטיר מיט קעסט ביז איבער די עקזאַמענעס, און לאָז ער זיך לערנען געזונטערהײט“. און טאָמער איז אים שװער צו געפֿינען, נעמט ער, דער קאָלעקטאָר, אַף זיך די דאָזיקע טרחה.

פֿאַרשטײט זיך, אַז תּחילת האָט דער טאַטע ניט געװאָלט הערן, ניט זען פֿון אַזאַ משוגענעם פּלאַן. דער קאָלעקטאָר האָט אָבער געהאַט אין זיך אַ כּח, אַז ער האָט געקאָנט איבעררײדן אַ װאַנט. און דערצו האָט ער פֿײַנט געהאַט רײדן. ער האָט ליב געהאַט טאָן. איז ער אַװעק און געקומען מיט אַ גדולה ― ס'איז אים אָפּגעראָטן על צד היותר טובֿ! ער האָט געקראָגן אײנעם אַ בעלן, װאָס גיט־אָפּ אַ חדר מיט קעסט מיט אַלעם גרײטן אומזיסט, נאָר מיט דעם תּנאַי, אַז דער קונדס זאָל לערנען סך־הכּל אײן האַלבע שעה אין טאָג אינדערפֿרי און אײן האַלבע שעה באַטאָג מיט די עלטערע קינדער, און אַמאָל נאָך אַ האַלבע שעה אָדער אַ שעה פֿאַרנאַכט מיט די קלענערע קינדער.

― װיפֿל־זשע זײַנען פֿאַראַן קינדער אַרום און אַרום? ― פֿרעגט דער טאַטע.

― װאָס מאַכט אײַך אױס װיפֿל? ער דאַרף זײ דען געבן עסן? ער דאַרף דאָך נאָר לערנען. װאָס־זשע איז אים די נפֿקא־מינה, צי דרײַ קינדער, צי פֿינף קינדער, צי זיבן קינדער? דאַכט זיך, איר װײסט גאַנץ גוט, אַז איך בין אײַך אַ גוטער פֿרײַנט און װעל אײַך ניט פֿאַרפֿירן ― װאָס איז שײך? עצתי, אַז דער קונדס זאָל זיך צונױפֿפּאַקן און זאָל זיך אַריבערפּעקלען גלײַך מיט מיר, און טאַקע באַלד, און טאַקע שױן, װאָרעם בעלנים אַף אַזאַ שטעלע װעלן זיך געפֿינען אַ סך. הײַדאַ!

דער קונדס נעמט זיך פּאַקן. קײן סך צײַט דאַרף עס באַ אים ניט נעמען. זײַן גאַנצער גאַרדעראָב באַשטײט פֿון אַ פּאָר העמדער, אײן פּאָר זאָקן, אַ תּפֿלין־זעקל, אַ סידורל און ביכער, ביכער, ביכער. פּאַקנדיק, כאַפּט ער אַ קוק אַפֿן טאַטן ― זײַן פּנים איז געל, אַזױ װי װאַקס. ער דרײט דאָס שיטערע בערדל און קײַט עס מיט די צײן. ער האָט נישט קײן װערטער, נאָר יעדער זיפֿץ רײַסט־אַרױס אַ שטיק האַרץ. דערפֿאַר האָט זיך אָבער די שטיפֿמאַמע צערעדט, גענומען באַדױערן, זאָגן, אַז עס געפֿעלט איר ניט דער פּלאַן. ערשטנס, װאָס װעט די װעלט זאָגן? די װעלט װעט זאָגן, געזאָגט זאָל זײ װערן פּרעהס מכּות, אַז שולדיק איז די שטיפֿמאַמע. איז אײן מאָל אַװעק. און װידער ― װעמען מאַכט קאַליע אַ קינד, אַז ער איז באַ זײַן טאַטן? מער מיט אַ מױל, װינציקער מיט אַ מױל ― מע װעט שױן דערמיט די יױך ניט פֿעט מאַכן… און אַז ס'איז געקומען צום געזעגענען זיך, האָט זי געלאָזט אַ טרער.

אַרױסבאַגלײט דעם קונדס, האָט דער טאַטע גענומען באַ אים תּקיעת־כּף, אַז שבת איז ער אַ הײמישער. מילא, אַ גאַנצע װאָך ― װי די מעשׂה איז. אָבער שבת ― אין גאָטעס װילן, שבת!… דאָס שטיקל נחת פֿאַר װאָס זאָל ער אים ניט צוטײלן? ובפֿרט, אַז ס'איז פֿאַר אים אַלײן אַ גענוס און אַ פֿאַרגעניגן. װאָרעם װוּ ריכט מען אָפּ אַזאַ שבת, װי באַ זײַן טאַטן? װער זאָגט אַזױ די „שלום־עליכמס“, װי זײַן טאַטע? באַ װעמען קלינגט אַזױ שײן דער „אשת־חיל־מי־ימצאָ“, װי באַ אים? װער קאָן אַזױ זינגען זמירות, װי זײַן טאַטע? און דער קידוש? אַלע ייִדן מאַכן קידוש. נאָר ניט אַף אַלע ייִדן רוט די שכינה. אין אַלע ייִדישע הײַזער פּראַװעט מען שבת. אָבער ניט אין אַלע ייִדישע הײַזער נידערן אַראָפּ די מלאַכי־השלום, מלאַכי־עליון, שװעבן, טראָגן זיך אין דער לופֿטן און פֿילן־אָן די שטוב מיט אַ שטילער הײליקײט, אָדער מיט אַ הײליקער שטילקײט פֿונעם הײליקן גרױסן ליבן טאָג שבת…

אַן אידיליע

אורחים אַף שבת ― אַ העברעיִשער משורר בנימינזאָן. ― דאַנטעס גיהנם און

בנימינזאָנס „עמק יהושפֿט או החלירע“. ― װי אַזױ אַ דיכטער בראָט אַ שטיקל

הערינג אַף קױלן. ― שבת באַם טיש ― „פֿײגע־לאה די גבאיטע“ קוקט־אַרױס אַף שבת.

האָבן אַן אורח אַף שבת איז געװען ניט נאָר אַ מצװה ― עס איז אַרײַן אין דער טבֿע, עס איז געװאָרן אַ מין רגילות. אַזױ איז דאָס געװען באַ בעל־הבתּישע ייִדן אין יענער צײַט. אַזאַ ייִד אַ בעל־הבית, װי נחום ראַבינאָװיטש, למשל, האָט ניט געקאָנט פֿאַרשטײן, װאָס הײסט זעצן זיך שבת צום טיש אָן אַן אורח? דאָס װאָלט געװען באַ אים אַ פֿאַרשטערטער שבת.

אַלע מאָל האָט אים גאָט צוגעשיקט אַן אַנדער אורח. איצטיקס מאָל איז דער זון געװען אַן „אורח“. אױך גוט. ער איז אָבער געװען ניט אײנער. אַ חוץ אים זײַנען געװען נאָך צװײ. דער קאָלעקטאָר מיט די שװאַרצע ברילן ― אים קענט איר. דער אַנדערער האָט געהײסן ב נ י מ י נז אָ ן ― מיט אים װעל איך אײַך באַקאַנט מאַכן.

אַ משורר. ניט קײן משורר באַ אַ חזן, נאָר אַ פּאָעט, אַ דיכטער. אַ העברעיִשער שרײַבער. ער האָט געמאַכט אַ בוך מיטן נאָמען: „ ע מ ק י ה ו ש פֿ ט א ו ה ח ל י ר ע “. אין זײער אַ שײנער מליצה־שפּראַך שילדערט דער מחבר, װי אַזױ גאָט האָט זיך צעבײזערט אַף דער פֿאַרדאָרבענער מענטשהײט און האָט אַראָפּגעשיקט אַף דער ערד די הלירע, נאַטירלעך, אין דעם געשטאַלט פֿון אַ נקבֿה, אַ מיאוסע, אַ שרעקלעכע, אַ „חלירע“, מיט אַ גרױסן חלף אין די הענט, און זי שנײַדט רעכטס און לינקס. פֿאַרשטײט זיך, אַז דער גיהנם פֿון דאַנטע איז באַשריבן מיט מער שרעקלעכע פֿאַרבן און מאַכט אַפֿן לעזער אַ מער טיפֿן אײַנדרוק, װי די „חלירע“. נאָר ניט דאָס איז דער עיקר. די הױפּטזאַך איז דאָ די שפּראַך. דאָס איז געװען אַ מין פֿילפֿאַרביקע, גרױסאַרטיקע, זיס־צוקערדיקע מליצה שפּראַך, װאָס די חלירע האָט אַזעלכעס זיכער ניט פֿאַרדינט. דאָס איז, װאָס ס'איז שײך צום װערק. אַצינד קומט דער מחבר אַלײן.

אַ טרוקענער, נאָר אַ ברײטבײנערדיקער, מיט אַ ברײט פֿירעקעכיק גלאַנצנדיק פּנים, שיטער באַװאַקסן, אַזױ שיטער, אַז בעת ער עסט, קאָן מען זען יעדן שלונג, װאָס גײט־אַראָפּ אין האַלדז, װי באַ אַ הונגעריקער גאַנדז. באַ יעדן שלונג טוט ער אַ מאַך מיטן קאָפּ אַרױף און אַראָפּ, אױך װי אַ הונגעריקע גאַנדז. די האָר, װאָס אַפֿן קאָפּ, זײַנען אױך שיטער, דערפֿאַר זײַנען זײ לאַנג און הענגען אַראָפּ מיט פֿאַרקרײַזלטע קוטשערלעך, אַלע מאָל מיט עפּעס אַ פֿעטער זאַך אָנגעשמירט, ס'זאָל גלאַנצן. אָנגעטאָן גײט ער, װי אַ דײַטש, מיט אַ הױכן האַרטן קאַפּעלוש. אַלץ װאָס אַף אים איז שרעקלעך אַלט, נאָר מיט סכּנות רײן, ציכטיק, אױסגעבערשטלט און צוגעפּרעסט. און אַלצדינג אַלײן. אַלײן גערײניקט, אַלײן געפּרעסט, אַלײן פֿאַרריכט, אַלײן אַ קנעפּל אײַנגענײט. אַ סבֿרה, אַז ער װאַשט זיך אַלײן באַנאַכט אױס דאָס העמד, װאָס ער טראָגט באַטאָג, און אַפֿילו דער שניפּס, װאָס באַ אים אַפֿן האַלדז, איז אױך זײַן אײגענע מלאָכה. אַז ער רעדט, רעדט ער מיט אַלע איבֿרים, מיט אַ האַרציק קול, מיט אַ רחמנות־פּנים, און די אױגן האַלב־צוגעמאַכט, פֿאַרגלאַנצט אַרױף. קוקנדיק אַף דעם פּאַרשױן, האָט דער העלד פֿון דער דאָזיקער ביאָגראַפֿיע ניט אײן מאָל געטראַכט באַ זיך: „טשיקאַװע צו װיסן, װי אַזױ האָט אױסגעזען אָט דער בנימינזאָן מיט אַ יאָר דרײַסיק אָדער פֿערציק צוריק, װען ער איז געװען נאָך גאָר אַ ייִנגל?“…

פֿון װאַנען האָט ער זיך גענומען אַהער ― װײס קײנער ניט. אױסדריקנדיק זיך מיט דעם לשון פֿון דער שטיפֿמאַמע, האָט אים „פֿאַרנאַדעט“ אַהערצוצו דער קאָלעקטאָר. „אײן שלים־מזל שלעפּט דעם אַנדערן“… אַף זײַן „טריפֿהנעם“ גליק, האָט אים דער קאָלעקטאָר געבראַכט צו פֿירן אײנמאָל אין אַ שײנעם טאָג מיט אַ גרױ טשעמאָדאַנדל אַקוראַט אין דער שעה, װען זי, די שטיפֿמאַמע, איז ניט געװען אינדערהײם. אַז זי איז געקומען און געטראָפֿן דעם פּאַרשױן מיטן טשעמאָדאַנדל, לײענענדיק פֿאַרן טאַטן עפּעס פֿון אַ ביכל, האָט זי באַלד געזאָגט, אַז ס'איז אַ שלים־מזל, אײנער פֿון יענע שלים־מזלען, װאָס „מע דאַרף זײ געדיכט זײען און זײ זאָלן שיטער אױפֿגײן“, און געפֿרעגט, פֿאַר װאָס האָט ער בעסער ניט געטראָפֿן צו ראובֿן יאַסנעגראַדסקין אַף סטאַנציע? עס איז שױן אָבער געװען פֿאַרפֿאַלן. מע טרײַבט נישט קײן מענטשן פֿון שטוב, בפֿרט אַזאַ מין נפֿש, װאָס דאַרף ניט קײן זאַך און װיל ניט קײן זאַך און פֿאָדערט ניט קײן זאַך. שלאָפֿן שלאָפֿט עס אַף דער אַלטער סיראַטענער קאַנאַפּע, אין אַ פֿינצטערן קאָרידאָר, צװישן צװײ חדרים. אַז מע טראָגט־אַרײַן דעם סאַמאָװאַר, צאַפּט ער זיך אָן אין זײַן אײגענעם גרױסן טשײַניק זודיק װאַסער, פֿול װי אַן אױג, שיט זיך אַרױף פֿון אַ געל פּאַפּירל עפּעס אַ מין „סענעס־בלעטלעך“, װאָס ס'איז „גוט צום האַרצן“, נעמט זיך אַרױס פֿון קעשענע זײַן שטיקל צוקער און טרינקט זיך זײַן טײ.

מיטן עסן איז אױך דאָס אײגענע. ער האָט זיך זײַן ברױט באַ זיך אין גרױען טשעמאָדאַנדל. דאָס ברױט איז אַלטגעבאַקן. װאָס עלטער איז בעסער (שפּאָרעװדיקער). און הערינג קױפֿט ער זיך אַלע טאָג, פֿאַר אַ קאָפּיקע אַ שטיקל הערינג, גײט מיט דעם פּאַװאָלינקע, אַף די שפּיץ פֿינגער, אין קיך אַרײַן, אַנטשולדיקט זיך אַ מאָל פֿופֿצן־צװאַנציק פֿאַר דער שטיפֿמאַמע, זי זאָל אים דערלױבן אַװעקלײגן דאָס שטיקל הערינג אין אױװן אין אַ װינקעלע אַף הײסע קױלן, סע זאָל זיך אַ ביסעלע צובראָטן. און אַז דאָס שטיקל הערינג הײבט זיך אָן צו צובראָטן, הײבט עס אָן צו פּראָטעסטירן, זשומען און פּרעגלען זיך, און לאָזט אַרױס אַזאַ געשטאַנק, אַז מע דאַרף אַנטלױפֿן פֿון שטוב. שװערט די שטיפֿמאַמע, אַז דאָס אַנדערע מאָל װעט זי אים אַרױסװאַרפֿן מיטן הערינג. נאָר איר שבֿועה איז זי ניט מקײם. װאָרעם מע דאַרף האָבן אַ האַרץ פֿון אַ טאָטער, מע זאָל אַזעלכעס טאָן מיט אַ מענטשן, װאָס לעבט אַ גאַנצע װאָך מיט אַ שטיקל געבראָטענעם הערינג.

אַן אױסנאַם איז שבת. קומט שבת, איז ער אַן אורח באַם טיש גלײַך מיט אַלעמען. און נאָך מיט אַ קאָפּ העכער פֿון אַלע אַנדערע אורחים. אַ ייִד אַן אײדעלער, אַ תּלמיד־חכם, אַ משׂכּיל, אַ שרײַבער, אַ משורר! אַי װאָס, ער איז נעבעך אַן אָרעמאַן ― װאָס זאָל ער טאָן? ס'זאָל זײַן אין אים געװענדט, װאָלט ער בעסער געװען אַ נגיד. נאָר אַז ס'איז נישטאָ קײן מזל… און ער טוט אַ זיפֿץ. דער בעל־הבית ענטפֿערט אים מיט אַ זיפֿץ און גיסט אים אָן אַ גלעזל װײַן, און גיסט זיך אָן אַ גלעזל װײַן, און גיסט אָן דעם קאָלעקטאָר אױך אַ גלעזל װײַן, און אַלע דרײַ טרינקען לחײם, נישט נאָר פֿאַר זיך, נאָר פֿאַרן כּלל־ישׂראל. און פֿון אַ גלעזל װײַן װערט מען לעבעדיק, און די צונג װערט אױפֿגעבונדן, און מע הײבט־אָן רײדן אַלע אינאײנעם ― נישט קײן דבֿרים בטלים, חס־ושלום, נאָר דבֿרי־תּורה, פֿון ספֿרים, ביכער, חכמה, השׂכּלה, װיסנשאַפֿט…

דער ייִנגסטער פֿון די „אורחים“, דער פֿאַרפֿאַסער פֿון די דאָזיקע באַשרײַבונגען, מישט זיך אױך אַרײַן אין געשפּרעך, נאָר ער היט זיך מיט אַן איבעריק װאָרט צװישן גרױסע, כאָטש מע קוקט אַף אים שױן כּמעט װי אַף אַ גרױסן. אַ בחורל, ,װאָס פֿאַרדינט שױן אַלײן געלט, גיט שטונדן ― אַ קלײניקײט?

פֿון זינט דאָס בחורל איז אַראָפּ פֿון קעסט און איז געװאָרן אַ מענטש פֿאַר זיך, האָבן די צװײ אַנדערע אורחים זיך גענומען רעכענען מיט אים, װי מיט אַ גרױסן, אים זאָגן „איר“. באַם קאָלעקטאָר איז ער געװאָרן אַ „קונד“, אַ קונה. ער האָט אים פֿאַרשריבן אַן אַכטל ברױנשװײַגער לאָטערײ, צוגעזאָגט מיט דעם זעלבן טאָן און מיט רער זעלבער זיכערקײט, װי זײַן טאַטן, אַז ער װעט, אם ירצה השם, מיט גאָטס הילף, אױסנעמען דאָס גרעסטע געװינס. און דער דיכטער בנימינזאָן ― דער איז גלאַט געװאָרן אַן אָפֿטער אַרײַנגײער צום חבֿרה־מאַן, װאָס גיט שטונדן, געשריבן אַף זײַן טישל אין דער צײַט, װען ער איז געװען אַף די שטונדן, געבראַכט צו טראָגן אײנמאָל זײַן גרױ טשעמאָדאַנדל מיט די פּאַפּירן מיטן אַלטגעבאַקענעם ברױט, און אָנשטאָט דעם, ער זאָל בראָטן אַלע פֿרימאָרגן אַ שטיקל הערינג באַ ראַבינאָװיטשן אַף דער אַכסניה און אױסשטײן בזיונות פֿון דער שטיפֿמאַמע, האָט ער שױן בעסער זיך פֿאַרגונען צו טאָן די דאָזיקע אַרבעט באַ דער בעל־הביתטע פֿון זײַן יונגן פֿרײַנט שלום, צו װעלכן ער האָט זיך סוף־כּל־סוף אינגאַנצן אַריבערגעקליבן און באַזעצט אַף שטענדיק.

דאָס איז אױסגעקומען גאַנץ פּראָסט און נאַטירלעך. צװײ מענטשן האָבן זיך ניט פֿײַנט און קאָנען נוצלעך זײַן אײנער דעם אַנדערן ― פֿאַר װאָס זאָל מען ניט זײַן אינאײנעם? בנימינזאָן איז אַ שײנער העברעער, אַ משורר. זײַן יונגער פֿרײַנט האָט אַ באַזונדער חדר, אַ בעט, אַ ברײטס, אַ פֿעלד ניט קײן בעט ― װעמען שאָדט עס, אַז עס װעלן ליגן צװײ, ניט אײנער? אַי, דער דיכטער בנימינזאָן האָט אין זיך נײַן מאָס רײַך און הערט ניט אױף צו לױבן זײַנע אײגענע שירים, לײענען גאַנצע פּאָעמעס ביז שפּעט אין דער נאַכט, און דװקא מיט אַזאַ התלהבֿות, מיט אַזאַ התפּעלות, אַז עס שטײען אים אַזש טרערן אין די אױגן, ― איז דאָס אױך פֿון די קלײנע אומגליקן. זײַן יונגער פֿרײַנט שלום האָט, דאַנקען גאָט, אַ גוטן שלאָף, און דער פּאָעט בנימינזאָן קימערט זיך װײניק װאָס יענער שלאָפֿט. װאָרעם אַז ער, בנימינזאָן, האַלט אין לײענען זײַנע אײגענע פֿערזן, מעג זיך דעמאָלט די גאַנצע װעלט איבערקערן!

דאַכט זיך, אין פֿלוג, װאָס האָבן זיך אָנגעקערט די דאָזיקע אַלע באַשריבענע פּאַרשױנען אײנס מיט דאָס אַנדערע? װאָס פֿאַר אַ מחותּן, למשל, איז נחום ראַבינאָװיטש, אַ ייִד אַ בעל־הבית, אַ האַלבער חסיד און אַ האַלבער משׂכּיל, מיט אַזאַ ייִדן אַ ליטװאַק און אַ מתנגד, װי דער קאָלעקטאָר מיט די שװאַרצע ברילן? און װאָס פֿאַר אַ סמיכות־הפּרשיות איז צװישן די צװײ מיט אַ הונגעריקן עקזאַלטירטן משורר בנימינזאָן? און װי האָט זיך געקאָנט אין דער דאָזיקער סבֿיבֿה פֿילן אַ ציקאַװע בחורל מיט פּוכקע בעקלעך, מיט בלאָנדע געקרײַזלטע האָר (נאָכן טיפֿוס האָבן די האָר גענומען װאַקסן באַ אים, װי גראָז נאָך אַ רעגן)? װאָס האָט דאָ געהאַט צו טאָן אַ בחורל אין די יאָרן, װען עס ציט אים גאָר אין דרױסן אַרױס, אין שטאָט־גאָרטן, אַפֿן שפּאַציר מיט חבֿרים, מיט האַלב־באַקאַנטע מײדלעך? און דאָך דאַרף מען זאָגן, אַז דאָס איז אַ זעלטענע אידיליע, אַן אומפֿאַרשטענדלעכע פֿרײַנטשאַפֿט, אַן אומבאַשרײַבלעכע אינטימיטעט, און דער שבת איז געװען אַ געװינטשטע באַגעגעניש, אַף װעלכע זײ אַלע האָבן אַרױסגעקוקט מיט דער גרעסטער שפּאַנונג די גאַנצע װאָך. װאָס עמעצער פֿון די פֿיר האָט געהאַט עפּעס אַ גוטע זאַך צו זאָגן, צו באַװײַזן, צו דערצײלן, האָט ער עס איבערגעלאָזט אַף שבת. בנימינזאָן דער משורר, װיפֿל ער האָט אײַך ניט געמאַטערט אַ גאַנצע װאָך מיט זײַנע שירים, האָט ער די בעסטע פֿון זײ דאָך איבערגעלאָזט אַף שבת, נאָכן טיש. דאָס הײסט, עס רעדט זיך אַזױ „נאָכן טיש“. אין דער אמתן האָט ער אַרױסבאַװיזן אַלץ, װאָס עס האָט זיך באַ אים אָנגעזאַמלט פֿאַר דער װאָך, פֿ אַ ר ן טיש, ב אַ ם טיש און נ אָ כ ן טיש.

דער קאָלעקטאָר מיט די שװאַרצע ברילן איז שױן געװען אַ סך פּראַקטישער פֿון אים. אַז מען איז געקומען פֿון שול און דער טאַטע האָט אָפּגעזאָגט אַלץ, װאָס מע דאַרף, אָפּגעמאַכט קידוש און געגאַנגען זיך װאַשן, האָט ער, דער קאָלעקטאָר, אַרײַנקוקנדיק דורך די שװאַרצע ברילן אין טעלער אַרײַן, אַ זאָג געגעבן: „אַצינד װעט אונדז אונדזער משורר מסתּמא עפּעס זאָגן“. און דער משורר, כאָטש ער איז נעבעך גוט אױסגעהונגערט, װאָס מע האָט געקאָנט אַרױסזען פֿון זײַן כאַראַקטעריסטישן שלינגען, לאָזט זיך נישט לאַנג בעטן, און דער קאָלעקטאָר דערװײַל פּאַקט אַף בײדע באַקן, טונקט די פֿרישע חלה אין דער שטאַרק־געפֿעפֿערטער פֿיש־יױך, פֿאַרטרינקט מיט אַ קלײן קעלישעקל שטאַרקן בראָנפֿן, און װישנדיק אַ האַנט אָן אַ האַנט, טוט ער אַ זאָג מיט התלהבֿות: „אױסגעצײכנט! עס לאָזן זיך אױס אַלע װעלטן!“…

עס איז נאָר שװער געװען צו טרעפֿן, מיט װאָס לאָזן זיך באַ אים אױס אַלע װעלטן: מיט בנימינזאָנס שירים? אָדער מיט דער געפֿעפֿערטער פֿיש־יױך? אָדער מיטן קעלישעקל בראָנפֿן? אָדער מיט אַלע זאַכן אינאײנעם? יעדנפֿאַלס, איז די שטימונג אַזאַ הױכע, אַז אַפֿילו אַזאַ פּראָזאַיִשע נשמה, װי די שטיפֿמאַמע, הײבט זיך אױך אױף דעם דאָזיקן שבת אַף אַ האָר העכער, און אױסגעשלײערט לכּבֿוד שבת אין איר באַרדיטשעװער פֿריזורקע, קוקט זי מיט אַ פֿרײַנטלעך אױג אַף די שבתדיקע אורחים און טרײַבט זײ אונטער, זײ זאָלן שױן אַמאָל עפּעס עסן אױך און איבערלאָזן דאָס איבעריקע ביסל רײד אַף נאָכן עסן.

בכדי דאָס בילד זאָל זײַן פֿאַרענדיקט און די אידיליע זאָל זײַן נאָך מער בולט, מוז דאָ געזאָגט װערן כאָטש אַ פּאָר װערטער װעגן נאָך אַ לעבעדיקן נפֿש, װאָס האָט אַרױסגעקוקט אַף די שבתדיקע אורחים. דאָס איז געװען „פֿײגע־לאה די גבאיטע“. דער מחבר פֿון די דאָזיקע זכרונות האָט זי שױן געהאַט אַמאָל באַשריבן טאַקע אונטער דעם דאָזיקן נאָמען אין אַן אַנדער אָרט (אינעם בוך „מאָטל פּײסי דעם חזנס“). דאָס איז געװען אַ קאַץ. און װײַל זי איז געװען אַ גראָבע, האָבן איר חבֿרה אַ נאָמען געגעבן „פֿײגע־לאה די גבאיטע“. חבֿרה האָבן געהאַט אַ שװאַכקײט צו קעצעלעך, און פֿײגע־לאה האָט אַלע יאָר אַראָפּגעבראַכט אַ דור פֿון שײנע ראַבע קעצעלעך. די קעצעלעך זײַנען אונטערגעװאַקסן, האָט מען זײ צעשענקט, צעװאָרפֿן, און פֿײגע־לאה איז פֿאַרבליבן אַן אַלטגעזעסענע, אַן אײַנגעװאָרצלטע, אַ פֿאַרפֿונדעװעטע, אַ קאַץ, װאָס פֿאַרשטײט איר װערט און לאָזט זיך ניט טרעטן מיט די פֿיס. אמת, קײן גרױסע מיוחסת איז זי באַ דער שטיפֿמאַמע נישט געװען. געכאַפּט אַ שמיץ מיטן פֿוס, אַ בוכצע אין זײַט אַרײַן, און אַמאָל מיט דער באַרשט איבערן קאָפּ, ― נאָר מיט װאָס איז זי מער צאַצקע פֿון דער שטיפֿמאַמעס אײגענע קינדער? און דער שטיפֿמאַמעס קינדער באַגײען זיך מיט איר, מיט פֿײגע־לאהן, אױך נישט איבעריק קוצעניו־מוצעניו, טוען איר צום טױט, שלעפּן באַ איר אַװעק די קלײנע קעצעלעך פֿון דער ברוסט און מוטשען זײ מיט סכּנת־נפֿשות! ס'איז אָבער דערױף אױך פֿאַראַן אַ תּירוץ (אַף אַלצדינג קאָן מען געפֿינען אַ תּירוץ): פֿאַר װאָס זאָלן קינדער זיך באַגײן מיט אַ קאַץ בעסער, ,װי זײער אײגענע מאַמע באַגײט זיך מיט אירע אײגענע קינדער?… אַודאי, װען שלום איז געװען אַ הײמישער, האָט ער אַכטונג געגעבן, מע זאָל פֿײגע־לאהן אומזיסט ניט באַלײדיקן. איצט, אַז ער איז נאָר אַ גאַסט, קומט צו גײן אײן מאָל אין װאָך, שבת, איז אים פֿײגע־לאה מקבל־פּנים, װי אַן אײגענעם, שטײט־אױף, אַז ער קומט אַרײַן, בײגט־אױס דעם רוקן, טוט זיך אַ רײַב מיטן קאָפּ באַ זײַנע פֿיס און ציט־אױס אַ לאַנגן גענעץ און באַלעקט זיך. „װאָס איז דיר, פֿײגע־לאה?“ ― טוט ער זי אַ גלעט איבערן קעפּל, אָנגעבױגן זיך צו איר אַף דער ערד. „מניאַ־או!“ ― ענטפֿערט אים אָפּ פֿײגע־לאה מיט אַזאַ טאָן, װאָס דאַרף הײסן: „עט! אַבי מע לעבט און מע זעט זיך!“… ― און הערט ניט אױף צו רײַבן זיך אָן זײַנע פֿיס און צו מורליקען, קוקן װי אַ זינדיקער מענטש און װאַרטן, מע זאָל איר עפּעס צוּװאַרפֿן.

― צער בעלי־חײם! ― זאָגט דער קאָלעקטאָר מיט אַ זיפֿץ. טוט בני־מינזאָן אַ שלונג, אַ קוק אַף אַלע דרײַ און זאָגט, אַז ער האָט דערױף אַ שיר, הײסט ער: „ורחמיו על כּל מעשיו“. און ניט געװאַרט ביז מע װעט אים בעטן, פֿאַרגלאַנצט ער די אױגן אַרױף און זאָגט דעם שיר.

די צעשטערטע האָפֿענונגען

די עקזאַמענעס אַף דער נאָז ― ער בױט לופֿטשלעסער מיט זײַן חבֿר אלי דאָדיעס ―

„למנצח על השלישית“ ― ער שרײַבט אַ מליצה־בריװ צו ח″י גורלאַנד ― דער

„קלוב“ אין דער „טאַבאַטשנע“ ― ח″י גורלאַנד ענטפֿערט מיט אַ בריװ, און די לופֿטשלעסער צעפֿאַלן זיך

די צײַט איז געגאַנגען. קינדער װאַקסן. עס קומט־אָן דער זומער, דער לעצטער זומער, װאָס מע דאַרף ענדיקן דעם קורס. די עקזאַמענעס זײַנען אַף דער נאָז. אָט נאָך אַ װאָך, נאָך צװײ ― װערט מען פּטור פֿון דער „אױעזדנע“, װאָס האָט זיך שױן צוגעגעסן. דער העלד פֿון דער דאָזיקער ביאָגראַפֿיע האָט קײנמאָל ניט געפֿילט קײן באַזונדערע סימפּאַטיע צו די קלאַסן. קײן קװאַל אַף צו שעפּן פֿון דאָרטן חכמה און װיסנשאַפֿט איז זי פֿאַר אים קײנמאָל ניט געװען. דאָס ביסל, װאָס ער האָט יאָ גענאַשט, איז דאָס געװען גיכער פֿון דעם בױם, װאָס האָט געהײסן אין יענער צײַט „השׂכּלה“. ביכער, רוסישע און העברעיִשע, בלעטער, צײַטונגען, זשורנאַלן ― דאָס זײַנען געװען די פּירות, װאָס ער האָט געגעסן מיטן פֿולן מױל. אַ סך האָט אים מיטגעהאָלפֿן דער „קלוב“, די דעמאָלטיקע פּערע־יאַסלאַװער אינטעליגענץ, מיטן קאָלעקטאָר, מיט בנימינזאָן און מיט די געראָטענע אײדעמס בראָש, און דער אידעאַל איז געװען ― אַרנאָלד פֿון די פּידװאָרקעס מיט זײַן גרױסער ביבליאָטעק.

דאָס אײנציקע, װאָס אים האָט געבונדן מיט דער „אױעזדנע“, איז געװען זײַן חבֿר אליע דאָדיעס, װעלכן ער האָט באמת ליב געהאַט פֿאַר זײַן לעבעדיקן כאַראַקטער און פֿאַר זײַן קאָנען נאָכמאַכן און איבערקרימען אַלע לערערס, װי אַן אמתער אַקטיאָר, אַ קאָמיקער. בײדע אינצװײען האָבן זײ איבערגעקערט די װעלט, בײדע אינאײנעם האָבן זײ געלײענט ביכער, געלעבט אַ גוטן טאָג, געװען אָפּגעטײלט פֿון אַלע איבעריקע חבֿרים, צום מײנסטן פֿאַרשטאָפּטע קעפּ, פֿלעקער. אין דער צײַט, װען יענע האָבן זיך געגרײט צו די עקזאַמענעס, געפֿיבערט, מורא געהאַט פֿאַר אַ דורכפֿאַל, האָבן די צװײ חבֿרים, שלום ראַבינאָװיטש און אליע דאָדיעס, געמאַכט חוזק פֿון דער גאַנצער װעלט, געהאַט די עקזאַמענעס אין דער לינקער פּאה. זומער־לעבן. אין דרױסן איז אַ גן־עדן. די בעסטע צײַט אַף צו באָדן זיך אין טײַך, אַף צו שיפֿן זיך אין אַ שיפֿל, העט־װײַט, אַף יענער זײַט ברעג, אין הױכן גרינעם אָטשערעט. דאָרטן איז דאָ אַ לעװאַדע, אַ פֿעלד, מיט אַ סך װײַסע און רױטע מאַרגאַריטקעס באַשפּרענקלט. און װײַטער פֿון דער לעװאַדע גײט אַ װעלדל, טאַקע אַ גאַנצער װאַלד. לאָזן זיך לױפֿן איבערן גאַנצן פֿעלד, ביז צום װאַלד, אין אײן אָטעם ― איז ניט פֿון די קלײנע זאַכן. װער פֿון זײ, ער אָדער זײַן חבֿר אליע, װעט קומען צו לױפֿן פֿריִער? זײ בלײַבן בײדע אָן אָטעם. טוט מען זיך אַ װאָרף אַפֿן גרינעם שמעקנדיקן גראָז. מיטן פּנים אַראָפּ ליגט מען און מע גראַבלט די פֿרישע רױע זאַמדיקע ערד, װוּ עס קריכט אַ פֿליגעלע, שפּאַצירט אַ זשוקל, פּױזשעט אַ מורעשקע, שלעפּט מיט די פֿעדערשטע פֿיסעלעך אַ גאַנצע שטרױ, אַ שטיקל קאָרע, אַ נאָדל פֿון אַ בױם. ס'איז שטיל. אַ מאָדנע, אַ הײליקע, אַ פֿאַרװיגנדיקע, אַ פֿאַרשלעפֿערנדיקע שטילקײט. זעלטן װערט די שטילקײט געשטערט דורך אַ צװיטש פֿון אַ רײע שװעלבעלעך, װאָס טראָגן זיך דורך איבער די קעפּ ― אַ סימן אַף אַ רעגן. אָדער עס דערהערט זיך אַ קװאָק פֿון אַ פֿאַריתומטער זשאַבע ערגעץ װײַט פֿון אָטשערעט אַרױס: קװאַ! ― און װערט אַנטשװיגן. אױך אַ סימן אַף אַ רעגן. כאָטש דער הימל איז רײן, קלאָר, װי זעפֿיר. קײן שפּרענקעלע אַפֿן האָריזאָנט. עס פֿילט זיך אַ נאָענטע שײַכות מיט אָט דעם װאַלד, מיטן פֿעלד, מיט די מאַרגאַריטקעס, מיט דער פֿרישער ערד און מיטן שמעקנדיקן גראָז און מיטן פֿליגעלע, מיטן זשוקל און מיט דער מורעשקע, װאָס פּױזשעט, מיט די שװעלבעלעך, װאָס פֿליִען, און מיט די זשאַבעס, װאָס קװאַקען, און מיט דער גאַנצער נאַטור אַרום און אַרום ― יעדע זאַך באַזונדער איז אַ חלק פֿון דער װעלט און אַלץ אינאײנעם מיט די מענטשן גענומען ― דאָס איז אײן װעלט, אײן משפּחה, אײן געזינדל. און דאָס װימלט און דאָס גריבלט, און דאָס ליאַרעמט און דאָס טאַרעראַמט ― עס איז אַ י אַ ־ ר י ד , עס איז אַ װעלט, עס הײסט „לעבן“. בײדע יונגע חבֿרים פֿילן זיך גוט אין דער דאָזיקער װעלט. בײדע זײַנען צופֿרידן מיט זײער לעבן, זאַט מיט זײער פֿאַרגאַנגענהײט, קאָנטעט מיט זײער הײַנט און דערװאַרטן נאָך מער פֿון דעם, װאָס װעט זײַן, פֿון דעם, װאָס קומט. זײ פֿירן אַ לאַנגן שטילן, רויִקן געשפּרעך. אַ געשפּרעך, װאָס האָט ניט קײן אָנהײב און האָט ניט קײן סוף. דער גרעסטער טײל פֿון זײער געשפּרעך דרײט זיך אַרום דעם, װאָס זײ שטײט פֿאָר: װאָס װעט װײַטער זײַן? און מע לײגט־פֿאָר פּלענער און מע בױט לופֿטשלעסער, און מע שטעלט זיך פֿאָר אַ זיס פֿילפֿאַרביק לעבן, װעלכעס שפּיגלט זיך אָפּ אין דער פֿאַנטאַזיע פֿון יעדן יונגן מענטשן און װעלכעס גיט זיך קײנמאָל קײנעם נישט אײַן אַף דער ערד…

מע קאָן אָבער דאָ אַזױ לאַנג ניט פֿאַרברענגען. די צײַט שטײט ניט. עקזאַמענעס אין פֿאָרט ניט קײן שפּילכל. זײ זײַנען טאַקע די ערשטע און די בעסטע איז קלאַס, נאָר אַ קשיא, װאָס סע מאַכט זיך? עס קאָן זיך אַמאָל טרעפֿן, אַז דער בעסטער זאָל דורכפֿאַלן. נאָר אײן מענטש איז געװען געזיכערט ― און דאָס איז געװען דער קאָלעקטאָר מיט די שװאַרצע ברילן. „װאָס מיר עקזאַמענעס? װער מיר עקזאַמענעס? מע שטעלט זײ אַ פֿײַג!“ ― אַזױ האָט געטענהט דער קאָלעקטאָר, װאָס האָט געטראָגן אַף זיך די דאגות פֿונעם קונדס מער װי זײַן אײגענער פֿאָטער. און דעריבער האָט זיך קײנער אַזױ ניט דערפֿרײט, װי דער קאָלעקטאָר, מיט דער גוטער בשׂורה, װאָס שלום האָט אײנמאָל געבראַכט צו טראָגן אַהײם, אַז ער און זײַן חבֿר אליע דאָדיעס זײַנען פֿון עקזאַמען אינגאַנצן באַפֿרײַט.

― דאַנקען גאָט! מיר זײַנען פֿרײַ! פֿרײַ פֿון עמזאַמענעס! מיר װעלן הוליען!… ― אַזױ האָט געזאָגט דער קאָלעקטאָר.

און פֿאַר גרױס שׂמחה האָט דער קאָלעקטאָר אין דעם אײגענעם טאָג, אַפֿדערנאַכט, געבראַכט צו טראָגן צום „קונדס“ אַף דער קװאַרטיר אַ הערינג מיט צװײ פֿראַנזעלן, און אין קעשענע ― אַ פֿלעשל בראָנפֿן, און אינדרײַען, מיטן משורר בנימינזאָן, האָט מען געגעבן אַ לעב־אונטער, װי גאָט האָט געבאָטן. אַף בנימינזאָנען איז אָנגעפֿאַלן, װי ער אַלײן האָט געזאָגט, דער רוח־הקודש, און ער האָט אַפֿן אָרט אָנגעשריבן אַ שיר:

,, ל מ נ צ ח ע ל ה ש ל י ש י ת מ ז מ ו ר ש י ה “…

,, ע ל ה ש ל י ש י ת “ ― מײנט דאָס די דרײַ קלאַסן, װאָס שלום האָט געענדיקט. און איצט האָט זיך אָנגעהױבן אַ נײַע סדרה: װאָס טוט מען װײַטער? װאָס װעט זײַן דער תּכלית? עס זײַנען אַרױס אַף דער סצענע אַלע אונדזערע אַלטע באַקאַנטע פּאַרשױנען: בײדע געראָטענע אײדעמס, אַרנאָלד פֿון די פּידװאָרקעס, די אַלע איבעריקע פֿרײַנט און גוטע פֿרײַנט, יעדער מיט אַן אַנדער עצה: גימנאַזיע, ראַבינער־שול, אוניװער־זיטעט, דאָקטױרים, אַדװאָקאַטן, אינזשעניערן… דער טאַטע איז אַרומגעגאַנגען אַ צעטומלטער: אַזױ פֿיל װעגן, פּראָפֿעסיעס, פּרנסות ― אַזש דער קאָפּ דרײט זיך!

פֿון אַלע פּראָיעקטן האָט מען זיך אָפּגעשטעלט אַף דעם זשיטאָמירער לערער־אינסטיטוט, װוּ מע האָט צוגעזאָגט אַרײַנצונעמען אַף „קאַזיאָני שטשאָט“ בײדע אױסגעצײכנטע תּלמידים ― שלום נחום ראַבינאָװיטשעס און זײַן חבֿר אליע דאָדעס. עס זײַנען שױן װעגן דעם אַװעקגעגאַנגען פּאַפּירן קײן זשיטאָמיר, צום דירעקטאָר פֿון אינסטיטוט, ח″י גורלאַנד. ליתר בטחון האָט שלום צוגעלײגט צו די פּאַפּירן פֿון זיך אַ בריװ אַף העברעיִש, אין זײער אַ שײנער מליצה־שפּראַך ― צו באַװײַזן דעם דירעקטאָר גורלאַנדן, אַז ער האָט צו טאָן ניט מיט קײן ייִנגעלע, און דער קאָלעקטאָר איז געװען מלא גדולה:

― ברוך שפּטרני! ― האָט ער געזאָגט און אױסגעװישט מיט דער נאַסער פּאָלע די שװאַרצע ברילן (אָן די ברילן זעט־אױס דעם קאָלעקטאָרס פּנים װי געשװאָלן, און די אױגן ― װי קישעלעך). ― דער קונדס איז שױן אַ באַװאָרנטער. װאָלט איך שױן האָבן אַזאַ דאגה מיט פּרנסה, װי איך האָב אַ דאגה מיט אים. װאָס ער זאָל שױן ניט זײַן, אַ ראַבינער אָדער אַ לערער ― אַ מענטש װעט ער שױן זײַן, דאָס איז זיכער! און פֿון פּריזיװ זײַנען מיר אױך באַװאָרנט. קאַזיאָנע לערערס און קאַזיאָנע רבנים דינען ניט. איצט בלײַבט־איבער נאָך אַ שײנע חלה פֿון אַ לײַטיש אָרט מיט פֿופֿצן־הונדערט קאַרבױנים נדן, װעט זײַן, װי זאָגט איר, חי געלעבט! הײסט־זשע, רב נחום, דערלאַנגען אַ ביסל „צערקאָװנע כּשר לפּסח“…

לאָזט זיך אױס, אַז דער קאָלעקטאָר האָט זיך צו־פֿרי משׂמח געװען. און אָט װאָס עס האָט זיך געטראָפֿן.

די אַלע פּרנסות, װאָס נחום ראַבינאָװיטש האָט זיך מיט זײ פֿאַרנומען, זײַנען סוף־כּל־סוף געװען ניט גענוג אַף צו לעבן. האָט זיך געפֿונען אַ רײַכער בעל־הגוף. אַ גױ מיטן נאָמען זאַכאַר נעסטראָראָװיטש, װאָס האָט געהאַלטן פֿון ראַבינאָװיטשן אַן עולם ומלואו און האָט אים אָפּגעטראָטן אַ קלײט מיט אַ קעלער אין סאַמע פֿראָנט פֿון זײַן נײַעם גרױסן מױער, און דאָרט האָט ער אים געעפֿנט אַ געשעפֿט פֿון טאַבאַק, גילזעס און פּאַפּיראָסן, און אױך דעם װײַנשענק „ראַזניך װין יוזשנאַהאָ בערע־גאַ“ האָט מען אַריבערגעטראָגן אַהער, און עס האָט זיך אָנגעהױבן באַװײַזן פּרנסה בשפֿע. דאָס הױז פֿון נחום ראַבינאָװיטש איז, װי איר געדענקט, תּמיד געװען אַ בית־ועד, אַ קלוב פֿון משׂכּילים און גלאַט יונגעלײַט. איצט איז דער קלוב געװאָרן נאָר לעבעדיקער און מער באַזוכט פֿון פֿרײַנט און גוטע פֿרײַנט און גלאַט קונים. װער עס האָט נאָר געהאַט אַ שטיקל פֿרײַע צײַט, געװאָלט זען זיך מיט מענטשן, װיסן, װאָס הערט זיך אַף דער װעלט, ― דער איז זיך דורכגעגאַנגען אין דער „טאַבאַטשנע“ רױכערן אַ פּאַפּיראָס און רײדן אַ װאָרט.

אײנמאָל האָט זיך אין „קלוב“, אָדער אין דער „טאַבאַטשנע“, צונױפֿגעזאַמלט די גאַנצע סמעטענע פֿון דער פּערעיאַסלאַװער אינטעליגענץ. דאָרט זײַנען געװען אַלע אונדזערע באַקאַנטע פּאַרשױנען: יאָסיע פֿרוכשטײן, בײדע געראָטענע אײדעמס, אַרנאָלד פֿון די פּידװאָרקעס און, פֿאַרשטײט זיך, דער קאָלעקטאָר מיט די שװאַרצע ברילן און בנימינזאָן דער משורר און זײער יונגער פֿרײַנט דער קונדס האָבן אױך ניט געפֿעלט. עס איז געװען זײער אַ לעבעדיקער שמועס, און אַלע מינוט האָט אױסגעשאָסן אַ הילכיקער געלעכטער. דעם געלעכטער האָט אַרױסגערופֿן אײנער פֿון די געראָטענע אײדעמס, לײזער־יאָסל. ער האָט געפֿאָדערט פֿון יעדן אײנציקן אַ קלײניקײט: ער זאָל מוחל זײַן געבן צו פֿאַרשטײן דעם פּשט פֿון דעם װאָרט „מאַסיװ“, נאָר אָן הענט. און אַזױ װי עס איז אַן אוממעגלעכקײט, אַז אַ ייִד זאָל קאָנען געבן צו פֿאַרשטײן אַזאַ זאַך אָן הענט, האָט יעדער אײנציקער אַף זײַן אופֿן באַװיזן מיט די הענט, װאָס באַטײַט דאָס װאָרט „מאַסיװ“. און אָט דערפֿון זײַנען דאָס געפֿלױגן די דאָזיקע געלעכטערן.

נאָר פּלוצעם, סאַמע אין רעכטן מיטן לאַכן, עפֿנט זיך די טיר און עס קומט־אַרײַן דער בריװטרעגער מיט אַ פּאַקעט ― „זאַקאַזנאָיע“. אַפֿן קאָנװערט שטײט אַף רוסיש מיט גרױסע אותיות: „קאַנצעליאַריאַ זשיטאָ־מערסקאַװאָ קאַזיאָנאַװאָ יעװרײסקאַװאָ אוטשיטעלסקאַװאָ אינסטיטוטאַ“.

― אַהאַ! דאָס איז פֿון אים, פֿון ח″י גורלאַנדן!

מע האָט געעפֿנט דעם פּאַקעט און מע האָט איבערגעלײענט אַ בריװ פֿון דעם דירעקטאָר ח″י גורלאַנד. אין בריװ איז געשטאַנען: „אַזױ װי אין אינסטיטוט דאַרף מען לערנען פֿיר יאָר, און אַזױ װי פֿון די פּאַפּירן און פֿון די מעטריקעס איז צו זען, אַז דער באַזיצער פֿון זײ איז געבױרן געװאָרן אין דעם 18טן פֿעװראַל, 1859, קומט־אױס, אַז אין דעם יאָר 1880, דאָס הײסט, אין דרײַ יאָר אַרום שױן, אין אָקטאָבער, װעט ער זיך דאַרפֿן שטעלן צום פּריזיװ. דאָס הײסט, מיט אַ יאָר פֿריִער אײדער ער װעט ענדיקן דעם גאַנצן קורס פֿון דעם לערער־אינסטיטוט“.

װי אַ באָמבע, װי אַ דונער אין מיטן העלן טאָג, איז געװען די דאָזיקע ידיעה. צום אַלעם ערשטן האָט מען זיך גענומען שפּאַרן און לערנען דעם פּשט פֿון דעם בריװ: מאַי קאָ משמע לן ― װאָס לאָזט ער מיך דאָ הערן? און פֿאַר װאָס האָט ער ניט אױסגעפֿירט, טאַקע אָט דער ח″י גור־לאַנד, דעם היוצא־לנו מזה? און טאָמער איז פֿאַראַן עפּעס אַן עצה, אַ דרײדל, אַף אַרױסצודרײען זיך פֿונעם דאָזיקן פּלאָנטער? ס'איז אָבער אומזיסט געװען דאָס שפּאַרן זיך מיטן דעבאַטירן. אַלע האָבן אַרױסגעזען, װי צװײ מאָל צװײ, אַז דאָס שפּיל איז פֿאַרן טײַװל ― די שאַנסן אַף אַרײַנצוטרעטן אין אינסטיטוט זײַנען פֿאַרלױרן. די מעטריקעס קאָן מען שױן ניט איבערמאַכן. און ח″י גורלאַנד איז ניט אַזאַ מענטש, װאָס מע מאַכט מיט אים דרײדלעך. פֿאַרפֿאַלן!

דער העלד פֿון די דאָזיקע באַשרײַבונגען שטעלט זיך פֿאָר יענע צײַט אַלס זײַן איבערגאַנגס־עפּאָכע פֿון אײן װעלט אין דער אַנדערער. עס האָט באַדאַרפֿט אױסגעװײלט װערן אַ װעג, װוּהין צו גײן, אױסגעאַרבעט װערן אַ פּלאַן, װאָס צו טאָן, און באַשטימט װערן, אַזױ צו זאָגן, אַ פּראָגראַם שױן אַפֿן גאַנצן לעבן. צװישן אים מיט זײַן חבֿר אליע דאָדיעס איז שױן לאַנג געװען אַן אָפּגעמאַכטע זאַך, װי אַזױ מע װעט בײדע אינאײנעם פֿאָרן קײן זשיטאָמיר, בײדע װױנען אין אײן צימער, בײדע לערנען, שפּאַצירן, באָדן זיך, שיפֿן זיך… און אַז סע װעט קומען „קאַניקולעס“,

װאַקאַציעס, װעט מען פֿאָרן בײדע אַהײם ― און אַך! װי זײ װעלן דאָס איבערראַשן זײערע געװעזענע חבֿרים מיט זײערע זשיטאָמירער אוניפֿאָרעם, זיך האַלטן פֿון זײ פֿון דער װײַטן, און רײדן פֿון פּושקין און פֿון לערמאָנטאָװ, פֿון בײַראָן און פֿון שעקספּיר, הױך אַף אַ קול, אַלע זאָלן הערן און װיסן, אַז דאָס רײדן ניט קײן פּאַרכעס… די חבֿרים װעלן דאָס הערן און שטױנען, מקנא זײַן. מײדלעך װעלן זיך רױטלען, דרײען אַרום זײ, כּלומרשט פֿאַרריכטן די הענטשקעלעך, װאַרפֿן מיט אױגלעך, װעלן זיך װעלן באַקענען נענטער ― קורץ, דאָס װעט זײַן אַ גן־עדן!

און מיטאַמאָל האָט זיך פֿון די אַלע חלומות אױסגעלאָזט אַ טײַך. אױס זשיטאָמיר! אױס לערער־אינסטיטוט! אױס באָדן זיך, שיפֿן זיך! אױס װאַקאַציעס! אױס חבֿרים! אױס מײדלעך! אױס גן־עדן! אױס קאַריערע! און דאָ דעם טאַטנס פּנים ― אַ רחמנות אַ קוק צו טאָן. געל, װי אַ װאַקס. נײַע קנײטשן, נײַע זאָרגן, נײַע זיפֿצן: „גװאַלד, װאָס טוט מען? װאָס הײבט מען אָן צו טאָן?“… בנימינזאָן דער פּאָעט פֿילט זיך ניט גוט. ער װיל ברענגען אַ טרײסט כאָטש מיט אַ נײַעם שיר, נאָר ― אױ־װײ! עס זינגט זיך ניט!

דעם קאָלעקטאָר זעט מען עפּעס ניט. ער האָט זיך אַ פּאָר מאָל געהאַט באַװיזן אַף אַ פּאָר מינוט, געזאָגט, אַז ער האָט עפּעס זײער אַ גוטן פּלאַן פֿאַרן קונדס, װאָס װעט אים פֿאַרזאָרגן אַפֿן גאַנצן לעבן מיט קינדער און קינדס־קינדער, נאָר ער האָט איצט זײער קײן צײַט ניט. און ער איז אַװעק, און פֿון דעמאָלט־אָן הערט מען ניט פֿון אים און מע זעט ניט.

דער סוף פֿון דער אידיליע

װער איז געװען דער קאָלעקטאָר? ― דרײַ רובל מיט „גראַמאַטיקע“ אַף יום־טובֿ

― דעם קאָלעקטאָרס טױט ― די לװיה ― „געװען אַ מאָדנער מענטש“ ― דער משורר בנימינזאָן פֿאַרשװינדט און װערט מגולגל קײן אַמעריקע.

ניטאָ קײן אײביקע זאַך אַף דער װעלט. געקומען אַ סוף צו דער אױבן־באַשריבענער אידיליע. אײנער פֿון די אױסגערעכנטע פֿרײַנט איז אַװעק פֿאַר דער צײַט, און באַלד נאָך אים ― דער אַנדערער, און די כּנופֿיה איז צעפֿאַלן געװאָרן. דעם ערשטן פּעטשאַטעק האָט געמאַכט אונדזער אַלטער באַקאַנטער קאָלעקטאָר מיט די שװאַרצע ברילן און מיט די גרױסע טיפֿע גומענע קאַלאָשן, און נאָך אים האָט זיך אינגיכן אָפּגעטראָגן אױך דער משורר בנימינזאָן.

װער איז געװען, אײגנטלעך, אָט דער ייִד דער קאָלעקטאָר? פֿון װאַנען האָט ער זיך גענומען? װוּ און װעמען האָט ער געהאַט אַף דער דאָזיקער װעלט? פֿון װעמענס װעגן האָט ער געהאָרעװעט דאָס גאַנצע לעבן? טאָג־אײַן טאָג־אױס זיך געטיאָפּקעט אין דער בלאָטע, געשװיצט און אַרױסגעקוקט אַפֿן גרױסן געװינס? ― דאָס זײַנען זאַכן, װאָס ס'איז שװער אַף זײ צו געבן, מער אָדער װײניקער, אַ קלאָרע תּשובֿה. עס געדענקט זיך נאָר, אַז ער האָט אָפֿטמאָל געבעטן באַ זײַן יונגן פֿרײַנט, באַם „קונדס“, ער זאָל זיך מטריח זײַן אַף אַ װײַלע אָנשרײַבן מיט זײַן שײן הענטל אַף רוסיש אַן אַדרעס. דעם אַדרעס האָט ער אַזױ דיקטירט: „מיעסטעטשקאָ פּאַגאָסט, פּינסקאַװאָ אױעזדאַ, מינסקאָי גובערני, גאָספּאָזשאַ פֿרײדקאַ עטקאַ…“

― גאָספּאָזשאַ פֿרײדקע עטקע, ― פֿאַרריכט אים דער קונדס על־פּי גראַמאַטיקע, און דער קאָלעקטאָר דיקטירט װײַטער:

― סאָ װלאָזשעניעם טרי רובליאַ.

― טריאָך רובלײ, ― פֿאַרריכט אים װידער אַ מאָל דער קונדס על־פּי גראַמאַטיקע.

― צו װאָס גראַמאַטיקע? ― שפּאַרט זיך דער קאָלעקטאָר, ― דאָרט דאַרף מען ניט קײן גראַמאַטיקע אַף יום־טובֿ, דאָרט קוקט מען אַרױס אַף געלט…

נישט אומזיסט גײט באַ אונדז אין װאָלין אַ שפּריכװאָרט, אַז אַ ליטװאַק פֿאָרט־אַװעק אַף זיבן פּסחן פֿון דער הײם און פֿאַרגעסט דעם זײַ־געזונט. דער קאָלעקטאָר האָט געהאַט אַ טבֿע ― אַװעקגײן אַף אַ װײַלע און פֿאַרפֿאַלן װערן אַף אַ צײַט, און װיפֿל איר זאָלט אים דערנאָך ניט מוטשען, װוּ ער איז געװען ― װעט איר קײנמאָל ניט דערגײן באַ אים קײן טאָלק: „ניט געװען ― אַ דאגה איר האָט!“

אױך איצט איז דער קאָלעקטאָר פֿאַרשװוּנדן געװאָרן, און קײנער האָט ניט געװוּסט, װוּ ער איז.

אײנמאָל ― דאָס איז געװעזן נאָך אינדערפֿרי, שלום איז געזעסן באַ זיך אַף זײַן קװאַרטיר, געמאַכט מיט זײַנע תּלמידים די אוראָקן ― עפֿנט זיך די טיר און עס קומט־אַרײַן אַ גאַסט ― דער טאַטע! שלום האָט זיך דערשראָקן: „װאָס האָט זיך געטראָפֿן?“ ― גאָרנישט. דער קאָלעקטאָר איז ניט געזונט. מע דאַרף זיך דורכגײן צו אים, מבֿקר חולה זײַן…

אַפֿן װעג װערט ער געװױר פֿון דעם טאַטן אײנצלהײטן, אַז דער קאָלעקטאָר איז, אײגנטלעך, שױן לאַנג ניט מיט אַלעמען. נאָר די לעצטע צײַט איז ער שױן גאָר ערנסט קראַנק. װאָס װײַטער װערן די אײנצלהײטן אַלץ טונקעלער און געדיכטער. עס לאָזט זיך אױס, אַז ער איז געפֿערלעך קראַנק. „אַ סבֿרה, אַז ער האַלט זײער שמאָל. דאָס הײסט, ער װיל זאָגן, אַז דער קאָלעקטאָר איז פֿאַרבײַ“… און אַזױ רײדנדיק, קומען זײ צום שול־הױף.

דער שול־הױף איז באַגאָסן מיט די שטראַלן פֿון דער ברענענדיקער זון אין די לעצטע זומערדיקע טעג. אַ גאַנצע כאַליאַסטרע ייִדישע קינדער, האַלב־נאַקעטע און גאַנץ־באָרװעסע, שפּילן אין פֿערדלעך און פֿילן־אָן דעם שול־הױף מיט הילכיקע קולות פֿון זײערע יונגע געזונטע העלדזער. עס איז אַ לעבן און אַ פֿרײד אַף דער ייִדישער גאַס. די לופֿט, װי סע זאָל דאָ ניט זײַן ענג און געשטיקט, איז דאָך אַ מחיה. װוּ־ניט־װוּ װאַרפֿט זיך דורך אַ בױמל, שלאָגט זיך דורך און קוקט־אַרױס אַ גרעזל. די אױסגעגאָסענע פּאָמעניצע שלאָגט־צו דעם שטױב, װאָס די קינדער (די פֿערדלעך) האָבן אױפֿגעהױבן מיט זײער לױפֿן. עס איז פֿאָרט זומער, מען איז פֿאָרט אין דרױסן און עס איז פֿאָרט גוט אַף גאָטס װעלט!

― אָט דאָ װױנט דער קאָלעקטאָר, ― רופֿט זיך אָן דער טאַטע, און בײדע לאָזן זיך אַראָפּ אין אַ מין קעלער, אָדער אַזױ אַ פֿינצטערע גרוב, האַלטן זיך אָן באַ די נאַסע װענט, עפֿענען־אױף אַ טיר מיט אַ גרױסער שװערער אײַזערנער קליאַמקע, און פֿאַר זײערע אױגן באַװײַזט זיך אַזאַ מין בילד:

אַף דער הױלער ערד, מיט שװאַרצן איבערגעדעקט, ליגט עפּעס אַ זאַך, אין מיטן קײַלעכיק פֿאַרשפּיצט. צוקאָפּנס, באַ דער זאַך, צאַנקען צװײ ליכט, אַרײַנגעשטעקט אין צװײ פֿלעשלעך פֿון פֿאַרשײדענער גרױס און פֿאַרשײדענער פֿאַרב. פֿון יענער זײַט ליכט, אַף אַ בענקל, אין מיטן שטוב, זיצט עפּעס אַ ייִד אַ שמשׂ מיט אַ קאָלטונעװאַטער באָרד און מיט אַ צעפֿליקטער קאַפּאָטע. באַ דער רעכטער זײַט, באַ דער װאַנט, שטײען פֿאַריתומט, אײנס נעבן דאָס אַנדערע, װי אַ צװילינג, אַ פּאָר אַלטע טיפֿע צעריסענע גומענע קאַלאָשן, און אַפֿן בײַשטידל פֿונעם אײן־און־אײנציקן פֿענצטער װאַלגערן זיך אַ פּאָר גרױסע שװאַרצע ברילן.

― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―

דעם זעלבן טאָג איז געװען די לװיה. מען קאָן זיך פֿאָרשטעלן, װאָס פֿאַר אַ לװיה האָט דאָ געקאָנט זײַן, אַז דער געשטאָרבענער איז, ערשטנס, אַ ייִד אַן אָרעמאַן ― װער קען אים און װער װײס אים? און, צװײטנס, האָט ער געהאַט אַ שם אין שטאָט פֿון אַ שטילן אַפּיקורס. נאָר אַזױ װי אין זײַן אַרױסבאַגלײטן האָבן זיך מתעסק געװען אַזעלכע ייִדן, װי רב נחום ראַבינאָװיטש, יאָסיע פֿרוכשטײן, בײדע געראָטענע אײדעמס, און אַרנאָלד פֿון די פּידװאָרקעס איז אױך געקומען ― דאָס איז געװען די ער־ שטע, אױב ניט די אײנציקע, לװיה, װאָס אַרנאָלד זאָל זײַן דערבײַ, ― האָט זיך די שטאָט פֿאַראינטערעסירט, און קוקנדיק אײנער אַפֿן אַנדערן, האָט דער עולם גענומען קלײַבן זיך און װאַקסן און װאַקסן ― און ס'איז געװען גאָר אומגעריכט אַ לװיה אַ גרױסאַרטיקע, אַן אימפּאָזאַנטע. אָרעמעלײַט האָבן דערשמעקט אַ „פֿעטע“ לװיה, איז מען זיך צונױפֿגעקראָכן קאַליקעס פֿון אַלע װינקעלעך, געשלעפּט פֿאַר די פּאָלעס, געמאַכט גװאַלדן פֿאַר װאָס מע טײלט קײן געלט ניט פֿאַר דער מטה. עס איז שװער געװען אײַנצורײדן זײ, אַז דאָס איז געשטאָרבן אַ ייִד אַן אבֿיון גלײַך מיט זײ.

― פֿאַר װאָס־זשע קומט אים אַזאַ לװיה?.― האָבן זײ געטענהט, ― אַז קײן גבֿיר ניט, און קײן רבֿ, װי מע זעט אַרױס, אױך ניט, הײַנט װאָס איז מיט אים דער יחוס?…

די זון האָט נאָך געהאַלטן אין רעכטן בראָטן, אַז מע האָט אַרױסגעטראָגן די מטה, מיט שװאַרצן איבערגעדעקט, פֿון פֿינצטערן קעלער אַרױס. דער שול־הױף און די גאַנצע גאַס איז געװען פֿאַרפֿלײצט, שװאַרץ פֿון מענטשן. קײנער האָט אָבער קײנעם ניט גערופֿן. מען איז אַלײן געקומען. קײנער האָט ניט געװײנט, נאָר זיפֿצן האָבן זיך געלאָזט הערן. קײנער האָט קײן הספּד ניט געמאַכט, קײן קריעה ניט געריסן, קײן קדיש ניט געזאָגט, קײן שבֿעה ניט געזעסן. נאָר שבֿחים האָבן זיך געהערט, געטראָגן אין דער לופֿטן: „אַ װױלער ייִד געװען“… „נישט קײן צדיק, נאָר אַ װױלער, גוטער מענטש“… „אױסגעהאַלטן אַ שטאָט מיט אָרעמעלײַט“… „װיפֿל ער האָט פֿאַרדינט ― אַװעקגעגעבן“… „דעם לעצטן ביסן“… „זיך מפֿקיר געװען פֿאַר יענעמס װעגן“… „געריסן פֿון טױטע און פֿון לעבעדיקע צוליב קראַנקע אַלטע ייִדן“… „פֿײַנט געהאַט, מע זאָל אים דאַנקען“… „קײנמאָל ניט גערעדט פֿון זיך, נאָר יענעם אין זינען געהאַט“… „געװען אַ מאָדנער ייִד“… „ניט קײן מאָדנער ייִד, נאָר אַ מאָדנער מענטש“… „יאָ, אַ מענטש איז דאָס געװען“…

דאָס איז געװען אַ שטילע, נאָר אַ שײנע לװיה. עפּעס האָט זיך געפֿילט אַ באַפֿרידיקונג. אַ דאַנק גאָט דערפֿאַר, װאָס מענטשן צאָלן־אָפּ, אױב ניט פֿאַרן לעבן, איז כאָטש נאָכן טױט, כאָטש װיפֿל ס'ניט איז, כאָטש אַ טראָפּן כּבֿוד פֿאַר אַזױ פֿיל יאָרן פּײַן און לײַדן, צער, מאַטערניש און ביטערניש. ס'איז נאָר אַ װײטיק, װאָס ער אַלײן, דער קאָלעקטאָר מיט די שװאַרצע ברילן, קאָן ניט אױפֿשטײן כאָטש אַף אַ מינוט, כאָטש אַף אַ רגע, אַ קוק טאָן אַף דעם כּבֿוד, װאָס ער האָט… און אפֿשר ― װער װײס? װאָס װײסן מיר?… און עס פּלאָנטען זיך מחשבֿות און געדאַנקען פֿון „השאָרת־הנפֿש“, אין װעלכן דער נפֿטר האָט געגלױבט, כאָטש ער האָט געשמט פֿאַר אַן אַפּיקורס. אפֿשר גײט אָט־דאָ זײַן נשמה נאָך דער מטה גלײַך מיט אונדז און װײס מער פֿון אונדז, אַ סך, אַ סך מער?… װער װײס? װער װײס?…

װאָס װײַטער װערט דער עולם שיטערער. ביזן בית־עולם זײַנען געבליבן נאָר די סאַמע נאָענטע פֿרײַנט. דער גאַנצער „קלוב“. אַן אָרט האָט מען אים אָפּגעגעבן אַ באַשײדענעם, װי ער אַלײן. אין אַ זײַט האָט מען אים באַהאַלטן, אַ בערגל ערד האָט מען אַפֿן פֿרישן קבֿר אָנגעשאָטן. און מען איז זיך צעגאַנגען. קײנער האָט נישט געװײנט. קײנער האָט קײן הספּד נישט געמאַכט, קײן קדיש נישט געזאָגט, קײן שבֿעה ניט געזעסן. די ערשטע צײַט האָט מען נאָך פֿון אים אין „קלוב“ אַ פּאָר מאָל גערעדט. דערנאָך האָט מען אױפֿגעהערט פֿון אים צו רײדן ― און פֿאַרגעסן.

גאָר אין גיכן נאָך דעם איז פֿאַרשװוּנדן געװאָרן אױך בנימינזאָן דער משורר. אַ שטיק צײַט האָט מען ניט געװוּסט, װוּ ער איז אַהינגעקומען. דערנאָך האָט מען זיך דערװוּסט, אַז ער איז אין קיִעװ. אין אַ צײַט אַרום האָט זיך דער נאָמען בנימינזאָן געלאָזט הערן אין דער גרױסער „מלחמה“, װאָס ס'איז אױסגעבראָכן צװישן די „חכמי קיִעװ“, מיט װעלכע מיר װעלן זיך נאָך באַגעגענען אין די װײַטערדיקע קאַפּיטלעך. זײַן נאָמען האָט זיך געלאָזט הערן אינאײנעם מיט די נעמען פֿון משה־אַהרן שאַצקיס, יצחק־יעקבֿ װײַסבערג, דובזעװיטש, דאַרעװסקי. און גאָר־גאָר שפּעטער איז אַרױס אַ סלוך, אַז בנימינזאָן איז מגולגל געװאָרן אין אַמעריקע און אַז ער איז דאָרטן אַ רעװערענט און איז, זעלבסטפֿאַרשטענדלעך, אָלל־רײַט.

און אָט אַזױ איז נתפּרדה החבֿילה געװאָרן. צעשלאָגן געװאָרן די כּנופֿיה, צעשטערט געװאָרן די זעלטענע גוטפֿרײַנטשאַפֿט. אױס אידיליע.

אַ האַלב יאָר נע־ונד

עלנט און פֿאַריתומט ― „דער ייִד פֿון די שמױסן“. ― ער לאָזט זיך אַװעק אין

דער װעלט אַרײַן זוכן גליק ― ניט אײביק איז מען אַ גאַסט ― קאָנקורענץ מיט

מײדלשע שרײַבערס און קלײנשטעטלדיקע קנאה־שׂנאה ― אַבֿרהם דער כּלי־זמר. ―

אַ מין סטעמפּעניו ― ער אַנטלױפֿט פֿון דער „װעלט“ צוריק אַהײם

פֿאַרלױרן אַזעלכע צװײ נאָענטע גוטע פֿרײַנט, װי דער קאָלעקטאָר און בנימינזאָן, האָט דער העלד פֿון דער דאָזיקער ביאָגראַפֿיע זיך קײן אָרט נישט געקאָנט געפֿינען. ער האָט זיך געפֿילט פֿאַריתומט. נאָך מער עלנט האָט ער זיך דערפֿילט, װען זײַן אײנציקער איבערגעבליבענער חבֿר אליע איז אױך אַװעקגעפֿאָרן קײן זשיטאָמיר. דאָ האָט זיך, ניט װילנדיק, צוגע־מישט אױך אַ געפֿיל פֿון קנאה. ער האָט געװוּסט גאַנץ גוט, אַז ס'איז אַ מיאוסע מדה, נישט קײן רײן געפֿיל. נאָר װאָס האָט ער געקאָנט טאָן, אַז עס האָט אים פֿאָרט פֿאַרדראָסן ― פֿאַר װאָס קומט זײַן חבֿר אַזאַ גליק און אים ניט? מיט װאָס איז ער שולדיק, װאָס ער האָט זיך געכאַפּט געבױרן װערן מיט אַ פּאָר חדשים פֿריִער? איבער אַזאַ נאַרישקײט זאָל ער פֿאַרלירן זײַן קאַריערע? פֿאַרשפּילן דאָס גאַנצע לעבן? ער האָט באַהאַלטן דאָס פּנים אין קישן און לאַנג און שטאַרק געװײנט. עס האָט זיך אים אױסגעװיזן, אַז דער הימל איז צו דער ערד געפֿאַלן, און די גאַנצע װעלט האָט אים אױסגעזען פֿינצטער־חושך. נאָר צו װעלכער מכּה איז נישטאָ קײן רפֿואה? דער בעסטער דאָקטער איז די צײַט.

מיר װעלן בעטן דעם לעזער זיך מטריח זײַן מיט אונדז צוריק צו דער אַמאָליקער אַכסניה, װאָס די ראַבינאָװיטשעס האָבן געהאַלטן, און צו אירע שטענדיקע אורחים. צװישן זײ איז געװען נאָך אײנער אַ שטענדיקער אורח. ער האָט געהײסן מיט אַ מאָדנעם נאָמען: „דער ייִד פֿון די שמױסן“. ער האָט געהאַנדלט מיט שמױסן (שאָפֿן־פֿעל). די שמױסן האָט ער עקספּעדירט צו זיך אין דער גאַרבאַרניע. דאָרט האָט מען די שמױסן גערײניקט, געפֿאַרבט, אױסגעאַרבעט און געמאַכט פֿון זײ גױיִשע היטלען און פּעלצן. אַז דער ייִד פֿון די שמױסן איז געקומען צו פֿאָרן, האָט מען דאָס געקאָנט הערן אין דער צװײטער גאַס. אַזױ שאַרף איז געװען דער ריח פֿון די שמױסן, אַז די גאַנצע שטוב האָט די ערשטע צײַט געהאַלטן אין אײן ניסן. דערנאָך זײַנען באַ אונדז אַלעמען פֿאַרלײגט געװאָרן די נעזער און מע האָט שױן נישט געהערט קײן שום ריח.

דערפֿאַר אָבער איז ער אַלײן, דער ייִד פֿון די שמױסן, געװען אַ ליבער מענטש. אַ פּראָסטער, אַ גוטער, אַן אָפֿנהאַרציקער. און גערעדט האָט ער מיט דער „סין“. אַ גראָבער יונג איז ער אױך געװען אַ גוטער און האָט ליב געהאַט דאַװנען דװקא הױך, אַף אַ קול. אַז ס'איז געקומען שבת צום קידוש־מאַכן, האָט ער גענומען דעם כּוס אין דער האַנט, צוגעמאַכט די אױגן און אױסגעשריִען אַף אַ קול:

„יום הסיסי ױכולו הסמים…“

האָבן חבֿרה קלײנװאַרג זיך באַהאַלטן אונטערן טיש. דער ייִד פֿון די שמױסן האָט געװוּסט, אַז דאָס לאַכט מען פֿון אים, נאָר סע זאָל אים אָנהײבן אַרן!

― סקצים! עכברוסים! טאָר מען לאַכן פֿון אַן עלטערן מענצן? גאָט װעט אײַך סטראָפֿן, סאַרלאַטאַנעס!…

דאָס האָט אַרױסגערופֿן נאָך אַ גרעסערן געלעכטער. עס האָבן געלאַכט גרױס און קלײן, און ער אַלײן האָט אױך געלאַכט.

אָט דער ייִד פֿון די שמױסן האָט אַ סך מיטגעהאָלפֿן, אַז דער פֿאַרפֿאַסער פֿון די דאָזיקע באַשרײַבונגען זאָל פֿאַרלאָזן זײַן געבורטס־שטאָט און זיך אַװעקלאָזן אין דער װעלט אַרײַן זוכן גליק. און אַװעקגעלאָזט האָט ער זיך נישט, חלילה, קײן אַמעריקע, קײן לאָנדאָן, אָדער קײן פּאַריז, און ניט אַפֿילו קײן אָדעס, קײן װאַרשע, אָדער קײן קיִעװ. נאָר גאָר נישט װײַט פֿון פּערעיאַסלאַװ, אין אַ קלײן שטעטעלע, קײן רזשישטשעװ (קיִעװער גובערניע). „באַ אים אין רזשישטשעװ ― אַזױ האָט געזאָגט דער ייִד פֿון די שמױסן ― איז ניטאָ קײן לערערס. מע װעט אײַער זון דאָרטן אָפּגילטן! ער אַלײן האָט קינדער, זײַנע פֿרײַנט און באַקאַנטע האָבן קינדער, װאָס װילן לערנען, און קײן לערערס איז ניטאָ, כאָטש צי זיך אױס און שטאַרב!“

― גלײבט מיר, בנאמנות, אַז אײַער זון װעט באַ מיר זײַן, װי אַן אײגענער, דאָס סװאַרצאַפּל פֿונעם אױג!…

הקיצור, ער האָט אַרײַנגעגעבן אי דעם פֿאָטער, אי דעם זון אַזױ פֿיל חשק, אַז ס'איז שװער געװען בײַצושטײן דעם נסיון, און נחום ראַבינאָ־וױטש האָט גענומען דעם זון און האָט זיך אױפֿגעזעצט מיט אים אַפֿן פּאַראַכאָד און איז אַװעק קײן רזשישטשעװ.

פֿאַרפֿאָרן איז מען גלײַך צום ייִדן פֿון די שמױסן, און מען איז געװען אַזעלכע געסט, אַז מע האָט דעם ערשטן טאָג גאָרנישט געװוּסט, װוּ זײ אַװעקצוזעצן און װאָס מע זאָל מיט זײ טאָן. דעם בעל־הבית אַלײן האָבן זײ געטראָפֿן באַ דער אַרבעט ― סאָרטירן די שמױסן ― אין אַ לײַבל, אָן אַ קאַפּאָטע און באָרװעס. דערזען אַזעלכע געהױבענע געסט, האָט ער קודם אָנגעטאָן די שטיװל, געכאַפּט אַף זיך די קאַפּאָטע און גענומען שרײַען אין צװײטן צימער אַרײַן ניט מיט זײַן קול:

― סײנע־סײנדל! סײנע־סײנדל! סטעל דעם סאַמאָװאַר! מיר האָבן געסט!

גיך איז באַשאַפֿן געװאָרן אַ סאַמאָװאַר, גלעזער, טײ, און קאַװע, און ציקאָריע, און מילך, און פּוטערגעבעקס, אַזעלכע, װאָס אַ ייִד קאָן זיך פֿאַרגינען נאָר שבֿועות צו דער מילכיקער סעודה, אָדער צו אַ קימפּעט. און אַ װאַרעמעס איז צוגעגרײט געװאָרן ― כּיד חמלך. פֿיש געפֿילטע, פֿיש געפּרעגלטע, פֿיש געבאַקענע. יױך מיט לאָקשן, יױך מיט רײַז, יױך מיט מאַנדלען ― קלײַבט אײַך אױס װאָס איר װילט. פֿלײשן שמועסט מען ניט ― אַלערלײ סאָרטן. און אַפֿילו צימעסן צװײערלײ. דערנאָך ― דעם סאַמאָװאַר. װידער טײ, אײַנגעמאַכטס, פֿאַרבײַסעכצן. און אַז ס'איז געקומען צו װעטשערע, האָט דער בעל־הבית זיך גענומען נאָכפֿרעגן באַ די געסט: װאָס האָבן זײ בעסער ליב פֿון מילכיקע מאכלים ― קרעפּלעך, װאַרעניקעס אָדער „קאַסניקעס“? די געסט האָבן באַשײדן געענטפֿערט, אַז פֿאַר זײ איז אַלץ אײנס. אַװדאי האָט מען דערלאַנגט צום טיש אַלע דרײַ אױסגערעכנטע מאכלים, פֿאַרטרונקען מיט קאַװע און פֿאַרביסן װידער מיט אַלערלײ אײַנגעמאַכטסן. דעם פֿאָטער האָט מען באַלײגט אין זאַל אַף אַ סאַמעטענער קאַנאַפּע, דעם זון ― אַף דער אַנדערער קאַנאַפּע, אױסגעבעט, װי מע בעט פֿאַר אַ מלך מיט אַ פּרינץ. אַף מאָרגן האָט זיך דער טאַטע אָפּגעזעגנט און איז אַװעקגעפֿאָרן אַהײם, און דער זון איז געבליבן באַם ייִדן פֿון די שמױסן אַף קעסט און קװאַרטיר, און דערפֿאַר געלערנט מיט זײַנע קינדער.

אַף דעם אַנדערן טאָג איז דער װאַרעמעס געװען שױן ניט מיט אַזאַ שיק און אַזאַ קנאַק, װי דער ערשטער. אַ געװײנלעכע קאַשע מיט יױך, אַ שטיקל פֿלײש ― און פֿאַרטיק. די װעטשערע אױך אַ מילכיקע, נאָר באַשטאַנען איז זי פֿון אַ שטיקל קעז און פּוטער מיט ברױט. ברױט לרובֿ. באַלײגט האָט מען דעם גאַסט שױן ניט אין זאַל און ניט אַף קײן סאַמעטענער קאַנאַפּע, נאָר אַף אַן אײַזערנעם קאַסטן, פֿון װעלכן מען איז אױפֿגעשטאַנען אַ צעבראָכענער, אָן אַ האַלדז און נאַקן. אַף איבערמאָרגן איז דער װאַרעמעס באַשטאַנען פֿון אַ געקאָכטער טאַראַנקע מיט קאַרטאָפֿל, װאָס האָט נאָכדעם אױסגעברענט דאָס האַרץ אַף צו חלשן. קײן װעטשערע האָט מען ניט געגעבן, נאָר אַ גלעזל טײ מיט ברױט, און באַלײגט האָט מען דעם לערער אַף דער ערד, אױסגעבעט אַף אױסגעמאַכטע שמױסן. מע האָט באַדאַרפֿט זײַן שטאַרקער פֿון אײַזן, מע זאָל אַריבערטראָגן דעם ריח פֿון די שמױסן. דערצו האָט אַ גאַנצע נאַכט געקאַװיאַקעט אַ קינד אין װיגעלע, זיך געריסן די קישקעלעך, ניט געלאָזט שלאָפֿן. אַ קלײן לעמפּל האָט גערײכערט און געטשאַדעט, פֿאַרהאַקט דעם קאָפּ, און דאָס עופֿהלע האָט ניט אױפֿגעהערט צו שרײַען און צו גװאַלדעװען ― ס'איז געװען אַ גאָטס רחמנות! דער רעפּעטיטאָר האָט געזען, אַז שלאָפֿן װעט ער שױן סײַ־װי־סײַ ניט, איז ער אױפֿגעשטאַנען פֿון די שמױסן, צוגעגאַנגען צום קינד אַ קוק טאָן, װאָס שרײַט דאָס. לאָזט זיך אױס, אַז די קאַץ האָט זיך פֿאַרקליבן צום קינד אין װיגעלע, האָט זיך צעלײגט, װי באַם טאַטן אין װײַנגאָרטן, זיך געמאַכט נאַכטלעגער. פֿאַרן לערער איז געװען אַן אַלטערנאַטיװע: װאָס טוט מען? אַרױסװאַרפֿן די קאַץ? ― אַ רחמנות אַף דער קאַץ. צער־בעלי־חײם. איבערלאָזן די קאַץ? ― שרײַט דאָס קינד. פֿאַלט ער אַף אַ המצאה (אַ יונג אַ חכם גיט זיך אַן עצה): ער װעט נעמען װיגן דאָס לינד, װעט די קאַץ אַלײן אַװעק. דאָס װײסט ער פֿון דער פּראַקטיק. באַ אים אינדערהײם, װי אױך אין חדר, איז אים אױסגעקומען צו זען אַלע מאָל אַזעלכעס. אײדער מע האָט אַװעקגעלײגט אַ קלײן קינד צום ערשטן מאָל אין אַ נײַ װיגעלע, איז געװען אַ סגולה, מע זאָל פֿריִער אױסװיגן אין װיגעלע די קאַץ. האָט אָבער קײן קאַץ ניט געלאָזט זיך װיגן בשום אופֿן. קױם האָט מען זי אַרײַנגעלײגט אין װיגל און געגעבן אײן ריר ― אַזױ איז זי אױפֿגעשפּרונגען, גרײט געװען אױסדראַפּען יעדן אײנציקן די אױגן. אַזױ איז געװען אױך איצט. דער רעפּעטיטאָר האָט זיך נאָר צוגערירט צום װיגל, אַזױ האָט זיך די קאַץ אױפֿגעהױבן און געגעבן אַ שפּרונג־אַרױס פֿון װיגל ― און ניטאָ זי. דערפֿאַר אָבער האָט דאָס עופֿהלע דערפֿילט, אַז מע װיגט דאָס, אױפֿגעהערט שרײַען, זיך באַרויִקט און אַנטשלאָפֿן געװאָרן. אַף מאָרגן, אַז ער האָט דאָס דערצײלט דער מוטער פֿונעם עופֿהלע, האָט זי געשאָלטן די קאַץ מיט טױטע קללות, געהאַלובעט דאָס קינד ― איר זאָל זײַן פֿאַרן קינדס בײנדעלעך! נאָר דאָס, װאָס דער לערער איז אַ גאַנצע נאַכט ניט געשלאָפֿן ― דאָס גײט איר אָן, װי דעך פֿאַראַיאָריקער שנײ.

אײַנגעזען, אַז ס'איז קײן תּכלית ניט אַזױ צו לעבן אַף דער װעלט, האָט דער לערער זיך געמוזט אָנדינגען קעסט און קװאַרטיר אין אַן אַנדער פּלאַץ און באַצײַטנס זיך געזעגענען מיט די שמױסן. און דאָ האָט זיך אָנגעהױבן פֿאַר אים אַ גאַנצע רײע פֿון אַלערלײ צרות, שלעק, פּורעניות. אַ סדרה פֿון בײזע בעל־הביתטעס, אײַנגעזעסענע טאַראַקאַנעס, בײַסנדיקע װאַנצן, לױפֿנדיקע מײַז, שטשורעס און אַנדערע מיאוסקײטן. נאָר די אַלע יסורים, צרות און װײטיקן זײַנען געװען גאָלד אַקעגן די אינטריגעס, װאָס ס'איז אים אױסגעקומען אױסצושטײן פֿון זײַנע קאָנקורענטן די לערערס. דאָס זײַנען געװען ייִדן מלמדים, מײדלשע שרײַבערס, װאָס האָבן געפֿירט צװישן זיך אַ מוראדיקע קאָנקורענץ און אַלע אינאײנעם ― אַ קאַמף קעגן דעם נײַעם לערער פֿון פּערעיאַסלאַװ. װוּ ס'איז פֿאַראַן ערגעץ אַ שמוץ אַף דעך װעלט ― האָט מען אַף אים אַרױפֿגעװאָרפֿן. צוהערן זיך צו זײ ― איז דאָס געװען אַ קרימינאַליסט, אַ גנבֿ, אַ גזלן, װאָס אין דער קאָרט. זײ האָבן אָנגעפֿירט צװישן אים און די בעלי־בתּים אַזעלכע פּליאָטקעס, אַז ער האָט געבעטן גאָט, דער זמן ― דער זומער ― זאָל שױן אַװעקגײן, און ער זאָל קאָנען אַנטלױפֿן פֿון דאָרטן מיטן לעבן. די גאַנצע צײַט װאָס ער האָט פֿאַרבראַכט אין רזשישטשעװ, איז געװען װי אַ קאָשמאַר, װי אַ בײזער חלום. דאָס אײנציקע הױז, װוּ ער איז אַרײַנגעקומען און געפֿילט זיך צװישן מענטשן, איז געװען באַ אַבֿרהם דעם כּלי־זמר. אַבֿרהם דער כּלי־זמר ― דאָס איז אַ טיפּ פֿון אַן אַרטיסט, אַן אמתער מאַעסטראָ, װאָס פֿאַרדינט באַשריבן צו װערן.

אַ הױכער מענטש, אַ ברײטער, מיט אַ קײַלעכיק ברײט פּנים, מיט קלײנע אײגעלעך, געדיכטע ברעמען, שװאַרצע לאַנגע געקרײַזלטע האָר. הענט ברײטע, גראָבע, באַװאַקסענע. אַזױ, אַז די פֿידל האָט אין זײַנע הענט אױסגעזען ניט װי אַ פֿידל, נאָר װי אַ פֿידעלע, אַ שפּילכל. קײן נאָטן האָט ער ניט געקענט, און דאָך האָט ער געהאַט זײַנע אײגענע קאָמפּאָזיציעס. און שפּילן האָט ער געשפּילט אַזױ, אַז מע האָט געקאָנט ממש אױסגײן אונטער זײַנע הענט. דאָס איז געװען אַ מין סטעמפּעניו. און אפֿשר מיט אַ קאָפּ העכער פֿון סטעמפּעניו. אין לעבן איז ער אױך געװען אַ סטעמפּעניו. אַ מאָדנער פּאַרשױן. אַ פּאָעטישע נאַטור און אַ גרױסער ליבהאָבער פֿון שײנע װײַבלעך און מײדלעך… דערפֿאַר אָבער האָט ער געהאַט אַ װײַב ― ניט אַזאַ שלאַק, װי סטעמפּעניוס. אַדרבה, זײַן װײַב, אַבֿרהמיכע די כּלי־זמרן, איז געװען פּונקט אַזױ װי ער. אַ הױכע, אַ גרױסע, אַ שײנע און אַ ברײטע. שױן אַביסל צו ברײט. מע האָט פֿון איר געקאָנט מאַכן דרײַ װײַבער. אױך מיטן כאַראַקטער איז זי געװען װי צװײ טראָפּן װאַסער איר מאַן. בײדע זײַנען קײנמאָל נישט געװען אױפֿגערעגט, תּמיד פֿרײלעך, אױפֿגעלײגט, שטענדיק געלאַכט, און ליב געהאַט גוט עסן, גוט טרינקען, גוט לעבן. איז געװען פֿאַר װאָס ― האָט מען אײַנגעקױפֿט דאָס בעסטע און דאָס שענסטע. איז ניט געװען ― האָט מען פֿאַרװאָרפֿן די צײן אַף דער פּאָליצע און געװאַרט ביז גאָט װעט צושיקן אַ פֿאַרדינסטל, װעט מען קױלען אַ הערינג און מע װעט געבן אַ לעב־אונטער, אַזױ װי גאָט האָט געבאָטן. מיט קינדער האָט זײ גאָט אױך ניט פֿאַרזען. עס איז געװען באַ זײ אַ גאַנצע כאַליאַסטרע, און אַלע מיט געבאָרענע טאַלאַנטן. אַלע אױסגעצײכנטע מוזיקער אַף אַלערלײ אינסטרומענטן ― אַ זעלטענער אָרקעסטער.

אַהין האָט זיך דאָס אַרײַנגעכאַפּט דער מאָדערנער לערער פֿון פּערעיאַסלאַװ. דאָרט האָט ער זיך געפֿילט, װי אַ פֿיש אין װאַסער. דער מאַעס־טראָ אַלײן האָט אים געלערנט פֿידל־שפּילן. געצאָלט האָט ער גאָרניט. אַבֿרהם דער כּלי־זמר איז ניט אַזאַ מענטש, װאָס זאָל פֿאַר אַזאַ הײליקער זאַך, װי די געטלעכע מוזיק, נעמען געלט. „נאָר אױב דער לערער איז רײַך אין אַ פּאָר גראָשנס, בעט ער באַ אים אַ גמילות־חסדל“. דאָס אײגענע אױך זײַן װײַב, אַבֿרהמיכע די כּלי־זמרן. זי באַדאַרף גראָד אַצינד האָבן עטלעכע קאָפּיקעס אין מאַרק אַרײַן… „װעט זיך ניט געפֿינען באַ אײַך עפּעס קלײנגעלט אין קעשענע?“

פֿאַרשטײט זיך, אַז קלײנגעלט װעט זיך תּמיד געפֿינען. און אַזױ װערט ער דאָרט אַ הײמישער, אַ בן־בית, אַן אײגענער ― און דאָס איז גענוג פֿאַר זײַנע קאָנקורענטן די לערערס, זײ זאָלן אים באַרײדן, באַװאַרפֿן מיט שמוץ, אים און דעם כּלי־זמר, דער כּלי־זמרן מיטן גאַנצן געזינדל. זײ האָבן צעפּױקט איבער דער גאַנצער שטאָט, אַז אַלץ, װאָס דער פּערע־יאַסלאַװער לערער פֿאַרדינט, גיט ער אַװעק דער כּלי־זמרן, און אַז מע פּראַװעט דאָרט אַלע נאַכט הוליאַנקעס, די כּלי־זמר שפּילן און זײ טאַנצן ― ס'איז חי געלעבט! עס גײט זײ ניט אָן, װאָס אָרעמעלײַט גײען־אױס פֿון הונגער און קלײנע קינדער שטאַרבן… דער, װאָס דערצײלט, מאַכט אַ פֿרום פּנים און פֿאַרגלאַנצט די אױגן אַרױף, און די, װאָס הערן, שפּײַען־אױס… װאָס פֿאַר אַ סמיכות־הפּרשיות איז דאָס מיט אָרעמעלײַט? און װאָס האָט דאָס צו טאָן מיט קלײנע קינדער? װאָס באַטײַט דער שפּײַ? ― דאָס דאַרף מען ניט פֿרעגן. דאָרט, װוּ עס האַנדלט זיך אום קאָנקורענץ, שװײַגט דער געזונטער פֿאַרשטאַנד. קורץ, ער האָט קױם דערצױגן דעם זמן און איז אַנטלאָפֿן פֿון דעם פֿאַרשאָלטענעם שטעטל אַהײם, מורא געהאַט אַפֿילו זיך אַרומקוקן צוריק, פֿאַרזאָגט קינדער און קינדס־קינדער מער קײן שטונדן אין די קלײנע שטעטלעך ניט געבן. ער האָט באַשלאָסן צו זוכן זיך אַן אַנדער קאַריערע אין לעבן. װידער אינדערהײם

די זיסקײט פֿון צוריקקערן אַהײם ― ער באַגעגנט זיך װידער מיט זײַן חבֿר

אליע ― מע שמועסט אין שטאָט, אַז ער שרײַבט אין „המגיד“. ― דאַרװין,

באָקל און ספּענסער. ― צװײ טיפּן פֿון די אַמאָליקע ערשטע „עקסטערנעס“.

קײן נאָמען קלינגט ניט אַזױ שײן, װי דער נאָמען „מאַמע“. קײן װאָרט רעדט ניט אַזױ צום האַרצן, װי דאָס װאָרט „הײם“. אַז מע װיל קענען און אָפּשאַצן די הײם, זאָל מען כאָטש אַף אַ קורצע צײַט זיך אַװעקלאָזן, זיך װאַלגערן אַביסל אין דער פֿרעמד און דערנאָך אומקערן זיך צוריק אַהײם, אין דאָס הײמישע נעסט אַרײַן. יעדע זאַך באַקומט אַן אַנדער פּנים, אַן אַנדער חן. אַלצדינג װערט צװײ מאָל אַזױ ליב און טײַער. מע פֿילט זיך אַן איבערגעביטענער, אַ נײַ־געבאָרענער אַף דער װעלט.

דער העלד פֿון די דאָזיקע געשיכטעס, אַז ער איז געקומען אַף ראָש־השנה אַהײם, האָט ער זיך צום אַלעם ערשטן געלאָזט איבער דער שטאָט שפּאַצירן, אױסגעמאָסטן אַלע גאַסן, געפֿונען אַלע הײַזער און הױפֿן און גערטנער אַף זײערע ערטער. די מענטשן, װאָס ער האָט באַגעגנט, האָבן זיך װינציק־װאָס איבערגעביטן. זײ האָבן אים פֿרײַנטלעך געגריסט, און ער איז צו אַלעמען געװען פֿרײַנטלעך, װי װײַט ער האָט געקאָנט. נאָר דאָס יונגװאַרג, װאָס ער האָט אַװעקגעלאָזט, האָט זיך אױפֿגעכאַפּט אַף די פֿיס און איז אַביסל אונטערגעװאַקסן. און אַלײן איז ער, װי מע האָט אים פֿאַרזיכערט, אױך אױסגעװאַקסן, געװאָרן „מענערשער“. דערצו האָט ער זיך אױסגעקלײדט טשאַקענדיק און קנאַקנדיק, ניט געזשאַלעװעט קײן סקריפּעס אין די שיך, אָפּצאַסן הױכע, הױזן ברײטע און לאַנגע ― נאָך דער מאָדע. אַ רעקעלע אַ קורץ, אַ קאַפּעליושל אַ װײכס, אַ העלס, אַ ביסל געלבלעך. די האָר פֿאַרלאָזט לאַנגע, מעשׂה פּאָעט, און פֿאַרקעמט אַראָפּ, אַלאַ גאָגאָל.

גאַנץ אַנדערש האָט אױסגעזען זײַן חבֿר אליע, װעלכער איז אױך נאָר־װאָס געקומען צו פֿאָרן אַף יום־טובֿ אַהײם, פֿון זשיטאָמיר. זײַן אוניפֿאָרעם איז באַשטאַנען פֿון אַ קורץ װײטיקל, פֿאַרשפּיליעט, װי אַ טוזשורקע, ביז אַרױף. קורצע שמאָלע הױזן, אַ בלױער קאַשקעט מיט אַ ברײטן דאַשעק, און אָפּגעשױרן, װי אַ סאָלדאַט. די ברוסט אַרױסגעשטעלט, די צײן װײַס, די אױגן פֿרײלעך ― ער קאָן זיך גאָר זאַט ניט אָנדערצײלן, װי גוט עס איז אין אינסטיטוט. מע גײט־דורך, זאָגט ער, העכערע מאַטעמאַטיק, מע לײענט רוסישע ליטעראַטור, מע לערנט גימנאַסטיקע, און ייִדיש ― אַפֿן שפּיץ מעסער: אַ פּרשה חומש, אַ קאַפּיטל פּסוק, אַ שטיקל חײַ־אָדם ― און פֿאַרטיק. „אָט דאָס איז די גאַנצע תּורה פֿונעם לערער־אינסטיטוט? אָט דער אליע װעט עס זײַן אַ ייִדישער לערער? אַ רבֿ באַ ייִדן?“…

אױך איז ער געװען איבערראַשט פֿון דעם, װאָס זײַן חבֿר אליע האָט געבראַכט צו פֿירן פֿון דעם ייִדישן זשיטאָמירער לערער־אינסטיטוט אַ גאַנצן פּאַק מיט רוסישע לידער, און נישט אײנס אַ ייִדיש. גלײַך װי ער װאָלט דאָס געקומען צו פֿאָרן פֿון אַ „בורסע“, פֿון אַ גױיִשער סעמינאַריע. דאָס האָט אָבער ניט געשאָדט, זײ זאָלן בלײַבן די זעלבע חבֿרים, װאָס געװען. שטענדיק אינאײנעם. אומעטום אינצװײען. בײדע האָבן געהאַט גענוג שטאָף אַף צו רײדן, און נאָך מער ― אַף צו לאַכן און אָפּשפּעטן פֿון דעך גאַנצער שטאָט. און װי אַמאָל, אין די גוטע יאָרן, איז מען אַװעק צום טײַך, געדונגען אַ שיפֿל און אַריבערגעפֿאָרן װײַט, הינטער דער שטאָט אַרױס.

סוף זומער. די קעלט האָט נאָך ניט אַרײַנגעטרעטן. נאָר דאָס פֿעלד איז שױן ניט מער גרין. נישטאָ שױן קײן זכר פֿון די װײַסע און רױטע מאַרגאַריטקעס. דער אָטשערעט שטײט נאָך אין דער בלאָטע. נאָר ער איז שױן געל און שיטער. רױטלעך איז דאָס װעלדל. אַװעק די צײַט פֿון אױסציִען זיך אַף דער ערד. די ערד איז פֿײַכט און זומפּיק. די חבֿרים זוכן־אָפּ אַן אױסגעהאַקטן בױם אין װאַלד און זעצן זיך אַװעק אַביסל רוען. און מע דערצײלט זיך אײנס דאָס אַנדערע אַלצדינג, װאָס יעדער האָט דורכגעמאַכט דאָס ערשטע האַלב יאָר פֿון זײער צעשײדן זיך. מע לאָזט ניט דורך קײן קלײניקײט, קײן ברעקל. עס װערט איבערגעגעבן יעדער אײַנדרוק, יעדע באַגעגעניש, איטלעכע געשעעניש. און נאָך מער קונץ, װאָס בײדע אינאײנעם רײדן, בײדע לאַכן, שלאָגן זיך איבער אײנס דאָס אַנדערע אין דער רעכטער מיט ― און דאָך הערט מען זיך און מע פֿאַרשטײט זיך און מע האָט הנאה.

דערנאָך װערט מען אַנטשװיגן. יעדער פֿאַרטיפֿט זיך, קוקט־אַרײַן צו זיך אין דער נשמה אַרײַן, בלײַבט אַלײן מיט זײַנע געדאַנקען. מען איז טאַקע נאָענטע חבֿרים. מע האָט זיך גערן. מע זאָגט־אַרױס אײנער דעם אָנרעדן אַלץ, נאָך ניט אינגאַנצן. נײן, ניט אינגאַנצן, ניט אינגאַנצן. יעדער אײנער האָט זיך זײַנע געדאַנקען, זײַן אידעאַל, זײַן אײגן װעלטל, װוּ קײן אַנדערער, עס מעג זײַן דער בעסטער חבֿר, האָט קײן שליטה…

עס הײבט־אָן װערן װי קילבלעך. אױסגעלאָשן דער טאָג. די זון זעצט זיך. דער װאַלד װערט פֿאַרצױגן, װי אײַנגעהילט אין אַ דינעם רױך. עס פֿאַלט אַראָפּ אַ שישקע מיט אַ װידערקול. בײדע כאַפּן זיך אױף װי פֿון אַ כּישוף.

― צײַט פֿאָרן אַהײם?

― צײַט פֿאָרן אַהײם.

און מע הײבט זיך אױף. און מע שפּאַנט־דורך דאָס גאַנצע פֿעלד דורך אַן אױסגעטרעטענע קרומע, שמאָלע סטעזשקע. מע זעצט זיך אַרײַן אין שיפֿל און מע זינגט אַ לידל (אַ גױיִש, ניט קײן ייִדיש), און מע גליטשט זיך איבערן שמאָלן געדרײטן טײַכל, פֿאַרבײַ דעם געלן אָטשערעט. און אַז מע קומט אַהײם, איז שױן פֿינצטער. די באַקן פֿלאַמען. די אױגן גלאַנצן. דער אַפּעטיט איז גרױס. מע האָט גײענדיק געקױפֿט אַ זיסן קאַװען (אַרבוז, װאַסערמעלאָן), מיט צװײ פֿרישע, װײכע, נאָך װאַרעמע פֿראַנזעלן. און מע פּראַװעט װעטשערע. און מען איז פֿרײלעך. און עס לאַכט זיך גאָר אָן אַ װאָרום און אָן אַ זין.

דער זײַטיקער האָט געקאָנט מײנען, אַז בײדע זײַנען גלײַך צופֿרידן, גלײַך גליקלעך ― יונגע, געזונטע קינדער, װאָס פֿעלט זײ? אין תּוך אַרײַן איז אָבער נאָר אײנער פֿון זײ (אליע) געװען באמת אַ גליקלעכער. דער צװײטער (שלום) האָט זיך געפֿילט אָנגעבראָכן, ניט אַפֿן ריכטיקן װעג. זײַן אײנציק שטיקל טרײסט איז געװען דאָס, װאָס די שטאָט האָט געקלונגען מיט זײַן הפֿטרה־זאָגן אין בית־מדרש און מיט זײַן קענען תּנ″ך און העברעיִש און מיט זײַן שרײַבן. אַלץ אַזעלכע זאַכן, װאָס פֿאַר זײַן חבֿר אליע איז דאָס אַ סוד. ניט פֿאַר אים געדאַכט. װי קומט צו אליען אַזאַ ייִדיש שרײַבן? לשון־קודש? מליצה? דערױף איז נאָר ער, נחום ראַבינאָװיטשעס זונדל. קלאָר אין אַלע השׂכּלה־ביכלעך, װי אַ װאַסער. לײענט דעם „המגיד“. אַ װוּנדער, װאָס ער אַלײן שרײַבט נאָך ניט אין „המגיד“. נאָר פֿון װאַנען װײסט מען, אַז ער שרײַבט ניט? אפֿשר שרײַבט ער אונטער אַ פֿאַרשטעלטן נאָמען?…

אַזױ שמועסט מען אין פּערעיאַסלאַװ. און מע רינגלט אים אַרום מיט אַ באַזונדערן אָרעאָל, און ער װאַקסט־אױס באַ זיך אַלײן אין די אױגן מיט אַ קאָפּ העכער. און ער װערט סאָליד. ער זוכט ניט מער קײן חבֿרשאַפֿט מיט קײנעם פֿון די פֿריִערדיקע װײַסע־חבֿרהניקעס. ער פֿאַרשרײַבט זיך אין דער שטאָט־ביבליאָטעק. טראָגט אַהײם גראָבע ביכער. לײענט ד אַ ר װ י ן , ב אָ ק ל , ס פּ ע נ ס ע ר. שאַרט זיך אַרום די גרױסע, באַרימטע, אױפֿגעקלערטע בחורים אין שטאָט. בחורים אױטאָ־דידאַקטן, אַזעלכע, װאָס האָבן אַלײן, מיט זײער זיצן און קװעטשן די באַנק, דורכגעמאַכט אַ גאַנצן קורס, בײַגעקומען לאַטײַן און גריכיש, דורכגעגאַנגען געאָמעטריע און אַלגעברע, און טריגאָנאָמעטריע, און פּסיכאָלאָגיע, און פֿילאָזאָפֿיע. גרײט געװען כאָטש הײַנטיקן טאָג אַרײַנטרעטן גלײַך אין אוניװערזיטעט אַרײַן. זײ האָבן נאָר ניט אַף דער הוצאה. צװײ טיפּן פֿון די אַמאָליקע ערשטע עקסטערנעס. אײנער האָט געהײסן כײַטע רודערמאַן, דער אַנדערער ― אַבֿרהמל זאָלאָטושקין. בײדע זײַנען טױט און פֿאַרדינען באַשריבן צו װערן כאָטש אין עטלעכע שורות אין די דאָזיקע זכרונות.

כײַטע רודערמאַן איז געזעסן װײַט הינטער דער שטאָט אַרױס, אָפּגעזונדערט פֿון דער װעלט און פֿון מענטשן. דאָס איז געװען אַ זון פֿון דעם מלמד משה־דװיד רודערמאַן, װעלכער איז באַשריבן אינעם ערשטן טײל פֿון דער ביאָגראַפֿיע, און אַ ברודער פֿון שמעון רודערמאַן, װאָס האָט געהאַלטן באַ שמדן זיך, נאָר די שטאָט האָט אים אַרױסגעראַטעװעט פֿון מאָנאַסטיר און אַװעקגעשיקט קײן זשיטאָמיר אין דער ראַבינער־שול. כײַטע איז גאָרניט געװען געראָטן אין זײַן בלאַסן, יאַדישלעװן ברודער שמעון. דאָס איז געװען אַ בחור אַ געזונטער, אַ ברײטבײניקער, אַ שײנער יונגאַטש מיט רױטע פּוכקע באַקן. משה־דװיד דער מלמד איז געשטאָרבן פֿון אַן אַסטמאַ־הוסט, און זײַן װײַב די אַלמנה, כײַטעס מוטער, איז געװאָרן אַ סאַרװערקע אַף פֿרעמדע חתונות, געבאַקן לעקעכער. דאָס האָט איר געגעבן מיטלען צום לעבן און אױסצוהאַלטן איר זון, װאָס האָט געװוּסט נאָר אײן זאַך ― ביכער, ביכער און ביכער. מיט קײנעם אין דער װעלט האָט זיך כײַטע ניט אָנגעקערט. זעלטן װער עס האָט זוכה געװען מיט אים צו רײדן. נאָר אַלע האָבן געװוּסט, אַז כײַטע קען, כײַטע איז קלאָר אומעטום, כײַטע איז טיף. װער עס האָט געהאַט אַמאָל אַ זכיה מיט אים צו באַגעגענען זיך, איז געװען איבערראַשט פֿון אָט דעם באַהאַלטענעם פֿילאָזאָף. כײַטע, אַז ער האָט זיך צערעדט, האָט ער געשאָטן מיט פֿײַער, געמאַכט אַ תּל פֿון אַלץ און פֿון אַלעמען, מבֿטל געװען די גאַנצע װעלט. זײַן צונג איז געװען אַ פֿײַל. זײַן געלעכטער איז געװען גאַל. זײַן װיץ איז געװען גיפֿט. פֿון װאַנען האָט דער פּרוש אַזױ געקענט די װעלט? דאָס בלײַבט אַ סוד און אַ רעטעניש אַף אײביק. אײנמאָל אין אַ זומער האָט ער זיך אָפּגעבאָדן אין טײַך, פֿאַרקילט זיך און איז פֿון טובערקולאָז, אַ בחור פֿון צװײ און צװאַנציק יאָר, געשטאָרבן.

דער צװײטער פֿילאָזאָף־אױטאָדידאַקט, אַבֿרהמל זאָלאָטושקין, איז שױן געװען ניט קײן פּרוש, ניט קײן פֿאַרבאָרגענער. אַ יונג אַ פֿרײלעכער, אַ הײסער ברונעט, מיט פֿײַערדיקע שװאַרצע אױגן, מיט שװאַרצע, שטאַרק־געקרײַזלטע האָר, אַלײן אױך אַ שװאַרצער, װי אַן אַראַב, מיט װײַסע לאַכנדיקע צײן, אַביסל אַ הײזעריקע שטימע, ליב געהאַט אָנטאָן זיך, װי אַן ענגלענדער, קעסטלדיקע הױזן, אַ מאָדנע מיצל אַפֿן קאָפּ, און װינטער אַ מגושמדיקן הענג־קאָלנער. אָנגעלײענט איז זאָלאָטושקין געװען, װי אַ פּױק. געקענט ה ײ נ ע אַף אױסװײניק. נאָר ליב האָט ער געהאַט ד י ק ע נ ס און ט ע ק ע ר ײ , ס װ י פֿ ט , ס ע ר װ אַ נ ט ע ס און אונדזער ג אָ ג אָ ל ן. און איז אַלײן אױך געװען אַ הומאָריסט. דאָס הײסט, ער האָט שטילערהײט פֿאַר זיך געשריבן אַ סך הומאָריסטישע זאַכן, און קײן אײנציקע שורה נישט געװאָלט ניט אָפּדרוקן, ניט באַװײַזן קײנעם. בטבֿע געװען אַ גרױסער עקשן, אַ צו־להכעיסניק, אַן אָפּשפּעטער און אַ פֿאַרטיפֿטער אין זיך. געלעבט האָט ער פֿון דעם, װאָס ער איז געװען אַ שרײַבער כּל־ימיו אין דער מעשטשאַנסקי אופּראַװע. זײַן כּתבֿ־יד איז געװען פּונקט אַזױ געקרײַזלט, װי זײַנע האָר. ער איז געשטאָרבן אַן אַלטער בחור אַריבער פֿערציק.

אָט דאָס זײַנען געװען די צװײ גרױסע שטערן, אַרום װעלכע שלום האָט זיך געריבן און פֿון װעלכע ער האָט גענאַשט װיפֿל עס האָט זיך געלאָזט. צװישן זיך זײַנען די צװײ שטערן, כײַטע רודערמאַן און אַבֿרהמל זאָלאָטושקין, געװען פֿײַער מיט װאַסער. זײ האָבן זיך קײנמאָל נישט באַגעגנט און נישט געקענט אַפֿילו. און דאָך האָבן זײ זיך אַזױ פֿײַנט געהאַט, אַז מע האָט נישט געטאָרט דערמאָנען פֿאַר אײנעם דעם אַנדערנס נאָמען. מיר װעלן זיך נאָך מסתּמא באַגעגענען מיט זײ אין אונדזערע װײַטערע באַשרײַבונגען.

ער פֿאָרט אַף אַ רײַכע שטעלע

„פּוסטעפּאַס“ ― ישׂראל בענדיצקי גיט אַן עצה, און דער פֿאָטער שרײַבט אַ בריװ

צום „מאַגנאַט“ ― ער לאָזט זיך װידער אין דער װעלט אַרײַן און בלײַבט מיט

אײן פּיטאַקל ― באַ די טױערן פֿון גן־עדן ― דער קאַלטער ברוך־הבא

װאָס װעט זײַן װײַטער?

פֿון אַלע פּראָפֿעסיעס, װאָס זײַנען פֿריִער געװען אַ גאַנצער שלל, האָט זיך אױסגעלאָזט אַ בױדעם. די שטונדן האָבן זיך צעקראָכן. פֿאָרן שטודירן ― איז ניט געװען מיט װאָס. זיצן באַם טאַטן אַף קעסט איז אױך נישט זײער ליב. ובפֿרט נאָך דעם, װי מען איז שױן געװען אַ זעלבסטשטענדיקער מענטש פֿאַר זיך. און כאָטש דער טאַטע האָט געקליבן תּענוג פֿון זײַן זון דעם קענער און דעם משׂכּיל, דאָך האָט דאָס אים געקרענקט און געעלטערט, װאָס זײַן זון גײט־אַרום בטל אָן אַ שום אַרבעט. װאָס װעט זײַן דער תּכלית? און די שטיפֿמאַמע, װעלכע האָט געהאַט געקוקט אַף דעם זעלבסטשטענדיקן שטיפֿזון מיט אַ געװיסער דאָזע פֿון רעספּעקט, האָט אַצינד מיטאַמאָל פֿאַרלױרן דאָס גאַנצע ביסל דרך־ארץ פֿאַרן „פּוסטעפּאַסניק“. זי האָט ביסלעכװײַז אָנגעהױבן אירע אַמאָליקע זאַכן: קוקן מיט אײן אױג, אַרײַנװאַרפֿן אַ שטעכװערטל, זאָגן דער שװיגער און מײנען די שנור… דאָס אַלץ האָט דעם טאַטן מקצר־ימים געװען, און דער העלד אַלײן האָט פֿאַרטיפֿט זיך אין זײַנע ביכער, אָדער אָנגערוקט דאָס היטל, גענומען דאָס שטעקעלע און אַװעק צו זײַנע אױבן־באַשריבענע באַקאַנטע פֿילאָזאָפֿן, צו כײַטע רודערמאַן אָדער צו אַבֿרהמל זאָלאָטושקין. מיט זײ האָט ער ליב געהאַט צו דיסקוטירן װעגן אַבסטראַקטע זאַכן, װעלט־פּראָבלעמען. כײַטע רודערמאַן, דער פּעסימיסט, האָט, װי זײַן שטײגער איז, געזידלט די גרעסטע מענטשן, ניט אָנערקענט קײן אױטאָריטעטן, געפֿײַפֿט אַף דער גאַנצער װעלט. דערפֿאַר האָט אָבער דער אָפּטימיסט זאָלאָטושקין ציטירט פֿון הײנע און בערנע גאַנצע שטיקער מיט אַ באַזונדערן ניגון, געקרײַזלט בעת מעשׂה דעם טשוביק פֿון זײַנע געקרײַזלטע האָר און זיך אָנגעװאַרעמט מיט אַזאַ התלהבֿות, װי אַ פֿאַרברענטער חסיד, בעת ער זאָגט נאָך דעם רבינס תּורה.

דאָס אַלצדינג איז אָבער געװען נישט מער װי אַ מיטל אַף די צײַט צו פֿאַרטרײַבן. עס האָט זיך געפֿילט אַ פּוסטקײט אין דער נשמה און אַן אומזיסט־פֿארלירן פֿון צײַט און פֿון ענערגיע. עס האָט זיך געבענקט נאָך אַרבעט. עס האָט זיך געריסן אין דער װעלט אַרײַן. עס איז ניט ליב געװען דאָס לעבן. זיך אַלײן נמאס. נמאס און מאוס.

נאָר דער גאָט, װאָס פֿאַרלאָזט ניט קײנעם, האָט זיך אומגעקוקט אױך אַף דעם פֿאַרלױרענעם העלד פֿון דער דאָזיקער ביאָגראַפֿיע. אים איז געקומען צו הילף זײַן טאַטנס אַ גוטער פֿרײַנט מיטן נאָמען ישׂראל בענדיצקי. דער דאָזיקער פּאַרשױן, כאָטש ער איז, אײגנטלעך, געװען ניט מער װי אַ כּלי־זמר, דאָך האָט ער געשפּילט אין שטאָט אַ ראָלע פֿון אַ זײער אָנגעזעענעם בעל־הבית. געשפּילט האָט ער נאָר אַף געהױבענע רײַכע חתונות, זיך גערעכנט פֿאַר דיריזשאָר און קאַפּעלמײַסטער. זײַן הױפּטגעשעפֿט איז געװען ― אַ רײַכע פּריצישע אַכסניה. ער איז אױך געװען דער אײנציקער פֿאָטאָגראַף אין שטאָט. דערצו איז ער געװען גלאַט אַ שײנער ייִד, אַ הױכער, אַן אױסגעפּוצטער, מיט אַ זעלטן־שײנער קײַלעכיקער שװאַרצער באָרד. געטראָגן אַ שװאַרצן געװענטענעם הענגקאָלנער, אַ הױכן קאַפּעלוש און לעדערנע קאַלאָשן מיט מעשענע אָבצאַסן. אַ צינגל האָט ער געהאַט אַ געשליפֿענעם, גערעדט זיס און קײַלעכיק און מער אַף רוסיש: „װיד־טילי“… „מעזשדו פּראָטשים“… „סליעדאָװאַטעלנאָ“…

דער דאָזיקער בענדיצקי איז געװען אַן אָפֿטער אַרײַנגײער אין קלוב, דאָס הײסט, צו ראַבינאָװיטשן אין דער „טאַבאַטשנע“ ― אַביסל שמועסן. אײנמאָל איז מען געזעסן אַזױ און געשמועסט, דערצײלט בענדיצקי, װי אַ מסיח לפֿי תּומו, אַז די טעג האָט זיך אָפּגעשטעלט באַ אים אײנער אַ ייִד, אַן עושר, אַ גבֿיר, אַן אַדיר, אַ מאַגנאַט, מיטן נאָמען ק. זיצן זיצט דער דאָזיקער „מאַגנאַט“ אין אַ קלײן שטעטעלע אין ט. (קיִעװער גובערניע). מע קאָן זאָגן, אַז ס'איז אַ דאָרף, ניט קײן שטעטל. און ער האָט קינדער, צו װעלכע ער זוכט מיט ליכט עפּעס אַ רעכטן לערער, אַ רעפּעטיטאָר, אַף ייִדיש און רוסיש צוזאַמען. נאָר דער לערער זאָל זײַן אַ געראָטענער, אַ קענער, און, מעזשרו פּראָטשים, אַ טאַטנס אַ קינד.

לאָזט זיך אױס, אַז דער טאַטע קען דעם דאָזיקן „מאַגנאַט“ נאָך פֿון לאַנג. אַמאָל, מיט יאָרן צוריק, אַז דער „מאַגנאַט“ ק. איז נאָך געװען אַ קלײן מענטשעלע, זיך געדרײט אַרום אַ פּריץ, איז ער געשטאַנען סטאַנציע באַ ראַבינאָװיטשן אין דער אַלטער אַכסניה און געװען דאָס, װאָס מע רופֿט אָן אַ „גוט ברודערל“. דערהערט אַזאַ מעשׂה, רופֿט זיך אָן בענדיצקי: „סליעדאָװאַטעלנאָ, האָט דאָך גאָט אַלײן מיך געשיקט צו אײַך פֿאַר אַ שליח! אױב אַזױ, װעל איך אײַך געבן אַן עצה, אַז איר זאָלט באַלד אַװעקזעצן זיך און אָנשרײַבן אַ רעכטן, אַ פֿײַנעם בריװ, מעזשדו פּראָ־טשים, אַף לשון־קודש, אַזױ װי איר קענט און אַזױ װי אַזאַ מאַגנאַט שטײט־אָן, און דער בחור, װידטילי, זאָל ניט מעדליװען און זאָל גלײַך אַװעקפֿאָרן מיט דעם דאָזיקן בריװ קײן ט. און פֿאַרנעמען די שטעלע, און סע זאָל זײַן אין אַ גוטער שעה ― אָמן“.

און אַזױ איז דאָס טאַקע געװען. עס איז באַשאַפֿן געװאָרן אַ בריװ, אַ שײנער פֿײַערדיקער מליצה־בריװ מיט אַזאַ שײנער שפּראַך, אַז עס קאָן רירן אַפֿילו אַ שטײן. דער טיטל אַלײן האָט פֿאַרנומען דרײַ לאַנגע שורות, אין װעלכע עס זײַנען געװען אױסגערעכנט אַזױ פֿיל מעלות און שבֿחים, אַז װען אַפֿילו דער „מאַגנאַט“ זאָל פֿאַרמאָגן נאָר אַ דריט־חלק פֿון זײ, װאָלט ער אױך געקאָנט זײַן אַן אידעאַל פֿון אַ מענטשן… אָנגעװאָפֿנט מיט אַזאַ שטאַרקער פּראָטעקציע, לאָזט זיך דער יונגער רעפּעטיטאָר אַװעק נאָך אַ מאָל אין גאָטס װעלט זוכן גליק. קײן איבעריקע געלטן מיט זיך, דאַרף מען דעם אמת זאָגן, האָט ער ניט מיטגעפֿירט. קײן אַקרעדיטיװן אין די בענק האָט ער אױך ניט געהאַט. דאָס ביסל, װאָס ער האָט פֿאַרדינט פֿון זײַנע שטונדן, האָט ער דעם גרעסטן טײל פֿאַרטראַנזשירט, זיך אױסגעקלײדט, װי אַ פּרינץ. דאָס איבעריקע האָט צוגענומען די באַן. הײַנט איז מען דאָך עפּעס אַ לעבעדיקער מענטש. אַף יעדער סטאַנציע שטעלט מען זיך אָפּ. די פּאַסאַזשירן שיטן־אַרױס פֿון די װאַגאָנעס און לױפֿן־צו צום בופֿעט. מע כאַפּט זיך צו, װער צו די פֿלעשלעך מיט די גלעזלעך, װער צו די הײסע פּירעזשקעס. װער עס הײסט זיך געבן אַ גלעזל טײ און װער אַ פֿלעשל סאָדע־װאַסער. מע טרינקט דאָס אױס על רגל אַחת און מע באַצאָלט דעם קעלנער טרינקגעלט פֿון דער ברײטער האַנט, מעשׂה באַנקיר, אָדער אָפֿיציר ― לאָז ער װיסן דרך־ארץ, ― און אַזױ איז אַף יעדער סטאַנציע. דאָס ביסל מינץ װערט צעקראָכן, צעגאַנגען, אַזױ װי שנײ אַף דער זון. אין בײַטעלע באָמבלט זיך נאָך עפּעס אַ מין פּיטאַקל. נאָר װער טראַכט װעגן דעם? אַ מענטש פֿאָרט אַף אַ גרײטער זאַך. אַזאַ שטעלע! און אָנגעװאָפֿנט מיט אַזאַ פּראָטעקציע ― װעמען רעדט ער?

― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―

און אַז ער איז געקומען קײן ט., אַרום פֿאַרנאַכטלעך איז דאָס געװעזן, האָט ער זיך אַרומגעקוקט, אַז ער איז נקי, רײן פֿון געלט, פֿאַרמאָגט זײַן אײגנס דאָס אײנע פּיטאַקל. און דאָך האָט ער אַפֿילו אַף קײן מינוט זיך ניט פֿאַרטראַכט. אַדרבה, ער האָט זיך געפֿילט אַזױ גוט, װי נאָך קײנמאָל ניט אין זײַן לעבן. דאָס אַלײן, װאָס ער איז פֿרײַ געװאָרן פֿון די רזשישטשעװער אינטריגאַנעס־לערערס, טאַראַקאַנעס און װאַנצן ― װאָס איז עס װערט? מיט פֿולע לונגען האָט ער אַרײַנגעאָטעמט אין זיך די געזונטע אָסיענדיקע לופֿט. די זון איז שױן לאַנג פֿאַרשװוּנדן אַף יענער זײַט װאַלד, װאָס האָט געשמעקט מיט דעמבענעם און סאָסנאָװן ריח.

אַרױסגעשפּרונגען פֿון װאַגאָן, האָט זיך דער יונגער רעפּעטיטאָר געלאָזט גלײַך צום גבֿיר ― אים איבערגעבן דעם בריװ. פֿאַרגינט זיך אַזאַ „מאַגנאַט“ צו זיצן העט־װײַט אין אַלדי גוטע יאָר אַרױס פֿון דער שטאָט, אין אַ װײַסן פּאַלאַץ מיט אַ גרױסן גרינעם גאָרטן, אַרומגעגרײַזעט מיט געפֿאַרבטע שפּיצעכיקע צאַצקעדיקע שטאַכעטן. צוטרעטן צו אים איז ניט אַזױ גרינג, װי מע קאָן זיך פֿאָרשטעלן. ערגער װי צו אַ פּריץ. נאָר אַז מען איז אָנגעלאָדן מיט אַזאַ שטאַרקער פּראָטעקציע, קאָן מען שױן גײן אַפֿילו צום קײסער אַלײן… אַזױ טראַכט זיך דער העלד, נאָר ער האָט אַ טעות. װאָרעם נאָך אַלעמען איז דער גן־עדן גאָר ניט אַזױ גװאַלדיק, װי דער װעג, װאָס פֿירט צום גן־עדן. אַ סבֿרה, אַז אײדער מע טרעט־צו צו אַזאַ גבֿיר, מוז מען דורכגײן פֿריִער אַלע שבֿעה מדורי גיהנם. באַ אַזאַ „מאַגנאַט“ איז פֿאַראַן דרײַ זאַכן, װאָס מע מוז פֿריִער דורכמאַכן, אײדער מען איז זוכה צו זען זײַן פּנים. און אַפֿילו, אַז איר האָט שױן דורכגעמאַכט אַלע דרײַ זאַכן, זײט איר נאָך אַלץ ניט פֿאַרטיק. איר קאָנט גײן און גײן און אַװעקגײן מיט דעם, װאָס איר זײַט געקומען. װאָס זײַנען די דרײַ זאַכן? 1) אַ סטרוזש, אַ הױכער טרוקענער ערל מיט קרומע פֿיס. אַז ער גײט, קאַטשעט ער זיך. זײַן נאָמען איז פּאַנטאַלײ און זײַן עובֿדה ― ער זיצט באַם טױער, אַזױ װי, להבֿדיל, מרדכי דער ייִד באַם קעניג אַחשורוש. 2) אַ שװאַרצער כּלבֿ, אַ בלינדער אַף אײן אױג, אַזױ װי בלעם. זײַן נאָמען איז זשוק. דעם דאָזיקן כּלבֿ שבכּלבֿים האַלט מען צוגעבונדן צו אַ בױם אַף אַן אײַזערנער קײט ― אַניט װאָלט ער דורס געװען מענטשן. און 3) אַ יונג אַ משרת, װאָס טראָגט אַ קױטיקע מאַנישקע, אַ גאָלדענעם רינג און גײט פֿאַרקעמט מיט אַ שרונט אַקוראַט אינמיטן קאָפּ. די שװאַרצע האָר שטאַרק אָנגעשמירט מיט פֿעטן און שמעקן מיט אַ ריח פֿון אָדעקאָלאָן, געמישט מיט ציבעלעס, נאָר די אױערן זײַנען פֿול מיט בלאָטע און די נעגל אַרומגעברעמט מיט שװאַרצן. דורכגײן אָט די דרײַ אינסטאַנציעס איז ניט פֿון די קלײניקײטן. קודם־כּל דאַרפֿט איר זיך באַקענען מיטן סטרוזש פּאַנטאַלײ, װאָרעם אַז ער דערזעט אַ פֿרעמדן מענטשן, טוט ער אים אַ פֿרעג: „שטאָ נאַדאַ?“ גײט דערצײלט פּאַנטאַלײען אַ מעשׂה װעגן אַ בריװ און װעגן אַ שטעלע. איז אָבער פּאַנטאַלײ נישט קײן שלעכטער גױ. אַ „פּיטאַקל“ איז באַ אים אַ מטבע, אַװעקגעשװוּמען דאָס אײנציקע, דאָס לעצטע פּיטאַקל!… דערפֿאַר איז פּאַנטאַלײ אַ גוטער ברודער. אַ סך ערגער פֿון דעם ערל איז זשוק. דער כּלבֿ איז טאַקע אַף אַ קײט. נאָר אַ הונט בלײַבט אַ הונט. ער בילט און שפּרינגט און רײַסט זיך, דער כּלבֿ שבכּלבֿים, מיט אַלע כּוחות. אַ גליק, װאָס פּאַנטאַלײ איז דאָ באַ דער זײַט. שרײַט ער אָן אַף אים, שילט אים מיט טױטע קללות און זאָגט אים מוסר ― אַ גאַנצע דרשה. נאָר שװערער פֿון אַלץ איז די דריטע אינסטאַנציע ― דער משרת. דער האַלט זיך גאָר פֿאַר אַ גאַנץ קנעפּל, פֿרעגט־אױס באַ אײַך איטלעכס ברעקל, נעמט־אָפּ אַן עקזאַמען: װער איר זײַנט? פֿון װאַנען איר קומט? און װאָס איר דאַרפֿט? אַ יונג אַ בלאַזן. מיט אים איז גלײַכער איר זאָלט זיך האַלטן פֿון דערװײַטן, קוקן אַף אים פֿון אױבן אַראָפּ. אַניט ― װעט ער אײַך קריכן אַפֿן קאָפּ. דער העלד פֿון די געשיכטעס װײס עס פֿון זײַן אײגענעם דערפֿאַרן. דער משרת האָט אים אַ נעם־געגעבן אַפֿן צימבל: פֿון װעמען איז דער בריװ? װאָס שטײט אין בריװ? און װאָס פֿאַר אַ געשעפֿט ער האָט? אַ שטעלע? װאָסער אַ שטעלע? אין „זאַװאָד“? אָדער אין די „עקאָנאָמיעס“? אױב אין „זאַװאָד“ ― זײַנען אַלע שטעלעס פֿאַרנומען. און אױב אין די „עקאָנאָמיעס“ ― זײַנען אױך אַלע שטעלעס באַזעצט. סײַדן אַ לערער־שטעלע? זײַנען אָבער דאָ בעלנים איבער־גענוג. אָט גײט נאָך אײנער מיט אַ הענגקאָלנער, זײער אַ װאַזשנער לערער ― האָט ער אָבער אַ חסרון: ער איז אַ שוטה, כאָטש בראָקט אים אין קרױט. דערפֿאַר האָט ער אַ מעלה, װאָס ער איז מיט אַ באָרד, װעלן די פּאַניטשלעך מיט די באַרישניעס פֿאַר אים האָבן דרך־ארץ.

― פֿאַר אײַך נישט, װײַל איר זײַט נאָך צו יונג, װעלן זײ אײַך אָפּדרײען דעם קאָפּ… אונדזערע פּאַניטשלעך מיט אונדזערע באַרישניעס ― עס װאָלט געמעגט קומען אַף זײ אַ חלירע אין אײן טאָג!…

אַזױ לאָזט־אױס דער משרת און פֿאַרבײַסט מיט אַ שײנעם יבֿרכך, נעמט־צו באַם בחור דעם בריװ, לײגט אים אַרױף אַף אַ זילבערן טעצל און װערט פֿאַרשװוּנדן אין די װײַטע אַפּאַרטאַמענטן. אין עטלעכע מינוט אַרום איז דער משרת געקומען צוריק מיט לײדיקע הענט און אָן אַ שום רעזולטאַט. דעם בריװ האָט, זאָגט ער, דער „מאַגנאַט“ געעפֿנט, אַ קוק געגעבן, און, ניט געלײענטערהײט, אַװעקגעלײגט.

װאָס איז די מעשׂה? ― דאָס װעלן מיר זען װײַטער. אין חלום און אַף דער װאָר

אַף דער סטאַנציע אינעם קלײן שטעטעלע ― „בערל דער רױטער“ טאַפּט באַ אים

װערטער ― דער העלד לײגט זיך שלאָפֿן אַ הונגעריקער און גײט־אַװעק אין

עולם־הדמיון אַרײַן ― װידער אַמאָל דער „אוצר“. ― ער באַגעגנט זיך מיט אַ

טאָכטער פֿונעם „מאַגנאַט“, און פֿון זײַנע חלומות לאָזט זיך אױס אַ טײַך.

באַקומען באַם „מאַגנאַט“ פֿון ט. אַזאַ קאַלטן ברוך־הבא, האָט אונדזער העלד פֿונדעסטװעגן נאָך ניט פֿאַרלױרן זײַן קוראַזש און זײַן האָפֿענונג האָט ער ניט אױפֿגעגעבן. ער האָט זיך געטראַכט: „װאָס אַ גבֿיר אַ מאַגנאַט קאָן זיך פֿאַרגינען! אפֿשר איז אים דער קאָפּ ניט דערבײַ? ניט הײַנט ― איז מאָרגן“… דערװײַל די צײַט שטײט ניט. עס הײבט־אָן צו װערן שטאָקנאַכט. מע באַדאַרף אַ טראַכט טאָן װעגן נאַכטלעגער, אױסזוכן אַ סטאַנציע. ער האָט זיך געלאָזט זוכן און האָט אױסגעזוכט די אײנציקע סטאַנציע אינעם שטעטעלע ט. ― אַ שטיבל אַף הינערשע פֿיסלעך. דער בעל־הבית איז נאָך אַ יונגערמאַן, טאַקע דעם „מאַגנאַטס“ אַ נאָענטער קרובֿ. אַ ייִד אַ רױטער, מיט אַ רױט־פֿײַערדיקער באָרד. זײַן נאָמען איז „בערל דער רױטער“. אַז ער רעדט, פֿאַרמאַכט ער די אױגן און שמײכלט. אַ מאָדנער ייִד. ער אינטערעסירט זיך אײַך מיט איטלעכס ברעקעלע. ער דאַרף אַלצדינג װיסן, װאָס באַ אײַך טוט זיך, און איז גרײט צו יעדער צײַט אײַך באַהילפֿיק זײַן מיט װאָס נאָר ס'איז מעגלעך. אַזױ זאָגט ער. ער קאָן אײַך געבן אַן עצה, פֿאָלגן אַ גאַנג, זאָגן אַ גוט װאָרט פֿאַר אײַך באַ זײַן רײַכן קרובֿ אין הױף, און טאַקע אונטערשטיצן מיט אַ באַשײדענעם װאַרעמעס, מיט אַ גלעזל טײ, עס שטײט במילא אַ גרױסער סאַמאָװאַר מיט אַ טשײַניק. טײ טרינקט װער עס װיל און װער עס װיל ניט.

אױסגעטאַפּט באַם יונגן אורח, װער ער איז און װער זײַן טאַטע איז, לאָזט זיך אױס, אַז ער קען אים זײער גוט. ער איז ניט אײן מאָל געשטאַנען באַ זײַן פֿאָטער אין דער אַכסניה. איז ער באַ אים נאָך טײַערער געװאָרן. גאָר אַן אָנגעלײגטער גאַסט! װיבאַלד אַזױ, מעג ער זיך װאַשן און גײן צום טיש גלײַך מיט אַלעמען. געפֿעלט ניט דעם גאַסט, װאָס מע קוקט אַף אים, װי אַף אַן אָרעם־בחור… ער איז נאָך גענוג גרױס באַ זיך, ער זאָל ניט װעלן עסן לאַסקאַװע ברױט באַ אַ ייִדן אַן אָרעמאַן, װעלכער לעבט מסתּמא פֿון די ברעקלעך, װאָס פֿאַלן אַראָפּ פֿון דעם רײַכן קרובֿס טיש… און ער טראַכט־אױס אַ ליגן, אַז ער איז גאָר נישט הונגעריק, אַז ער איז שױן אַ געגעסענער…

װיפֿל דער בעל־הבית, בערל דער רױטער, מוטשעט אים ניט, ער זאָל אים זאָגן, װאָס פֿאַר אַ געשעפֿט ער האָט צו זײַן רײַכן קרובֿ, טאָמער קאָן ער אים אַ טובֿה טאָן, ― װיל ער אים ניט זאָגן. עס שטײט אים ניט אָן, אַז אַ זײַטיקער ייִד, און נאָך אַ רױטער דערצו, זאָל זיך אַרײַנמישן אין זײַנע געשעפֿטן.

בערל דער רױטער טאַפּט װערטער. דער בחור מאַכט זיך תּמעװאַטע, גלײַך װי ער פֿאַרשטײט ניט, װאָס דער ייִד מײנט. לאָזט זיך אױס, אַז דער ייִד װײס גאַנץ גוט, װאָס דער בחור דאַרף צו זײַן רײַכן קרובֿ. נאָר ער װיל דאָס הערן פֿון אים אַלײן. און ער דערצײלט אים אַ מעשׂה, באשר אַזױ װי דער קרובֿ זײַנער, דער „מאַגנאַט“, זוכט אַ לערער צו די קינדער, האָט ער אױסגעפּױקט איבער דער גאָרער װעלט, און עס האָבן זיך אַ לאָז געגעבן צו אים לערערס. יונגע און אַלטע, מיט פּראָטעקציעס און רעקאָמענדאַציעס פֿון באָסלאַװ, פֿון קאַניעװ און פֿון טאַראַשטשע ― „ייִדן זוכן פּרנסה, װילן אַ שטיקל ברױט“… אַזױ לאָזט־אױס בערל דער רױטער, און די װערטער „פּרנסה“ און אַ „שטיקל ברױט“ קלינגען פֿאַר אונדזער יונגן העלד, װי אַ באַלײדיקונג. און טאָמער איז קאַרג, גיסט־אונטער דער רױטער ייִד בױמל אַפֿן פֿײַער און זאָגט, אַז ס'איז אַ גאָטס רחמנות אַף די קאַנדידאַטן, „װאָרעם זײ זײַנען נעבעך הונגעריק“… עס װײַזט זיך אים אױס, אַז אָט דער רױטער ייִד צילט דאָס גראָד אַף אים… דער ייִד װײס, אַפּנים, אַז דער העלד לײגט זיך שלאָפֿן אַ הונגעריקער.

― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―

ער װײס ניט, צי עס חלומט זיך אים, אָדער ער פֿאַנטאַזירט עס װאַכנדיק, נאָר עס שטעלט זיך אים פֿאָר אַזאַ משונה־מאָדנער אומגעלומפּערטער געדאַנק: אַז ער האָט גאָר קײן שום בריװ צום „מאַגנאַט“ ניט איבערגעגעבן, נאָר ער איז גלאַט אַזױ אַרײַנגעטרעטן צו אים אַלס באַדינער… און אַז ער איז באַ אים אַ „מענטש“, װי אַלע „מענטשן“… נאָר ער געפֿעלט זײער דעם „מאַגנאַט“… און דער „מאַגנאַט“ רופֿט אים אַרײַן צו זיך און פֿרעגט אים, װער ער איז און פֿון װאַנען ער איז?… און אַז ער דערזעט מיט װעמען ער האָט צו טאָן, הײבט ער אים אױף און גיט אים אַ העכערע שטעלע… און עס גײט־אַװעק אַ קורצע צײַט, װערט ער באַ אים כּל־ולך איבער אַלע „מענטשן“ און איבערן גאַנצן „הױף“… און דער סטרוזש פּאַנטאַלײ, און דער הונט זשוק, און דער בלאַזנע משרת ― אַלע ציטערן פֿאַר אים אימת־מות… און ער שרײַבט אַ בריװ צום טאַטן אַהײם, מיט אַ שײנער מליצה, אַף העברעיִש געװײנלעך, און ניט גלאַט אַ פּוסטן בריװ, נאָר מיט עטלעכע פֿרישע קנאַקנדיקע הונדערטער ― אַ מתּנה דעם טאַטן אַף יום־טובֿ… אינעם בריװ שרײַבט ער אַרױס דעם טאַטן רובֿ גדלו ורובֿ עשרו, מאָלט אים אַ בילד, װי אַזױ ער פֿאָרט־אַרױס מיט דרײַ פּאָר פֿערד נאַשפּיץ… פֿרעגט מען אײנס דאָס אַנדערע: „װער פֿאָרט דאָס?“ ענטפֿערט מען: „איר װײסט ניט, װער דאָס איז? דאָס איז דאָך דער גלאַװנע אופּראַװליאַיושטשע“… „אַזאַ יונגערמאַן?!“…

עס איז שױן גרױסער טאָג. פֿון בערל דעם רױטנס קיך לאָזט זיך הערן אַ קלאַפּערײַ און עס טראָגט זיך פֿון דאָרטן אַ ריח פֿון פֿרישן, נאָר־װאָס אױסגעבאַקענעם ברױט און געפּראַזשעטער מילך. דער העלד כאַפּט אױף זיך גיך דאָס אָנטאָן און לאָזט זיך אין „הױף“ אַרײַן, באַקומט אַן אױדיענץ באַם משרת און װערט געװױרע, אַז דער „מאַגנאַט“ האָט דעם בריװ נאָך ניט געלײענט… גײט ער מיט אַ פֿאַרביטערט האַרץ צוריק אַף דער אַכסניה, באַגעגנט זיך מיטן רױטן בעל־הבית. מיט צוגעמאַכטע אױגן, װי זײַן שטײגער איז, טוט אים בערל דער רױטער אַ פֿרעג גלאַט אַזױ פֿון יוצא װעגן: „װאָס הערט מען נײַס?“… „דערװײַל נאָך גאָרניט“. ― ענטפֿערט אים דעך יונגער אורח און גליטשט זיך אױס פֿונעם רױטנס הענט און גײט־אַװעק צו זיך אין חדרל אַרײַן, ציט זיך אױס אַפֿן בעטל און פֿאַרשטעקט זיך די נאָז, ער זאָל ניט הערן דעם ריח פֿון מאַרענירטן הערינג מיט אָנגעבראָקטע ציבעלעס, װאָס קיצלען דעם חוש־הריח און רײצן דעם אַפּעטיט מיט סכּנת־נפֿשות!… און בכדי אָפּצוטרײַבן פֿון זיך דעם יצר־הרע, מאַכט ער צו די אױגן און פֿאַרטיפֿט זיך אין מחשבֿות און געדאַנקען, װעלכע כאַפּן אים אױף און טראָגן אים אַװעק אַף די פֿליגלען פֿון דער היציקער פֿאַנטאַזיע אין עולם־הדמיון, אין דער צױבערװעלט פֿון זיסע חלומות. אַהין האָט ער ליב צו פֿאַרקלױבן זיך אַלע מאָל, װען ער בלײַבט אַלײן מיט זיך. קײנער האָט אַהין קײן שליטה ניט. אַפֿילו זײַנע סאַמע נאָענטע חבֿרים. דאָס איז יענע כּישופֿדיקע װעלט, װאָס איז פֿאַרבליבן פֿון זײַן אַמאָליקן חבֿר שמואליק. אַ װעלט פֿון אוצרות און פֿון װוּנדער־שטײנער, װאָס אײנער פֿון זײ הײסט „ישפּה“ און דער אַנדערער ― „כּדכּד“. אַ רײַב מיטן ערשטן שטײן: „ס'זאָל מיר אַרױסגײן און אַרױסגײן!“… באַװײַזט זיך אַן אָנבײַסן, הײסע שמעקנדיקע פֿראַנזעלן מיט פּוטערקיכלעך, װאָס צעגײען זיך אין מױל, און אַ ריח פֿון הײסער קאַװע מיט מילך צעגײט זיך אין אַלע װינקעלעך, ― איז אײדער ער רירט זיך נאָך צו צו דער קאַװע, איז שױן אױסגעװאַקסן אַ פֿעטע יױך מיט מאַנדלען און אַ פֿערטל עוף, און געבראָטענע קאַטשקע מיט מערעלעך, און אַ קוגעלע פֿון מצה־מעל מיט גענדזנשמאַלץ, און װײַן ― צװײערלײ סאָרטן: 1) רױטװײַן „צערקאָװנע כּשר לפּסח“, 2) װײַסער װײַן, פֿונעם „װימאָראָזיג יוזשנאַהאָ בערעגאַ“… דאָס זײַנען די װײַנען, װאָס זײַן טאַטע האָט געהאַלטן אַף פּסח נאָר פֿאַר יחידי־סגולה, פֿאַר די אמתע מבֿינים.

אָפּגעפֿאַרטיקט זיך מיטן דאָזיקן גרױסאַרטיקן אָנבײַסן, פֿילט ער, אַז ער באַדאַרף האָבן רו. טוט ער אַ רײַב מיטן צװײטן שטײנדעלע: „ס'זאָל מיר אַרױסגײן און אַרױסגײן“!… און נאָך אײדער ער רעדט עס אַרױס, דערזעט ער זיך שױן אין אַ קרישטאָלענעם פּאַלאַץ פֿון צװעלף חדרים. די װענט זײַנען אױסגעקלעפּט מיט אַסיגנאַציעס פֿון סאַמע הונדערטער. די ערד איז אױסגעפֿלאַסטערט פֿון זילבערנע מטבעות, באַצירט מיט גאָלדענע רענדלעך. דאָס גאַנצע מעבל איז פֿון װײַסן עלפֿאַנטבײן, מיט סאַמעט אױסגעבעט. װוּ מע טוט זיך אַ ריר איז גאָלד און זילבער און די בעסטע טײַערסטע שטײנער. אַרום און אַרום איז אַ גאָרטן פֿון די בעסטע פּירות. און אַ טײַכל לױפֿט פֿאַרבײַ מיט גאָלדענע פֿישעלעך. און אַ געטלעכע מוזיק הערט מען דאָרטן שפּילן ― די בעסטע פֿידלשפּילער פֿון דער װעלט. און ער אַלײן, דער העלד, טוט גאָרנישט, נאָר ער טײלט צדקה פֿון דער ברײטער האַנט, פֿולע זשמעניעס. װעמען גאָלד, װעמען זילבער, װעמען שטײנער, און װעמען אַ מזומנע מטבע, װעמען עסנװאַרג און װעמען קלײדער ― ער לאָזט ניט דורך קײנעם, דעם גרעסטן שׂונא אַפֿילו. פֿאַרקערט, די שׂונאים גיט ער נאָך מער, װי די גוטע פֿרײַנט, בכדי זײ זאָלן פֿילן…

אַ פֿאַרחלומטער, אַ הונגעריקער, כאַפּט זיך אױף דער יונגער טרױמער, און מיט אַ פֿאַרחלשט האַרץ לאָזט ער זיך אַװעק װידער אין „הױף“ פֿון דעם „מאַגנאַט“. ער איז שױן דאָרט אַ הײמישער. דאָס הײסט, דער סטרוזש פּאַנטאַלײ לאָזט אים דורך. דער הונט זשוק טשעפּעט אים ניט. און דער משרת איז מיט אים זאַ־פּאַני־בראַטאַ. ער פּאַטשט דעם יונגן בחור איבער דער פּלײצע און זאָגט אים אָן אַ בשׂורה, אַז ער האָט שױן גערעדט פֿון אים, ניט מיטן בעל־הבית, נאָר מיט זײַנע טעכטער… און אַזױ װי ער רעדט ― באַװײַזט זיך אײנע פֿון די טעכטער, אַ גראָבע מױד, אַ רױטע, אין אַ קורץ קלײדעלע, מיט גראָבע פּולקעס און מיט אַ פֿאַרריסן נעזל: „אָט דאָס איז ער!“ ― װײַזט־אָן אַף אים דער משרת, און די גראָבע מױד באַטראַכט אים פֿון קאָפּ ביז די פֿיס, באַהאַלט דאָס פּנים אין די הענט, שיסט־אױס אַ געלעכטער און אַנטלױפֿט.

אַ מעשׂה מיט אַ זײגער

ער זוכט מיטלען קעגן הונגער. ― אַ זײגער מיט אַ געשיכטע. ― דער דיאַלאָג

צװישן דעם בחור מיטן אַלטן זײגערמאַכער. ― די קאָמבינאַציעס העלפֿן ניט,

און דער הונגער װאַקסט.

און דעם בריװ האָט דער „מאַגנאַט“ נאָך אַלץ ניט געלײענט. דאָס רירט שױן אָן דעם העלדס אַמביציע און ער גײט־אַרױס פֿון דאָרטן אַ צעקאָכטער. סטײַטש, זײַן טאַטנס בריװ װאַלגערט זיך אַרום ― דאָס אַרט אים מער פֿון אַלצדינג. נאָך מער פֿון דעם, װאָס ער איז הונגעריק. הונגעריק, װי אַ הונט! ער קאָן זיך קײן אָרט ניט געפֿינען. עס טראָגט אים אין דער לופֿטן. עס ציט אים דאָס האַרץ, און דער בױך איז אים װי אײַנגעשרומפּן. אַ קאַלטער שװײס טרעט־אַרױס, און ער זוכט אין זײַנע געדאַנקען, װעלכע פֿון זײַנע זאַכן ער װאָלט געקאָנט פֿאַרקױפֿן, מאַכן דערפֿון קלײנגעלט און עפּעס קױפֿן צו שטילן דעם הונגער… װאָלט דאָס געװען אין אַ גרױסער שטאָט ― פֿאַרזעצט מען דעם אױבערראָק און מע שלאָגט־צונױף אַ פּאָר גראָשנס…

ער טאַפּט זיך אין אַלע קעשענעס, און זײַנע געדאַנקען שטעלן זיך אָפּ אַפֿן זײגער. נאָר װאָס טוט מען מיטן זײגער? פֿאַרזעצן אין משכּון ― איז נישטאָ באַ װעמען. סײַדן פֿאַרקױפֿן? דערמאָנט ער זיך, אַז אינדערפֿרי האָט ער געזען אין מאַרק אַן אױפֿשריפֿט מיט אַ גרױסן ציפֿערבלאַט: „טשאַסאָװיך דיעל מאַסטער“. דאָ װעט ער קאָנען פֿאַרהאַנדלען זײַן זײגער. קײן סך קאַפּיטאַלן ― װײס ער ― װעט ער פֿון דעם ניט שלאָגן. נאָר עס װעט זײַן גענוג װיפֿל ער װעט קריגן, אַבי צו שטילן דעם הונגער.

אַ מיאוסע זאַך ― הונגערן. אַ חוץ, װאָס עס ציט דאָס האַרץ און עס ציטערן הענט און פֿיס ― איז דער בזיון, דער בזיון!… מע דאַרף פֿאַר־שטערכן דעם זײגער… איז אָבער דער זײגער, װאָס דער בחור פֿאַרמאָגט, ניט גלאַט אַ זײגער, נאָר דאָס איז אַ זײגער מיט אַ געשיכטע, מיט אַ היסטאָריע. אַ היסטאָרישער זײגער. מוז מען דעריבער פֿריִער אײַך באַקענען מיט דער געשיכטע פֿונעם זײגער.

דאָס איז געװען אין יענער צײַט, װען דער מחבר פֿון די דאָזיקע זכרונות האָט געהאַלטן אין רעכטן גלאַנץ פֿון געבן שטונדן. אין זײַן געבורטסשטאָט האָט ער געהאַט שטונדן אַ סך מער, װיפֿל אַ יונגער לערער קאָן זיך װינטשן. נאָר אײן זאַך האָט אים געפֿעלט צו די שטונדן ― אַ זײגער. האָט ער זיך צונױפֿגעשלאָגן פֿון די שטונדן אַ שטיקל קאַפּיטאַל אַף צו באַזאָרגן זיך מיט אַ זײגער. די בעסטע צײַט אַף צו קױפֿן אַ זײגער איז „ספּאַס־יאַריד“. דעמאָלט פֿאָרן זיך צונױף אין פּערעיאַסלאַװ סוחרים, קרעמער פֿון דער גאָרער װעלט. װאָס אַן אױג קאָן זען און װאָס אַ מױל קאָן רײדן קריגט איר אַף דעם יאַריד.

אױפֿגעשטאַנען אײנמאָל אינדערפֿרי, גענומען דאָס שטעקעלע, האָט זיך אונדזער העלד געלאָזט אַפֿן יאַריד צו די שאַלאַשן און קראָמען, װוּ די גאָלדענע און אַנדערע טײַערע זאַכן זײַנען אױסגעשטעלט. ספּאַס־יאַריד שטעלט זיך סוף זומער, אין חודש אױגוסט. דעמאָלט קומען־אױף די קאַװענעס מיט די דיניעס. עפּל און באַרן ליגן קופּעסװײַז אַף די װעגן און אַף דער ערד. ייִדן לױפֿן־אַרום, װי פֿאַרסמטע מײַז, פֿאַרטאַרעראַמט און פֿאַרשװיצט. מע טוט געשעפֿט. מע לײזט געלט. ציגײַנער שװערן זיך, פֿערד הירזשען, שאָף מעקען, חזרימלעך קװיטשען פֿון די זעק אַרױס. אַ בלינדער בעטלער שפּילט אַף אַ באַנדורע. אַ ייִדענע פֿאַרקױפֿט בײגל. אַ ייִנגל טראָגט־אַרום קװאַס. אַלץ רעדט. אַלץ שרײַט. מע קאָן טױב װערן.

גײענדיק אַזױ איבערן יאַריד פֿאַרטראַכט, שלאָגט ער זיך אָן אַף אַ ייִדל מיט אַ רױט פּרישטשעװאַטע פּנים, מיט אַ קױטיקער מאַנישקע און מיט מאָדנע לױפֿנדיקע אױגן. שטעלט אים אָפּ דער ייִד, רעדט שטיל, הײזעריקלעך, און װינקט מיט די ממזרישע אױגלעך אַף אַ הױכן דאַרן פּריץ מיט אַ פּױליש היטל, מיט לאַנגע פֿאַרדרײטע װאָנצעס אַרױף.

― אָט דער אָדון האָט צו פֿאַרקױפֿן אַ זאַך בחצי חנם… טוט אַ קוק. װאָס'ט אײַך אַרן?

און באַלד נאָך דעם רוקט זיך צו דער פּריץ, ציט־אַרױס פֿון קעשענע אַ פּאַפּיר, קוקט זיך אַרום אַף אַלע זײַטן, װיקלט־אױף דאָס פּאַפּיר, און עס טוט מיטאַמאָל אַ בלישטשע אין די אױגן אַ שפּאָגל־נײַער, אַ גלאַנצנדיקער גאָלדענער זײגער. אַ װײַז געגעבן דעם זײגער פֿון דער װײַטן, װיקלט אים דער אָדון אײַן אין פּאַפּיר און באַהאַלט אים צוריק אין קעשענע, אָן װערטער. רײדן רעדט דאָס ייִדל:

― אַ מציאה פֿון אַ גנבֿ!… ער באַדאַרף האָבן נײטיק געלט. אַף דעם זײגער איז דאָ גאָלד אַלײן אפֿשר אַף אַ הונדערטער…

― װיפֿל־זשע װיל ער פֿאַרן זײגער?

― איך מײן, ער'ט נעמען האַלב, אַ פֿופֿציקער. אַ מציאה פֿון אַ גנבֿ!… איך אַלײן װאָלט אַ בעלן געװען, האָב איך ניט אַזױ פֿיל געלט באַ זיך ― זאָגט דאָס ייִדל.

― איך האָב אױך ניט, ― זאָגט דער בחור און כאַפּט זיך צו דער קעשענע.

― װיפֿל דען האָט איר? ― פֿרעגט אים דער פּרישטשעװאַטער ייִד.

― איך פֿאַרמאָג אינגאַנצן אײן פֿינף־און־צװאַנציקער…

דער ייִד טוט אַ בלישטשע מיט די ממזרישע אױגן, ציט־אױס אַ האַנט:

― מיט מזל־ברכה!…

אין אײן אױגנבליק װערט אײַנגעצאָלט דאָס געלט, און דער גאָלדענער זײגער װערט איבערגעגעבן צום קונה אין די הענט אַרײַן. עס טוט אים אַ טיאָכקע דאָס האַרץ ― „טאָמער איז דער זײגער אַ געגנבֿהטער?“… עס גײט אים ניט אײַן די מציאה, װאָס ער האָט אײַנגעהאַנדלט, און עס שטעלן זיך אים פֿאָר אַלערלײ טונקעלע מחשבֿות און טרױעריקע געדאַנקען: „טאָמער דערקענט מען באַ אים דעם זײגער?“… האַנדלען אַ גנבֿה איז ערגער פֿון אַ גנבֿה אַלײן… קורץ, ער האָט שױן חרטה. נאָר ס'איז פֿאַרפֿאַלן. ער נעמט־אַרױס דעם זײגער פֿון קעשענע, באַטראַכט אים פֿון אַלע זײַטן ― אַ שפּאָגל־נײַער זײגער, און קלאַפּט, װי אַ באָנדער! קאָפּערטעס גינגאָלדענע, שװערע. אַ ציפֿערבלאַט, װי געפֿאַלענער שנײ. װײַזערס, װי ריטער. עס בלײַבט נאָר צו באַװײַזן דעם זײגער עפּעס פֿאַר אַ רעכטן מבֿין, ער זאָל אים באַטראַכטן און אָפּשאַצן. דער טאַטע איז אַפֿילו אַ מבֿין אַף זײגערס. פּאַסט אים אָבער ניט צו װײַזן אים דעם טאַטן. און דערצײלן דעם אמת, אַז ער האָט אים געהאַנדלט אַף דער גאַס ― װיל ער אױך ניט. הקיצור, דאָס בעסטע װעט זײַן אַרײַנטראָגן דעם זײגער צו הענזל דעם זײגערמאַכער.

הענזל דער זײגערמאַכער איז נאָך גאָר אַ יונגערמאַן, נאָר אַ גרױסער קאָפּמענטש. אין שטאָט זאָגט מען, אַז הענזל האָט צוגעטראַכט אַן אײגענעם זײגער נאָך דער סיסטעם פֿון דער זון. אַפֿן פּנים באַ אים זעט מען אַפֿילו קײן באַזונדערע חכמה ניט אַרױס. אַ גאַנץ געװײנלעכער ייִד מיט אַ ברײטער נאָז. פֿאַרמאָגט אַ גראָבן ברײטן פּלאַטשיקן פֿינגער מיט אַ גרױסן נאָגל. מיט דעם נאָגל טוט ער אַן עפֿן־אױף דעם זײגער, זאָטלט־אָן דאָס אױג מיט אַ שפּאַקטיװ, טוט אַ קוק־אַרײַן אין געװערקל און זאָגט אײַך באַלד, װאָס דער זײגער האָט, װאָס אים פֿעלט, און װאָס ער איז װערט.

באַטראַכט די מציאה, דעם גאָלדענעם זײגער, האָט הענזל אים צוגעמאַכט מיט אַ קנאַק און אַ זאָג געגעבן:

― אַ פּראָסטער צילינדער, ניט קײן אַנקער, װערט אַ פֿינפֿערל עובֿר לסוחר…

― נו, און דאָס גאָלד?

― װאָסער גאָלד? ס'איז אַזױ גאָלד, אַזױ װי איך בין אַ מיניסטער.

― װאָס דען איז דאָס?

― טאַמבעקע.

― װאָס הײסט דאָס טאַמבעקע?

― טאַמבעקע איז טאַמבעקע; נישט קײן מעש און נישט קײן קופּער, נאָר טאַמבעקע…

און הענזל טוט־אױס די שפּאַקטיװ, נעמט זיך צו דער אַרבעט און רעדט נישט מער.

אָט דעם דאָזיקן זײגער האָט דאָס דער יונגער װאַנדערער געװאָלט פֿאַרהאַנדלען צום זײגערמאַכער פֿונעם קלײנעם שטעטעלע ט. אַרײַנגעקומען איז ער צום זײגערמאַכער, צו אַן אַלטן ייִדן אַ טױבלעכן, מיט װאַט אין די אױערן, ,גאַנץ ברײטלעך, מעשׂה סוחר. און צװישן בחור מיטן אַלטן זײגערמאַכער קומט־פֿאָר אַזאַ מין דיאַלאָג:

ד ע ר ב ח ו ר: גוט מאָרגן, הער זײגערמאַכער! האָט איר עפּעס גוטע זײגערס?

ד ע ר ז ײ ג ע ר מ אַ כ ע ר: װיפֿל זײגערס דאַרף עס אַ בחורל?

ד ע ר ב ח ו ר: אײנעם אַ זײגער…

ד ע ר ז ײ ג ע ר מ אַ כ ע ר: װאָסער אַ זײגער װילט איר ― אַ זילבערנעם? אַ גאָלדענעם?

ד ע ר ב ח ו ר: אַ גאָלדענעם װעל איך באַ אײַך קױפֿן אַ ביסל שפּעטער… דערװײַל װעט זײַן גענוג אַ זילבערנער, אַבי ער זאָל גײן װי עס געהער צו זײַן.

ד ע ר ז ײ ג ע ר מ אַ כ ע ר: װעגן דעם איז גאָר ניטאָ װאָס צו רײדן! ― און דער אַלטער זײגערמאַכער שיט־אױס פֿאַרן קונה אַקעגן אַ האַלב טוץ נײַע זײגערס. דער בחור שטעלט זיך אָפּ אַף אײנעם פֿון זײ און גיט צו פֿאַרשטײן דעם אַלטן, אַז ער װיל, אײגנטלעך, מאַכן מיט אים אַ בײַט. דאָס הײסט, ער װעט באַ אים נעמען דעם דאָזיקן נײַעם זילבערנעם זײגער און װעט אים געבן זײַן אַלטן זײגער… „אין װיפֿל װעט איר אים אָננעמען?“… דער אַלטער באַטראַכט דעם בחורס זײגער פֿון אַלע זײַטן, טראַכט אַ װײַלע, צושאָקלענדיק מיטן קאָפּ. דערנאָך נעמט ער אַרױס די װאַט פֿון די אױערן און לײגט־איבער פֿון אײן אױער אינעם אַנדערן, גלײַך װי דאָס האָט אַ שײַכות צו די זײגערס. און קױם װאָס ער שטעלט זיך אײַן אַרױסצוזאָגן, אַז ער קאָן אָננעמען באַ אים זײַן זײגער מער ניט, װי אין צװײ קאַרבן. און אַזױ װי זײַן זילבערנעם זײגער רעכנט ער אין נײַן קאַרבן, קומט־אױס, אַז דער בחור באַדאַרף אים צוצאָלן אַזױ גרױס, װי זיבן קאַרבן, און דאָס געשעפֿט איז געמאַכט. דעם בחור איז די קאָמבינאַציע געפֿעלן, און ער לײגט־פֿאָר דעם זײגערמאַכער אַ נײַע קאָמבינאַציע: אַז ער זאָל דערװײַל נעמען באַ אים דעם אַלטן זײגער און געבן צװײ קאַרבן, און שפּעטער מיט אַ טאָג אָדער צװײ װעט ער אַרײַנקומען און װעט זיך אױסקלײַבן אַ נײַעם זײגער… געפֿעלט נישט דעם אַלטן די דאָזיקע קאָמבינאַציע. פֿאַר װאָס? אַזױ. דערפֿאַר, װײַל ער קױפֿט ניט קײן זײגערס. ער פֿ אַ ר ק ו י פֿ ט זײגערס… פּרוּװט זיך דער בחור פֿאָרלײגן אַ נײַעם פּראָיעקט. דהײַנו: ער גיט אים אַװעק זײַן אַלטן זײגער פֿאַר אײן קאַרב ― אַן עק! ניט צוליבן געלט, נאָר װײַל דער זײגער איז אים נמאס געװאָרן, ער קאָן אַף אים ניט קוקן… זאָגט דער אַלטער, אַז אױב ס'איז אים נמאס געװאָרן דער זײגער, קאָן ער אים אַרױסװאַרפֿן אין בלאָטע. גיט אים דער בחור צו פֿאַרשטײן, אַז ער קאָן איצט דאָס געשעפֿט מיט אים ניט מאַכן, מחמת ער איז איצטער קורץ אין געלט. דאָס הײסט, פּשוט ער איז איצטער ניט באַ געלט… גיט אים דער זײגערמאַ־כער אַן עצה, ער זאָל אַרײַנקומען אַן אַנדערס מאָל, דעמאָלט װען ער װעט זײַן באַ געלט. און אַזױ עטלעכע מאָל. ער זאָגט אים דאָס, און יענער ענטפֿערט אים בױבעריק. זינט גאָט האַנדלט מיט נודניקעס, האָט ער נאָך אַזאַ נודניק ניט געהאַט!… דער בחור באַהאַלט צוריק זײַן אַלטן טאַמבעקע־

נעם זײגער און בעט דעם אַלטן, ער זאָל אָפּלײגן אָט אָ יענעם זילבערנעם זײגער אַף אַ זײַט. ער װעט נאָך אפֿשר הײַנט אַרײַנקומען צו אים נאָכאַמאָל. עס דאַרף אים אָנקומען געלט מיט דער פּאָסט. ער זאָל נאָר קײן פֿאַריבל ניט האָבן, װאָס טאָמער האָט ער באַ אים צוגענומען צײַט. זאָגט דער אַלטער, אַז עס מאַכט ניט אױס, נאָר נאָך זײַן בלאַס פּנים, נאָך זײַן בײזן קוק און נאָכן ציטערן פֿון זײַנע אַלטע פֿינגער איז צו זען, אַז עס מאַכט שױן דװקא יאָ אױס… דער בחור ― קױם װאָס ער טרעפֿט צו דער טיר. מיט אַ פֿאַרחלשט האַרץ לאָזט ער זיך אַװעק צו בערל דעם רױטן אַף דער סטאַנציע און בעט גאָט, ער זאָל כאָטש ניט באַגעגענען זיך מיטן רױטן בעל־הבית. „װאָרעם אָט דער רױטער ייִד ― טראַכט זיך דער בחור אין האַרצן ― איז דער אײנציקער, װאָס שטױסט זיך, אַז ער הונגערט“…

אַ מלאך פֿון גאָט אינעם געשטאַלט פֿון אַ מענטשן

ער פֿאַרקלײַבט זיך אין בית־המדרש פֿון שטעטל און װײנט זיך גוט אױס ―

אַ מלאך פֿון גאָט באַװײַזט זיך, און דאָס מזל טוט אים אַ שײַן ― ער װערט

אײַנגעלאַדן אַלס לערער אין אַ דאָרף און װײס ניט, אַז דערמיט איז אים פֿאַר־ זיגלט געװאָרן דאָס גליק אַף זײַן גאַנצן לעבן

דאָס צװײטע הױז פֿון בערל דעם רױטנס אַכסניה איז געװען דאָס בית־המדרש פֿונעם שטעטל. אַהין האָט זיך דער העלד פֿון דער ביאָגראַפֿיע פֿאַרקליבן אַף מאָרגן אינדערפֿרי און, ניט האָבנדיק װאָס צו טאָן, האָט ער אַװעקגעשטעלט זיך דאַװנען. און געדאַװנט האָט ער ביחידות, אײנער אַלײן. װאָרעם דאָס ביסל ייִדן, װאָס אין שטעטל ט., האָבן זיך געפֿעדערט גאַנץ פֿרי, אָפּגעדאַװנט מיט אַ מנין און צעגאַנגען זיך זוכן פּרנסה, װי דער שטײגער איז. געבליבן איז נאָר דער שמשׂ, אַ ייִד אַ שוסטער. נאָר װײַל ער האָט װינציק אַרבעט, איז ער אין אײנװעגס אױך אַ שמשׂ אין שול. דערזען אַ פֿרעמדן בחור מיט אַ תּפֿילין־זעקל, איז דער שמשׂ־שוסטער צוגעגאַנגען צו אים און אַ פֿרעג געגעבן, צי האָט ער ניט קײן יאָרצײַט? אױב אַ יאָרצײַט, װעט ער אַ לױף טאָן צונױפֿשלעפּן אַ מנין.

― נײן, נישט קײן יאָרצײַט, נאָר איך װיל גלאַט אַזױ דאַװנען, ― האָט אים דער בחור באַרויִקט, און באַקומען אַן ענטפֿער פֿונעם שמשׂ:

― געזונטערהײט. אָט האָט איך אַ סידור, ― זאָגט צו אים דער שמשׂ, לאָזט אים אַלײן און פֿאַרקלײַבט זיך אין פּאָליש און זעצט זיך אַװעק פֿאַרריכטן אַן אַלטע פּאָר שיך.

שױן לאַנג האָט דער יונגער העלד אַזױ געשמאַק און אַזױ האַרצעדיק נישט געדאַװנט, װי אין יענעם פֿרימאָרגן. ער איז שױן דעמאָלט בכלל געװען װײַט פֿון פֿרומקײט. דאָס איז געװען די עפּאָכע פֿון השׂכּלה, װען פֿרום זײַן איז געװען אַ בזיון, װען אַ פֿאַנאַטיקער איז געװען ערגער פֿון אַ הולטײַ, און אפֿשר ערגער, װי הײַנט אַ משומד… נאָר דער חשק צו דאַװנען איז געקומען פֿון זיך אַלײן. אַ מין רעליגיעזער עקסטאַז איז אַף אים אָנגעקומען מיטאַמאָל, און ער האָט זיך צעלאָזט, צעזונגען אַף אַ קול, גאָר מעשׂה חזן, און צו דער שמונה־עשׂרה האָט ער זיך צעװײנט. לאַנג געװײנט, מיט האַרץ געװײנט. און אַז ער האָט זיך גוט אױסגעװײנט, האָט ער זיך געפֿילט אַ סך גרינגער, גלײַך װי ס'איז אים אַראָפּ אַ שװערע משׂא פֿון האַרצן. װאָס דאָס דאָזיקע געװײן האָט באַטײַט, קאָן ער אַף אַ ראַציאָנעלן אופֿן נישט געבן צו פֿאַרשטײן. עס האָט זיך געװײנט גיכער פֿון זיך אַלײן, און די נשמה האָט זיך װי אָפּגערײניקט. אפֿשר איז דאָס געקומען פֿון אָפּגעשװאַכטע נערװן? אפֿשר איז דאָס געװען פֿון דעם פֿאַסטן?.. ער האָט באַשטימט באַ זיך דעם תּענית הײַנט איבערצורײַסן ― ס'זאָל זײַן װאָס עס װיל זיך. גענוג פֿאַסטן!… און ער לײגט־צונױף די תּפֿילין, נעמט דאָס שטעקעלע און גײט אַהײם אַף דער סטאַנציע און באַגעגנט אַף דער שװעל בערל דעם רױטן, װעלכער זאָגט אים אָן אַ בשׂורה, אַז הײַנט אינדערפֿרי האָט זיך אָפּגעשטעלט באַ אים אַ יונגערמאַן, אַ גבֿיר, אַן אַדיר, פֿון ניט װײַט, פֿון אַ דאָרף. ער איז, דאַכט זיך, אים אַ נאָענטער קרובֿ.

― װעמענס אַ קרובֿ?

― אײַערער אַ קרובֿ. דאָס הײסט, ניט קײן קרובֿ, נאָר אַ שטיקל מחותּן… ― און נישט לאַנג געטראַכט, נעמט אים בערל דער רױטער אָן פֿאַר אַ האַנט און פֿירט אים אַרײַן אין אַ באַזונדערן חדר, װאָס איז צוגעקליבן פֿאַר פּריצים, און שטעלט אים פֿאָר פֿאַר אַ יונגנמאַן, װאָס זיצט באַ אַ סאַמאָװאַר און טרינקט טײ.

דער יונגערמאַן, אַ סימפּאַטישער פּאַרשױן מיט גוטע בלױע אױגן, אַ הױכן װײַסן שטערן און אַ שײן קײַלעכיק בערדל, איז העפֿלעך אױפֿגעשטאַנען, זיך אָנגערופֿן באַם נאָמען יהושע לאָיעװ און געבעטן דעם גאַסט זיך זעצן צום סאַמאָװאַר, אַ װוּנק געגעבן צום בעל־הבית, מע זאָל דערלאַנגען נאָך אַ גלאָז, און גאָר ניט װאַרטנדיק, האָט ער אָנגעגאָסן נאָך אַ גלאָז טײ, צוגערוקט בײגעלעך, קיכלעך און אַנדערע פֿאַרבײַסעכצן, און דער יונגערמאַן לאָיעװ האָט זיך געװענדט צום אַרײַנגעקומענעם בזה הלשון:

― דער בעל־הבית האָט מיר געזאָגט, אַז איר זײַט פֿון פּערעיאַסלאַװ, נחום ראַבינאָװיטשעס אַ זון. אױב אַזױ, זײַנען מיך שטיקלעך אײגענע… עסט, איך בעט אײַך, און טרינקט טײ.

קײנמאָל אין לעבן, נישט פֿריִער און נישט נאָכדעם, איז אַ גלאָז טײ ניט געװען אַזױ אָנגעלײגט באַ אים, װי אַצינד, און קײן שום מאכל אין דער װעלט האָט קײנמאָל ניט געהאַט אַזאַ טעם, װי עס האָבן געהאַט אָט די פֿרישע בײגעלעך, די קיכלעך און די אַנדערע פֿאַרבײַסעכצן, װעלכע זײַנען גיך פֿאַרשװוּנדן געװאָרן פֿונעם טיש, נישט געבליבן פֿון זײ אַ זכר אַפֿילו אַף דרך־ארץ. דער גאַסט האָט דאָס אַלץ אײַנגעשלונגען, װי אַ הונגעריקע גאַנדז, און האָט זיך אַרומגעקוקט, אַז עס איז ניט שײן, װאָס ער האָט דאָס אַלץ אױפֿגערױמט, נאָר ס'איז שױן געװען נאָך אַלעמען… דער יונגערמאַן האָט דערװײַלע אױסגערעכנט דעם יחוס, װי אַזױ זײ זײַנען קרובֿים:

― אײַער פֿאָטער האָט אַ מחותּן אַבֿרהם־יהושע. אָט דער אַבֿרהם־יהושע האָט געהאַט דאָס ערשטע װײַב, װעלכע האָט מיר אָנגעקערט אַ מומע, מײַן געשטאָרבענע מוטערס אַ שװעסטער. פֿאַרשטײט איר שױן? װײַטלעכע מחותּנים, און דאָך מחותּנים… אַצינד זאָגט מיר: פֿון װאַנען פֿאָרט איר? װוּהין פֿאָרט איר? און װאָס איז אײַער טועכץ?

אױסגעפֿרעגט זיך באַם העלד אַלצדינג און געװױרע געװאָרן, אַז ער איז געקומען אַהער צו פֿאַרנעמען אַ לערער־שטעלע, האָט דער יונגער אַ פֿרעג געגעבן, אױב דער בחור װיל דװקא בלײַבן דאָ, באַם היגן גבֿיר ק., אָדער עס מאַכט אים ניט אױס צו פֿאָרן אַ ביסל װײַטער? אױב עס מאַכט אים ניט אױס, װאָלט ער אים פֿאָרגעלײגט, ער זאָל פֿאָרן מיט אים צו זײַן פֿאָטער לאָיעװ אין דאָרף אַרײַן, פֿאַרנעמען דאָרט אַ לערער־שטעלע באַ זײַן שװעסטערל ― זײַן פֿאָטער איז אױך אימשטאַנד גוט צו באַצאָלן, אַזױ װי דער היגער גבֿיר, אױב ניט שענער נאָך… אַף די דאָזיקע װערטער האָט זיך אָפּגערופֿן בערל דער רױטער און צוגעװינטשעװעט זיך: „אַ חוץ זײַן שאָדן, אַף אים געזאָגט געװאָרן כאָטש אַ צענט־חלק“. און גאָרנישט פֿרעגנדיק באַם בחור, צי ער װיל, צי ער װיל ניט, האָט בערל דער רױטער צוגעגעבן, אַז דער בחור װעט מיט פֿאַרגעניגן זיך דורכפֿאָרן מיטן יונגנמאַן צו זײַן פֿאָטער לאָיעװ אין דאָרף אַרײַן און װעט מיט פֿאַרגעניגן פֿאַרנעמען דאָרט די לערער־שטעלע.

אַ מאָדנער ייִד אָט דער בערל דער רױטער! עפּעס גלײַך װי עמעצער װאָלט אים געבעטן, ער זאָל זיך אַרױסשטעלן פֿאַר אַן אַפּיטרופּס, אָדער, װײניקסטנס, פֿאַר אַ פֿאַרמיטלער. ער האָט ניט געלאָזט קײנעם צום װאָרט און האָט בעסער אַלײן גערעדט. דער בחור איז געװען איבעראַשט פֿון דער גאַנצער געשיכטע אַרום און אַרום. ער האָט כּמעט ניט געגלױבט זײַנע אױערן. ניט אַנדערש, אַז דאָס איז אָדער אַ חלום, אָדער אַ מין האַלוצינאַציע, אָדער דער יונגערמאַן ― דאָס איז אַ מלאך פֿון הימל אַראָפּ אַף דער ערד אינעם געשטאַלט פֿון אַ מענטשן… נאָר אַרױסבאַװײַזן זײן פֿרײד, פֿונדעסטװעגן, שטײט אים ניט אָן. ער הערט־אױס דעם געשפּרעך כּלומרשט גאַנץ גלײַכגילטיק, באַטראַכט פֿריִער װאָס צו ענטפֿערן און רופֿט זיך אָן צום יונגנמאַן מיט האַלבע װערטער:

― אײַער פֿאָרשלאַג איז אפֿשר נישט קײן שלעכטער פּלאַן… די מעשׂה איז אָבער, פֿאַרשטײט איר, װאָס איך האָב געבראַכט צום היגן גבֿיר אַ רעקאָמענדאַציע, אַ בריװ, טאַקע פֿון מײַן טאַטן… װאָס װעט זײַן, טאָמער…

― אין װאָסער אַ שפּראַך איז געשריבן אײַער טאַטנס בריװ? ― מישט זיך אַרײַן בערל דער רױטער.

― װאָס הײסט אין װאָסער אַ שפּראַך? אין העברעיִש.

― לשון־קודש? ― פֿרעגט איבער בערל דער רױטער און כאַפּט זיך אָן מיט בײדע הענט באַ די זײַטן און צעלאַכט זיך אַזױ שטאַרק, גלײַך װי אַכצן שדים קיצלען אים אונטער די פּאַכװעס! ― איר װעט דאַרפֿן, יונגערמאַן, אַ ביסעלע צוּװאַרטן, ביז מײַן קרובֿ װעט זיך פֿריִער אױסלערנען איבערלײענען אַ לשון־קודשדיקן בריװ. איר װעט אָבער, האָב איך מורא, באַדאַרפֿן לאַנג װאַרטן!… ― און בײדע צעלאַכן זײ זיך און לאַכן לאַנג און געשמאַק.

עס האָט ניט גענומען קײן האַלבע שעה צײַט, איז צװישן דעם יונגנמאַן יהושע לאָיעװ און זײַן יונגן פּראָטעזשע געשלאָסן געװאָרן אַ גוט־פֿרײַנטשאַפֿט, װאָס איז געװאַקסן אַלע מינוט שטאַרקער און גרעסער. עס האָט זיך אַרױסבאַװיזן, אַז אָט דער יהושע לאָיעװ איז אַ יונגערמאַן אַ משׂכּיל פֿון דעם טיפּ משׂכּילים, װאָס יענער דור האָט פּראָדוצירט. אַ שײנער בעל־תּנ″ך, אַ בלאַט גמרא, קלאָר אין אַלע מליצה־ספֿרים, קען גאַנצע שטיקער מאַפּו אַף אױסװײניק, קאָן מיט אײַך רײדן פֿון אַ „מורה־נבֿוכים“, פֿון אַ „כּוזרי“, האָט אַ שײן הענטל צום שרײַבן. ער איז נאָר אַביסל שװאַכלעך אַף דקדוק. װײַטער װעט ער זיך מיט אײַך אױסגלײַכן אומעטום. און צו דעם אַלעמען איז ער גלאַט אַ ליבער מענטש, האָט ליב מענטשן. זײ אַלע האָבן ליב מענטשן. און מחמת זײ זיצן אין אַ דאָרף, זײַנען זײ ממש זשעדנע, גײען־אױס נאָך אַ מענטשן… װאָס איז זײער געשעפֿט? זײ האַלטן פּאָסעסיעס אין דער אַרענדע, באַם גראַף בראַניצקי און באַם גראַף מאָלאָדעצקי… זײ לעבן װי פּאָמעשטשיקעס, האָבן אײגענע פֿערד און קאַרעטעס, פֿאַרהאַלטן זיך זײער גוט מיט די פּריצים װאָס אַרום און אַרום, און די גױיִם זײַנען נאָך זײ די כּפּרה…

מיט זײַן רײדן האָט דער יהושע לאָיעװ אַרױסבאַװיזן, אַז ס'איז אמת װאָס ער זאָגט, אַז זײ זײַנען זשעדנע אין דאָרף אַ מענטשן. דאָס מױל האָט זיך אים די גאַנצע צײַט ניט צוגעמאַכט, גלײַך װי ער װאָלט װעלן אַרױסרײדן אַלץ, װאָס האָט זיך אָנגעקליבן באַ אים פֿאַר אַ לאַנגע צײַט אין דאָרף. ער האָט גערעדט אין שטוב, ער האָט גערעדט אין דרױסן, ער האָט גערעדט שױן זיצנדיק אין פֿאַעטאָן און פֿאָרנדיק מיטן נײַעם לערער אַף זײַנע אײגענע ברענענדיקע פֿערד פֿון דעך פּאָסעסיע.

― געפֿעלט אײַך אַ פּאָר סוסים? ― האָט אַ זאָג געגעבן בערל דער רױטער צום לערער, בעת דער יונגערמאַן יהושע לאָיעװ איז געגאַנגען זאָגן, מע זאָל שפּאַנען. און בערל האָט גענומען דערצײלן גרױסקײט פֿון דעם יונגנמאַנס פֿאָטער, װאָס פֿאַר אַ גבֿיר, אַן אַדיר דאָס איז, און װאָס פֿאַר אַן אָריגינעלער מענטש דאָס איז.

― איר דאַרפֿט גאָט דאַנקען, װאָס ס'האָט זיך אַזױ געמאַכט…

עס האָט זיך אים אױסגעװיזן, אַז דער ייִד װיל, אײגנטלעך, מע זאָל א י ם זאָגן אַ דאַנק. נאָר אַ מכּה! דאָס װעט ער באַ אים ניט פּועלן, ער זאָל מײנען, אַז ער האָט געראַטעװעט אַ מענטשן פֿון הונגער… עס איז אים נאָר ניט אײַנגענעמען, זײער ניט אײַנגענעמען, װאָס ער קאָן אים איצט נישט באַצאָלן פֿאַר סטאַנציע. ער איז איצט זײער פֿאַרענגט אין געלט…

― איר זאָגט מיר בעסער, רב ייִד, װיפֿל… קומט אײַך?

בערל דער רױטער מאַכט־צו די אױגן:

― פֿאַר װאָס?

― פֿאַר… פֿאַר סטאַנציע, פֿאַר אַלצדינג… װעל איך אײַך אָפּשיקן פֿונעם אָרט… באַלד װי איך װעל קומען…

― גײט שױן גײט, מע װעט לאַכן פֿון אײַך! ― זאָגט בערל מיט אַ געלעכטער און שטופּט אים אָפּ פֿון זיך. און אין דעם קומט־אַרײַן אַ הױכער גױ מיט װײַסע ברעמען, מיט אונטערטעניק־שמײכלענדיקע אױגן. ער הײסט אַנדרײ. ער פֿרעגט זיך נאָך אַפֿן באַגאַזש פֿונעם „פּאַניטש“, װאָס פֿאָרט מיטן „באַרין“. שעמט זיך דער לערער פֿאַרן גױ, פֿאַר אַנדרײען, װאָס ער האָט ניט קײן באַגאַזש, און זאָגט, אַז זײַן באַגאַזש גײט נאָך… ער װעט אָנקומען נאָכדעם… דערװײַל האָט ער נאָר אָט דאָס פּעקעלע, װאָס ער װעט דאָס אַלײן נעמען מיט זיך אין װאָגן אַרײַן. אַנדרײ װיל אָבער נישט אַװעקגײן מיט לײדיקע הענט. אַ פּעקעלע ― לאָז זײַן אַ פּעקעלע. און ער טוט אַ נעם דאָס פּעקעלע מיט צװײ פֿינגער און אַ טראָג־אַװעק, װי אַ פֿעדערל. אַ מינוט שפּעטער איז ער שױן געזעסן מיט זײַן יונגן פּאַטראָן אין אַ גרױסאַרטיקן װײכן פֿאַעטאָן. אַנדרײ האָט געגעבן אַ קנאַק מיט דער בײַטש, און צװײ גרױע פֿערדלעך מיט אונטערגעבױגענע עקן האָבן אים געטראָגן איבער פֿעלדער און איבער װעלדער, אין אַ נײַ אָרט, צװישן נײַע מענטשן, און עס איז אים גאָר אַף די געדאַנקען נישט געקומען, אַז אָט אָ דאָ, אַף דעם אָרט, װוּהין ער פֿאָרט אַצינד, װערט דאָס פֿאַרזיגלט זײַן גליק אַפֿן גאַנצן, גאַנצן לעבן… אַן אומגעריכטער עקזאַמען

אין באָסלאַװ אַף דער סטאַנציע ― דער אַלטער לאָיעװ ― אַ מײדל מיט קאַװאַ־

ליערן ― שפּילהאַגען, אױערבאַך און „טשטאָ דיעלאַט“. ― װאָס װיל רש″י פֿון

די בנות צלפֿחד, און װי אַזױ שרײַבט מען אַ בריװ צו אַ דירעקטאָר פֿון אַ צו־

קער־פֿאַבריק? ― ער האַלט־אױס דעם עקזאַמען און פֿאָרט אין דאָרף אַרײַן

עס איז שױן געװען אַרום פֿאַרנאַכטלעך, װען דער יונגער משׂכּיל יהושע לאָיעװ מיט זײַן פּראָטעזשע דעם לערער זײַנען אַרײַנגעפֿאָרן אין דער שטאָט באָסלאַװ. אַף דער סטאַנציע, װוּ זײ האָבן זיך אָפּגעשטעלט, האָבן זײ געטראָפֿן דעם פֿאָטער פֿונעם יונגן משׂכּיל, דעם אַלטן לאָיעװ, װאַרטן אַפֿן זון.

דער אײַנדרוק, װאָס דער אַלטער לאָיעװ האָט געמאַכט אַפֿן לערער, איז געװען אױסערגעװײנלעך, ער האָט זיך קײנמאָל נישט פֿאָרגעשטעלט, אַז אַ ייִד זאָל האָבן אַזאַ אױסזען. אַן אױסזען פֿון אַ גענעראַל, אַ פֿעלדמאַרשאַל, מיט אַ קול פֿון אַ לײב. אין קורצע װערטער האָט דער זון איבערגעגעבן דעם פֿאָטער, װער איז דאָס בחורל, װאָס איז מיט אים געקומען, און װוּ און װי אַזױ ער האָט זיך מיט אים באַקענט. אױסגעהערט דעם זון, האָט דער אַלטער אָנגעזאָטלט די נאָז מיט אַ פּאָר װײַסע זילבערנע ברילן און האָט ערנסט באַטראַכט דעם בחור, אָן איבעריקע צערעמאָניעס, מיט אַזאַ פּנים, למשל, װי מע באַטראַכט אַ געקױפֿטן פֿיש פֿונעם מאַרק… דערנאָך האָט ער אים אױסגעצױגן אַ װאַרעמע האַנט, און מיט אַ פֿרײַנטלעכער מינע, אַף װיפֿל ס'איז נאָר געװען מעגלעך פֿאַר אַזאַ שטרענגן פֿעלדמאַרשאַל, האָט ער אים אָפּגעשטעקט אַ שלום־עליכם און אָן צערעמאָניעס, און מיטן לשון „דו“, אַ פֿרעג געטאָן:

― װי אַזױ רופֿט מען דיך?

געװאָרע געװאָרן פֿונעם בחור, אַז מע רופֿט אים שלום, האָט ער זיך אָנגערופֿן צו אים װײך, װי װײַט ס'איז מעגלעך געװען פֿאַר זײַן לײבנשטים:

― הער־זשע אױס, שלום־סערצע, גײ, זײַ מוחל, אַהין אין צװײטן חדר. איך װעל דאָ מיט מײַן זון אָפּרײדן געשעפֿט. דערנאָך װעל איך דיך אַרײַנרופֿן און מיר װעלן אַ ביסל שמועסן.

דאָס צװײטע צימער איז געװען אַ זאַל, אײראָפּעיִש גערעדט, אַ מין װעסטיבול פֿאַר געסט. דאָרט איז געװען דער בעל־הבית פֿון דער סטאַנציע, אַ געװעזענער שניטקרעמער, איצט אַף דער עלטער אַ בעל־אַכסניה, מיטן נאָמען בערעלע עטלס, אַ ייִד מיט אַ בלױער נאָז, מיט רױטע דינע שלענגעלעך אַף דער נאָז; ער שטײט צונױפֿגעלײגט די הענט, טוט גאָרניט, נאָר ער רעדט. רעדט פֿון די אורחים, פֿון זײערע געשעפֿטן און פֿון זיך אַלײן, אַז „גאָט האָט אים געשטראָפֿט, ער דאַרף אַף דער עלטער האַנדלען מיט לאָקשן־יױך“… זײַן ייִדענע, אַ קורצינקע, אַ דאַרינקע, מיט אַ „מושקע“ אַפֿן קאָפּ און מיט געלע פּערעלעך אַפֿן האַלדז, דרײט זיך אַרום אין שטוב און שילט די קינדער זײַנע (זי איז באַ אים די צװײטע פֿרױ), שילט די דינסט, שילט די קאַץ, װײַזט אױס, ניט צופֿרידן מיט דער װעלט ― אַ גרױסע פּעסימיסטקע! באַם פֿענצטער, איבער אַ ביכל, אַ ראָמאַן פֿון שפּיל־האַגען, זיצט זײער מיזינקעלע, שיװקע בערעלע עטלס, אַ טעכטערל אַ יפֿת־תּואר מיט אַ װײַס קײַלעכיק פּנים, אַ מוראדיקע קאָקעטן. צו איר זײַנען געקומען מיט באַזוך אַ צװײ־דרײַ יונגעלײַט מיט אונטערגעשױרענע בערדלעך ― דער סאַמע צימעס פֿון דער באָסלאַװער אינטעליגענץ. מע פֿירט אַ געשפּרעך פֿון „ליטעראַטור“. דער בעל־הבית מיט דער בלױער נאָז פֿירט־צו דעם יונגן לערער צו דער קאָמפּאַניע און שטעלט אים פֿאָר. פֿון װאַנען װײס דער אַלטער, װער דער לערער איז? ― בלײַבט אַ סוד. בכדי ס'זאָל אים ניט זײַן לאַנגװײַליק, װענדט זיך צו אים דאָס מײדל די יפֿת־תּואר מיט אַ ליבלעך שמײכעלע: צי האָט ער געלײענט „נאַ דיונאַך“ פֿון שפּילהאַגען? לאָזט זיך אױס, אַז ער איז קלאָר אין גאַנץ שפּילהאַגען. נו, און אױערבאַך? „אױערבאַך אױך“. נו, און „זאַפּיסקי יעװרעיאַ“ פֿון באָגראָװן? „ער קען אים אַף אױסװײניק“. און דעם ראָמאַן „טשטאָ דיע־לאַט?“ „װער האָט דאָס ניט געלײענט טשערנישעװסקי?“… „װי געפֿעלט אײַך די הױפּט־העלדן?“ „װיעראַ פּאַװלאָװנאַ? װאָס איז פֿאַר אַ שאלה!“…

דאָס מײדל די יפֿת־תּואַר און אירע קאַװאַליִערן זײַנען אַנטציקט. אײנער פֿון זײ, אַ „טשאַסטנע פּאָװיערענע“ מיט אַ קלינגענדיקן נאָמען מענדעלסאָן, שטשיפּעט זיך באַ די װאָנצעלעך, װאָס האַלטן ערשט אין שפּראָצן. עס װײַזט אױס, אַז ער איז פֿאַרליבט אין דעם מײדל, װי אַ קאַץ, און איז דעריבער מלא גזלן אַף דעם יונגן אורח, װאָס איז קלאָר אומעטום, װי אַ װאַסער. װאַרפֿט ער אַף אים מיט בײזע אױגן און װינטשט אים מסתּמא באַ זיך אין האַרצן, ער זאָל ברעכן רוק־און־לענד אַפֿן גלײַכן װעג… דאָס גיט־צו דעם העלד נאָך מער מוט, און ער שיט מיט פֿראַזן, ציטירט גאַנצע שטיקער אַף אױסװײניק, מישט גאָר אַרײַן אַזעלכע נעמען, װי באָקל ― „די געשיכטע פֿון ציװיליזאַציע אין ענגלאַנד“, און דזשאָן סטיואַרד מילל ― „װעגן פֿרײַהײט“.. אַ בחורל אַ משׂכּיל פֿון אַ פֿרעמדער שטאָט קומט צװישן מענטשן, באַדאַרף ער אױסלײגן װאָס ער האָט, באַװײַזן װאָס ער װײס און װאָס ער קען.. און אַקוראַט סאַמע אין דער רעכטער היץ קומט־אָן דער אַלטער לאָיעװ מיטן זון יהושע לאָיעװ און װערן נישט װילנדיק צוהערער פֿון דער לעקציע, װאָס דער יונגער לערער פֿון פּערעיאַסלאַװ לײענט דאָ פֿאַרן יונגװאַרג. זײ קוקן זיך איבער צװישן זיך און האָבן הנאה, זעט אױס. דערנאָך טוט אים אַ רוף דער אַלטער לאָיעװ:

― הער נאָר אױס, חבֿרה־מאַן, װאָס איכל באַ דיר פֿרעגן. מײַן זון זאָגט מיר, אַז דו ביסט אין אונדזערע ייִדישע ספֿרים נישט װינציקער קלאָר, װי אין זײערע ביכער. איך האָב געװאָלט הערן פֿון דיר, צי געדענקסטו נאָך, װאָס רש″י װיל האָבן פֿון די בנות צלפֿחד?…

און עס גײט־אַװעק אַ שמועס פֿון רש″י. פֿון רש″י קומט מען אַרױף אַף דער גמרא. און עס גײט־אַװעק אַ פּלפּול פֿון לומדות און פֿון קענטעניש און פֿון השׂכּלה, װי געװײנלעך צװישן ייִדן, װאָס זײַנען הײמיש אין די קלײנע אותיות…

דאָס רופֿט אַרױס אַ סענסאַציע. דער פֿוראָר איז אַזױ גרױס, אַז דער אַלטער לאָיעװ לײגט־אַרױף אַף אים די האַנט און זאָגט צו אים:

― פֿון די אַלע לערנעכצן און קענטענישן האָבן מיר שױן געזען, אַז עס קומט צו עפּעס, למשל, אַ קװיטל אָנשרײַבן, איז ניטאָ קײן לשון… אַ סימן ― אָט שטײט אַ טינט און פּען; נעם, זײַ מוחל, שרײַב מיר אָן אַ בריװ אַף רוסיש אין דער צוקער־פֿאַבריק צו דעם דירעקטאָר, אַז מע װעט אים ניט צושטעלן מער קײן בוריקעס, ביז ער װעט ניט צושיקן אַזױפֿיל און אַזױ פֿיל געלט…

פֿאַרשטײט זיך, אַז דאָס בריװל איז געװען מער ניט װי אַן אָנשטעל, אַן אױסרײד, אַ מין עקזאַמען. דאָס אָנגעשריבענע בריװל איז געגאַנגען פֿון האַנט צו האַנט, און אַלע האָבן באַװוּנדערט די זעלטענע האַנטשריפֿט, די קאַליגראַפֿיע פֿונעם בחור. דאָ איז אים בײַגעשטאַנען דער זכות פֿון זײַן רבין מאָניש פֿון פּערעיאַסלאַװ. דער מלמד רב מאָניש װאָלאָװ, װאָס האָט זיך באַרימט געמאַכט מיט זײַן „בײנדל“, איז געװען אַ זעלטענער קאַליגראַף, אַ מין קינסטלער פֿון דער נאַטור. אַ גאָלדענע האַנט. מיט זײַן געשריפֿטס האָט מען זיך אַרומגעטראָגן איבער דער שטאָט. ער האָט געמאָלט, ניט געשריבן. געװען אַ ייִד אַ כּשרער, אַ גרױסער ירא־שמים, און נישט פֿאַרשטײענדיק קײן װאָרט רוסיש, האָט ער קאָנקורירט מיטן שרײַב־לערער פֿון דער „אױעזדנע“. עס איז געװען ניט צו גלײבן, אַז אַ האַנט, ניט אַ מאַשין, זאָל אַזױ קאָנען שרײַבן! די תּלמידים, און צװישן זײ אױך ראַבינאָװיטשעס קינדער, האָבן נעבעך גענוג געליטן פֿונעם רבין מאָנישעס „בײנדל“. זײ האָבן אָבער אַ סך גענאַשט פֿון זײַן קאַליגראַפֿיע, פֿון זײַן שײן רוסיש שרײַבן, װאָס האָט זײ מיט דער צײַט געבראַכט גרױסע נוצן…

דערמיט אַלײן האָט זיך דער עקזאַמען נאָך נישט געענדיקט. דער אַלטער לאָיעװ האָט פֿאַרלאַנגט פֿונעם יונגן לערער, ער זאָל זיך מטריח זײַן דאָס אײגענע בריװעלע איבערזעצן אין העברעיִש, „װײַל דער דירעקטאָר פֿון דער צוקער־פֿאַבריק איז אַ ייִד“… אַזױ האָט דער אַלטער מאָטיװירט זײַן פֿאַרלאַנג. און פֿאַרשטײט זיך, אַז דאָס איז אױך געװען שײך צוס עקזאַמען.. און נישט לאַנג געטראַכט, האָט דער לערער דאָס בריװל איבערגעזעצט אין העברעיִש, מליצהדיק, אַזױ געפֿלײַסט זיך, אַז דאָס כּתבֿ זאָל זײַן װאָס שענער, געקינצלט און געצוקט, די שורות געדיכט, אױסגעמאָסטן, פּערלדיק און צאַצקעדיק. דאָ האָט זיך שױן געמיט דער זכות־אָבֿות פֿון נאָך אַ פֿריִעריקן מלמד, פֿון רב זרחן. דאָס װאָס דער רבי מאָניש איז געװען אין רוסיש איז דער רבי זרח געװען אין ייִדיש.

בקיצור, דער לערער האָט דעם אימפּראָװיזירטן עקזאַמען אױסגעהאַלטן גלענצנד. פֿאַר קוראַזש דרײט זיך אים אַזש דער קאָפּ. ער פֿילט, אַז עס פֿלאַמט אים אײן אױער. די פֿאַנטאַזיע כאַפּט אים אַרױף אַף אירע פֿליגלען און טראָגט אים אַװעק אין דער װעלט פֿון זיסע חלומות און כּישופֿדיקע געדאַנקען. ער זעט זיך אַ גליקלעכן, אַ שײַנענדיקן. יענער חלום פֿונעם „אוצר“ הײבט־אָן מקױם צו װערן, און גאָר אַף אַ נאַטירלעכן אופֿן: ער קומט צו פֿאָרן אַפֿן אָרט, אַזױ שטעלט ער זיך פֿאָר אין דער פֿאַנטאַזיע, באַקענט זיך מיטן אַלטן לאָיעװס טאָכטער… זײ פֿאַרליבן זיך אײנס אין דאָס אַנדערע און דעקן־אױף זײער סוד פֿאַרן אַלטן… דער אַלטער לײגט־אַרױף אַף זײערע קעפּ זײַנע הענט און בענטשט זײ: „זײַט גליקלעך, ליבע קינדער!“… שרײַבט דער בחור אַװעק אַ בריװ צו זײַן טאַטן קײן פּערעיאַסלאַװ: „אַזױ און אַזױ, ליבער פֿאָטער, קום צו פֿאָרן“… און מע שיקט־אַרױס נאָך אים אַ פֿאַעטאָן מיט ברענענדיקע פֿערד… און סאַמע אין רעכטן חלום שלאָגט מען אים איבער. דער אַלטער לאָיעװ גײט־צו צו אים, רופֿט־אָפּ דעם בחור אַף אַ זײַט און הײבט־אָן צו רײדן מיט אים מכּח „אַכצן און דרײַצן“. דאָס הײסט, װעגן געצאָלטס. „אָדער אפֿשר װעלן מיר דאָס איבערלאָזן אַף אַן אַנדערס מאָל, אַף שפּעטער?“… און ער פֿילט זיך, װי אַ מענטש, װאָס האָט נאָר־װאָס זיס אײַנגעדרעמלט און געפּלאָנטעט חלומות ― פּלוצעם איז מען געקומען און מע האָט אים אױפֿגעװעקט!…

װי אַ רױך זײַנען זיך צעגאַנגען די זיסע חלומות. װי אַ שאָטן האָט זיך אױפֿגעהױבן די צעװאַרעמטע פֿאַנטאַזיע, און דער גאַנצער כּישוף מיטן אוצר, מיט אַלע גוטע זיסע געדאַנקען, זײַנען פֿאַרשװוּנדן געװאָרן.

― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―

דערװײַל װערט נאַכט און מע דאַרף שױן פֿאָרן. פֿון דער שטאָט באָסלאַװ ביזן דאָרף איז נאָך דאָ אַ פּאָר מײַל. צװײ שעה פֿאָרעכטס. די פֿערד שטײען שױן געשפּאַנט. אַנדרײ דער קוטשער טראָגט אַ גאַנצע װאַליזע אין פֿאַעטאָן אַרײַן. אין דרױסן איז קילבלעך.

― אָט אַזױ װעסטו פֿאָרן? ― זאָגט דער אַלטער לאָיעװ צום לערער. ― דו גײסט דאָך אָדם־נאַקעט; װעסט דערפֿרױרן װערן, צו אַלדי גוטע יאָר! אַנדרײ! אַהער די בורקע!

אַנדרײ שלעפּט־אַרױס פֿון אונטער זיך אַ װאַרעמע װאָלענע בורקע. דער אַלטער אַלײן העלפֿט דעם לערער די בורקע אָנצוטאָן אַף די אַרבל.

די בורקע איז רעכט װאַרעם און עס איז אײַנגענעם אין איר צו זיצן. נאָר עס גײט אים ניט אײַן. װאָרעם דאָס מײדל, שיװקע בערעלע עטלס, מיט אירע קאַװאַליִערן שטײען באַם פֿענצטער און זעען, װי דער אַלטער טוט אים אָן די בורקע. עס דאַכט זיך אים אױס, אַז זײ לאַכן… און פֿאַרן קוטשער, פֿאַר אַנדרײען, איז אױך אַ בזיון. װאָס טראַכט זיך װעגן אים אָט דער גױ?…

אַ ייִד אַ פּאָמעשטשיק

אַ ייִדיש־פּריציש הױז. ― ער לערנט זיך דעם שלחן־ערוך פֿון עטיקעט ― דעם

אַלטן לאָיעװס ביבליאָטעק ― אַ זעלטענער טיפּ פֿון אַ ייִדישן גוטבאַזיצער.

עס איז שױן געװען רעכט נאַכט, אַז זײ זײַנען אַרײַנגעפֿאָרן אין דאָרף אַרײַן אַלע דרײַ: דער אַלטער לאָיעװ, זײַן זון דער משׂכּיל יהושע און דער יונגער לערער פֿון פּערעיאַסלאַװ. דורכגעפֿאָרן פֿאַרבײַ אַ סך נידעריקע פֿינצטערע גױיִשע הײַזלעך און דורכגעלאָזט אַ גרױס ברײט גרין פֿעלד ― אַ „װיגאָן“ װערט דאָס אָנגערופֿן אין דאָרף ― און אַ גרױסן „טױק“ מיט הױכע סטערטעס שטרױ און הײ און נאָך ניט געדרעשט ברױט, האָט זיך דער פֿאַעטאָן אָפּגעשטעלט באַ אַ גרױסן ברײטן פּריצישן הױף. דער קוטשער אַנדרײ האָט נאָך ניט באַװיזן אָפּצושטעלן די פֿערד, האָט זיך דער הילצערנער טױער װי פֿון זיך אַלײן ברײט צעעפֿנט. באַם טױער איז געשטאַנען אַ גױ אָן אַ היטל. דער גױ האָט זיך טיף פֿאַרנײגט פֿאַרן בעל־הבית און דורכגעלאָזט דעם פֿאַעטאָן, װעלכער האָט זיך נאָך אַ װײַלע געקײַקלט װי אַף אַ װײכן טאַפּעט און איז צוגעפֿאָרן צו אַ גרױסער, ברײטער, ניט קײן הױכער, װײַסער פּריצישער שטוב, דװקא מיט שטרױ געדעקט, און מיט צװײ גרױסע גאַניקעס באַ די זײַטן. פֿון יענער זײַט שטוב ― אַ גאָרטן. אינעװײניק איז די שטוב, װי אױסװײניק, געקאַלכט מיט װײַסן. פּראָסט מעבלירט. אַ סך פֿענצטער. חדרים ― אָן אַ שיעור. אין שטוב דרײען זיך אַרום דינסטן מיט שטילע טריט, אַזױ װי שאָטנס. אַף די פֿיס באַ זײ ― װײכע שיך, ס'זאָל ניט קלאַפּן. קײנער װאַגט ניט אַ װאָרט אױסצורײדן, בעת דער אַלטער איז אינדערהײם. אַ שטרענגע דיסציפּלין. רײדן הערט מען נאָר אים אַלײן, דעם בעל־הבית. זײַן לײבנשטים קלינגט, װי אַ גלאָק. אינעם ערשטן גרױסן חדר, באַ אַ לאַנגן שײן געדעקטן טיש, איז געזעסן אַ פֿרױ, אַ יונגע, אַ הױכע, אַ שײנע. דאָס איז דעם אַלטנס װײַב, די צװײטע פֿרױ. נעבן איר איז געזעסן אָ מײדל פֿון אַ יאָר דרײַצן־פֿערצן, זײער אײנציקע טאָכטער, אַ קאָפּיע פֿון דער מוטער. דער אַלטער האָט זײ פֿאָרגעשטעלט דעם יונגן לערער און מע האָט זיך געזעצט עסן װעטשערע.

דאָס איז געװען דאָס ערשטע מאָל, װאָס דער העלד פֿון דער ביאָגראַפֿיע האָט זיך געפֿונען באַ אַן אַריסטאָקראַטישן טיש, װוּ דאָס עסן קומט־פֿאָר מיט דער גאַנצער צערעמאָניע, סערװירט פֿון אַ לאַקײ מיט װײַסע הענטשקעס. דער לאַקײ איז אַפֿילו אַ פּראָסטער שײגעץ מיטן נאָמען „װאַנקאַ“, נאָר דער אַלטער האָט אים אױסגעקלײדט און אױסגעדרעסירט אַפֿן פּריצישן שטײגער. פֿאַר אַ מענטשן, װאָס איז ניט געװױנט געװאָרן צו אַ סך טעלער און טעלערלעך, לעפֿל און לעפֿעלעך, גלעזער און גלעזלעך, איז שװערלעך אױסצוהאַלטן אַזאַ אַריסטאָקראַטישן טיש און נישט פֿאַרזינדיקן זיך קעגן אַלע פֿאָדערונגען פֿון עטיקעט. מע דאַרף זײַן אַף דער װאַך, האַלטן קאָפּ… מע מוז זיך מודה זײַן, אַז דער בחור האָט ביז דעמאָלט ניט אָנגעהױבן צו װיסן, אַז מע זיצט באַם עסן, באַדאַרף מען אָפּהיטן דעם גאַנצן שלחן־ערוך פֿון עטיקעט, װאָס אין אַ געװײנלעכער ייִדישער שטוב איז מען אַף דעם ניט מקפּיד. אין אַ געװײנלעכער ייִדישער שטוב עסן אַלע פֿון אײן טעלער, טונקען־אײַן די פֿרישע חלה אינעם פֿעטן סאָוס, אָדער עסן גאָר מיט די הענט. אין אַ בעל־הבתּישער ייִדישער שטוב װײסט מען ניט פֿון קײן באַזונדערע דינים און מנהגים, װי אַזױ צו זיצן באַם טיש און צו באַדינען זיך מיטן לעפֿל, מיטן מעסער און מיטן גאָפּל. אין אַ בעל־הבתּישער ייִדישער שטוב איז גענוג, אַז מע װײס, אַז מע באַדאַרף איבערלאָזן אין טעלער אַ שטיקל פֿיש אָדער פֿלײש, „אַף דרך־ארץ“. װײַטער מעג מען זיצן װי אַזױ מע װיל, עסן װיפֿל מע װיל, און רײניקן די צײן מיטן גאָפּל איז אױך אָן אַ סכּנה. װער זאָגט עס דען, אַז ס'איז פֿאַראַן ערגעץ אַ מין עטיקעט אַף דער װעלט? װער און װוּ האָט דאָס אַזאַ שלחן־ערוך אַמאָל געשריבן? נײן, די אַלע דינים און מנהגים פֿון עטיקעט האָט דער יונגער רעפּעטיטאָר אין ערגעץ ניט אױסגעלײענט. ער האָט נאָר אין זינען געהאַט אײן זאַך: אַז מע דאַרף נאָכקוקן, װ אָ ס אַ נ ד ע ר ע ט ו ע ן ― נישט מער. פֿאַרשטײט זיך, אַז קײן הנאה פֿונעם עסן קאָן מען נישט האָבן, אַז מע דאַרף תּמיד זײַן אַף דער װאַך, שטענדיק אַכטונג געבן, טאָמער האָב איך געכאַפּט אַן איבעריקן ביסן, אָדער טאָמער האָב איך דאָס מעסער מיטן גאָפּל נישט געהאַלטן װי עס געהער צו זײַן, אָדער טאָמער האָב איך צו אַ שטאַרקן זופּ געטאָן, אָדער טאָמער האָט עמעצער געהערט װי איך קײַ… דאַנקען גאָט, דעם עקזאַמען פֿון עטיקעט האָט דער לערער אױך אױסגעהאַלטן גלענצנד, נאָר פֿונעם טיש איז ער די ערשטע עטלעכע מאָל אַװעקגעגאַנגען אַ הונגעריקער. נאָך די אַלע שײנע צערעמאָניעס, פֿילע פּאָטראַװעס און אױסגעצײכנטע מאכלים האָט זיך שטאַרק געבענקט נאָך אַ שטיקל פֿריש ברױט מיט הערינג און מיט ציבעלע, און נאָך הײסע זאַמדיקע קאַרטאָפֿל אין די העמדלעך, און נאָך אַ גוטע קרױט, װאָס לאָזט זיך הערן דערנאָכדעם אַ גאַנץ מעת־לעת… עס האָט געמוזט נעמען צײַט, ביז ער האָט זיך צוגעװױנט צו דעם רעזשים פֿון צירלעך־מאַנירלעך. דערװײַל האָט דער בחור געמוזט, װי עס רעדט זיך, נאָכשטופּן די קאַרעטע, „האַלטן שטאַט“, ניט אַרױסגעבן זיך חלילה מיט זײַנע דעמאָקראַטישע גענג און פּראָלעטאַרישע געװױנהײטן. מיט אײנעם װאָרט ― זײַן ג ל ײַ ך מ י ט אַ ל ע. און דעם אמת מוז מען זאָגן, אַז מע האָט דאָ געקוקט אַף אים פֿון דעם ערשטן טאָג אָן ניט װי אַף אַ פֿרעמדן, נאָר װי אַף אַ גלײַכן, אַן אײגענעם. פֿאָרט אַ „טאַטנס אַ קינד“. אַזױ האָט געפּסקנט דער אַלטער און האָט גאַנץ אָפֿנטלעך אַרױסגעזאָגט זײַן מײנונג װעגן דעם לערער אים אין די אױגן, אַז ער, דער לערער, איז אַ „טאַטנס אַ קינד“. און אַ „טאַטנס אַ קינד“ באַדאַרף מען אַנדערש באַהאַנדלען.

קודם כּל, האָט מען אים אָפּגעגעבן אַ באַזונדער חדר, צוגעקליבן פּראָסט, נאָר מיט אַלע באַקװעמלעכקײטן און מיט דער בעסטער באַדינונג. דאָרט האָט ער געהאַט גענוג צײַט און גענוג פֿרײַהײט צו טאָן װאָס ער װיל. לערנען מיט דער שילערן איז גענוג געװען אַזעלכע צװײ־דרײַ שעה אין טאָג. די איבעריקע צײַט האָט ער געקאָנט אױסנוצן פֿאַר זיך ― לײענען ביכער אָדער שרײַבן. און געלײענט האָט ער אַלץ, װאָס ס'איז געקומען צו דער האַנט. דער אַלטער האָט אַלײן ליב געהאַט צו לײענען און האָט ניט געזשאַלעװעט קײן געלט אַף צו קױפֿן אַלע מאָל נײַע ביכער. און אַזױ װי קײן אַנדער שפּראַך, אַ חוץ העברעיִש, האָט דער אַלטער ניט געלײענט, איז זײַן ביבליאָטעק באַשטאַנען מער פֿון העברעיִשע ביכער (ייִדיש איז נאָך דעמאָלט נישט געװען אין דער מאָדע). קלמן שולמאַן, מאַפּו, סמאָלענסקין, מאַנדעלקערן, גאָטלױבער, יהל″ל, יצחק־בער לעװינזאָהן, מרדכי־אַהרן גינזבורג, יצחק ערטער, דאָקטער קאַמינער, חײם־זעליק סלאָנימסקי ― אָט דאָס זײַנען געװען די נעמען פֿון די שרײַבערס, װאָס האָבן באַשײַנט די ביבליאָטעק פֿון דעם דאָרפֿישן מאַגנאַט, דעם פּאָסעסאָר לאָיעװ. אין די אַלע אױסגערעכנטע ביכער איז דער אַלטער לאָיעװ געװען קלאָר כּמעט אַף אױסװײניק און האָט ליב געהאַט זײ ציטירן און דערצײלן פֿון זײ אַלע מאָל איבעראַנײַס. עס איז זעלטן געװען צו באַגעגענען אַ מענטשן מיט אַזאַ זכּרון און מיט אַזאַ כּח הדבור, װי דער אַלטער לאָיעװ. ער האָט געהאַט אַן אמתן טאַלאַנט אַף איבערצודערצײלן אַ זאַך מיט זײַן אײגענעם לשון. איך װאָלט געזאָגט, אַז ער איז געװען אַן אָראַטאָר. ער האָט געהאַט אין זיך אַ גוזמא הומאָר. זײַנע מעשׂיות זײַנען געװען שפּאַנענדיק. אַ מענטש פֿון גרױסע דערפֿאַרונגען און אַ סך איבערלעבענישן, האָט ער געהאַט צו דערצײלן און צו דערצײלן, און אַלע מאָל מיט גרױסן אינטערעס. ער האָט ניט נאָר דערצײלט ― ער האָט געדיכטעט, געשאַפֿן, געמאָלן בילדער מיט אַלערלײ פֿאַרבן. דאָרט װוּ ער האָט זיך געפֿונען, האָבן געמעגט זײַן װער װײס װיפֿל מענטשן, האָט מען געהערט נאָר אים, און װײַטער קײנעם ניט.

בכלל איז דאָס געװען אַ זעלטענער טיפּ, אַ גרױסער אָריגינאַל, אַ ייִד נישט װי אַלע ייִדן. אױסגעװאַקסן און דערצױגן געװאָרן אין אַ פֿרומער ייִדישער שטוב, אין אַ ייִדישער שטאָט, אין באָסלאַװ, איז געװען צו באַװוּנדערן, װי אַזױ איז דאָס אַרױסגעװאַקסן פֿון דאָרטן אַזאַ מין עקזעמפּלאַר? װי קומט צו אַ באָסלאַװער ייִדן גאָר אַ השׂגה צו פֿירן אַ פּריצישן שטאַט, ליב האָבן ערד און אָפּגעבן זיך אינגאַנצן צו פֿעלד־אַרבעט? עס איז װערט געװען אָנצוקוקן אים אין אַ פֿרימאָרגן, אָנגעטאָן אין הױכע גלאַנצנדיקע באָטפֿאָרטן און אין אַ קורץ סאַמעטן רעקל ביז די קני, שטײן אַפֿן טױק באַ דער דרעשמאַשין, קאָמאַנדעװען מיט די אַרבעטער און װאַרפֿן די סנאָפּעס אין קאַסטן אַרײַן, אָדער דרײען די „װעיעלקע“, אָדער װאַרפֿן מיט דער „רעשעטע“. אומעטום איז ער געװען אַלײן: באַם אַקערן, באַם זײען, באַם פּאָלען, באַם גראָבן, באַם שנײַדן, באַם אַרײַנפֿירן און אַרױספֿירן די תּבֿואה, באַ די פֿערד, באַ די אָקסן, באַ די בהמות ― אומעטום אַלײן. איך מײן, אַז אױב עס װאָלט װען אַמאָל געװען נײטיק צו באַװײַזן פֿאַר פֿרעמדע פֿעלקער אַ מוסטער פֿון אַ ייִדן אַ פּאָמעשטשיק, אַ גוטבאַזיצער און אַן אמתן פֿעלדאַרבעטער, װאָלט דער אַלטער לאָיעװ געװען דער בעסטער מוסטער. קריסטן האָבן אָפֿנטלעך אַרױסגעזאָגט, אַז באַ דעם ייִדן באַדאַרף מען זיך גײן לערנען װי צו פֿירן בעל־הבתּישקײט, װי צו באַאַרבעטן די ערד אַפֿן בעסטן שטײגער און װי צו באַגײן זיך מיט די אָרעמע אַרבעטער, אַז זײ זאָלן זײַן צופֿרידן. אַלע מוזשיקעס פֿון דאָרף, אָן אַ שום אױסנאַם, זײַנען געװען נאָך אים די כּפּרה. נישט נאָר האָבן זײ געציטערט פֿאַר אים און געהאַט דרך־ארץ ― זײ האָבן אים ליב געהאַט, פּשוט ליב געהאַט. דערפֿאַר, װאָס ער איז זיך באַגאַנגען מיט זײ, װי אַ מענטש, װי אַ פֿרײַנט און װי אַ פֿאָטער. אַזאַ מין באַנעמונג האָבן די גױיִם קײנמאָל ניט געזען פֿון די פֿריִערדיקע בעלי־בתּים, פֿון די פּױלישע פּריצים. מע דאַרף געדענקען, אַז דער עלטערער דור מוזשיקעס האָבן נאָך ניט פֿאַרגעסן דעם טעם פֿון „פּאַנשטשינע“. אַף זײערע לײַבער האָבן זײ נאָך געטראָגן סימנים פֿון שמיץ. און דאָ באַגײט מען זיך מיט זײ, װי מיט מענטשן, ניט װי מיט „סקאָט“. הײַנט דער צוטרױען, װאָס זײ האָבן געהאַט צום בעל־הבית. זעלטן װער פֿון זײ אינעם גאַנצן דאָרף האָט געקאָנט צונױפֿרעכענען, װיפֿל עס באַטרעפֿט צװײ מאָל צװײ. באַם חשבון האָבן זײ זיך אינגאַנצן פֿאַרלאָזט אַפֿן אַלטן. זײ זײַנען געװען זיכער, אַז ער װעט זײ ניט אָפּנאַרן אַף קײן פּרוטה אַפֿילו.

עס איז שװער זיך פֿאָרצושטעלן, װאָס פֿאַר אַ װענדונג װאָלט אָנגענומען די היסטאָריע פֿונעם ייִדישן פֿאָלק און װאָס פֿאַר אַ ראָלע מיר װאָלטן געשפּילט אין דעם עקאָנאָמישן און אין דעם פּאָליטישן לעבן פֿונעם לאַנד, װען ניט די געװיסע „װרעמענע פּראַװילעס“, װאָס דער מיניסטער איגנאַטיעװ האָט אָנגעכמאַרעט אַף די ייִדן, אַז זײ זאָלן ניט טאָרן זיצן אין די דערפֿער און ניט קױפֿן און ניט דינגען קײן ערד אַף צו באַאַרבעטן. איך זאָג עס דערפֿאַר, װײַל אַזעלכע פֿעלד־בעלי־בתּים, װי דער אַלטער לאָיעװ, זײַנען אין יענעם געגנט, װי אױך אין אַנדערע געגנטן פֿון דער געבענטשטער „טשערטאַ“, געװען ניט קײן זעלטנהײט. באָסלאַװער, קאַני־װער, שפּאָלער, רזשישטשעװער, טאַראַשטשער, זלאַטאָפּאָלער, אומענער און נאָך אַ סך אַנדערע ייִדן האָבן זיך אַ לאָז געגעבן פֿון די קלײנע שטעטלעך אין דאָרף אַרײַן, אָפּגעדונגען גרױסע און קלײנע פּאָסעסיעס, גענומען אין דער אַרענדע פּריצישע פֿאָלװאַרקעס, באַװיזן װוּנדער, געמאַכט פֿון שלעכטער ערד, פֿון פֿאַרלאָזענע חורבֿות אַן אמתן גן־עדן. דאָס איז ניט קײן איבערטרײַבונג, קײן גוזמא־זאַך. די דאָזיקע װערטער האָט דער פֿאַרפֿאַסער פֿון די דאָזיקע כּתבֿים אַלײן געהערט פֿון אַ באַרימטן רוסישן פּאָמעשטשיק, אַ קריסט, מיטן נאָמען װ אַ ס י ל י פֿ י אָ ד אָ ר אָ װ י ט ש ס י מ ע ר ע נ ק אָ, מיט װעלכן דער אַלטער לאָיעװ איז געשטאַנען אין נאָענטע געשעפֿטס־פֿאַרבינדונגען און מיט װעלכן מיר װעלן זיך נאָך באַגעגענען. מיט אײנעם װאָרט ― איר האָט פֿאַר זיך אַ טיפּ פֿון אַ ייִדן אַ פּריץ, אַ ייִדן אַ פּאָמעשטשיק, װאָס איז, לײַדער, דורך אַ בײזער האַנט אַרױסגעריסן געװאָרן מיטן װאָרצל און איז אָפּגעשטאָרבן פֿאַר דער היסטאָריע אפֿשר אַף לאַנגע־לאַנגע יאָרן.

דאָס לעבן אין דאָרף

דאָס דאָרף „סאָפֿיעװקאַ“ ― דער מחבר פֿון די באַשרײַבונגען באַקענט זיך מיט

דער דרױסנדיקער װעלט ― דרײַ גוטע יאָרן ― דער לערער מיט דער שילערן

װערן נאָענט, װי אַ ברודער מיט אַ שװעסטער ― באַ די ביכער, אַפֿן פֿעלד און באַ די שכנים

דאָס דאָרף, װוּהין דער פֿאַרפֿאַסער פֿון די דאָזיקע געשיכטעס איז געבראַכט געװאָרן, האָט געהערט צום גראַף בראַניצקי און האָט זיך אָנגערופֿן מיטן נאָמען „סאָפֿיעװקאַ“. געבראַכט איז ער געװאָרן אַהער אַלס אָנגעשטעלטער, אַלס לערער, אַף אַ קורצע צײַט, און איז שױן פֿאַרבליבן דאָ אַף שטענדיק. דאָ האָט ער געפֿונען זײַן צװײטע הײם. דאָ האָט זיך פֿאַרזיגלט, װי מיר װעלן דאָס װײַטער זען, זײַן גליק און זײַן לעבן אַף אײביק… דערװײַל האָט ער אַלס לערער פֿאַרבראַכט אין דעם דאָרף עטװאָס קאַרגער פֿון דרײַ יאָר. די דאָזיקע דרײַ יאָר מעגן פֿאַרצײכנט װערן אַלס די בעסטע, די שענסטע און די גליקלעכסטע פֿון זײַנע יאָרן. מע קאָן זאָגן, אַז דאָס איז געװען באמת דער פֿרילינג פֿון זײַן לעבן. דער פֿרילינג אין אַלע אופֿנים. דאָ האָט ער געהאַט די בעסטע געלעגנהײט נענטער צו באַקענען זיך מיט דער נאַטור, מיט גאָטס װעלט, מיט גאָטס ערד. מיט דער ערד, פֿון װאַנען מיר זײַנען אַלע געקומען און װוּהין מיר אַלע זײַנען אָנגעברײט אַװעקצוגײן. דאָ האָט ער דערזען, פֿאַרשטאַנען און דערפֿילט, אַז אונדזער אָרט איז דאָ, אַף דער נאַטור, און ניט נאָר אָט דאָרטן, אין דער שטאָט. דאָ איז ער געקומען צו דער איבערצײַגונג, אַז מיר זײַנען אַ טײל פֿון דער גרױסער, דרױסנדיקער װעלט, און אַז מיר האָבן אַלע מאָל געבענקט און װעלן תּמיד בענקען נאָך דער מוטער־ערד. אַז מיר האָבן אַלע מאָל ליב געהאַט און װעלן תּמיד ליב האָבן די נאַטור. אַז עס האָט אונדז אַלע מאָל געצױגן און עס װעט אונדז תּמיד ציִען אין דאָרף אַרײַן. איך װיל האָפֿן, אַז דער גוטהאַרציקער לעזער װעט מיר איצטיקס מאָל מוחל זײַן פֿאַר מײַן קורצע הקדמה. איך קאָן מיך נישט דערמאָנען אָן דעם דאָרף און ניט אַרױסזאָגן די געפֿילן, װאָס זײַנען מיט דעם פֿאַרבונדן. און האָב איך שױן אַרױסגעזאָגט, קאָנען מיר שױן אַריבערגײן צום דאָרף גופֿא און געבן אַ גענױע באַשרײַבונג פֿונעם דאָרפֿישן גליקלעכן לעבן.

געשלאָפֿן אין אַ גרױס ליכטיק צימער באַ פֿאַרמאַכטע לאָדן, כאַפּט זיך אױף דער לערער אינדערפֿרי, טוט אַ שטופּ מיט דער האַנט פֿון זיך ― עפֿנט זיך אױף דאָס פֿענצטער מיטן לאָדן אינאײנעם, און עס רײַסט זיך אַרײַן אַ סנאָפּ ליכט, מיט אַ װאַרעמקײט פֿון דער זון, מיט אַן אַראָמאַט פֿון רעזעדאַ, אױסגעמישט מיט אַ ריח פֿון מיענטע און פֿון פּאָלין, מיט נאָך פֿאַרשײדענע מינים ריחות פֿון גראָזן, װאָס מע װײס ניט זײערע נעמען. די גראָזן זײַנען, זאָגט מען, דאָ געװען אַמאָל פֿאַרזײט פֿונעם גראַף בראַ־ניצקי. נאָר איצט װאַקסן זײ אַלײן פֿון זיך, אינאײנעם מיטן פּראָסטן בוריאַן, שטעכעלקעס און קראָפּעװע. אין מיטן זומער זײַנען די גראָזן אַזױ הױך געװאַקסן, אַז דער לערער מיט דער שילערן זײַנען ניט אײנמאָל געגאַנגען ביז איבערן האַלדז און האָבן זיך געקאָנט באַהאַלטן אײנס פֿון דאָס אַנדערע און זיך נאָכדעם לאַנג זוכן און ― געפֿינען. פֿונעם אױפֿעפֿענען דאָס פֿענצטער מיטן לאָדן האָט אַ קװאָקעדיקע הון מיט איר משפּחה זיך ספּאָלאָשעט און אַ ביסל אָפּגעטרעטן אַף אַ זײַט. זי האָט זיך אָבער באַלד אומגעקערט צוריק, געשאַרט און געפּיקט אין מיסט און געלערנט אױך די קלײנע הינדעלעך, װי אַזױ צו שאַרן און צו פּיקן.

דאָס אױפֿשטײן, דאָס אָנטאָן זיך מיטן אײַנװאַשן זיך נעמט נישט קײן סך צײַט, און עס איז נאָך גאָרניט אַזױ שפּעט. נאָר אַז דער לערער קומט־אַרױס, טרעפֿט ער שױן קײנעם ניט אין שטוב. דער אַלטער לאָיעװ איז שױן לאַנג באַ דער אַרבעט אַפֿן „טױק“, פֿון װאַנען עס לאָזט זיך הערן דאָס גראַגערן פֿון דער דרעשמאַשין. דעם אַלטנס פֿרױ איז באַ די אינדיקעס, באַ די גענדז מיט די קאַטשקעס און די איבעריקע עופֿות ― אַ גאַנצע מלוכה פֿון עופֿות! פֿון די ברײטע פֿעלדער ציִען זיך פּאַװאָליע גרױסע אָקסן־פֿורן מיטן אָפּגעשניטענעם ברױט. פֿון דער װײַטן קאָן מען כאַפּן מיטן אױג דעם לאַן מיט װײץ. אַ סך איז שױן אָפּגעשניטן און צונױפֿגעלײגט קופּעס־װײַז אין די סנאָפּעס. און אַ סך שטײט נאָך אין די געלע צײַטיקע זאַנגען, רירט זיך און שאָקלט זיך כװאַליעסװײַז פֿון אַ גרינג װינטעלע, װאָס לױפֿט פֿאַרבײַ. אַף יענער זײַט לאַן, דאָרט װוּ עס ענדיקט זיך דאָס ברױט, הײבן זיך אָן די גרױסע גרינע בלעטער פֿון די בוראַקעס, װאָס װאַקסן גלײַכע שורות־װײַז. צװישן זײערע רײען, גאַנץ שיטער, שטײען, װי סאָלדאַטן אַף דער װאַך, די הױכע „סאָנישניקעס“ מיט די גרױסע געלע קוטשמעס. פֿײגעלעך האָבן ליב צו קלײַבן זיך אַרום די סאָנישניקעס און אַרױספּיקן פֿון זײ אײנציקװײַז די נאָך װײַסע, נאָר שױן זיסע, סעמעטשקעס. נאָך װײַטער גײט דאָס דעמבענע געדיכטע װעלדל, מיטן נאָמען די „טורטשינאַ“. דעמאָלט, װען פּריצים זײַנען דאָ געזעסן, איז מען געגאַנגען אַהער שיסן, „נאַ פּאָליעװאַניע“. איצט, אַז די פּאָסעסיע האַלט אַ ייִד, קאָנען די אומשולדיקע האָזן און גאָט די נשמה שולדיקע פֿײגעלעך זײַן גאַנץ רויִק. ייִדן שיסן ניט. ייִדן קאָנען באַשטײן צו ציִען אַנדערע נוצן פֿונעם װאַלד. פֿון דעם װאַלד האָט דער אַלטער לאָיעװ אַרױסגעפֿירט אַ היפּש ביסל געהילץ און האָט אָנגעבױט שטאַלן מיט שטעלכעלעך, קאַמערן מיט קעמערלעך, אַמבאַרן פֿאַר תּבֿואה און סאַראַיען מיט סטאַניעס פֿאַר אָקסן און פֿאַר פֿערד, און װעגן און שליטנס און נאָך זאַכן, װאָס װערן אָנגערופֿן מיט אַן אַלגעמײנעם נאָמען „רעמאַנענט“.

נאָכן ערשטן אָנבײַסן און נאָך דער ערשטער שטונדע מיט דער שי־לערן נעמט דער לערער אַ שפּאַציר אין גאָרטן. אַמאָל אַלײן און אַמאָל אינצװײען, טאַקע מיט דער שילערן. עס איז שװער צו זאָגן, װען איז דער גאָרטן שענער: צי אַרום שבֿועות־צײַט, װען די בײמער האַלטן אין רעכטן בליִען? צי דעמאָלט, װען עס האָבן זיך נאָר־װאָס אָנגעהױבן צו רױטלען די װײַמפּערלעך מיט די אַגרעסן? צי העט־שפּעט, שױן סוף זומער, װען די עפּל הײבן־אָן אַלײן צו פֿאַלן און עס בלײַבן די פֿאַרשפּעטיקטע קײַלעכיקע שװאַרצע פֿלױמען, װאָס מע רופֿט זײ „טשערקוסן“? אין יעדער צײַט האָט זיך דער גאָרטן זײַן רײץ מיט זײַן חן. אין יעדער צײַט געפֿינען די שפּאַ־צירנדע, דער לערער מיט דער שילערן, עפּעס נײַס. מעגן זײַן די אַגרעסן נאָך גרין אַזױ װי גראָז און זױער אַזױ װי עסיק ― מאַכט נישט אױס. מע צעשטעכט זיך די הענט און מע רײַסט־אַרױס די גרעסטע פֿון זײ, די װאָס הענגען־אַראָפּ און לײַכטן זיך דורך אַף דער זון. און װער שמועסט אַ ביסעלע שפּעטער, װען די װײַמפּערלעך גיסן זיך אָן מיט רױטן װײַן און בלישטשען אַף דער זון ― דעמאָלט בעטן זײ זיך, מע זאָל פֿאַרזוכן נאָך אַ בינטל און נאָך אַ בינטל. מע פֿאַרזוכט אַזױ לאַנג, ביז עס װערן הײַליק די צײן. דאָס אײגענע איז מיט די װײַנשל און מיט די קאַרשן און מיט די אַלע איבעריקע אױבסטן און פּירות, װאָס קומען־אױף און װערן צײַטיק נישט אַלע אױף אײן מאָל. אמת, דאָס זײַנען אַלץ אַזעלכע זאַכן, װאָס מע קריגט עס אין שטאָט אױך, װאָס מע קאָן עס קױפֿן פֿאַר געלט. עס האָט אָבער נישט דעם טעם מיט דעם ריח, װי בעת איר רײַסט דאָס אַלײן אַראָפּ פֿונעם בױם. ובפֿרט אַז איר זײַט ניט אַלײן, נאָר אינצװײען מיט אַ מײדל, װאָס איז אײַך ליב און טײַער, מיט אַ מײדל, װאָס איר זײַט איר ליב און טײַער, װי אַן אײגענער, װי אַ ברודער…

װי דען האָט די שילערן אַנדערש געקאָנט באַציִען זיך צום לערער, אַז ניט װי צו אַ ברודער, װען אירע פֿאָטער און מוטער האָבן זיך באַצױגן צו אים, װי צו אַ קינד? עס איז נישט געװען קײן שום אונטערשײד באַ זײ צװישן אים און צװישן זײערע אײגענע קינדער. אַזױ װי די אײגענע קינדער, אַזױ האָט דער לערער זיך געבאָדן אין גוטס, נישט געװוּסט פֿון קײן נױט און פֿון קײן זאָרג און פֿון דעם, װאָס געהער זיך אָן מיט געלט. דאָס מין געלט האָט אין יענער שטוב בכלל נישט עקזיסטירט. דאָס הײסט, געלט איז געװען אַ סך, גאָר אַ סך. נאָר קײנער, אױסער דעם אַלטן, האָט נישט געװוּסט דעם װערט פֿון דעם און נישט געפֿילט, אַז עס פֿעלט. אַלץ איז געװען גרײט און אַלץ פֿון דער פֿולער ברײטער האַנט. דאָס עסן, דאָס טרינקען, דאָס קלײדן זיך און שוכן זיך און דאָס אַרױספֿאָרן מיטן גלאַנץ און מיטן קנאַק. אַף יעדן טריט אַ באַדינער. מענטשן און פֿערד װיפֿל איר װילט און װען איר װילט. און באַװײַזט איר זיך אין דאָרף, בײגן זיך פֿאַר אײַך אַלע גױיִם, נעמען־אַראָפּ דאָס היטל. געבױרענע גראַפֿן באַדאַרפֿן זיך ניט פֿילן בעסער, פֿרײַער און בכּבֿודער.

געקומען דער אַלטער פֿון דער אַרבעט, באַדעקט פֿון קאָפּ ביז פֿיס מיט שטױב, מיט שטרױ און מיט זאַנגען. ער װאַרפֿט אַראָפּ די לאַנגע שטיװל, װאַשט זיך אײַן, טוט זיך איבער און באַקומט אַן אַנדער אױסזען. ער זעצט זיך אַװעק צום שרײַב־טיש, נעמט זיך צו דער פּאָסט, װאָס אַ שײגעצל האָט געבראַכט צו פֿירן פֿון דער סטאַנציע „באַראַניעפּאָליע“, רײַטנדיק אַף אַ פֿערד מיט אַ טאָרבע איבער די פּלײצעס. איבערגעקוקט די פּאָסט, רופֿט ער צו דעם לערער, ער זאָל שרײַבן ענטפֿער אַף די בריװ. דער לערער טוט די אַרבעט געשיקט, װאָרעם ער פֿאַרשטײט דעם אַלטן אַפֿן קוק און װײס די גאַנצע קאָרעספּאָנדענץ אַף אױסװײניק. דער אַלטער האָט פֿײַנט איבערחזרן אַ זאַך צװײ מאָל און האָט ליב, מע זאָל אים פֿאַרשטײן װאָס ער װיל, נאָך אײדער ער האָט עס אַרױסגעזאָגט. אַלײן אַ פֿלינקער אַרבעטער, האָט ער ליב צו זען, אַז די אַרבעט זאָל ברענען אונטער די הענט. פֿאַרטיק געװאָרן מיט אַלע אַרבעט, זעצט מען זיך עסן. זעלטן עס זאָלן ניט זײַן עטלעכע זײַטיקע, פֿרעמדע מענטשן באַם טיש. דאָס זײַנען מערסטנטײל געסט, שכנים, פּאָסעסאָרס, אָדער סוחרים, װאָס זײַנען געקומען קױפֿן װײץ, האָבער, גערשטן, אָדער אַנדערע תּבֿואות. באַם טיש הערשט, װי איך האָב שױן פֿריִער באַשריבן, אַ שטרענגע דיסציפּלין. קײנער װאַגט ניט אַ הױך װאָרט אױסצורײדן, נאָר דער אַלטער קלינגט, װי אַ גלאָק. באַ אים לאָזט זיך קײנמאָל ניט אױס קײן שטאָף. ער האָט אײַך אַף אַלצדינג אַ מעשׂה, אַ משל און אַ גלײַכװאָרט, װאָס מאַכט אײַך צום דענקען און צום לאַכן. װאָרעם איר האָט ניט געזען אַ צװײטן, װאָס זאָל אײַך קאָנען אַזױ אינטערעסאַנט דערצײלן און קאָפּירן, נאָכמאַכן יעדן אײנציקן מיט אַלע פֿליטערלעך ― אַן אמתער טאַלאַנט, כאָטש באַ דער װעלט, צװישן ייִדן, האָט ער געהײסן אַ מאָדנער ייִד, אַ „טשודאַק“ און אַ „שגעון“. און דאָך האָבן סוחרים ליב געהאַט מיט אים צו האַנדלען, װײַל דאָס װאָרט איז באַ אים געװען הײליק, און האָט ער אײַך עפּעס פֿאַרקױפֿט, אָט דאָס געמעגט װערן װי טײַערער, האָט איר געקאָנט זײַן זיכער, אַז קײן חרטה װעט ניט זײַן. דאָס איז געװען אָן אַ שום פּרינציפּן און פּרעטענזיעס, נאָר פּראָסט און פּשוט די נאַטירלעכע אָרנטלעכקײט, װאָס װײס ניט פֿון קײן דרײדלעך און האָט פֿײַנט קרומע פֿאַלשע װעגן. אין דער סוחרישער װעלט הײסט אַפֿילו אַזאַ נפֿש, הינטער די אױגן געװײנלעך, אַ „משוגענער מענטש“, נאָר מע האָט בעסער ליב מיט אַזאַ משוגענעם צו האָבן געשעפֿט, װי מיט אַן אַנדערן אַ קלאָרן.

נאָכן טיש לאָזט מען איבער דעם אַלטן מיט די געסט, זײ זאָלן זיך דאָרטן שמועסן און מאַכן געשעפֿטן, און דער לערער מיט דער שילערן זעצן זיך אַװעק לערנען, שטודירן, לײענען. איבערהױפּט לײענען. מע לײענט אַלץ, װאָס עס קומט צו דער האַנט, אָן אַ קאָנטראָל, אָן אַ סיסטעם און אָן אַן איבערקלײַבן. צום מײנסטן ראָמאַנען, די גרעסטע קלאַסיקער, װי שעקספּיר, דיקענס, טאָלסטאָי, געטע, שילער, גאָגאָל, אױסגעמישט מיט די ערגסטע שונד־ראָמאַנען פֿון אײזשען סיו, קסאַװיע דע מאָנטעפּען, אַשאַר, פֿאָן באָרן און נאָך אַזעלכע פּוסטע שמירער פֿונעם פֿראַנצױזישן בולװאַר. אָנגעלײענט זיך, װי די פּױקן, גײט מען זיך דורך צו דער מאַשינע, זען װי מע דרעשט. אָדער אין פֿעלד אַרױס, צוקוקן װי מע שנײַדט דאָס ברױט, װי מע נעמט עס צונױף און מע בינדט עס אין די סנאָפּעס. און עס נעמט־אָן אַ חשק פֿאַרקאַטשען די אַרבל און זיך נעמען צו דער אַרבעט. עס באַװײַזט זיך אָבער אַרױס, אַז שטײן באַ דער זײַט און קוקן, װי מע שנײַדט ברױט און מע בינדט סנאָפּעס, איז אַ סך גרינגער, װי אײדער אַלײן אָנבײגן זיך און שנײַדן ברױט און בינדן סנאָפּעס. װאָרעם פֿון קוקן װערט מען ניט דערשװיצט און אַף די הענט לױפֿן ניט אױף קײן בלאָטערן… דערפֿאַר אָבער ― װאָס פֿאַר אַן אַפּעטיט מע האָט דערנאָכדעם! מע קומט אַהײם און מע עסט זױערמילך מיט שװאַרצברױט און מע מאַכט אַ שפּאַציר אין גאָרטן. אָדער מע הײסט אײַנשפּאַנען דאָס פֿאַעטאָנדל און מע פֿאָרט זיך דורך מיט אַנדרײען אין די איבעריקע פּאָסעסיעס אָדער עקאָנאָמיעס: אין גוזיפֿקע, אין קריטאָהאָרבע, אין זאַקוטעניץ. אָדער מע פֿאָרט אַריבער קײן באַראַניעפּאָליע צום פּאָסטמײַסטער מאַלינאָװסקי. און אומעטום װערט מען אױפֿגענומען װי זײער אָנגעלײגטע, פֿיל געליבטע געסט. מע װײס גאָר ניט, מיט װאָס זײ מכבד צו זײַן. שטעלט מען דעם סאַמאָװאַר און מע דערלאַנגט אײַנגעמאַכטס. באַם פּאָסטמײַסטער מאַלינאָװסקי װערט באַשאַפֿן אַ פֿלעשל בראָנפֿן, װאָס ער אַלײן טאַקע טרינקט דאָס אױס גלעז־לעכװײַז ביזן סוף, װאָרעם מאלינאָװסקי איז אַ גױ, װאָס האָט ליב דעם ביטערן טראָפּן. און אַז ניט, כאַפּט מען זיך גאָר אַרײַן צו דאָדי דעם עקאָנאָם, װאָס זיצט ניט װײַט, טאַקע אַף אײן הױף מיט די בעלי־בתּים. דאָרטן, באַ דאָדין אין דעם קלײנעם שטיבל, איז פֿרײלעכער, װי באַ זײ אין דער גרױסער שטוב. און דאָס, װאָס מע קריגט באַ דאָדין, קאָן מען אין דער הײם ניט אױספֿירן. אַשטײגער, װוּ װעלן זײ זיך דערלױבן עסן גרינע קנעבעלעך מיט שטשאַװ, אַז ניט באַ דאָדיס װײַב? אָדער געזאַלצענע אוגערקעלעך גלײַך פֿון סלאָי מיט הײסע קאַרטאָפֿל אין די מונדירן? אָדער זיסע קאַטשענעס פֿון קרױט, װאָס דאָדיכע שאַטקעװעט אױף צו זײַערן? אָדער אָנטרינקען זיך מיט עפּלקװאַס, װאָס איז טעם גן־עדן? פֿון דעם באַזוך קאָן מען זען, אַז דאָדיכע שעצט זיך גליקלעך, און װער שמועסט דאָדי ― דער איז אַפֿן זיבעטן הימל! נאָר דאָדי דער עקאָנאָם איז אַ טיפּ פֿאַר זיך, און ער פֿאַרדינט באַשריבן צו װערן אין אַ באַזונדער קאַפּיטל.

דאַדי דער עקאָנאָם

אַ נאַטור־מענטש ― דער אַלטער לאָיעװ לײענט די געשיכטע פֿון פּעטער דעם

רגױסן, און דאָדי װערט אַנטשלאָפֿן ― באַ דאָדיעכן אין שטיבל ― דער העלד

שרײַבט ראָמאַנען און טראַגעדיעס און טראַכט ניט פֿון זײַן אײגענעם „ראָמאַן“.

דאָדי דער עקאָנאָם איז געװען אַ מענטש אַ גבֿר, אַ גבור. ניט אַזױ הױך געװאַקסן און ניט אַזױ גראָב געפּאַקט, װי גוט געבױט און שטאַרק פֿאַרפֿונדעװעט. אַ בולאַנער מיט קלײנע אױגן. אַ ביסל קאַסאָקע. די פּלײצע ― שטאָל. די ברוסט ― אײַזן. אַ האַנט ― אַ האַמער. ניט איטלעכס פֿערד האָט געקאָנט אים לײַדן אַף זיך. און האָט ער זיך אַװעקגעזעצט אַפֿן פֿערד, איז ער געװען װי צוגעװאַקסן, און איר האָט נישט געװוּסט, װוּ לאָזט זיך אױס דאָדי און װוּ הײבט זיך אָן פֿערד. פֿאַר דאָדין האָבן אַלע גױיִם געהאַט דאָס קדחת, געציטערט אימת־מות פֿאַר זײַן האַנט, כאָטש געשלאָגן האָט ער זיך זײער זעלטן. סײַדן אונטער אַ נױט. דעמאָלט, װען װערטער זײַנען נישט בכּח צו טאָן גאָרנישט. עס איז גענוג געװען, אײנער זאָל אַ זאָג טאָן: „אָן גײט דאָדי“, אַז אַלע גױיִם, גױעס און שיקסעס, װאָס זײַנען געשטאַנען און געפּלאַפּלט, זאָלן זיך אַ נעם טאָן מיט חשק צו דער אַרבעט. צוגעקומען צו די אַרבעטער, האָט דאָדי פֿײַנט געהאַט יוצא זײַן מיט װערטער. ער האָט זיך גענומען צום אַקער, צום סערפּ, צו דער לאָפּעטע, אָדער צום זאַסטופּ, און האָט מיט זײַנע הענט באַװיזן אַ בײַשפּיל, װי אַזױ מע באַדאַרף אַרבעטן. אָפּנאַרן דאָדין איז געװען שװערלעך, און גנבֿהנען באַ אים ― אוממעגלעך. פֿאַר גנבֿה איז די גרעסטע שטראָף געװען װינציק. אױך פֿאַר שכּורן איז ער געװען אש־להבֿה. אױסטרינקען אַ גלעזל בראָנפֿן ― דאָס מאַכט ניט אױס. נאָר פֿאַרשכּורן זיך און מאַכן סקאַנדאַלן ― דאָס ניט. חיות ניט זיכער!

הײַנט שטעלט אײַך פֿאָר, אַז אָט דער דאָדי, דער גבֿר, װאָס פֿאַר אים האָט געציטערט אַ גאַנץ דאָרף מיט גױיִם, אַז ער איז געשטאַנען פֿאַרן אַלטן לאָיעװ, איז געװען אים ניט צו דערקענען. קלענער פֿון אַ קינד, שטילער פֿון אַ שעפֿעלע. די הענט אַראָפּגעלאָזט. דעם אָטעם פֿאַרהאַלטן. אַ סאָלדאַט פֿאַר אַ גענעראַל אַ פֿעלדמאַרשאַל באַדאַרף ניט שטײן מיט מער רעספּעקט און מיט מער מורא און דרך־ארץ, װי דאָדי איז געשטאַנען פֿאַרן אַלטן בעל־הבית. אָנגעקומען אין דאָרף אַרײַן אַלס ייִנגל, איז ער שױן פֿאַרבליבן דאָרטן אַף שטענדיק. געװאַקסן און געגאַנגען אַלץ העכער און העכער, ביז דער אַלטער האָט אים געקרױנט מיטן נאָמען עקאָנאָם, דאָס הײסט, ער האָט אים געמאַכט פֿאַרן אױפֿזעער איבער אַלע עקאָנאָמיעס. דאָ אין דאָרף האָט דאָדי חתונה געהאַט, באַקומען זײַן געהאַלט, אַ באַזונדער שטיבל מיט אַ באַזונדערן גאָרטן, מיט מעל, מיט שטרױ, מיט האָלץ, מיט אַ פּאָר מעלקעדיקע בהמהלעך ― געװאָרן אַ שטיק בעל־הבית און אַ טאַטע פֿון קינדער. און דאָך האָט ער קײנמאָל ניט געװאַגט פֿאַרן אַלטן בעל־הבית זיך צוזעצן אַפֿילו אַף אַ מינוט. נאָר אײן מאָל אין זײַן גאַנצן לעבן איז ער געזעסן פֿאַרן בעל־הבית, האָט זיך געטראָפֿן אַן אינצידענט, װאָס דאָדי האָט אים געהאַט צו געדענקען דאָס גאַנצע לעבן.

איך האָב שױן, דאַכט מיר, אױבן באַמערקט, אַז דער אַלטער לאָיעװ האָט ליב געהאַט אױפֿצוקלערן, לערנען יעדן אײנציקן, טײלן זיך מיט דעם, װאָס ער װײס. אײנמאָל, אין אַ לאַנגער װינטערנאַכט איז דאָס געװען, האָט דאָדי אָפּגעגעבן אַ ראַפּאָרט פֿון די עקאָנאָמיעס, שטײענדיק פֿאַרן אַלטן אױסגעצױגן, װי דער שטײגער איז. געענדיקט דעם ראַפּאָרט, האָט דאָדי געװאַרט, מע זאָל אים הײסן גײן. איז אָבער דער אַלטער געװען אױפֿגע־ לײגט און געװאָלט נאָך אַ ביסל שמועסן, שױן ניט פֿון די עקאָנאָמיעס, נאָר פֿון זײַטיקע זאַכן, װעגן די שכנים די פּאָליאַקן, ― ביז ער איז אַרױף אַף אַ געשפּרעך װעגן פּױלן און װעגן דעם פּױלישן מיאַטעזש, דעם פּױלישן אױפֿשטאַנד. פֿון די פּױלן איז ער אַרױף אַף די רוסן, אַף דער רוסישער היסטאָריע פֿאַר פּעטער דעם גרױסן. און אַזױ װי אַפֿן טיש איז געלעגן די רוסישע היסטאָריע אין דער העברעיִשער איבערזעצונג פֿון מאַנדעלקערן, האָט ער גענומען לײענען און פֿאַרטײַטשן אַף ייִדיש פֿאַר דאָדין די גאַנצע געשיכטע, האָט ער געהײסן דאָדין צוזעצן זיך אַף אַ שטול. האָט דאָדי נישט געװאַגט. האָט דער אַלטער געהײסן נאָכאַמאָל. האָט ער שױן געמוזט זיך אַװעקזעצן. און אַװעקגעזעצט האָט ער זיך באַ דער טיר, אונטערן אַלטן װאַנטזײגער. דאָדיס קאָפּ איז ניט געװױנט געװאָרן צו אַזעלכע לעקציעס, און דערצו איז ער נאָך געזעסן אױך, האָט ער ביסלעכװײַז אָנגעהױבן צו דרעמלען, די אױגן האָבן זיך אים געקלעפּט, ביז ער איז אונטערן אַלטנס קול פּאַװאָלינקע גאַנץ געשמאַק אַנטשלאָפֿן געװאָרן. אַצינד װעלן מיר לאָזן דאָדין, ער זאָל זיך שלאָפֿן, און מיר װעלן דערװײַל זאָגן אַ פּאָר װערטער װעגן דעם דאָרפֿישן װאַנטזײגער.

דאָס איז געװען אַן אַלטער אינװאַליד, װאָס האָט שױן לאַנג אָפּגעדינט זײַנע יאָרן און װאָלט שױן לאַנג געמעגט רוען אַפֿן בױדעם צװישן אַלטע אָפּגעלעבטע שמאַטעס. האָט אָבער דער אַלטער לאָיעװ געהאַט אַ מאָדנע ליבשאַפֿט, אַ מין טראַדיציע, דװקא צו אַלטע זאַכן. אַשטײגער, צו אַן אַלטן אָפּגעריבענעם שפּיגל, װאָס באַװײַזט צװײ פּנימער, צו אַן אַלטער האַלב־צעפֿאַלענער קאַמאָדע, װאָס אַרױסציִען אַ שופֿלאָד קומט־אָן שװער, כּקריעת ים־סוף, און נאָך אַזעלכע אַלטע זאַכן. צום בײַשפּיל, באַ אים אַפֿן שרײַבטיש איז כּל ימיו געשטאַנען אַן אַלטמאָדיש טינטערל ― אַ גלעזערן שטיװעלע אין אַ שװאַרץ הילצערן שיסעלע, אָנגעשאָטן מיט זאַמד. פֿאַר קײן געלט האָט מען נישט געקאָנט פּועלן באַם אַלטן, ער זאָל אַרױסװאַרפֿן דאָס דאָזיקע טינטערל און אײַנפֿירן אַ נײַעם, אַ לײַטישן טינטער. דאָס איז געװען ניט מחמת קאַרגשאַפֿט. דער אַלטער איז שױן גאָר ניט געװען קײן קאַרגער. אַדרבה, האָט ער שױן געקױפֿט אַ זאַך, האָט דאָס באַדאַרפֿט צו זײַן דאָס בעסטע און דאָס טײַערסטע. עס איז אים נאָר שװער געװען צו שײדן זיך מיט אַן אַלטער זאַך. דאָס אײגענע איז געװען אױך מיטן זײגער, װאָס פֿאַר אַלטקײט האָט ער זיך גענײטיקט אין װאָג. אַלע מאָל איז צוגעקומען צו אים אַ נײַע געװיכט. אײדער דער דאָזיקער זײגער האָט באַדאַרפֿט שלאָגן, האָט ער זיך פֿאַרגאַנגען מיט אַ הײזעריקן כריפּען, װי אַן אַלטער מאַן אַ זקן, װאָס לײַדט פֿון אַסטמאַ, אַז ער באַדאַרף זיך אױס־ הוסטן. דערפֿאַר אָבער אַז ס'איז געקומען צום שלאָגן, האָט ער געשלאָגן, װי אַ קלױסטער־גלאָק: באָם! באָם! ― מע האָט געהערט אין דרױסן, װי דער זײגער קלינגט אין שטוב.

אַצינד קערן מיר זיך אום צוריק צו דאָדין. דאָדי שלאָפֿט, און דער אַלטער לײענט די היסטאָריע פֿון פּעטער דעם גרױסן און פֿון זײַן װײַב אַנאַסטאַסיאַ. פּלוצעם פֿאַרגלוסט זיך דעם זײגער קלינגען צען. האָט דאָדי זיכער געמײנט, אַז ס'איז אַ שׂרפֿה, דער „טױק“ ברענט. האָט ער זיך געגעבן אַ כאַפּ־אױף מיט אַן אימפּעט און מיט אַ געשרײ: „װאַסער!“… דער אַלטער האָט זיך דערשראָקן, האָט אַװעקגעלײגט דאָס בוך מיט דער היסטאָריע פֿון פּעטער דעם גרױסן און גענומען קוקן אַף דאָדין דורך די ברילן. אָט אָ יענעם קוק, זאָגט דאָדי, װעט ער געדענקען, אַז ער װעט ליגן אַפֿן טױטן־בעט…

דער לערער האָט ליב געהאַט דאָדין פֿאַר זײַן נאַטירלעכקײט און פֿאַר זײַן גוטסקײט. ער איז געװען איבערצײַגט, אַז אָט דער נאַטור־מענטש האָט קײנמאָל אַף זײַן לעבן קײן ליגן ניט געזאָגט. זײַן געטרײַשאַפֿט און זײַן צוגעבונדנקײט צו זײַן בעל־הבית און צו זײַן משפּחה האָט נישט געהאַט קײן גרענעץ. און װײַל דער לערער איז דאָרט געװען װי אַן אײגענער, איז ער באַ דאָדין געװען פֿאַררעכנט אין דער משפּחה, און דאָדי איז גרײט געװען פֿאַר אים אין פֿײַער און אין װאַסער. באַ דאָדין אין די אױגן איז אַלץ, װאָס האָט זיך אָנגעקערט מיט דער פֿאַמיליע לאָיעװ, געװען פֿון אַ העכערער מדרגה. יעדנפֿאַלס, ניט גלײַך מיט אַלע איבעריקע מענטשן. ער האָט פּשוט פֿאַרגעטערט די דאָזיקע פֿאַמיליע. און איר זכות האָט גענאָסן אױך דער לערער. אין די הײסע זומערדיקע טעג, אָדער אין די לאַנגע װינטערדיקע נעכט האָבן דער לערער מיט דער שילערן ליב געהאַט זיך אַרײַנכאַפּן צו דאָדין און צו דאָדיכען. דאָרטן, אין דעם קלײנעם שטיבעלע מיט דער נידעריקער סטעליע, װאָס מע קאָן דערלאַנגען מיט דער האַנט, האָבן זײ זיך געפֿילט אַלע מאָל בעסער, װי אינדערהײם. עסן באַ דאָדין זומער אַ זױערן שטשאַװ מיט יונגן קנאָבל און װינטער הײסע קאַרטאָפֿל אין די העמדלעך מיט געזאַלצענע אוגערקעלעך, אָדער געפֿרױרענע געזײַערטע קרױט האָט געהאַט זיבן טעמים און איז געװען טױזנט מאָל בעסער פֿון די טײַערסטע מאכלים באַם טיש. און װער שמועסט, אַז דאָדיס װײַב פּעסיע האָט געבאַקן לעקעך, אָדער געפּרעגלט שמאַלץ ― דעמאָלט איז געװען פֿאַר די יונגעלײַט אַ יום־טובֿ. אַ קלײניקײט ― הײסער לעקעך, נאָר־װאָס פֿונעם אױװן? אָדער פֿרישע פֿעטע גריװן, װאָס צעגײען זיך אין מױל, אַזױ װי דער מן, װאָס די ייִדן האָבן געגעסן אין דער מדבר!

מערסטנטײל זײַנען זײ געװען געסט באַ דאָדין און באַ דאָדיכען װינטער. דעמאָלט, װען די בײמער װערן אײַנגעהילט אין װײַסן, זעען־אױס װי דו איבערגעפֿרױרענע מתים אין תּכריכים. דאָס דאָרף פֿאַרלירט דעמאָלט דעם זומערדיקן רײץ און פּראַכט, און עס בלײַבט־איבער מער ניט אַז אַרײַנכאַפּן זיך צו דאָדין אינעם װאַרעם־אָנגעהײצטן שטיבל און קװיקן זיך מיט פּעסיעס מאכלים. ס'איז מוראדיק שטיל. דער שנײ איז טיף. קײנער קומט ניט. ס'איז טרױעריק אַפֿן האַרצן. אומעטיקלעך אַף דער נשמה. סײַדן מע הײסט אַמאָל אַנדרײען אײַנשפּאַנען די פֿערד אין אַ ברײטן שליטן. מע פּעלצט זיך אָן, מע דעקט זיך צו מיט אַ װאַרעמער „באַראַניצע“ און מע פֿאָרט זיך דורך פֿון אײן פֿאָלװאַראָק אינעם צװײטן. דאָרט שטעלט מען דעם סאַמאָװאַר, מע טרינקט זיך אָן מיט טײ און מע פֿאָרט צוריק.

דער װינטער האָט אָבער זײַנע גוטע מעלות ― ס'איז דאָ צײַט גענוג אַף צו לײענען און אַף צו שרײַבן. אין די כּמעט דרײַ יאָר, װאָס דער העלד האָט פֿאַרבראַכט אין דאָרף, האָט ער אָנגעשריבן אַ סך מער, װי ער האָט געשריבן נאָכדעם, װען ער איז שױן געװען אַ שרײַבער און געהײסן „שלום עליכם“, אין צען יאָר. עס האָט זיך אים קײנמאָל אַזױ גרינג ניט געשריבן, װי אין יענער צײַט. און געשריבן האָט ער גאַנצע נעכט ― גרױסע, האַרצרײַסנדיקע ראָמאַנען, שרײַענדיקע דראַמעס, פֿאַרפּלאָנטערטע טראַגעדיעס און קאָמעדיעס. עס האָבן זיך געגאָסן די געדאַנקען, װי פֿון אַ פֿאַס. עס האָט געשפּרודלט די פֿאַנטאַזיע, װי אַ פֿאָנטאַן. צוליב װאָס דאָס אַלץ איז געשריבן געװאָרן ― האָט ער זיך קײנמאָל ניט געפֿרעגט. קױם איז פֿאַרטיק געװאָרן באַ אים אַ „זאַך“, האָט ער דאָס איבערגעלײענט פֿאַר זײַן שילערן ― און בײדע זײַנען געװען אַנטציקט. בײדע זײַנען געװען איבערצײַגט, אַז דאָס איז אַ מײַסטערװערק, ― אָבער ניט אַף לאַנג. קױם איז ער פֿאַרטיק געװאָרן מיט אַן אַנדער װערק, אַזױ איז שױן דאָס צװײטע געװען אַ מײַסטערװערק, און דאָס ערשטע איז געװאָרן בלאַס, אָפּגעבליאַקעװעט. דעם בעסטן אָרט פֿאַר דעם איז געװען דער אױװן. און אַזױ איז אַװעק מיטן פֿײַער ניט אײן טוץ ראָמאַנען און ניט אײן צענדליק דראַמעס…

אַז דער בחור איז געבױרן געװאָרן צו זײַן אַ שרײַבער ― אין דעם איז באַ זײ בײדן נישט געװען קײן שום ספֿק. דער לערער מיט דער שי־לערן האָבן דערפֿון גערעדט, געפֿאַנטאַזירט, געבױט די שענסטע לופֿטשלעסער. רײדנדיק פֿון פֿאַרשײדענע פּלאַנען פֿון פֿאַרשײדענע װערק, האָבן זײ פֿאַרגעסן פֿון זײערע אײגענע פּלאַנען… װעגן דעם איז איבערהױפּט ניט געװען באַ זײ קײנמאָל קײן שום רײד. עס איז זײ קײנמאָל נישט געקומען אַף די געדאַנקען צו דערקלערן זיך אײנס דאָס אַנדערע אין זײערע געפֿילן, אָדער צו פֿאַרטראַכטן זיך אַפֿן גורל פֿון זײער אײגענעם ראָמאַן… דער נאָמען „ראָמאַן“ איז, אַפּנים, געװען צו שאַבלאָן, דאָס װאָרט „ליבע“ איז געװען צו באַנאַל פֿאַר די געפֿילן, װאָס האָבן זיך אַנטװיקלט און אױסגעװאַקסן צװישן די צװײ יונגעלײַטלעך. זײ זײַנען בײדע געװען אַזױ נאַטירלעך אײנס פֿאַר דאָס אַנדערע, אַז ס'האָט גאָר ניט געקאָנט זײַן מעגלעך, ס'זאָל זײַן אַנדערש. װעט דען קומען אַמאָל אַף די געדאַנקען אַ ברודער, ער זאָל זיך דערקלערן אין ליבע צו זײַן שװעסטער? איך האָב מורא, אַז מיר װעלן זײַן ניט װײַט פֿונעם אמת, אױב איך װעל זאָגן, אַז זײַטיקע פּאַרשױנען, מענטשן מן הצד, האָבן אַ סך מער געװוּסט און גאָר אָן אַן ערך מער גערעדט פֿונעם ראָמאַן פֿון די יונגע העלדן, װי אײדער די העלדן אַלײן. צו יונג זײַנען זײ געװען בײדע, צו נאַיִװ און צו גליקלעך. אַף זײער הימל איז ניט געװען קײן שפּרענקעלע. זײ האָבן נישט אַרױסגעזען פֿון ערגעץ ניט קײן װידערשטאַנד. און װאָס ס'איז דער עיקר ― זײ האָבן קײנמאָל ניט געדענקט דערפֿון. אין דער צײַט פֿון די קאַרגע דרײַ יאָר פֿון זײער באַקאַנטשאַפֿט האָבן זײ בײדע נישט געקלערט אַפֿילו אײן מינוט פֿון צעשײדן זיך. און דאָך איז געקומען דער טאָג, װען זײ האָבן געמוזט זיך צעשײדן. דערװײַל ניט אַף שטענדיק, נאָר אַף אַ קורצע צײַט.

דאָס איז געװען די צײַט, װאָס דער העלד האָט זיך באַדאַרפֿט שטעלן צום „פּריזיװ“.

דער פּריזיװ

מע רעדט שטאַרק פֿון „פּריזיװ“. ― ער געזעגנט זיך מיט דער שילערן און פֿירט

פֿון סאָפֿיעװקע אַ בריװ צום „פּרעדװאָדיטעל“. ― די פֿאַנטאַזיעס אַפֿן װעג ―

דער בריװ װירקט, און עס דערגײט ניט צו זײַן נומער. ― אַ מעשׂה מיט אַ זון

אַ קאַליקע. ― ער קערט זיך אום צוריק אין דאָרף, נאָר די חלומות װערן נאָך אַלץ נישט מקױם.

מען קאָן מיט זיכערקײט זאָגן, אַז כּמעט אין דער גאַנצער צײַט פֿון די אױבן־באַשריבענע דרײַ יאָר איז נישט אַװעקגעגאַנגען אין סאָפֿיעװקע קײן טאָג, װאָס מע זאָל ניט הערן דאָס װאָרט „פּריזיװ“. פֿאַרן אַלטן לאָיעװ איז דער פּריזיװ געװען אַ קראַנקײט, אַ מאַניע אַזעלכע, װאָס האָט אים נישט געלאָזט רוען באַטאָג און שלאָפֿן באַנאַכט. אַ גאַנץ פֿאַרמעגן האָט דאָס אים אָפּגעקאָסט. װאָס איז די מעשׂה? זײַן זון יהושע האָט באַדאַרפֿט שטײן צום פּריזיװ, האָט דער פֿאָטער קודם זיך אַװעקגעלאָזט אין טשערני־געװער גובערניע, האָט זיך דאָרט אָפּגעװאַלגערט אַ צײַט, אױסגעריסן געװאָרן און האָט אײַנגעהאַנדלט אַ „קװיטאַנציע“. דאָס איז געװען אײנע פֿון די געצײלטע עטלעכע „זאַטשאָטנע קװיטאַנציעס“, װאָס דורך זײ איז מען אױסגעלײזט געװאָרן פֿונעם פּריזיװ. דאָס הײסט, אַז װער עס האָט געקאָנט צושטעלן אַזאַ „קװיטאַנציע“, דער איז געװען פֿרײַ פֿון צו גײן דינען און ער האָט זיך גערעכנט נאָר אין דער „אָפּאָלטשעניע“ (רעזערװ). װאָס אַזאַ „קװיטאַנציע“ האָט אָפּגעקאָסט, װאָלט אַן אַנדערער געקאָנט זײַן אַ גרױסער נגיד. פֿאַרן אַלטן לאָיעװ איז אָבער צוליב אַ קינד קײן זאַך ניט געװען צו טײַער.

פֿאַרטיק געװאָרן מיט דער „קװיטאַנציע“, האָט זיך אָנגעהױבן אַ נײַע חתונה. עס האָט אױסגעבראָכן די רוסיש־טערקישע מלחמה און מע האָט געשמועסט, אַז עס װעט דערגײן צו די „אָפּאָלטשענצעס“ (רעזערװיסטן). װיבאַלד אַזױ, באַדאַרף מען דעם זון באַװאָרענען מיט אַ „װײַסן בילעט“ באַצײַטנס. דאָס האָט געהײסן: מע באַדאַרף דעם אָפּאָלטשענעץ שטעלן צום „פּריאָם“, אונטערזוכן זײַן געזונט, אַף װיפֿל ער טױג פֿאַר אַ סאָלדאַט. און עס האָט זיך אַרױסגעװיזן מן הסתּם, אַז פֿאַר אַ סאָלדאַט טױג ער ניט, און מע האָט אים געגעבן אַ װײַסן בילעט, דאָס הײסט, מע האָט אים, דאַנקען גאָט, „פֿאַרבראַקעװעט“… מע האָט אים ניט נאָר „פֿאַרבראַקעװעט“ פֿון פּריזיװ; מע האָט אים געמוזט דערנאָכדעם אַװעקשיקן אין די װאַרעמע לענדער, קײן מענטאָן און קײן ניצע, ער זאָל זיך קורירן, װאָרעם ער איז געװען ערנסט קראַנק אַפֿן האַרצן, פֿון װעלכער קראַנקײט ער איז אין עטלעכע יאָר אַרום, װי מיר װעלן דאָס זען אַ ביסל װײַטער, טאַקע געשטאָרבן… אָבער דערװײַל האָט זיך געטאָן חושך: מע איז געפֿאָרן קײן קאַניעװ, מע האָט זיך באַקענט מיטן איספּראַװניק, מיטן פּרעדװאָדיטעל, מיט די דאָקטױרים. די טשינאָװניקעס פֿון דער „פּריסוטסטװיע“ האָבן געשלעפּט גמילות־חסדים. ייִדן גוטע פֿרײַנט און בעלי־עצות האָבן אָפּגעלעקט אַ בײנדל. װער עס האָט געהאַט גאָט אין האַרצן, דער האָט געפּאָמפּעט געלט. הכּלל, עס איז געװען פֿול די שטוב מיט פּריזיװ, פּריזיװ און פּריזיװ…

און אַז ס'איז געקומען די צײַט, װאָס דער העלד פֿון דער ביאָגראַפֿיע האָט באַדאַרפֿט זיך שטעלן צום „פּריזיװ“, איז דער אַלטער לאָיעװ געװאָרן נערװעז. קודם כּל האָט ער זיך אַ סטאַרעװע געטאָן און האָט געזען, מע זאָל דעם לערער באַצײַטנס אַריבערפֿירן פֿון זײַן געבורטסשטאָט, פֿון פּערעיאַסלאַװ, קײן קאַניעװ, און צושרײַבן צו דער קאַניעװער „פּריסוטסטװיע“, דאָרט װוּ לאָיעװ האָט אַ האַנט און קאָן עפּעס טאָן… מיר דאַכט, אַז אַן אײגענער פֿאָטער באַדאַרף אַזױ ניט טראָגן אַפֿן קאָפּ זײַן זון, װי דער אַלטער לאָיעװ האָט געטראָגן דעם לערער. נאָך מער: דער לערער אַלײן האָט װינציקער מורא געהאַט פֿאַרן „פּריזיװ“, װי די פֿאַמיליע לאָיעװ. באַם בחור אַלײן איז דאָס פֿאָרן קײן קאַניעװ און זיך שטעלן צום פּריזיװ געװען אַ גאַנצער יום־טובֿ. ער האָט זיך באַשטעלט אַ פּאָר גרױסע שטיװל, אַ סאָלדאַטסקן באַשליק און איז געװען מוכן ומזומן „אַרײַנצוטרעטן אין דער דינסט“. ער איז געװען זיכער, אַז ער װעט אין דער דינסט אױסנעמען, נושׂא־חן זײַן באַ „נאַטשאַלסטװע“ און װערן אינגיכן אַן אונטעראָפֿיציר, אָדער אַ פֿעלדפֿעבל. העכער דערפֿון קאָן דאָך אַ ייִד ניט גרײכן… נאָר אַז ס'איז געקומען צום רעכטן שפּיץ, אַז ער האָט שױן טאַקע באַדאַרפֿט זיך זעצן פֿאָרן, האָט ער מיט אַ מאָל פֿאַרלױרן דעם גאַנצן קוראַזש. עס איז אים אַ חרפּה, אַ בזיון, נאָר ער מוז זיך מודה זײַן, אַז ס'איז געקומען צום געזעגענען זיך מיט דער פֿאַמיליע לאָיעװ, אפֿשר אַף שטענדיק, האָט אים פֿאַרפּרעסט דאָס האַרץ מיט אַ מאָדנע בענקעניש און ער האָט זיך באַהאַלטן באַ זיך אין חדר, פֿאַרגראָבן דאָס פּנים אין קישן און געװײנט מיט ביטערע־ביטערע טרערן…

נאָר ער איז געװען ניט דער אײנציקער אין דער דאָזיקער שטוב, װאָס האָט ביטער געװײנט. באַ זיך אין איר חדר האָט זײַן שילערן נאָך מער געװײנט. אירע אױגן זײַנען געװען געשװאָלן פֿון געװײן, און זי האָט יענעם טאָג ניט געקאָנט באַװײַזן זיך צום טיש אַפֿילו… אונטער אַן אױסרײד פֿון אַ שטאַרקן קאָפּװײטיק איז זי געבליבן דעם גאַנצן טאָג באַ זיך, ניט געװאָלט זען קײנעם.

טרױעריק, זײער טרױעריק איז געװען דאָס געזעגענען זיך. תּשעה־באָבֿ איז געװען אין שטוב, און אַפֿן האַרצן װיסט און פֿינצטער. שױן אַז דער העלד איז געזעסן אין פֿאַעטאָן און אַנדרײ דער קוטשער איז גרײט געװען זיך אַ נעם טאָן צו דער בײַטש, האָט דער יונגער העלד צום לעצטן מאָל אַ קוק געגעבן אין פֿענצטער און דערזען צװײ פֿאַרװײנטע אױגן, װאָס האָבן גערעדט אָן װערטער, נאָר קלאָרע דבורים: „פֿאָר געזונט, טײַערער, טײַערער, נאָר קום צוריק װאָס גיכער, װאָרעם איך קאָן אָן דיר ניט לעבן!“…

די דאָזיקע װערטער האָט דער בחור געהערט מיט אַלע זײַנע חושים, און זײַנע אױגן האָבן איר געענטפֿערט: „זײַ געזונט, טײַערע, טײַערע, איך קום צוריק צו דיר, װאָרעם איך קאָן אָן דיר ניט לעבן!“… און ערשט אַצינד האָט ער דערפֿילט, װי שטאַרק ער איז צוגעבונדן צו דער דאָזיקער שטוב, און אַז ס'איז גאָר ניטאָ אַף דער װעלט אַזאַ כּח, װאָס זאָל אים קאָנען אָפּרײַסן פֿון דאַנען, סײַדן דער טױט… און די געדאַנקען צעשפּילן זיך, און די היציקע פֿאַנטאַזיע כאַפּט אים אונטער אַף אירע פֿליגלען, און ער הײבט־אָן צו חלומען, װי אַזױ ער װעט קומען צוריק, װעט ער פֿריִער זיך אַנטדעקן פֿאַר איר, דערנאָך פֿאַר איר פֿאָטער און מוטער. װי אַזױ ער װעט זיך װענדן צום אַלטן און װעט אים זאָגן דעם פּסוק: ,, אָ ה בֿ תּ י ― איך האָב ליב אײַער טאָכטער, טוט מיט מיר װאָס איר װילט!“… װי אַזױ דער אַלטער װעט אים אַרומנעמען און װעט אים זאָגן: „גוט, װאָס דו האָסט מיר געזאָגט ― איך קוק שױן לאַנג אַרױס דערױף“… דערנאָכדעם הײבט מען זיך אָן גרײטן צו דער חתונה. מע ברענגט־אַראָפּ שנײַדערס פֿון באָסלאַװ און פֿון טאַראַשטשע, װאָס נײען מלבושים פֿאַר חתן־כּלה… מע באַקט לעקעכער און מע פּרעגלט אײַנגעמאַכטס… נאָך חתנס צד שיקט מען אַרױס די גרױסע קאַרעטע װאָס אין שטאַל, װאָס װערט געניצט נאָר אַף אַן עקסטראַ זאַך. און עס קומען צו פֿאָרן דער טאַטע, דער פֿעטער פּיניע און די איבעריקע משפּחה… מע װײס ניט פֿון װאַנען, נאָר עס װאַקסט־אױס אַף דער חתונה שמואליק… אָט אָ יענער חבֿר שמואליק דעם רבֿס, „שמואליק דער יתום“, װאָס האָט געהאַט אין זיך אַזעלכע שײנע מעשׂיות… ער צעקושט זיך מיטן חתן און זאָגט צו אים: „נו, שלום? האָב איך דיר געזאָגט, אַז דער אוצר איז דײַנער?“…

― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―

די דאָזיקע קינדערשע זיסע חלומות און די ייִנגלשע גאָלדענע פֿאַנטאַזיעס װעבן זיך באַ אים אין דער מחשבֿה דעם גאַנצן װעג ― ביז ער קומט צו פֿליִען קײן קאַניעװ. אָפּגעשטעלט זיך באַ דעם אַלטן לאָיעװס אַ קרובֿ, אַ ייִד אַ הױקער, נאָר אַ נגיד, װאָס האַלט אַ װײַנשענק פֿאַר פּריצים, ― זײַן נאָמען איז ברך פּערטשיק, ― פֿאַלט ער אַרײַן אין די עסקנים פֿון „פּריזיװ“ און גיט־איבער דעם אָדון דעם פּרעדװאָדיטעל אַ בריװ. אינעם בריװ שרײַבט דער אַלטער לאָיעװ, אַז ער שיקט צום „פּריזיװ“ זײַן לערער און װיל האָפֿן, אַז ניט שפּעטער װי אין אַ װאָך אַרום זאָל ער אים האָבן צוריק אַ באַפֿרײַטן… דער אָדון, דער פּרעדװאָדיטעל האָט איבערגעלײענט דעם בריװ און געענטפֿערט נאָר אײן װאָרט: „כאַ־ראַ־שאָ“… און דאָס איז גענוג געװען, אַז דער בחור זאָל זײַן רויִק. ער איז געגאַנגען צום „פּריזיװ“, געצױגן אַ גורל און אַרױסגענומען אַ נומער 285. מע קאָן ניט זאָגן, אַז דאָס זאָל זײַן אַזאַ הױכער נומער. נאָר באַ נומער 284 האָט זיך דער „פּריזיװ“ געשלאָסן… און דער לערער איז אַרױס פֿרײַ. אין זײַן זכות זײַנען באַפֿרײַט געװאָרן נאָך עטלעכע ייִדישע קינדער מיט העכערע נומערן, און די שׂמחה איז געװען יענעם יאָר אין קאַניעװ זײער גרױס!…

צו דער שׂמחה פֿונעם „פּריזיװ“ איז געקומען צו פֿאָרן קײן קאַניעװ פֿון פּערעיאַסלאַװ אױך דער פֿאָטער פֿונעם בעל הפּריזיװ, און, אױב איך האָב קײן טעות ניט, איז דער פֿעטער פּיניע אױך געקומען ― ער האָט געהאַט אין קאַניעװ אַ מחותּן, ― און די שׂמחה איז געװען טאָפּל. ברך פּערטשיק האָט געלײזט פֿאַר װײַן, און דער בעל־שׂמחה האָט אַװעקגעשיקט אַ דעפּעש קײן סאָפֿיעװקע דורך סטאַנציע באַראַניעפּאָליע: ,, מ ז ל־ט ו בֿ, צ ו מ י ר נ י ט ד ע ר ג ר ײ כ ט . ב י ן פֿ ר ײַ . כ ' פֿ אָ ר אַ ר ו י ס מ אָ ר ג ן פֿ ר י צ ו ר י ק ''.

ניט אײן מאָרגן איז אָבער אַװעקגעגאַנגען, ביז דער העלד האָט געקאָנט אַרױספֿאָרן פֿון קאַניעװ. װאָרעם עס קאָן דען זײַן, אַ ייִדישע שׂמחה זאָל ניט פֿאַרשטערט װערן? עס האָט זיך געפֿונען אײנער, װישינסקי אָדער װישנעװסקי, אַ ייִד אַ שרײַער מיט אַ קול פֿון אַ גראַגער. האָט ער געהאַט אַ זון אַ קאַליקע, װאָס איז געװען זיכער, אַז ער װעט אַרױס פֿרײַ. צום סוף האָט מען אים אָפּגעגעבן פֿאַר אַ סאָלדאַט. האָט דאָס דעם פֿאָטער פֿאַרבאַקט באַם האַרצן, און ער האָט גענומען שרײַען און גראַגערן: „סטײַטש, זײַן זון, דער קאַליקע, װעט גײן דינען פֿאַר די מיוחסים, װאָס האָבן זיך געלאָזט קאָסטן געלט?“ בעט מען אים, ער זאָל אַזױ ניט שרײַען. זאָגט ער: „איך שרײַ דען? איך רײד, דאַכט מיך, שטיל“. און ער הײבט־אָן צו גראַגערן נאָך שטאַרקער, אַז „ער װײס פֿון דעם שׂכל, פֿאַר װאָס דער אָדון דער „פּרעדװאָדיטעל“ האָט צוגענומען קאַליקעס“… און ער דערצײלט יעדן אײנציקן דעם „שׂכל“ בסוד סודות, נאָר אַזױ הױך, אַז עס װײס שױן דערפֿון די גאַנצע שטאָט מיט אַלע סימנים, און אַפֿילו מיטן לשון פֿונעם בריװ, װאָס דער אַלטער לאָיעװ האָט געשריבן צום „פּרעדװאָדיטעל“ (פֿאַר אַ ייִדן איז ניטאָ קײן סוד). און דער ייִד האָט געגעבן צו װיסן, אַז ער װעט דאָס ניט פֿאַרשװײַגן. ער װעט אַװעקגעבן, זאָגט ער, „פּאָד סוד“ (צום גע־ריכט) דעם פּרעדװאָדיטעל, מיט די דאָקטױרים, מיט דער גאַנצער „פּריסוטסטװע“!… רופֿט מען אָפּ דעם ייִדן אַף אַ זײַט און מע זאָגט אים צו, אַז מע װעט זיך צונױפֿלײגן און מע װעט אַרױסנעמען זײַן זון דעם קאַליקע פֿון פּאָלק… װיל ער ניט הערן פֿון צוזאָגעכצן. פֿון „וכּך היה אומר“ ביז „וכּך היה מונה“ פֿאַלט מען, זאָגט ער, זיבן מאָל כּורעים. ער װיל, זאָגט ער, זיך זען מיט דער מטבע. און ער הײבט שױן גאָר אָן צו רײדן אַף רוסיש: „כאָטשו, זאָגט ער, װידיעט דיענגי!“… און עס האָט גאָרניט געהאָלפֿן. עס האָבן זיך אַרײַנגעלײגט מענטשן. מע האָט געמאַכט אַן אַסיפֿה און נאָך אַן אַסיפֿה און נאָך צװײ אַסיפֿות, און די באַפֿרײַטע פּריזיװניקעס האָבן זיך צונױפֿגעלײגט און באַשטײַערט, װער מיט אַ פֿופֿציקער און װער מיט אַ הונדערטער, און מע האָט די צונױפֿגעזאַמלטע סומע פֿונאַדערגע־טײלט צװישן די אָפּגעגעבענע ייִדן. דעם גרעסטן חלק האָט גענומען, פֿאַרשטײט זיך, דער ייִד דער שרײַער. ער האָט געטענהט, אַז אים קומט מער פֿון אַלע, דערפֿאַר, װײַל זײַן זון איז מער קאַליקע פֿון אַלע. דער שׂכל־הישר האָט אַפֿילו געזאָגט פֿאַרקערט: אַדרבה, װײַל ער איז אַ קאַליקע, באַדאַרף זײַן גרינגער אים צו באַפֿרײַען! נאָר װאָס װעט איר מאַכן מיט אַ ייִדן אַ שרײַער, װאָס האָט אַ קול פֿון אַ גראַגער? דערזען, אַז מע גיט אים נאָך, װי אַ בן־יחיד, האָט ער זיך פֿאַרמאָסטן אַלע מאָל צו רײדן העכער און העכער. ער האָט געהאַנדלט, װי אַן אמתער נאַיאָמשטשיק… אַ גליק, װאָס דער אױבנדערמאָנטער קרובֿ ברך פּערטשיק האָט געהאַט אַ באַפֿױל פֿון דעם אַלטן לאָיעװ: „קאַרט־בלאַנש“, דאָס הײסט, מע זאָל דעם בחור דעם פּריזיװניק געבן געלט, װיפֿל ער װעט באַדאַרפֿן. װער האָט געקוקט דעמאָלט אַף געלט? פֿרײַהײט ― דאָס איז געװען דער אײנציקער פּונקט, דער אײנציקער לײַכטנדיקער שטערן. אַ באַפֿרײַטער האָט ער זיך געפֿילט ערשט דעמאָלט, װען ער איז שױן געזעסן אין פֿאַעטאָן, װאָס מע האָט אים אַרױסגעשיקט אַף דער סטאַנציע קײן מיראָנאָװקע, און אַנדרײ דער קוטשער האָט אים איבערגעגעבן אַ גרוס פֿון דער הײם, אַז אַלע זײַנען, דאַנקען גאָט, געזונט און אַלץ איז אין אָרדענונג. „װסיאָ בלאַהאָפּאָלוטשנאָ“ ― לאָזט־אױס אַנדרײ און שמועסט זיך דורך מיט די פֿערדלעך אַף זײער לשון, און די פֿערדלעך פֿאַרשטײען אים און טראָגן דאָס פֿאַעטאָנדל כּמעט אין דער לופֿטן. ס'איז אַ װאַרעמער, װײכער אָסיענדיקער טאָג. די זון בראָט ניט, בריט ניט, נאָר זי גלעט און צערטלט. און עס שליסן זיך די אױגן. און עס װעבן זיך חלומות, זײַדענע חלומות. און עס בױען זיך לופֿטשלעסער, גאָלדענע לופֿטשלעסער. אָט באַלד איז ער אינדערהײם. און קומט ער צו פֿאָרן אַהײם, אַזױ דעקט ער אױף פֿאַרן אַלטן לאָיעװ די קאָרטן: „הנה זײַט װיסן, אַז איך האָב ליב אײַער טאָכטער און אײַער טאָכטער האָט ליב מיך“… אָט באַלד, נאָך אַ האַלבע שעה, נאָך אַ פֿערטל שעה. אָט איז שױן דאָס באַקאַנטע באַראַניעפּאָליע, דער װאַלד, דער לאַן, די „קלאַדבישטשע“, דו װינטמילן, װאָס זעען־אױס פֿון דער װײַטן װי ריזן, װאָס מאַכן מיט די הענט: „אַהערצוצו! אַהערצוצו!“… נאָך עטלעכע מינוט ― און אָט איז שױן דעך הױף. די גרױסע װײַסע שטוב מיט די צװײ גאַניקעס. נײן. עס איז אַ ספֿק, אױב עס קאָן זײַן אַ גרעסערע שׂמחה, װען אַן אײגן קינד קומט אַ באַפֿרײַטער אַהײם צו די פֿאָטער און מוטער. דער העלד האָט געהאַט צו דערצײלן און צו דערצײלן נסים ונפֿלאָות פֿונעם „פּריזיװ“ ― יציאת־מצרים! נאָר דאָס סאַמע װיכטיקסטע, װי ער האָט זיך געהאַט געגרײט, האָט ער נ י ט דערצײלט, און די קאָרטן האָט ער פֿאַרן אַלטן לאָיעװ נ י ט אױפֿגעדעקט… דאָס האָט ער אָפּגעלײגט אַף מאָרגן, אַף שפּעטער… און דערװײַל איז פֿאַרבײַגעגאַנגען אַ טאָג און אַ טאָג, אַ װאָך און אַ װאָך. ביז עס איז געקומען אַ קאַטאַסטראָפֿע גאָר אומגעריכט, דורך אַ זײַטיקן פּאַרשױן, װאָס האָט דעם אַלטן געעפֿנט די אױגן אַף דעם ראָמאַן…

דאָס איז געװען אַ ייִדענע אַ חכמה מיט אַ װײַטן קוק, דעם אַלטנס אַ קרובֿה פֿון באַרדיטשעװ, מיטן נאָמען טױבע. מיר רופֿן זי די „מומע טױבע פֿון באַרדיטשעװ“. אַז איר װעט זיך באַקענען מיט איר, װעט איר זען, אַז דער נאָמען פּאַסט איר. נאָר װעגן איר ― אַ באַזונדער קאַפּיטל.

די מומע טױבע פֿון באַרדיטשעװ

די מומע טױבע קוקט־נאָך די יונגעלײַט. ― דער אַלטער לאָיעװ װערט געװאָר

פֿונעם סוד ― די קאַטאַסטראָפֿע ― דער העלד לאָזט זיך אין דער װעלט אַרײַן

אַ באַלײדיקטער ― מע כאַפּט־איבער זײַנע בריװ, און ער בלאָנדזעט אין דער פֿינצ־ טערער נאַכט

אין דער אמתן האָט זי דאָרט קײנעם ניט אָנגעקערט קײן מומע. סך־הכּל איז זי געװען דעם אַלטן לאָיעװס אַ קוזינע. נאָר, װי געזאָגט, דער נאָמען „מומע“ האָט איר געפּאַסט צום פּנים. אַ ייִדענע ניט קײן שײנע, מיט אַ ראַבעטינע געפּינטלט פּנים און מיט אַ לאַנגער נאָז ,האָט זי פֿאַרמאָגט אַ פּאָר זײער קלוגע אױגן, װאָס אַז זײ קוקן אַף אײַך, נעמען זײ אײַך דורך און דורך. באַ איר מאַן, זאָגט מען, גײט זי אין ספּאָדיק, פֿירט אַלע געשעפֿטן, איז גאַנץ רײַך. און געקומען איז זי אַהער צוגאַסט נאָך אַ סך יאָרן, װאָס מע האָט זיך נישט געזען.

פֿאַרשטײט זיך, אַז פֿאַר אַזאַ מומע, װאָס איז געקומען אַזש פֿון באַרדיטשעװ, האָט דאָס פּריצישע לעבן אין דאָרף אױסגעזען גענוג נײַ און װילד, און זי האָט אַף יעדע זאַך געקוקט מיט אירע באַרדיטשעװער אױגן און האָט יעדע זאַך באַװוּנדערט. מיט דעם אַלטן לאָיעװ איז זי געװען אַף „דו“ און האָט אים אַלצדינג אַרױסגעזאָגט, װאָס זי דענקט און װאָס איר געפֿעלט און װאָס נישט.

למשל, איר איז געפֿעלן דאָס לעבן אין דאָרף, די לופֿט, די קי, די פֿערד, די פֿרישע מילך, װאָס הערט זיך פֿון דעם די פּאַשע, דאָס ברױט פֿון די אײגענע װײצן. אַלץ שמעקט מיט ערד, אײגענע האָרעװאַניע ― אַלצדינג גוט, אױסגעצײכנט גוט. אַפֿילו דאָדי דער נאַטורמענטש איז איר געפֿעלן. איז זי אָבער ניט אײַנפֿאַרשטאַנען מיט איר קוזינס דיסציפּלין, װאָס ער פֿירט זיך שױן צופֿיל מעשׂה פּריץ. אַ ייִד אַ פּאָמעשטשיק, לױט איר פֿאַרשטאַנד, קלעפּט זיך עפּעס ניט… אָדער, אַשטײגער, לאָמיר זאָגן דאָס, װאָס ער איז אַ גוטער פּאָסעסאָר, אַ ליבהאָבער פֿון ערד ― מהכתּיתי, אַבי גאָט העלפֿט, מע קאָן מאַכן געלט, װערן אַ גבֿיר, פֿאַר װאָס ניט? זי װאָלט זיך אפֿשר אױך ניט אָפּגעזאָגט דערפֿון… נאָר צו װאָס דאַרף מען זיך אַזױ דערװײַטערן פֿון ייִדן? ― אָט װאָס זי פֿאַרשטײט ניט. פֿאַר װאָס פֿאָרט ער ניט אַרױס קײן באָסלאַװ, אַז עס קומט אַ ייִדישער יום־טובֿ? און װידער האַלט זי אים פֿאָר, למאַי ער לאַכט־אָפּ פֿון אַן ערלעכן ייִדן, אַן „אײניקל“ מיט אַ גרינער שאַל, װאָס פֿאַרבלאָנדזשעט צו אים נאָך אַ נדבֿה? אַ נדבֿה גיט ער, און נאָך מיט אַ ברײטער האַנט, נאָר ער מאַכט חוזק פֿונעם ייִדן. „אַמער גיב ניט און מאַך ניט חוזק“… אַזױ טענהט מיט אים די מומע טױבע פֿון באַרדיטשעװ.

און נאָך אַ זאַך. דער מומע טױבע איז געפֿעלן דער לערער. אַ גאַנץ פֿײַנער בחור ― מע קאָן ניט זאָגן. און אַ קענער. און דערצו נאָך אַ „טאַטנס אַ קינד“ ― איז דאָך אַװדאי גוט. נאָר װוּ שטײט דאָס געשריבן, אַז אַ לערער דאַרף זײַן אַ נאָענטער מחותּן מיט דער שילערן? און לױט איר מײנונג, איז דער דאָזיקער לערער שױן צו אַ נאָענטער מחותּן מיט זײַן שי־לערן. פֿון װאַנען װײס זי דאָס? ― די מומע טױבע װײס. די מומע טױבע האָט אַן אױג. די מומע טױבע האָט זיך געגעבן די מי נאָכצוקוקן דעם יונגן פּאָר אַף טריט און שריט, און זי האָט אַלײן געזען מיט אירע אױגן, װי זײ האָבן געגעסן פֿון אײן טעלער. װוּ איז דאָס געװען? באַ דאָדין. די מומע טױבע פֿון באַרדיטשעװ האָט שױן באַלד פֿונעם ערשטן טאָג באַמערקט, אַז דאָס מײדל „גײט־אױס נאָכן בחור“ און אַז דער בחור „איז די כּפּרה נאָכן מײדל“… דאָס זעט־אַרױס, האָט זי געזאָגט, יעדער מענטש, סײַדן אפֿשר דער, װאָס איז אָדער אַ בלינדער אַף בײדע אױגן, אָדער ער װיל ניט זען װאָס באַ אים אונטער דער נאָז טוט זיך… ס'איז גאַנץ גענוג, האָט די מומע טױבע געזאָגט, מע זאָל זיך צוקוקן, װי די צװײ זיצן באַם טיש און װאַרפֿן זיך דורך מיט אַ קוק, רײדן זיך איבער מיט די אױגן… פֿון דעמאָלט אָן, זאָגט זי, האָט זי פֿון זײ קײן אױג ניט אַראָפּגעלאָזט. די מומע טױבע האָט זיך ניט געפֿױלט נאָכקוקן נאָך זײ, בעת זײ זיצן און לערנען, בעת זײ גײען שפּאַצירן, אָדער בעת מע זעצט זיך פֿאָרן.

אײנמאָל ― אַזױ האָט די מומע טױבע דערצײלט פֿאַרן אַלטן ― האָט זי זײ באַמערקט אַרײַנשפּאַצירן צו דאָדי דעם עקאָנאָם אין שטיבעלע אַרײַן. איז איר די מעשׂה באַלד נישט געפֿעלן: „װאָס האָבן אַזעלכע קינדער צו טאָן באַם עקאָנאָם אינעם אָרעמען שטיבל?“ פֿױלט זי זיך ניט, די מומע טױבע פֿון באַרדיטשעװ, און כאַפּט אַ קוק אַרײַן צו דאָדין דעם עקאָנאָם דורכן פֿענצטער און דערזעט, װי דאָס פּאָרל עסן בײדע פֿון אײן טעלער. װאָס זײ האָבן געגעסן ― װײס זי ניט. נאָר געזען האָט זי, זי זאָל אַזױ זען אַלדאָס גוטס, װי מע עסט און מע רעדט און מע לאַכט… „איז דאָך ממה־נפֿשך: איז דאָס אַ שידוך ― איז מהכתּיתי. באַדאַרפֿן דאָך טאַטע־מאַמע װיסן. אלא װאָס דען ― ס'איז אַ ליבע? אַ ראָמאַן? באַדאַרפֿן דאָך אַװדאי טאַטע־מאַמע װיסן דערפֿון… װאָרעם ס'איז אַ סך געזינטער און בעסער און שענער געבן דער טאָכטער פֿאַר אַ חתן אַן אָרעמען לערער, װאָס פֿאַרמאָגט אינגאַנצן אײן פּאָר העמדער, אײדער װאַרטן, ביז דער דאָזיקער לערער װעט אַנטלױפֿן מיט דער טאָכטער אין אַ פֿינצטערער נאַכט קײן באָסלאַװ, אָדער קײן טאַראַשטשע, אָדער קײן קאָרסון, און דאָרטן שטעלן אַ שטילע חופּה“…

אָט דאָס זײַנען געװען די טענות פֿון דער מומע טױבע, װי עס האָט זיך נאָכדעם אַרױסבאַװיזן. און אַנטדעקט האָט זי דאָס איר קוזין בסוד־סודות, אַ האַלבע שעה פֿאַר איר אַװעקפֿאָרן. און אירע װערטער האָבן געפֿונען אַן אָפּקלאַנג אין האַרצן פֿונעם אַלטן לאָיעװ, װאָרעם אַז ער איז אַרױסגעגאַנגען מיט זײַן קרובֿה זי צו באַגלײטן, איז ער געװען אַ צעקאָכטער און האָט דעם גאַנצן טאָג נאָכדעם ניט אױסגערעדט מיט קײנעם אַ װאָרט אַפֿילו. ער האָט זיך פֿאַרשפּאַרט באַ זיך אין חדר און האָט זיך שױן מער יענעם טאָג ניט באַװיזן.

אַף דער נאַכט איז געקומען צו פֿאָרן דער זון דער משׂכּיל, יהושעקע, און איז שױן געבליבן נעכטיקן אין סאָפֿיעװקע. עפּעס האָט זיך דאָרט געטאָן. עפּעס האָט זיך געקאָכט. מע האָט זיך פֿאַרשלאָסן מיטן אַלטן אין די אַלקערס און מע האָט זיך געסודעט. מע האָט געהאַלטן, אַפּנים, אַ פֿאַמי־ליענראַט. די שילערן האָט זיך געקליבן גײן אַפֿן שפּאַציר מיטן לערער ― האָט מען זי אָפּגעהאַלטן. צום טיש איז מען ניט געגאַנגען אַלע אינאײנעם, װי אַלע טאָג, נאָר יעדער באַזונדער איז געקומען אין אַן אַנדער צײַט, אָפּגעגעסן, אױפֿגעשטאַנען און אַװעק צו זיך. עס איז פֿאָרגעקומען אין דער דאָזיקער שטוב עפּעס אומגעװײנלעכעס. אַ מאָדנע שטילקײט. די גרױזאַמע שטילקײט, װאָס טרעט־אַרײַן פֿאַר אַ שטורעם… װער װאָלט זיך דאָס געקאָנט ריכטן, אַז אַ פּאָר פֿילדײַטיקע װערטער, װאָס די מומע טױבע פֿון באַרדיטשעװ האָט אַרײַנגעװאָרפֿן, זאָל אָנאַרבעטן אַזאַ חתונה און ברענגען אַן איבערקערעניש אין אַ שטוב? עס קאָן זײַן אַז װען די מומע טױבע זאָל געװען װיסן פֿריִער, אַז אירס אַ װאָרט װעט ברענגען אַזעלכע רעזולטאַטן, װאָלט זי זיך ניט אַרײַנמישן אַהין, װוּ מע דאַרף ניט. ערשט העט־שפּעטער, אין אַ צײַט אַרום, איז מען געװױרע געװאָרן, אַז די מומע טױבע פֿון באַרדיטשעװ האָט באַלד חרטה געהאַט אַף דער גאַנצער מעשׂה און האָט געװאָלט כאַפּן צוריק, נאָר ס'איז שױן געװען צו שפּעט. האָט זי פֿאַרקערעװעט דעם דישעל און גענומען אײַנטענהן מיטן אַלטן, אַז דאָס אומגליק איז, אײגנטלעך, גאָרניט אַזױ גרױס, און אַז זי זעט ניט, װאָס האָט מען זיך דאָ אַזױ צו ערגערן? װאָס איז שולדיק דער בחור, װאָס ער איז אָרעם? „אָרעם איז קײן שאַנדע“, און ,,גליק איז באַ גאָט“. און נאָך אַזעלכע װערטער האָט זי אין אים אַרײַנגערעדט. עס האָבן אָבער ניט געהאָלפֿן שױן קײן װערטער. די גאַנצע טענה פֿונעם אַלטן איז געװען, אַז צום בחור, אײגנטלעך, האָט ער גאָרניט. נאָר װי אַזױ האָט מען געװאַגט פֿירן אַ ראָמאַן באַ אים אין שטוב אָן זײַן װיסן? און אַז זײַן טאָכטער זאָל נעמען אַ חתן אַן אָרעם־בחור אַרט אים אױך ניט. נאָר װאָס דען? װען ער, איר פֿאָטער, זאָל אים געבן. ניט זי זאָל אַלײן זיך אױסקלײַבן, גאָרניט האָבן זיך אָנגעפֿרעגט באַ אים! אָט דאָס האָט אים געקרענקט מער פֿון אַלצדינג.

די אַלע טענות מיט די רײד איז מען געװױרע געװאָרן ערשט נאָכדעם, אין אַ צײַט אַרום. דעמאָלט אָבער האָט דאָס פּאָרפֿאָלק, װי די כּשרע לעמעלעך, נישט געװוּסט, װער עס האָט זײ געשלײערט. זײ האָבן נאָר געפֿילט, אַז עפּעס קאָכט זיך. װאָס װעט זיך אױסקאָכן ― װעלן זײ זען מאָרגן. דער פֿרימאָרגן װעט זאָגן…

און אַז ס'איז געקומען דער פֿרימאָרגן און אונדזער העלד איז אױפֿגעשטאַנען, האָט ער שױן ניט געטראָפֿן קײנעם. ניט דעם אַלטן, ניט זײַן פֿרױ, ניט דעם זון, ניט זײער טאָכטער. װוּ זײַנען זײ אַלע? אַװעקגעפֿאָרן. װוּהין? מע װײס ניט… פֿון די מענטשן אין הױף קאָן קײנער ניט זאָגן. אַפֿן טיש איז געװען אָנגעגרײט פֿון זײַנעטװעגן אַ פּאַקעט. געעפֿנט דעם פּאַקעט, האָט ער געהאָפֿט צו געפֿינען אַ בריװ, אַ דערקלערונג. צום סוף איז אינעם פּאַקעט נישט געװען קײן אײן װאָרט אַפֿילו. דאָרט איז געלעגן נאָר געלט ― די שׂכירות, װאָס האָבן זיך צונױפֿגעקליבן פֿאַר דער גאַנצער צײַט ― און מער גאָרנישט. אין הױף איז געשטאַנען גרײט פֿונעם לערערס װעגן אַ שליטן (אין מיטן װינטער איז געװען די געשיכטע) און אַ װאַרעמע „באַ־ראַניצע“ אַף אײַנצודעקן די פֿיס. פֿון די מענטשן איז נישט געװען אַרױסצובאַקומען קײן אײנציק װאָרט. אַפֿילו דאָדי דער עקאָנאָם, װאָס װאָלט זיך פֿאַרן לערער און פֿאַר דער שילערן געלאָזט שנײַדן די הענט, האָט אַף אַלע נאָכפֿרעגענישן געענטפֿערט נאָר מיט אַ קנײטש מיט די פּלײצעס און מיט אַ זיפֿץ. די מורא פֿאַרן אַלטן איז באַ אים געװען שטאַרקער פֿון אַלץ… דערפֿון איז דער באַלײדיקטער לערער געװאָרן נאָך מער אױפֿגערעגט. ער האָט זיך פֿאַרלױרן, נישט געװוּסט װאָס צו טאָן. ער האָט זיך אַ פּאָר מאָל גענומען שרײַבן אַ בריװ, פֿריִער צום אַלטן, דערנאָך צום זון צום „משׂכּיל“, דערנאָך ― צו דער שילערן. עס האָט זיך אָבער ניט געשריבן. אַ קאַטאַסטראָפֿע איז דאָס געװען אַ גרױסע. נאָר אַף אַזאַ פּאַטש אין פּנים האָט ער זיך נישט געריכט… עס איז אים געװען אַ בזיון, אַ בזיון פֿאַר זיך אַלײן און פֿאַר די מענטשן. ער האָט דעריבער ניט געמאַכט קײן לאַנגע שהיות און האָט זיך אױפֿגעזעצט אַפֿן שליטן און האָט זיך געלאָזט פֿירן צו דער סטאַנציע, בכדי צו פֿאָרן פֿון דאָרטן ― װוּהין? ער װײס נאָך אַלײן ניט װוּהין. װוּ די אױגן װעלן טראָגן… נאָר דערװײַל, אײדער ער קומט צו דער באַן־סטאַנציע, האָט ער געהײסן דעם קוטשער זיך אָפּשטעלן אין באַראַניע־פּאָליע ― די פּאָסט־סטאַנציע, פֿון װאַנען סאָפֿיעװקע באַקומט איר קאָרעספּאָנדענץ. אין באַראַניעפּאָליע האָט דער העלד פֿון דער ביאָגראַפֿיע געהאַט אַ פֿרײַנט. איר קענט אים. דאָס איז געװען דער סמאָטריטעל פֿון דער סטאַנציע, אָדער דער פּאָסטמײַסטער, מאַלינאָװסקי.

בטבֿע איז מאַלינאָװסקי דער פּאָסטמײַסטער געװען אַ גױ אַ כאַבאַרניק און האָט ליב געהאַט, װי מיר װײסן שױן, דעם טרונק. פֿונעם אַלטן לאָיעװס פּאָסעסיעס האָט ער געהאַט אָפֿטע מתּנות: אַ זעקל װײץ, אַ װאָגן שטרױ, אַמאָל אונטער אַ יום־טובֿ אַ מזומנע מטבע. מיטן לערער און מיט דער שילערן האָט ער געשלאָגן בלאַט, און בכלל געװען אַ גוטער גױ.

באַ אים האָט זיך דאָס דער לערער אָפּגעשטעלט און פֿאַר אים האָט ער אַ ביסל אַנטפּלעקט זײַן האַרץ. ער האָט געהאַט אַ מײן דערבײַ, װאָס איז באַשטאַנען אין דעם, אַז ער, מאַלינאָװסקי, זאָל זײַן דער שליח אַף איבערצופּעקלען קאָנטאַרבאַנד ― אַ בריװ צו לאָיעװס טאָכטער, און איבערשיקן פֿון איר, אױב ס'װעט זײַן, אַן ענטפֿער. אױסגעהערט די בקשה, האָט דער פּאָסטמײַסטער מאַלינאָװסקי אױסגעצױגן אַ האַנט און געשװאָרן באַ גאָט, און טאָמער גלױבט מען אים ניט, האָט ער זיך איבערגעצלמט, אַז ער װעט אױספֿאָלגן אַלצדינג אַפֿן בעסטן אַרט. און אַזױ װי עס איז, הײסט עס, געשלאָסן געװאָרן צװישן גוטע פֿרײַנט אַ געשעפֿט, באַדאַרף מען דעם אָפּמאַך באַנעצן מיט אַ ביסל בראָנפֿן און פֿאַרבײַסן מיט אַ הערינג. עס האָט ניט געהאָלפֿן קײן שום תּירוץ. מע האָט זיך אַװעקגעזעצט בײדע און מע איז ניט אױפֿגעשטאַנען, ביז דאָס פֿלעשל איז געװאָרן לײדיק און מאַלינאָװסקי איז געװאָרן מלא און האָט זיך אַרומגעכאַפּט קושן מיטן לערער און האָט זיך פֿאַרשװאָרן נאָך אַ מאָל, און נאָך אַ מאָל זיך איבערגעצלמט, אַז ער װעט זײַנע בריװ איבערגעבן צו לאָיעװס טאָכטער גלײַך אין די הענט אַרײַן ― ער מעג שױן זײַן רויִק. װאָרעם מאַלינאָװסקי, אַז ער זאָגט אַ װאָרט, איז הײליק…

און כּך הװה: די ערשטע עטלעכע הײסע פֿלאַמפֿײַערדיקע ליבע־בריװ, װאָס דער העלד האָט אים צוגעשיקט אײנס נאָך דאָס אַנדערע, האָט דער פּאָסטמײַסטער מאַלינאָװסקי, װי עס האָט זיך אַרױסבאַװיזן נאָכדעם, אי־

בערגעגעבן אַקוראַט צום אַלטן לאָיעװ אין די הענט אַרײַן… עס איז דעריבער גרינג צו פֿאַרשטײן, אַז קײן ענטפֿער האָט ער אַף זײַנע הײסע פֿלאַמפֿײַערדיקע בריװ ניט באַקומען. און עס איז דעריבער גרינג צו פֿאַרשטײן, אַז ער האָט אַזױ לאַנג געשריבן בריװלעך ביז ― ער האָט אױפֿגעהערט צו שרײַבן. …………………………………………………………………………………. ………………………………………………………………………………….

װאָס באַטײַטן די דאָזיקע פּינטעלעך? זײ באַטײַטן אַ לאַנגע פֿינצטערע נאַכט. אַלץ איז אײַנגעװיקלט אין אַ געדיכטן נעפּל. דער עלנטער װאַנדערער טאַפּט דעם װעג. ער שלאָגט זיך אָן אַלע מאָל אַף אַן אַנדער שטײן, אָדער ער פֿאַלט אַרײַן אין אַ גרוב… ער פֿאַלט, ער כאַפּט זיך אױף, גײט װײַטער און שלאָגט זיך אָן אַף אַ פֿרישן שטײן און פֿאַלט אין אַ נײַער גרוב… ניט זעענדיק פֿאַר זיך די ליכטיקע װעלט, טוט ער נאַרישקײטן, באַגײט פֿעלערן, אײן פֿעלער גרעסער פֿונעם אַנדערן… מע קאָן ניט אַרױפֿשלאָגן זיך מיט פֿאַרבונדענע אױגן אַפֿן גלײַכן װעג. מיט פֿאַרבונדענע אױגן מוז מען בלאָנדזשען… און ער האָט געבלאָנדזשעט. לאַנג געבלאָנדזשעט. ביז ער האָט זיך אַרױפֿגעשלאָגן אַף דעם ריכטיקן װעג. ביז ער האָט זיך אַלײן געפֿונען.

דער ערשטער אַרױספֿאָר

ער קומט צו פּאָרן קײן קיִעװ און ציט זיך צו די גרױסע שטערן פֿון „השׂכּלה“. ―

די „אָבלאַװע“ אַף דער אַכסניה. ― ער פֿרעגט זיך נאָך אַפֿן העברעיִשן משורר

יהל″ל. ― רער מחבר פֿון „זאפּיסקי יעװרעיאַ“ און אַ פּרעפֿעראַנסל. ― ער דער־

שלאָגט זיך צום משורר יהל″ל און קריגט אַ קאַלטע אױפֿנאַמע.

װוּהין פֿאָרט אַ בחורל, װאָס האָט ניט קײן הײם און װיל עפּעס דערגרײכן? ― אין דער גרױסער שטאָט אַרײַן. די גרױסע שטאָט ― דאָס איז דער הױפּט־פּונקט, דער צענטער, װוּהין עס ציט יעדן אײנציקן, װאָס זוכט עפּעס אַ טועכץ, אַ באַשעפֿטיקונג, אַ פּראָפֿעסיע, אָדער אַ שטעלע. אַ יונגערמאַן האָט פֿאַרלױרן דאָס נדן, אָדער ער האָט געװאָרפֿן אַן אומחן אַפֿן װײַבל, אָדער ער האָט זיך צעקריגט מיט זײַן שװער און שװיגער, מיט זײַנע עלטערן, אָדער צעגאַנגען זיך מיט זײַנע שותּפֿים, ― װוּהין לאָזט ער זיך אַװעק? ― אין דער גרױסער שטאָט אַרײַן. אײנער האָט געהערט, אַז אַף דער בערזע מאַכט מען פֿון שנײ גאָמלקעס און מע שיט־אָן זעק מיט געלט ― װאָס טוט ער? ― פֿאָרט ער אין דער גרױסער שטאָט אַרײַן זוכן גליק. די גרױסע שטאָט, דער צענטער, האָט אין זיך אַ מאַגנעטישע קראַפֿט, װאָס ציט־צו, װאָס לאָזט ניט אָפּ. אַהינצו שלעפּט דאָס אײַך, װי אַ זומפּ. דאָרטן האָפֿט איר, אַז איר װעט געפֿינען דאָס, װאָס איר זוכט. די גרױסע שטאָט אין יענעם געגנט, װוּ אונדזער העלד האָט זיך געפֿונען, איז די באַרימטע הײליקע שטאָט קיִעװ. אַהין האָט ער געשטרעבט און אַהין איז ער געקומען. צו װאָס האָט ער, אײגנטלעך, געשטרעבט? און װאָס האָט ער געזוכט? ― דאָס לאָזט זיך נישט זאָגן פֿאַר קלאָר, װאָרעם קאָנקרעט האָט ער נאָך אַלײן ניט געװוּסט, נאָך װאָס עס לעכצט זײַן נשמה. עס האָט אים געצױגן אין דער גרױסער שטאָט אַרײַן, װי עס ציט אַ קינד צו דער שײַן פֿון דער לבֿנה, אין אַ גרױסער שטאָט זײַנען פֿאַראַן גרױסע מענטשן. דאָס זײַנען די ליכטיקע שטערן, װאָס שײַנען־אַראָפּ צו אונדז אַף דער ערד מיט זײער העלער ליכטיקײט פֿונעם גרױסן אומענדלעכן הימלרױם. דאָס זײַנען די גרױסע משׂכּילים, באַרימטע שרײַבער און פֿון גאָט געבענטשטע פּאָעטן, װאָס זײערע נעמען האָבן אַזױ שײן געקלונגען אין די אױערן פֿון די ― װי אַזױ זאָל איך זײ אָנרופֿן? ― נו, „פּרחי ההשׂכּלה“, די יונגעטשקע משׂכּילימלעך, נאַיִװע, אומשולדיקע בחורימלעך. דאָס איז געװען דער ערשטער אַרױספֿאָר פֿון אונדזער יונגן העלד אין דער גרױסער װעלט און זײַן ערשטער אַרײַנפֿאָר אין דער גרױסער שטאָט. און אָפּגעשטעלט האָט ער זיך אַף אַ ייִדישער אַכסניה מיטן נאָמען „רב אַלטער קאַניעװערס סטאַנציע“, אין דעם אונטערשטן טײל פֿון דער שטאָט, װאָס טראָגט דעם נאָמען „פּאָדאָל“ און װוּ ייִדן מעגן זיצן. איך זאָג, אַז ייִדן מעגן דאָרטן זיצן, און מוז מיך אָבער באַלד פֿאַרכאַפּן, מע זאָל ניט מײנען, אַז חלילה אַלע ייִדן מעגן דאָרטן זײַן. דאָס ניט. דאָרט מעגן זײַן נאָר יענע ייִדן, װעלכע האָבן דערצו װױנרעכט ― „פּראַװאָזשיטעלסטװע“. למשל: בעלי־מלאָכות, פּריקאַשטשיקעס פֿון ערשטער גילדע, ניקאָלאַיעװסקע סאָלדאַטן און אַזעלכע, װאָס האָבן קינדער אין גימנאַזיע. די אַלע איבעריקע ייִדן כאַפּן זיך אַהער אַריבער, װי קאָנטראַבאַנד, אַף אַ קורצע צײַט, און לעבן אין גרױסע פּחדים, נאָר מיטן חסד פֿון דעם דװאָרניק און פֿונעם אָדון דעם נאָדזיראַ־טעל, אָדער פֿונעם אָדון דעם פּריסטאַװ. און דאָס אױך נאָר ביז אַ צײַט. ביז עס מאַכט זיך אַן „אָבלאַװע“ ― מע פֿאַלט איבער אַף די ייִדישע אַכסניות אין מיטן האַלבע נאַכט מיט זשאַנדאַרמען און מיט סאָלדאַטן. אַף זײער לשון װערט דאָס אָנגערופֿן „מע מאַכט אַ רעװיזיע“… און אַז מע געפֿינט אַזעלכע מינים קאָנטראַבאַנדע סחורה, דאָס הײסט, ייִדן אָן פּראַװאָזשיטעלסטװעס, פֿאַרנעמט מען זײ, װי סקאָט, אין פּאָליציע און מע באַגלײט זײ אַרױס מיט גרױס פּאַראַד, דאָס הײסט, מע שיקט זײ אָפּ מיטן עטאַפּ גלײַך מיט אַלע גנבֿים אַהײם אין זײערע שטעט, װוּהין זײ זײַנען צוגעשריבן. דאָס האַלט אָבער קײנעם ניט אָפּ פֿון צו פֿאָרן קײן קיִעװ. װי זאָגט דער רוס: „װאָלקאַ באָיאַטסאַ, װליעס ניע כאָדיט“. מע האָט טאַקע מורא פֿאַר „אָבלאַװעס“, נאָר מע פֿאָרט. װעגן דעם זאָרגט שױן דער בעל־הבית פֿון דער סטאַנציע, אַז די „רעװיזיע“ זאָל אָפּלױפֿן גלאַט, בשלום, און מע זאָל, חס וחלילה, קײן טריפֿה סחורה באַ זײ נישט כאַפּן. װי אַזױ? גאַנץ פּשוט: דער בעל־אַכסניה שמירט־אונטער דאָרט, װוּ מע דאַרף. ער װײס שױן פֿריִער, װען עס דאַרף זײַן די „רעװיזיע“, און מע גיט זיך שױן אַן עצה: מע פֿאַרשטופּט די פּסולע סחורה ― װעמען אַף אַ בױדעם, װעמען אין אַ קעלער, װעמען אין אַ קלײדער־שראַנק, װעמען אין אַ קאַסטן, און װעמען אין אַזאַ מין אָרט, װאָס װעט גאָר קײנעם ניט אײַנפֿאַלן, אַז דאָרטן זאָל קאָנען זײַן פֿאַרבאָרגן אַ לעבעדיקער מענטש… און דאָס שענסטע דערבײַ איז, װאָס די זעלבע לײַט, װאָס זײַנען געלעגן אין אַזאַ מין פֿאַרבאָרגעניש, אַז זײ קריכן אַרױס אַף גאָטס װעלט, מאַכן זײ חוזק פֿון דער גאַנצער מעשׂה, גלײַך װי קינדער האָבן זיך געשפּילט אין באַהעלטערלעך, און אַפֿן ערגסטן פֿאַל, טרײסט מען זיך מיט אַ זיפֿץ: „עט! מיר האָבן איבערגעלעבט ערגערע צײַטן און גרעסערע המנס!“…

דער מחבר פֿון די דאָזיקע באַשרײַבונגען האָט אַף זײַן ערשטן אַרױספֿאָר אין דער גרױסער הײליקער שטאָט קיִעװ געהאַט די ערע און דאָס פֿאַרגעניגן צו ליגן מיט נאָך אַ פּאָר ייִדן באַ רב אַלטער קאַניעװער אַף דער סטאַנציע אַף אַ בױדעם און כאַפּן אַ ציטער. געװען איז דאָס אין אַ װינטערדיקער פֿינצטערער נאַכט. און אַזױ װי די רעװיזיע איז געװען אַ פּלוצלעכע, אַן אומגעריכטע, האָבן די זכרים ניט באַװיזן צו כאַפּן אַף זיך, איך בעט איבער אײַער כּבֿוד, די תּחתּונים, און די װײַבער ― זײערע אונטערשטע קלײדלעך. אַ גליק, װאָס די „רעװיזיע“ האָט זיך דאָס מאָל גיך געענדיקט, אַניט װאָלטן זײ אַפֿן בױדעם אױסגעגאַנגען פֿון קעלט. דערפֿאַר אָבער ― װאָס פֿאַר אַ גדולה איז געװאָרן, אַז דער בעל־אַכסניה, רב אַלטער קאַניעװער, אַ שײנער ייִד מיט אַ װײַסער באָרד, האָט זײ אַראָפּגערופֿן פֿונעם בױדעם מיט אַ מאָדנע שפּראַך, צום גראַם:

― יהודים בלא! קריכט אַרױס פֿון שטרױ! געפּטרט די שדים, אַראָפּ פֿונעם בױדעם!…

געענדיקט האָט זיך דער איבערשרעק מיט אַ גרױסער שׂמחה. מע האָט דערלאַנגט דעם סאַמאָװאַר און מע האָט געטרונקען טײ מיט טרוקענע בײגעלעך און מע האָט דערצײלט נסים ונפֿלאָות ― יציאת־מצרים! די שׂמחה איז אָבער באַלד פֿאַרשטערט געװאָרן דורך דעם, װאָס דער בעל־אַכסניה, רב אַלטער קאַניעװער, האָט אַרױפֿגעלײגט אַף אַלע זײַנע אורחים אַ מין קאָנטריבוציע, צו אָנדערהאַלבן קאַרבױנים אַף אַ קאָפּ, כּדי צו דעקן די הוצאָות, װאָס די רעװיזיע האָט געקאָסט. עס האָבן נישט געהאָלפֿן קײן שום פּראָטעסטן פֿון די װײַבער. זײ האָבן נעבעך געטענהט, אַז זײ באַדאַרפֿן ניט צאָלן גאָרניט, װאָרעם זײ זײַנען געקומען אַהער ניט צוליב פֿאַרגעניגן און ניט צו מאַכן געשעפֿטן און צו פֿאַרדינען געלט. זײ זײַנען גאָר געקומען צום פּראָפֿעסאָר זיך קורירן…

און עס גײט־אַװעק באַ זײ אַ סדרה דאָקטױרים, פּראָפֿעסאָרן. איטלעכע פֿון זײ דערצײלט װעגן איר קראַנקײט און צו װאָסער אַ פּראָפֿעסאָר זי איז געקומען. לאָזט זיך אױס, אַז אַלע זײַנען זײ געקומען צו אײן פּראָפֿעסאָר און אַלע האָבן אײנע און די זעלבע קראַנקײט. װאָרעם װאָס פֿאַר אַ פֿעלער אײנע זאָל ניט האָבן, האָבן דאָס אַלע װײַבער אַקוראַט דאָס אײגענע… נאָר מער חידוש פֿון אַלצדינג איז דאָס, װאָס אַלע װײַבער, װיפֿל זײ זײַנען דאָ, רײדן זײ אינאײנעם, און מע הערט זיך פֿונדעסטװעגן אײנס דאָס אַנדערע! אײניקע שטריכן פֿון יענער נאַכט האָט דער מחבר פֿון די דאָזיקע זכרונות אױסגענוצט דערנאָך אין אײנעם פֿון זײַנע ערשטע װערק מיטן נאָמען „דער ערשטער אַרױספֿאָר“ (אַ מעשׂה, װי אַזױ צװײ יונגע פֿײגעלעך פֿליִען־אַרױס דאָס ערשטע מאָל אַף גאָטס װעלט).

אָט אַזױ האָט אונדזער העלד פֿאַרבראַכט די ערשטע נאַכט אין דער גרױסער הײליקער שטאָט קיִעװ. אַף מאָרגן אינדערפֿרי האָט ער זיך געלאָזט דערקענען צו די גרױסע ליכטיקע שטערן, װאָס שײַנען־אַראָפּ צו אונדז פֿון זײער הימל־הײך. דאָס הײסט, צו אונדזערע באַרימטע גרױסע לײַט, צו אונדזערע משׂכּילים און פּאָעטן, צװישן װעלכע ער האָט געװוּסט אין קיִעװ דערװײַל נאָר אײנעם. דאָס איז געװען דער העברעיִשער דיכטער, װאָס איז באַרימט אונטערן נאָמען י ה ל ″ ל. אַהין האָט ער זיך געשלאָגן און דערשלאָגן זיך. אָבער ניט אַזױ גרינג, װי מע קאָן זיך פֿאָרשטעלן אַפֿן ערשטן קוק. גענומען זיך נאָכפֿרעגן אַפֿן דיכטער, איז ער געװױרע געװאָרן, אַז אין קיִעװ איז דאָ אַ מיליאָנער בראָדסקי. און אַז דער בראָדסקי האָט אַף פּאָדאָל אַ מיל. און אַז אין מיל איז דאָ אַ קאַנטאָר. און אַז אין דער קאַנטאָר דינען אַלערלײ מענטשן. און אַז צװישן די מענטשן איז דאָ אײנער אַ קאַסירער, הײסט ער י. ל. לעװין. און אָט דער י. ל. לעװין איז דאָס דער באַרימטער דיכטער יהל″ל. און דאָ הײבט זיך ערשט אָן אַ געשיכטע.

נישט אַיעדער קאָן האָבן אַ פֿרײַען צוטריט אין בראָדסקיס מיל. אַהין קאָן צוגעלאָזט װערן נאָר אַזעלכער, װאָס האָט אַ שײַכות צו װײץ אָדער צו מעל. „צו װעמען דאַרפֿט איר?“ ― „צום באַרימטן דיכטער יהל″ל“. ― „דאָ איז נישטאָ אַזעלכע“… אײנער אַ ייִד, אַ מעקלער פֿון װײץ, האָט נאָך געפֿונען דערבײַ אױסצוברענגען אַ פֿױלן װיץ. ער האָט אַ פֿרעג געגעבן באַם בחור: „װאָס איז הײַנט ― ראָש־חודש, װאָס איר זאָגט הלל? ',

גאָט האָט געטאָן אַ נס ― ס'איז אָנגעקומען אַ לאַנגער ייִד און אַ דאַרער, מיט אַ לאַנגער נאָז, מיט אַ געקנײטשט פּנים און מיט עטלעכע געלע פּענקעס אין מױל אָנשטאָט צײן. אָנגעטאָן איז ער געװען אין אַ צעריסענעם בגד, און מיטן גרױסן רעגן־שירם פֿון גרױע פּאַרוסינע און מיטן אָפּגעבאַרעטן קאַפּעלושל, װאָס אַפֿן קאָפּ, האָט ער געכאַפּט דעם אָנבליק פֿונעם װעלט־באַרימטן דאָן קישאָט. צום סוף לאָזט זיך אױס, אַז אָט דער לאַנגער ייִד, דער דאָן קישאָט, איז גאָר אַ בוכהאַלטער, און ער דינט דאָס אינאײנעם מיטן באַרימטן דיכטער יהל″ל באַ בראָדסקין אין דער מיל! געװױרע געװאָרן, צו װעמען דער בחור פֿרעגט זיך נאָך, האָט אים דער לאַנגער אָנגענומען פֿאַר אַ האַנט און אָן װערטער איז ער אַרײַן מיט אים אינעװײניק. דאָרט האָט דאָן קישאָט אַװעקגעשטעלט דעם גרױסן רעגן־שירם, אַראָפּגעװאָרפֿן פֿון זיך דעם אײבערשטן בגד און איז געבליבן אין אַ קורץ װײטיקל מיט אױסגעריבענע עלנבױגנס און מיט אױסגעבױגענע פֿיס, װאָס װען ניט דאָס, װאָלט דער לאַנגער בוכהאַלטער געװען נאָך לענגער. נאָך די ערשטע עטלעכע סקאַרבאָװע װערטער, װאָס אומבאַקאַנטע באַקענען זיך דורך זײ, איז דער לאַנגער בוכהאַלטער אױסגעװאַקסן אין די אױגן פֿונעם בחור מיט צװײ קעפּ העכער. װאָס איז די מעשׂה? עס האָט זיך אַרױסבאַװיזן, אַז אָט דער דאָן קישאָט קען זיך פּערזענלעך מיט אַ מאַן, װאָס אין יענער צײַט האָט ער אױסגעװיזן באַם בחור פֿאַר אַ מלאך פֿון גאָט. דאָס איז געװען ניט מער און נישט װינציקער, װי ב אָ ג ר אָ װ , דער מחבר פֿונעם בוך „זאַפּיסקי יעװרעיאַ“! מיט אים האָט דאָס אָט דער לאַנגער בוכהאַלטער זיך געקענט פּערזענלעך, געדינט אין אײן באַנק אין סימפֿעראָפּאָל.

― אַזױ? אַזױ? האָט איר אים, הײסט עס, געקענט, דעם גרױסן באָג־ראָװ, ליטשנאָ? ― פֿרעגט זיך נאָך באַ אים דער ציקאַװע בחור מיט גרױס התפּעלות.

― מענטש! מע זאָגט אײַך, אַז מיר האָבן בײדע געדינט אין אײן באַנק, אין סימפֿעראָפּאָל, זאָגט איר גאָר דאָס!

― און איר אַלײן האָט גערעדט מיט אים?

― אַזױ װי איך רײד מיט אײַך. ניט נאָר גערעדט, נאָר געשפּילט מיט אים אין קאָרטן, אין פּרעפֿעראַנס. אַ קערטל האָט ער ליב, גריגאָרי אי־סאַקאָװיטש, אײַ האָט ער ליב, אײַ האָט ער ליב אַ קערטל! דאָס הײסט, ניט קײן קאַרטיאָזשניק, נאָר אַזױ גלאַט אַ קערטל, אַ פּרעפֿעראַנסל ― פֿאַר װאָס ניט? אײַ אַ פּרעפֿעראַנסל! אײַ־אײַ־אײַ!…

ער הײבט־אױף זײַן טרוקענע בײנערדיקע האַנט אינעם אױסגעריבע־ נעם עלנבױגן, פֿאַרקנײטשט נאָך מער דאָס פֿאַרקנײטשטע פּנים, טוט אַ פֿיר מיט דער שפּיץ נאָז אין דער לופֿטן האַלבקײַלעכדיק און באַװײַזט די געלע פּענקעס פֿון זײַנע אַמאָליקע צײן. באַ אים הײסט עס געשמײכלט. נאָר באַלד װערט ער צוריק ערנסט, קוקט ערגעץ װײַט־װײַט דורך זײַנע שאַרפֿע ברילן, קראַצט זיך אונטערן קאָלנער און רעדט מיט רעספּעקט װעגן באָגראָװן:

― אַ גרױסער מענטש גריגאָרי איסאַקאָװיטש! אַ װערטעלע אױסצו־ רײדן ― גריגאָײ איסאַקאָװיטש! פּססס! אָבער טאַקע גאָר אַ גרױסער! אַ סך גרעסער פֿון אײַער באַרימטן דיכטער יהל″ל. דער איז אַ קלײניטשקער… אָט אַזאַ קלײניטשקער… אָבער טאַקע גאָר־גאָר אַ קלײניטשקער!… ― און ער האָט אַ װײַז געגעבן מיט דער האַנט אַף דער ערד, װי קלײן יהל″ל איז. און אַקוראַט אַף די רײד עפֿנט זיך די טיר און עס קומט אַרײַן אַ קלײן מענטשל, נאָר גוט געפּאַקט, מיט אַ פֿײַן בײַכל און מיט קאַסאָקע אױגן. אַפֿן ערשטן קוק האָט ער אַקעגן דעם לאַנגן און טרוקענעם דאָן קישאָט אױסגעזען װי ס אַ נ ט ש אָ פּ אַ נ ס אַ , דאָן קישאָטס פֿליגל־אַדיוטאַנט. אָן אַ גוט־מאָרגן איז דער סאַנטשאָ פּאַנסאַ דורכגעלאָפֿן פֿאַרבײַ און איז פֿאַרשװוּנדן געװאָרן אַף יענער זײַט קראַטעס אין אַ צװײטן חדרל.

― אָט דאָס איז ער דאָך, אײַער דיכטער יהל″ל. איר קאָנט אַרײַנגײן צו אים, אױב איר װילט. נישט אַזאַ גרױסער פּריץ…

פֿון די װערטער, װי אױך פֿון דעם פֿריִערדיקן פֿאַרגלײַכן אים צום גרױסן באָגראָװן, איז געװען צו זען, אַז דער בוכהאַלטער מיטן קאַסירער לעבן בשלום, װי אַ קאַץ מיט אַ מױז. דערמיט האָט נאָך אָבער דער דיכטער באַ זײַן פֿאַרברענטן חסיד אין די אױגן גאָרנישט פֿאַרלױרן. מיט אַ קלאַפּנדיק האַרץ און מיט אַ פֿאַרצאַפּלטער נשמה איז ער אַריבער־געטרעטן די שװעל און אַרײַן מיט גרױס דרך־ארץ אין צװײטן חדרל אַרײַן. דאָרט האָט ער געטראָפֿן דעם באַרימטן דיכטער אין אַ פּאָעטישע פּאָזע, צונױפֿגעלײגט די הענט אַפֿן האַרצן, װי אַלכּסנדר פּושקין, אָדער, לכל הפּחות, װי מיכה יוסף לעבענזאָן. דער דיכטער איז געװען, װײַזט אױס, אין זײער אַ הױכער פּאָעטישער שטימונג, װאָרעם ער האָט אַרומגעשפּאַנט הין און צוריק איבערן חדרל מיט די צונױפֿגעלײגטע הענט אַפֿן האַרצן און האָט אַף זײַן יונגן פֿאַרערער כּמעט גאָרניט געקוקט און קױם־קױם געענטפֿערט אַפֿן גוט־מאָרגן מער ניט װי מיט אַ בײזן קוק פֿון זײַנע קאַסאָקע אױגן. פֿון בעטן זיצן, אָדער פֿון נאָכפֿרעגן זיך, װער־װאָס־װע־מען ― איז גאָר קײן רעדע נישט געװען. דער נאַיִװער פֿאַרערער איז געװען זיכער, אַז אַלע פּאָעטן זײַנען אַזױ. אַז אַלכּסנדר פּושקין ענטפֿערט אױך ניט אַף אַ גוט־מאָרגן… דעם בחור איז אַפֿילו געװען נישט אַזױ פֿױגלדיק דאָס שטײן, װי אַ באָלװאַן, באַ דער טיר. נאָר מע קאָן זיך ניט העלפֿן. און פֿאַריבל האָבן איז דאָך ניט שײך ― פֿאָרט נישט קײן געװײנלעכער בשׂר־ודם! פֿאָרט אַ דיכטער!… דערפֿאַר אָבער אין עטלעכע יאָר אַרום, אַז דער נאַיִװער פֿאַרערער איז אַלײן געװאָרן אַ שרײַבער, און ניט נאָר אַ שרײַבער ― ער איז גאָר געװאָרן אַ רעדאַקטאָר פֿון אַ יאָרבוך („די ייִדישע פֿאָלקס־ביבליאָטעק“) און דער פּאָעט יהל″ל האָט אים געבראַכט אַ פֿעליעטאָן, האָט אים דער אַמאָליקער פֿאַרערער און דער איצטיקער רעדאַקטאָר ש ל ו ם ע ל י כ ם דערמאָנט זײער ערשטע באַגעגעניש און איבערגעגעבן די אױבן־באַשריבענע סצענעס, האָט דער דיכטער גע־ האַלטן זיך באַ די זײַטן פֿאַר געלעכטער.

דעמאָלט האָט זיך אָבער דעם בחור נישט געלאַכט. מיט װאָס פֿאַר אַ האַרץ ער איז אַרױס פֿונעם באַרימטן דיכטער ― קאָן מען זיך פֿאָרשטעלן. דערמיט האָט זיך אָבער זײַן ערשטער אַרױספֿאָר נאָך ניט געענדיקט. דאָס רעכטע בינטל צרות, װאָס איז אים באַשערט געװען אױסצושטײן אין זײַן ערשטער גרױסער נסיעה, הײבט זיך ערשט אָן.

פּראָטעקציעס

דער בעל־אַכסניה שמועסט פֿון פּראָטעקציעס ― ער מאַכט אַ װיזיט דעם קיִעװער

ראַבינער ― מע שיקט אים אָפּ צום „אוטשאָנע יעװרײ“ באַם גענעראַל גובערנאַ־

טאָר ― אַ צעטראָגענער נפֿש ― ער באַקומט אַ פּראָטעקציע צום באַרימטן אַדװאָקאַט קופּערניק

אַ פֿרעמדער מענטש אין אַ גרױסער שטאָט איז אין אַ װאַלד. אין ערגעץ פֿילט איר זיך ניט אַזױ עלנט, װי אין אַ װאַלד. קײנמאָל אין ערגעץ ניט האָט זיך דער העלד פֿון די דאָזיקע באַשרײַבונגען ניט געפֿילט אַזױ עלנט, װי ער האָט זיך געפֿילט אין יענער צײַט אין קיִעװ. די מענטשן פֿון דער דאָזיקער גרױסער שײנער שטאָט האָבן זיך װי צונױפֿגערעדט, אַז מע זאָל פֿאַר דעם יונגן אורח נישט אַרױסבאַװײַזן קײן סימן פֿון גאַסטפֿרײַנטלעכקײט, קײן װאַרעמע מינע. אַלע פּנימער זײַנען אָנגעכמורעט. אַלע טירן זײַנען פֿאַר אים געשלאָסן. און װאָלטן כאָטש די אַלע מענטשן, װאָס שװיבלען און װימלען פֿאַר די אױגן, ניט געװען אָנגעפּעלצט װי מאַגנאַטן און ניט געפֿלױגן אַף די גרױסאַרטיקע שליטעלעך מיט ברענענדיקע פֿערדלעך־ריסאַקעס! און װאָלטן כאָטש די הײַזער ניט געװען אױסגעפּוצט מיט אַזאַ שיק און מיט אַזאַ גלאַנץ! און װאָלטן כאָטש די שװײצאַרן מיט די לאַקײען, װאָס באַ דער טיר, ניט קוקן אַזױ פֿרעך און ניט לאַכן אײַך גלײַך אין פּנים אַרײַן! אַלצדינג װאָלט ער אײַך מוחל געװען, נאָר אַבי מע זאָל ניט לאַכן פֿון אים. און װי אַף צו־להכעיס, האָט זיך אים אױסגעװיזן, אַז אַלע מאַכן פֿון אים חוזק. אַלע ― אַפֿילו דער בעל־הבית פֿון דער אַכסניה, רב אַלטער קאַניעװער, װאָס איז שױן געװען באַ אונדז באַשריבן אױבן. אַ ייִד, װאָס צוליב דעם, װאָס זײַנע געסט האָבן ניט קײן „פּראַװאָזשיטעלסטװע“ און טאָרן ניט זײַן אין דעם הײליקן קיִעװ, איז ער אַ חשובֿ באַ „נאַטשאַלסטװע“.

אַ טבֿע האָט אָט דער ייִד, אַז ער רעדט צו אײַך, קוקט ער אײַך ניט אין די אױגן אַרײַן, נאָר ערגעץ װײַט אַהין, און אַ גרינג שמײכעלע שפּילט באַ אים אונטער די גרױע װאָנצעס. מיטן יונגן אורח רעדט ער ניט אַף „איר“ און ניט אַף „דו“, נאָר ער דרײט זיך קונציק, װי אַן אַקראָבאַט, און באַגײט זיך אָן אַ „איר“ און אָן אַ „דו“. איך גיב דאָ איבער אַ שמועס צװישן די צװײ, דאָס הײסט, צװישן דעם אַלטן גרײַזגרױען בעל־אַכסניה און זײַן יונגן אורח. דער ייִד שמײכלט, קוקט אַראָפּ און דרײט אַ פּאַפּיראָס, רעדט מיט אַ קװיטשל, צוקער־זיס:

ב ע ל ־ אַ כ ס נ י ה: ס'הערט זיך?

א ו ר ח: װאָס זאָל זיך הערן?

ב ע ל ־ אַ כ ס נ י ה: װאָס מאַכט מען?

א ו ר ח: װאָס זאָל מען מאַכן?

ב ע ל ־ אַ כ ס נ י ה: איך מײן, װאָס טוט מען אין קיִעװ?

א ו ר ח: װאָס זאָל מען טאָן אין קיִעװ?

ב ע ל ־ אַ כ ס נ י ה: מסתּמא זוכט מען דאָך עפּעס אין קיִעװ?

א ו ר ח: װאָס זאָל מען זוכן אין קיִעװ?

ב ע ל ־ אַ כ ס נ י ה: אַ טועכץ, אָדער אַ סלוזשבע?

א ו ר ח: װאָסער אַ סלוזשבע?

ב ע ל ־ אַ כ ס נ י ה: דורך אַ רעקאָמענדאַציע? אַ פּראָטעקציע? איך װײס?…

א ו ר ח: צו װעמען אַ פּראָטעקציע?

ב ע ל ־ אַ כ ס נ י ה: איך װײס, צו װעמען? צום רבֿ.

א ו ר ח: װאָס עפּעס צום רבֿ?

ב ע ל ־ אַ כ ס נ י ה: לאָז זײַן צו דער רביצין.

דאָ האָט דער בעל־אַכסניה פֿאַר דער גאַנצער צײַט אײן מאָל אױפֿגעהױבן די אױגן אַפֿן יונגן אורח און איז געבליבן שטיל. האָט אים אָבער דער יונגער אורח ניט אָפּגעלאָזט.

א ו ר ח: נײן. װאָס איז אײַך עפּעס געפֿעלן צום רבֿ?

ב ע ל ־ ה כ ס נ י ה: איך װײס? אַ בחורל פֿון הײַנטיקע בחורימלעך קומט קײן קיִעװ, באַדאַרף ער האָבן מסתּמא אַ בריװ צום רבֿ, צום ראַבינער מײן איך, און דורך דעם ראַבינער קאָן מען שױן האָבן אַ פּראָטעקציע… אַזױ פֿירט זיך די װעלט. און אפֿשר האָב איך אַ טעות, איז לא פֿדלתּי ― טאַקע יאַ ניע טאַנצאָװאַל סמעדװעדיעם!…

איז אים שױן גאָר געפֿעלן דאָס ייִדישע װערטל: „האָב איך ניט געטאַנצט מיטן בער“ איבערזעצן אַף רוסיש. דעם בחור זײַנען אָבער די לעצטע װערטער פֿונעם בעל־אַכסניה װעגן אַ פּראָטעקציע באַם ראַבינער אַרײַן, װי מע זאָגט, אין נאָז אַרײַן, און ער האָט באַשלאָסן, אַז ס'איז אפֿשר גאָר ניט אַזױ קרום. אַ פּראָטעקציע ניט קײן פּראָטעקציע, נאָר מאַכן דעם ראַבינער אַ װיזיט קאָן ניט שאַטן. און אפֿשר טאַקע עפּעס ברענגען אױך. פֿאָרט אַ ראַבינער. און נאָך װאָסער אַ ראַבינער! אַ „גובערנסקי“ ראַבינער ― אַ קלײניקײט!… װאָס װײַטער צעװאַקסט זיך באַ אים די פֿאַנטאַזיע, און דער פּלאַן געהאָלפֿן צו װערן דורכן קיִעװער ראַבינער באַקומט באַ אים מער חן און רעאַלע פֿאָרמען, און ער זעט אַרױס בחוש, אַז ס'איז געװען אַ באַשערטע זאַך, אַז דורך דעם, װאָס אַ ייִדן רב אַלטער קאַניע־װער איז געפֿעלן צו מאַכן חוזק, אָדער גלאַט אַזױ אַ ביסל פּלאַפּלען, איז באַ אים געבױרן געװאָרן אַן אידעע, אַ גליקלעכע, אַ גלענצנדיקע אידעע. און מיט אַן אידעע איז אַלע מאָל אַזױ. דורך אַ קלײניקײט, דורך אַ צופֿאַל, קומען אַמאָל אַרױס די גרעסטע געשעענישן אין דער װעלט. די היסטאָריע פֿון די נוצלעכסטע דערפֿינדונגען װײסט פֿון דעם סוד ― ס'איז גאָר קײן נײַס ניט.

געקליבן זיך עטלעכע טעג דורכאַנאַנד און געװױרע געװאָרן, װוּ דער ראַבינער זיצט, האָט ער אײנמאָל אין אַ קאַלטן פֿרימאָרגן אָנגעקלונגען רעכטס, האָט זיך געעפֿנט די טיר און אַ האַנט האָט אים אַ װײַז געגעבן אַז ער זאָל קלינגען לינקס, אין דער קאַנצעלאַריע. האָט ער אָנגעקלונגען לינקס, אין דער קאַנצעלאַריע. עפֿנט זיך די טיר און ער קומט־אַרײַן אין דער קאַנצעלאַריע, טרעפֿט ער דאָרט עטלעכע ייִדן, פֿאַרשײדענע טיפּן פֿון אַלערלײ פּראָפֿעסיעס, צום מײנסטן ― בעל־מלאָכות, אָרעמע, דערשלאָגענע, אָפּגעריסענע. אױך װײַבער אַ פּאָר פֿאַרשלומפּערטע, מיט פֿאַרװיסטע פּנימער, און אַ געשװאָלן ייִנגל מיט גרױסע צעריסענע שטיװליעטן, פֿון װאַנען עס קוקן אַרױס די פֿינגער פֿון די פֿיס. דערפֿאַר איז אָבער דעם ייִנגלס האַלדז אַרומגעװיקלט מיט צװײ שאַלן, ער זאָל זיך חלילה ניט פֿאַרקילן. אַף די װענט הענגען אַ צעריסענע מאַפּע פֿון ארץ־ישׂראל און אַ שלעכטער קײזערלעכער פּאָרטרעט. די קאַנצעלאַריע, די אָפּגעריסענע ייִדן, די פֿאַרשלומפּערטע װײַבער, דאָס געשװאָלענע האַלב־באָרװעסע ייִנגל, די אָנגעריסענע מאַפּע פֿון ארץ־ישׂראל מיטן שלעכטן קײזערלעכן פּאָרטרעט װאַרפֿן־אָן אַף אײַך אַ מאָדנע מרה־שחורה. און טאָמער איז קאַרג ― זיצט באַ אַן אַלטן אױסגעמוטשעטן פֿאַרפֿלעקטן שרײַבטיש אַן אַלטער מאַן מיט אַן אָפּגעבליאַקעװעט טױט פּנים. װען דער אַלטער זאָל נישט האַלטן קײן פּען אין האַנט און ניט אײַנטונקען זי אַלע מינוט אין טינטער, װאָלט מען געקאָנט זיכער מײנען, אַז דאָס זיצט אַ בר־מינן, װאָס איז טױט, װײניקסטנס, עטלעכע און דרײַסיק יאָר, נאָר מע האָט אים אײַנגע־מאַרענירט, האַלט ער זיך. אײנציקװײַז פֿאַרטיקט זיך אָפּ דער אָפּגעבליאַקעװעטער בר־מינן מיט אַלע ייִדן און װײַבער, און דאָס נעמט־צו ניט קײן סך צײַט. אַרום און אַרום אפֿשר אָנדערהאַלבן שעה. ביז ער קומט צום געשװאָלענעם ייִנגל מיט די צװײ שאַלן. דאָס געשװאָלענע ייִנגל נעמט אױך צו אַזאַ האַלבע שעה. דאָס ייִנגל װײנט. דער אײַנגעמאַרענירטער בר־מינן שרײַט אַף אים. דאַנקען גאָט ― געפּטרט דאָס געשװאָלענע ייִנגל אױך. דעמאָלט טוט דער בר־מינן אַ װוּנק צום העלד פֿון די באַשרײַבונגען, ער זאָל צוגײן צום טיש. גײט ער צו. דער בר־מינן קױם װאָס מע הערט אים:

― װאָס'ט איר זאָגן?

― איך דאַרף צום ראַבינער.

דער בר־מינן קוקט צו זיך אין ספֿר־הזכרונות אַרײַן און זײַן קול גײט װי פֿון יענער װעלט:

― אַ מעטריקע?

― נײן.

― אַ חתונה?

― נײן.

― אַ ייִנגל? אַ מײדל פֿאַרשרײַבן?

― נײן.

― עמעצער געשטאָרבן?

― נײן.

― אַ נדבֿה?

― נײן.

― װאָס זשע פֿאָרט?

― גאָרנישט. איך האָב געװאָלט זען דעם ראַבינער.

― אָט אַזױ־זשע רעדט.

און דער מאַרענירטער בר־מינן הײבט זיך אױף פֿון טיש, גײט פּאַװאָליע, װי אַף אונטערגעהאַקטע פֿיס, װערט פֿאַרשװוּנדן אין אַ זײַטיק חדר אַף פֿופֿצן אָדער אַף צװאַנציק מינוט און קומט צוריק מיט אַ פּאַרע־װען פּנים און מיט אַ טרױעריקן רעזולטאַט:

― רעד ראַבינער איז נישטאָ אינדערהײם. איר'ט מוחל זײַן קומען אַן אַנדערס מאָל.

צום קיִעװער ראַבינער האָט זיך דער העלד מטריח געװען ניט אײן מאָל און ניט צװײ מאָל. ביז ס'איז אים געראָטן צו טרעפֿן אים אינדער־הײם. דערפֿאַר אָבער האָט ער געהאַט באַ אים אַן אױפֿנאַמע זײער אַ פֿרײַנטלעכע און אַ האַרציקע. דער אָנהײב איז אַפֿילו געװען ניט אַזױ פֿױגלדיק. דער ראַבינער איז אין דער ערשטער מינוט געװען װי דערשראָקן. ער האָט זיך אַביסל אָנגעשטרענגט, ביז ער האָט אַרױסבאַקומען פֿונעם יונגן באַזוכער, װאָס איז זײַן באַגער. דער בחור האָט געמײנט, אַז אין קיִעװ אַ ראַבינער באַדאַרף נאָכן ערשטן קוק אַלײן פֿאַרשטײן, װאָס יענער װיל און װאָס יענער באַדאַרף. צום סוף קוקט ער גאָר װי אַ זינדיקער מענטש אין די אױגן אַרײַן, און מע דאַרף אים צעקײַען איטלעכס װאָרט און אַרײַנלײגן אין מױל אַרײַן. און ערשט נאָכדעם, אַז מע האָט דאָס אים גוט צעקײַט, לאָזט זיך אױס, אַז ער קאָן גאָרנישט טאָן. לחלוטין גאָרנישט. דאָס אײנציקע, װאָס ער קאָן יאָ טאָן ― איז געבן אַ רעקאָמענדאַציע, אַ פּראָטעקציע.

― אַ פּראָטעקציע? גאַנץ גענוג! װאָס דאַרף איך דען נאָך? איך באַדאַרף מער ניט, װי אַ פּראָטעקציע.

און דער באַזוכער באַטראַכט דעם קיִעװער ראַבינער און פֿאַרגלײַכט אים מיט די ראַבינערס פֿון די קלײנע שטעטלעך, װאָס ער האָט װען געקענט. און עס גײען אים דורך פֿאַרבײַ אַ גאַנצע רײע פֿון ראַבינערס, „קאַזיאָנע“ רבנים, פֿאַרזעענישן, טױגעניכטסן, צװישן זײ אײנער מיט אַ פּליך אַפֿן קאָפּ. אַקעגן די אַלע איז דער קיִעװער ― אַ מאַגנאַט, און זײ אַקעגן אים זײַנען חיות, קאַרליקעס. דער איז אַ ריז. און אַ שײנער מענטש. אײן חסרון נאָר, װאָס ער איז אַ געלער און אַ ביסל אַ שװערער פּאַרשױן. רעדט פּאַמעלעך, טוט יעדע זאַך פּאַװאָליע, דענקט פּאַװאָליע, כּמעט אָן נערװן. אַזעלכע מענטשן לעבן הונדערט יאָר. זײ כאַפּן זיך ניט שטאַרבן ― זײ האָבן צײַט.

― איז װילט איר, הײסט דאָס, פֿון מיר אַ פּראָטעקציע?

― צו װעמען? דאָס דאַרפֿט איר שױן אַלײן באַטראַכטן…

גוט. ער װעט זיך באַטראַכטן. און דער ראַבינער צעפֿרעגט זיך נאָך אַמאָל באַם באַזוכער, װער ער איז, פֿון װאַנען ער איז און װאָס איז זײַן באַגער? דערנאָך גײט־אַװעק אַ לאַנגע פּױזע פֿון אַ פּאָר מינוט. אַ קװעטש אַ קנעפּל ― און עס באַװײַזט זיך דער אַלטער אָפּגעבליאַקעװעטער און גוט־געמאַרענירטער בר־מינן פֿון דער קאַנצעלאַריע, און דער ראַבינער הײסט אים אָנשרײַבן אַ בריװ צו זײַנעם אַ פֿרײַנט ― דעם נאָמען האָט ער ניט אײַנגעהערט ― און בעטן אים, טאָמער קאָן ער עפּעס טאָן פֿאַר אָט דעם בחור… און צום בחור האָט דער ראַבינער אַ זאָג געגעבן, אַז דאָס שרײַבט ער אַ בריװ צו זײַנעם אַ פֿרײַנט הערמאַן מאַרקאָװיטש באַראַץ, װעלכער איז אַ פּריסיאַזשנע פּאָװיערענע און אַ „אוטשאָנע יעװרײ“ באַם גענעראַל־גובערנאַטאָר…

אָפּגעטאָן אַזאַ שװער שטיקל אַרבעט, האָט דער ראַבינער אָפּגעאָטעמט. מע האָט געזען, אַז דעם מענטשן איז אַראָפּ אַ באַרג פֿון די פּלײצעס. ער האָט טאַקע אַ ביסל צוגעהאָרעװעט. דערפֿאַר האָט ער אָבער געטאָן אַ נוצלעכע זאַך ― אױסגעאַרבעט פֿאַר דעם בחור אַ פּראָטעקציע, און נאָך װאָס פֿאַר אַ פּראָטעקציע ― צום „אוטשאָנע יעװרײ“ באַם גענע־ראַל־גובערנאַטאָר!… אַזױ װײַט האָט זיך דעם בחורס היציקע פֿאַנטאַזיע גאָרניט פֿאָרגעשטעלט. די פּראָטעקציע, װאָס ער האָט געהאַלטן אין בו־זעם־קעשענע, האָט אים געװאַרעמט דאָס לײַב און געטראָגן אין דער לופֿטן. ער גײט פֿון דאַנען גלײַך צום „אוטשאָנע יעװרײ“ װאָס באַם גענעראַל־גובערנאַטאָר ― דאָ װעט שױן עפּעס זײַן!… און דער „או־טשאָנע יעװרײ“ אַלײן שטעלט זיך אים אַנדערש ניט פֿאָר, װי אַ פּראָפֿעסאָר, באַהאַנגען מיט מעדאַלן, װי אַ גענעראַל. מיט אַ ציטערניש קלינגט ער אָן באַ דער טיר און ער װערט אַרײַנגעלאָזן אין אַ קאַבינעט מיט ספֿרים און ביכער. עס קלאַפּט אים אַ צאָן אַף אַ צאָן. אין אַ פּאָר מינוט אַרום פֿליט־אַרײַן אַ ייִד מיט שיטערע באַקנבאַרדן און מיט זײער אַ נידעריקער ראיה, און איז עפּעס מאָדנע צעטראָגן. ניט שױן־זשע איז אָט דער ייִד אַן „אוטשאָנע יעװרײ“ באַם גענעראַל־גובערנאַטאָר? ער זאָל ניט גײן אױסגעגאָלט אַ שטיק באָרד אַקוראַט אין מיטן, װאָלט ער געגאַנגען שװערן, אַז ער איז אַ מלמד, אַ גמרא־מלמד. אַ טבֿע האָט אָט דער „אוטשאָנע יעװרײ“, אַז ער רעדט שפּײַט ער, און איז אַ מאָדנע צעטראָגענע בריאה. פֿון אים דערצײלט מען אין קיִעװ, װי ער איז שױן נאָכדעם געװױרע געװאָרן, אַלערלײ מעשׂיות און אַנעקדאָטן. למשל: צו זיך אַהײם האָט ער קײנמאָל ניט געטראָפֿן, ביז ער האָט ניט איבערגעלײענט אַף דער טיר די אױפֿשריפֿט „הערמאַן מאַרקאָװיטש באַראַץ“. אײנמאָל האָט זיך באַראַץ שטאַרק אײַנגעקוקט אין זײַן נאָמען און האָט דערזען פֿון אונטן אָנגעװיזן די שפּרעכשטונדן פֿון דרײַ ביז פֿינף. אַ קוק געגעבן אַפֿן זײגער, אַז ס'איז ערשט צװײ, האָט זיך באַראַץ באַטראַכט, אַז מסתּמא איז באַראַץ ניטאָ אינדערהײם. און װיבאַלד באַראַץ איז ניטאָ אינדערהײם, הײַנט װאָס האָט דאָ באַראַץ צו טאָן? איז זיך באַראַץ דערװײַל געגאַנגען אין גאָרטן שפּאַצירן… מיט אײנעם װאָרט, אַף באַראַצן זאָגט מען אין קיִעװ, אַז באַראַץ זוכט באַראַצן און קאָן אים ניט געפֿינען… אין דעם דאָזיקן פֿרימאָרגן איז באַראַץ געװען גאָר באַזונדער צעטראָגן און ניט גוט געשטימט. ער האָט זיך געאײַלט ערגעץ גײן, געװאָרפֿן זיך און געשפּיגן און געשפּריצט. דערנאָך, אַז ער האָט איבערגעלײענט דעם בריװ פֿונעם ראַבינער, װאָס רעקאָמענדירט פֿאַר אים דעם בחור, האָט זיך דער „אוטשאָנע יעװרײ“ אַ כאַפּ געגעבן באַם קאָפּ, גענומען אַרומשפּאַנען איבערן חדר הין און צוריק, רײדן און שפּײַען און בעטן זיך רחמים, מע זאָל אים לאָזן צו־רו, װאָרעם ער װײס גאָרניט און קאָן גאָרניט און װעט גאָרניט טאָן! אַ גאָטס רחמנות געװען צו קוקן אַפֿן „אוטשאָנע יעװרײ“! דער בחור האָט זיך גענומען פֿאַרענטפֿערן, אַז ער מײנט ניט קײן בײז. אַז זײַן גאַנצער מײן איז געװען, טאָמער… אַ פּראָטעקציע… נאָר באַראַץ לאָזט אים ניט רײדן. ער זאָגט, אַז ער װײס עס אַלײן גאַנץ גוט. און אַז אים ברענט נאָר אַפֿן ראַבינער, װאָס אַלע טאָג, אַלע טאָג שיקט ער צו אים יונגע מענטשן. װאָס קאָן ער טאָן פֿאַר זײ? װאָס װײס ער? װער איז ער? װאָס איז ער? ער איז דאָך ניט בראָדסקי!…

מיט אַ צעבראָכן האַרץ און מיט אַ שװער געמיט האָט זיך דער בחור אַרױסגעגליטשט פֿונעם „אוטשאָנע יעװרײ“. נאָר אַז ער איז שױן געװען גאַנץ אונטן אַף די טרעפּ, האָט ער דערהערט, אַז מע רופֿט אים צוריק, טאַקע דער זעלבער „אוטשאָנע יעװרײ“. באַראַץ האָט זיך באַטראַכט, אַז ער אַלײן קאָן טאַקע ניט טאָן פֿאַר אים גאָרניט. ער קאָן אים אָבער געבן אַ רעקאָמענדאַציע צו זײַנעם אַ פֿרײַנט און אַ קאָלעגע, צו קופּער־

ניקן. קופּערניק, ער זאָל װעלן, קאָן ער טאָן אַ סך. זײער אַ סך! אַ קלײניקײט קופּערניק? מיט אַזאַ פּראָטעקציע קאָן מען דורכברעכן מױערן! באַװעגן די גרעסטע לײַט! און נישט לאַנג געטראַכט, זעצט זיך אַװעק דער „אוטשאָנע יעװרײ“ און שרײַבט אַ קאַרטל צו זײַן בעסטן פֿרײַנט און קאָלעגע, צום באַרימטן אַדװאָקאַט לעװ אַבראַמאָװיטש קופּערניק.

קופּערניק

ער זוכט דעם באַרימטן אַדװאָקאַט אַפֿן „קרעשטשאַטיק“. ― „מעניאַלנאַיאַ קאָנטאָראַ

קופּערניקאַ“. ― אין אָקרוזשנע סוד. ― ער געפֿינט ענדלעך װעמען ער זוכט. און

די פּראָטעקציע װירקט. ― אַ קלײנער טעות: ניט קופּערניק, נאָר משה עפּעלבױם פֿון ביעלאָצערקאָװ

דער נאָמען קופּערניק, אָדער װי מע האָט אים גערופֿן צװישן ייִדן „ ק אָ פּ ע ר נ י ק אָ װ “, איז געװען כּמעט אַזױ באַרימט און פּאָפּולער, װי אַלכּסנדר פֿאָן הומבאָלד אין אײראָפּע, אָדער װי קאָלומבוס אין אַמעריקע. דער פּראָצעס פֿון קוטאַאיס, דער באַרימטער בלוט־בלבול, װאָס קופּערניק האָט פֿאַרטײדיקט און רײנגעװאַשן, האָט אים געמאַכט אַזױ באַרימט, װי אין אַ סך יאָרן אַרום האָט באַרימט געמאַכט אַן אַנדערן אַדװאָקאַט, אָ. אָ. גרוזענבערגן, דער פּראָצעס פֿון מענדל בײליס. און אַזױ װי גרוזענבערגן, אַזױ האָט מען פֿון קופּערניקן אין זײַן צײַט דערצײלט נסים ונפֿלאָות, אַרומגערינגלט אים מיט לעגענדעס.

האָבנדיק אַ פּראָטעקציע צו אַזאַ מאַן, װי קופּערניק, מעג מען זיך שױן דערלױבן צו טרױמען, פֿאַנטאַזירן און חלומען די בעסטע חלומות. כאַפּן זיך שטאַרק איז אױך ניטאָ װאָס. ובפֿרט, אַז ער װײס נאָך גאָרניט, װוּ קופּערניקס אַדרעס איז. האָט ער זיך פּאַװאָליע אַרױפֿגעדראַפּעט אַפֿן הױכן „קרעשטשאַטיק“, די שענסטע גאַס אין קיִעװ, און דאָרט איז אונדזער העלד ניט שװער געװען צו דערפֿרעגן זיך, װוּ קופּערניק זיצט. אַרײַן אין אַ הױף אַקעגן האָטעל „יעװראָפּאַ“, האָט ער איבערגעלײענט אַף רוסיש: „מיעניאַלנאַיאַ קאָנטאָראַ קופּערניקאַ“. איז אים אַפֿילו געװען אַ חידוש, װי קומט צו קופּערניק דעם אַדװאָקאַט אַ „מיעניאַלנע קאַנטאָר“? נאָר עס איז אים באַלד פֿאַרענטפֿערט געװאָרן די קשיה.

אַרײַנגעקומען אינעװײניק אין קופּערניקס קאַנטאָר, האָט ער געטראָפֿן אַ יונגנמאַן מיט בלױע ברילן און אַ ייִדענע אַ ליטװעטשקע אין אַ װײַסן פּאַריק.

― צו װעמען דאַרפֿט איר?

― צו קופּערניקן.

― פֿון װעמען?

― פֿונעם אוטשאָנע יעװדײ, פֿון הערמאַן מאַרקאָװיטש באַראַץ אַ קאַרטל.

― פֿון באַראַצן אַ קאַרטל? װײַזט אַהער.

דער יונגערמאַן מיט די בלױע ברילן נעמט דאָס קאַרטל און טראָגט דאָס צו צו דער ליטװעטשקע אינעם װײַסן פּאַריק. די ליטװעטשקע נעמט דאָס קאַרטל, טוט־אָן די ברילן, לײענט דורך און טוט אַ שמיץ דאָס קאַרטל פֿון זיך.

― ס'איז ניט צו מיר. ס'איז גאָר צו מײַן זון.

― װוּ געפֿינט ער זיך?

― װער?

― אײַער זון.

― מײַן זון װוּ געפֿינט זיך? װאָס הײסט װוּ? אין אָקרוזשנע סוד אַרײַן גײט, װעט איר אים געפֿינען.

זוכן אַן אַדװאָקאַט אין אָקרוזשנע סוד איז פּונקט אַזאַ שׂכל, װי מע זאָל זוכן אַ נאָדל אין אַ װאָגן הײ. דער אָקרוזשנע סוד איז אַן אומגעהײַער גרױסע געבײַדע מיט אײַזערנע טרעפּ און מיט אַזױ פֿיל חדרים, זאַלן און אָפּטײלונגען, אַז אַ פֿרעמדער קאָן דאָרט פֿאַרבלאָנדזעט װערן און פֿאַרלירן דעם קאָפּ. צום ערשטן מאָל אַף זײַן לעבן האָט אונדזער העלד דערזען אַזױ פֿיל מענטשן אין שװאַרצע פֿראַקן מיט גרױסע פּאָרטפֿעלן. דאָס זײַנען לױטער געשװאָרענע אַדװאָקאַטן. גײט טרעפֿט, װער פֿון זײ איז דאָ קופּערניק? אָפּשטעלן אײנעם פֿון זײ און אַ פֿרעג טאָן ― איז אַ זאַך, װאָס איז אוממעגלעך. אַז אַלע זײַנען זײ פֿאַרטראָגן. אַלע לױפֿן מיט פּאָרטפֿעלן, דער אַהער, דער אַהין, װי די משוגעים. אײנעם, אַ מאַן אָן אַ שװאַרצן פֿראַק, נאָר מיט אַ גרױסן געלן פּאָרטפֿעל און מיט זײער אַ סימפּאַטיש פּנים, האָט ער געװאַגט אָפּצושטעלן און אַ פֿרעג טאָן: „װוּ איז דאָ קופּער־ניק?“ האָט ער באַקומען פֿונעם מאַן אַן ענטפֿער: „צו װאָס דאַרפֿט איר קופּערניניקן?“ „איך האָב צו אים אַ קאַרטל פֿונעם אוטשאָנע יעװרײ הערמאַן מאַרקאָװיטש באַראַץ“. „אַ? פֿון באַראַצן? זיצט אַ װײַלע ― איכל באַלד קומען“. און דער מאַן באַװײַזט אים אַף אַ לאַנגער פּאָלירטער באַנק, טוט זיך אַ גליטש און װערט נעלם. דער בחור זעצט זיך אַװעק אַף דער לאַנגער פּאָלירטער באַנק און זיצט אַ האַלבע שעה, אַ שעה, אָנדערהאַלבן שעה ― ניטאָ קײן מאַן, ניטאָ קופּערניק. שטײט ער אױף פֿון דער פּאָלירטער באַנק און לאָזט זיך גײן. דער עולם איז שױן געװאָרן אַ סך שיטערער. װוּ־ניט־װוּ װאַרפֿט זיך נאָך דורך אַ שװאַרצער פֿראַק. ער דערזעט דעם מאַן, װאָס מיטן געלן פּאָרטפֿעל.

― אַ? איר זײַט נאָך דאָ? װאָס, אײגנטלעך, דאַרפֿט איר צו קו־פּערניקן?

דערצײלט אים דער בחור נאָך אַ מאָל:

― אַ קאַרטל פֿון הערמאַן מאַרקאָװיטש באַראַץ.

― און װוּ איז דאָס קאַרטל?

באַװײַזט ער אים דאָס קאַרטל. דער מאַן לײענט־דורך דאָס קאַרטל.

― װאָס אײגנטלעך, האָט איר געװאָלט פֿון קופּערניקן?

― איך װײס נאָך אַלײן ניט אַקוראַט… אפֿשר װעל איך קריגן באַ אים אַ שטעלע?

― װאָס קענט איר?

― איך קען שײן שרײַבן, ייִדיש און רוסיש.

― רוסיש אױך? קומט מיט מיר.

באַדאַרף ער נאָך זײַן אין ספֿק, אױב דאָס איז קופּערניק?… אַרױסגעגאַנגען מיטן בחור פֿון אָקרוזשנע סוד, האָט ער, קופּערניק הײסט דאָס, געכאַפּט אַ „ליכאַטש“ ― אַ דראָזשקע אַף גומעלאַסטיקענע רעדלעך, און האָט אַ זאָג געגעבן: „גאָסטיניצאַ ראָססיאַ“. פֿײַל אױסן בױגן האָט זײ דער ליכאַטש געבראַכט צו פֿירן צו אַ האָטעל, װאָס זײַן נאָמען איז „ראָססיאַ“. אַרײַנגעקומען אין אַ שטאַרק אָנגערױכערט צימער, האָט קופּערניק באַזעצט דעם גאַסט באַם טיש, פֿאַררױכערט אַ פּאַפּיראָס און דערלאַנגט אים אַ בױגן פּאַפּיר מיט אַ טינט־און־פֿעדער און פֿאָרגעלײגט, ער זאָל אָנשרײַבן אַ פּאָר שורות. דער בחור האָט אײַנגעטונקען די פּען אין טינט און אײדער ער האָט זיך צוגעקליבן שרײַבן, האָט ער אַ פֿרעג געגעבן באַ קופּער־ניקן, װי אַזױ װיל ער, זאָל מען אים שרײַבן ― אַף ייִדיש אָדער אַף רוסיש? פֿאַרשטײט זיך, אַז אַף רוסיש! דער בחור האָט זיך צוגעפֿלײַסט. דער זכות פֿונעם רבין מאָניש מיט זײַן גאָלדענער האַנט איז אים בײַגעשטאַנען, און נאָך דער ערשטער שורה האָט אים קופּערניק איבערגעשלאָגן און אַ זאָג געגעבן, אַז ער איז צופֿרידן מיט זײַן האַנטשריפֿט, און האָט אים פֿאָרגעלײגט אַ פּאַפּיראָס. פֿונעם פּאַפּיראָס האָט זיך דער בחור אָפּגעזאָגט:

― האָט קײן פֿאַריבל ניט, פּאַני קופּערניק, איך רױכער ניט.

― האָט קײן פֿאַריבל ניט, יונגערמאַן, איך בין ניט קופּערניק. מײַן נאָמען איז גאָר עפּעלבױם.

― עפּעלבױם?

― נו, יאָ, עפּעלבױם, משה עפּעלבױם פֿון ביעלאָצערקאָװ… פּרי־סיאַזשנע פּאָװיערענע…

אַ באַשערטע זאַך. גײט זײַט אַ נבֿיא, אַז פֿון אַ קיִעװער קופּערניק װעט זיך גאָר אױסלאָזן אַ משה עפּעלבױם פֿון ביעלאָצערקאָװ! דער משה עפּעלבױם פֿון ביעלאָצערקאָװ האָט זיך אַרױסבאַװיזן פֿאַר אַן אמתן דזשענטעלמען. ער האָט זיך לאַנג נישט געדונגען פֿאַרן פּרײַז. מסכּים געװען אַף אַלצדינג. ער האָט נאָך צוגעזאָגט דעם בחור, אַן ער װעט אים צולערנען אַדװאָקאַטור און װעט אים נאָכדעם געבן רעקאָמענדאַציעס ניט נאָר צו קופּערניקן ― צו נאָך אַ סך גרעסערע לײַט אין קיִעװ, אין מאָסקװע און אין פּעטערבורג, אױסגעבונדן מיט אַלע מיניסטאָרן. אױב דער בחור װיל, קאָנען זײ נאָך הײַנט פֿאָרן קײן ביעלאָצערקאָװ. ער, עפּעלבױם, באַדאַרף זיך נאָר אַראָפּכאַפּן אַף אַ מינוט צום גענעראַל־גובערנאַטאָר. און װיבאַלד צום גענעראַל־גובערנאַטאָר, מוז ער שױן זײַן מיט אַ װיזיט אױך באַם גראַזשדאַנסקי גובערנאַטאָר. װאָרעם די הינט זײַנען שרעקלעך מקנא אײנס דאָס אַנדערע. ער האָט אַפֿילו באַדאַרפֿט זיך זען מיטן קיִעװער פּאָ־ליצמײסטער אױך. נאָר ער קאָן באַשטײן, אַז דער פּאָליצמײסטער זאָל קומען צו אים.― ער איז נישט קראַנק…

דער פּריסיאַזשנע פּאָװיערענע עפּעלבױם האָט זיך אַרױסגעכאַפּט, איבערגעלאָזט אַ פֿרעמדן אומבאַקאַנטן בחור אַף גאָטס באַראָט. די אַװאַנטורע איז דעם יונגן רײַזנדער דװקא געפֿעלן. און פֿון דער פּערזענלעכקײט פֿון דעם עפּעלבױם איז ער גאָר געװען אַנטציקט. ער האָט נאָך קײן צײַט ניט געהאַט רעכט צו באַטראַכטן די לאַגע, האָט זיך עפּעלבױם אומגעקערט צוריק, צוגעפֿאָרן ברײט אַף אַ ליכאַטש, אָנגעלאָדן מיט פֿולע פּעק און מיט פּעקלעך. דאָרט איז געװען פֿון כּל טובֿ: הערינג, און פֿיש, און באַליק, און איקרע, און פֿרוכטן, און פּאַפּיראָסן.

― איר מײנט, ס'איז געקױפֿט? ס'איז לױטער מתּנות. געשענקט פֿון דער גענעראַל־גובערנאַטאָרשע, פֿון דער גובערנאַטאָרשע און פֿונעם פּאָ־ליצמײסטערס װײַב.

― איר זײַט דען געװען באַם פּאָליצמײסטער אױך? איר האָט דאָך געזאָגט, אַז…

― חס וחלילה! נישט פֿון זײַן װײַב, נאָר פֿון זײַן פּאָליובאָװניצע… איך בין איר אַדװאָקאַט. איך פֿיר איר אַ פּראָצעס אין פּאַלאַטע אַף אַ האַלבן מיליאָן. זי איז אַ פֿילפֿאַכע מיליאָנערשע, נאָר אַ קאַרגע. פֿאַר אַ גראָשן װעט זי זיך אױפֿהענגען! פֿאַר מיר איז אָבער ניטאָ צו טײַער. פֿאַר מיר זײַנען זײ אַלע די כּפּרה!… פֿאָרן מיר, הײסט דאָס, קײן ביעלאָצערקאָװ?

― פֿאָרן מיר, הײסט דאָס, קײן ביעלאָצערקאָװ. 77 אַ שטעלע פֿאַר אַ „סעקרעטאַר“

ער פֿאָרט מיט זײַן נײַעם פּאַטראָן קײן ביעלאָצערקאָװ. ― מע נעמט אים אױף, װי

אַ טײַערן גאַסט ― פֿאַמיליען־אידיליעס. „רב לױ“. ― דער בעל־הבית לערנט

מיטן סעקרעטאַר הלכות אַדװאָקאַט. ― מיאוס אָפּגענאַרט. ― ער שרײַבט אַ מליצה־ בריװ צום פֿאָטער און באַקומט נײַע האָפֿענונגען.

פֿאָרנדיק פֿון קיִעװ קײן ביעלאָצערקאָװ, האָט זיך דער „פּריסיאַזשנע פּאָװיערענע“ עפּעלבױם געשטעלט גאַנץ ברײט, אױפֿגעפֿירט זיך װי אַ רײַכער פּאָמעשטשיק, ניט געזשאַלעװעט קױפֿן בילעטן ערשטע קלאַס. אַפֿן װאָקזאַל, אין פֿאַסטאָװ, געגעבן שײן צו לײזן געלט דעם בופֿעט. דעם מענטשן, װאָס האָט זײ באַדינט, האָט ער אױך גאַנץ פֿײַן באַהאַנדלט. אונדזער יונגן העלד האָט ער פֿאַר זײַנע באַקאַנטע פֿאָרגעשטעלט אַלס „סעקרעטאַר“. און װאָס ער האָט אַזעלכעס דערצײלט אַף זײַן „סעקרעטאַר“ באַ זיך אינדערהײם ― װײס נאָר אײן גאָט אין הימל… נאָר מ'דאַרף זיך פֿאָרשטעלן אַז מסתּמא האָט דער „פּריסיאַזשנע פּאָװיערענע“ אױסגעמאָלט פֿאַר זײַנע הײמישע זײַן „סעקרעטאַר“ מיט די רײַכסטע און שענסטע פֿאַרבן. װאָרעם ער האָט געהאַט אַזאַ גרױסאַרטיקע װאַרעמע אױפֿנאַמע, װאָס נאָר אַ לאַנג־דערװאַרטעטער גאַסט, אָדער אַ רײַכער קרובֿ פֿון אַמעריקע, קאָן זיך װינטשן: אַזאַ קרובֿ, װאָס מע קוקט־אַרױס אַף זײַן ירושה… משה עפּעלבױמס װײַב, אַ ייִדענע אַ צדיקית און אַ זעלטענע װירטן, האָט זיך אָנגעטאָן שבתדיק און אױסגעצװאָגן די קינדער. דערנאָך האָט זי אָפּגעקאָכט אַף װעטשערע אַ מאָלצײַט, װאָס אים װאָלט געמעגט עסן דער קײסער. עפּעלבױמס עלטערער בחור לױ, אַ חכם אַ יונגאַטש, ― אין שטוב האָט מען אים גערופֿן „רב לױ“ ― האָט זיך ניט געקאָנט אײַנהאַלטן פֿון התפּעלות און האָט אַ בורקע געגעבן, אױפֿשטײענדיק פֿון טיש און גלעטנדיק זיך דאָס בײַכל, אַז עס װאָלט גאָרניט געשאַרט, אַז אַלע טאָג זאָלן זײַן אַזעלכע געסט און מע זאָל קאָכן אַזעלכע גוטע מאָלצײַטן. האָט אים משה עפּעלבױם געשענקט אַ פּאַטש און האָט אים אַ זאָג געגעבן, אַז ס'װאָלט גאָר ניט געשאַדט, אַז ער, רב לױ, זאָל זײַן אַ ביסעלע קליגער און זאָל ניט האָבן אַזאַ לאַנגע צונג. און צום „סעקרעטאַר“ האָט ער אַ זאָג געגעבן:

― װי געפֿעלט אײַך מײַן קדיש, רב לױ? אַ פֿײַנער תּכשיט! קײן עין־הרע, אַ מושלם! מײַן קאָפּ מעג שױן דעמאָלט ליגן אין דער ערד, װען ער װעט קאָנען זאָגן נאָך מיר קדיש…

פֿונעם װיץ האָבן זיך אַלע צעלאַכט, און רב לױ אױך בתּוכם. פֿונדעסטװעגן האָט די מוטער געפֿונען פֿאַר נײטיק זיך אָננעמען די קריװדע פֿון איר זון ― פֿאָרט אַ מאַמע! נאָר איר אַרײַנמישן זיך האָט שיִער אַרױסגערופֿן אַ קאָנפֿליקט. די פֿרױ עפּעלבױם איז געװען זיכער, ― און זי האָט דאָס גאַנץ אָפֿנטלעך אַרױסגעזאָגט, ― אַז איר „קדיש“ װעט קומען אין זײַן טאַטנס יאָרן, װעט ער האָבן פּונקט אַזױ פֿיל שׂכל, װיפֿל דער טאַטע זײַנער.

― און אפֿשר נאָך מער, װי דער טאַטע! ― האָט אונטערגעכאַפּט רב לױ אַלײן, און דער פֿאָטער איז געװאָרן אָנגעצונדן. אַ גליק, װאָס רב לױ האָט זיך באַצײַטנס אָפּגעטראָגן, אַניט װאָלט געקאָנט זײַן זײַער ניט שײן. משה עפּעלבױם האָט זיך מודה געװען, אַז כאָטש ער איז אַ קעגנער פֿון „לײַב־שטראָף“ און כאָטש ער האַלט, אַז שמײַסן איז אַ באַרבאַרישער מנהג, װאָס שטימט ניט אײַן מיט די „פּרינציפּן פֿון ציװיליזאַציע“, פֿונדעסטװעגן געפֿינט ער, אַז ס'איז זײער נײטיק, אַז אַזאַ פֿאַרשײַטער בחור, װי זײַן רב לױ, זאָל פֿאַרזוכן שמיץ, כאָטש אײן מאָל אין װאָך. דאָס אַלײן, זאָגט משה עפּעלבױם, איז באַ אים אַ פּרינציפּ. און עס לאָזט זיך דענקען, אַז רב לױן איז באַקאַנט דער דאָזיקער פּרינציפּ, װאָרעם רב לױ האָט זיך זײַן פּרינציפּ, אַז קױם װיל אים דער פֿאָטער מקײם פּסק זײַן, טראָגט ער זיך אָפּ און והילד איננו ― גײט זוכט אים!

רב לױס אָפּטראָגן זיך האָט אָבער נישט באַרויִקט דעם אױפֿגעהױבענעם קאָנפֿליקט. דער קאַמף האָט זיך נאָר אַריבערגעטראָגן, ליטעראַריש גערעדט, אַף אַן אַנדער באָדן. אָנשטאָט דעם, װאָס פֿריִער מיט אַ מינוט איז ער געװען צװישן פֿאָטער און זון, האָט די מלחמה אַצינד אױסגעבראָכן צװישן מאַן און װײַב. משה עפּעלבױם האָט אַרױפֿגעװאָרפֿן די גאַנצע באָד אַפֿן װײַב, אַז שולדיק איז אינגאַנצן זי, זײַן ליבע געטרײַע פֿרױ, זאָל געזונט זײַן, דערמיט, װאָס זי שטעלט זיך אײַן פֿאַר איר שײנעם קדיש. און דאָס װײַב, מאַדאַם עפּעלבױם, האָט זיך ניט געלאָזט שפּײַען אין דער קאַשע און האָט דערמאָנט איר ליבן געטרײַען מאַן זאָל לעבן, אַז װען ער איז געװען אין זײַן זונס יאָרן, איז ער געװען אַ סך מער באָסיאַק, װי איר „קדיש“ איז אַצינד, און אױב ער, איר טײַערער משה עפּעלבױם, האָט אַ גוטן זכּרון, באַדאַרף ער געדענקען, אַז מע האָט אים אַמאָל, ניט הײַנט געדאַכט, גערופֿן ניט משה עפּעלבױם, נאָר „משה פּלעצל“…

מע קאָן ניט זאָגן, אַז פֿאַר אַ גאַסט זאָל עס זײַן שטאַרק אָנגענעם צו זײַן אַן אומגעריכטער עדות באַ אַ פֿאמיליען־דראַמע און צוקוקן, װי ליבע און געטרײַע מאַן און װײַב װאַשן זיך דאָס קױטיקע גרעט פֿאַר אַלעמען אין די אױגן. אײן זאַך האָט דאָ דער גאַסט באַמערקט און באַװוּנדערט, װי אַזױ בײדע קעמפֿנדע צדדים, ניט דער מאַן און ניט דאָס װײַב, האָבן זיך דערבײַ ניט אָפּגעגעסן דאָס האַרץ. אַדרבה, עס האָט אױסגעזען גלײַך, װי דאָס פּאָרפֿאָלק איז נאָר־װאָס נאָך דער חתונה אַף זײער ערשטער האָכצײַטס־רײַזע, און נישט האָבנדיק װאָס צו טאָן, בײַט מען זיך מיט זיסע קאָמפּלימענטן. אַלערלײ מענטשן זײַנען פֿאַראַן אַף גאָטס װעלט און אַלערלײ אידיליעס!…

נאָך דער גרױסאַרטיקער װעטשערע האָט דער „פּריסיאַזשנע פּאָװיערענע“ עפּעלבױם אַװעקגעזעצט זײַן גאַסט און זײַן „סעקרעטאַר“ צום שרײַבטיש, געגעבן אים איבערשרײַבן אַ פּאַפּיר, און אַלײן האָט ער זיך צוגעשפּאַרט כאַפּן אַ דרעמל. איבערגעדרעמלט זיך, האָט ער פֿאַררױכערט אַ פּאַפּיראָס און האָט פֿאַרבונדן אַ שמועס מיט זײַן יונגן „סעקרעטאַר“. דער שמועס איז געװען אַזױ אינטערעסאַנט, אַז ס'װאָלט געװען, כלעבן, אַן עבֿירה פֿאַר גאָט אים דורכצולאָזן אומבאַמערקט. עס איז שװער אים איבערצוגעבן נאָך אַזױ פֿיל יאָרן בוכשטעבלעך. נאָר דער אינהאַלט, דער תּמצית פֿון אים, איז געװען לערך אָט אַף דעם שטײגער:

― הערט־זשע אױס, יונגערמאַן, די מעשׂה דערפֿון איז אַזױ: איר זײַט אַ ייִנגל, זע איך, נישט קײן גרױסער נאַר און איר האָט אַ שײן הענטל צום שרײַבן, און אַ צינגל אַף צו רײדן רוסיש האָט איר אױך ― אַלע סימנים אַז אײַער באַגער קאָן דערפֿילט װערן. דאָס הײסט, איר זײַט אַ געבױרענער אַדװאָקאַט. דאַרפֿט איר אָבער זען אײן זאַך ― איר זאָלט װעלן. אַז אירט װעלן, װעט איר זײַן. קענטעניש איז אַ בײַ־זאַך. דער עיקר ― איר טאָרט ניט אַראָפּפֿאַלן באַ זיך, טאָמער קאָן יענער בעסער פֿון אײַך. איר באַדאַרפֿט מיט אײַער צינגל צעקלאַפּן יענעמס קענטעניש. איר טאָרט ניט באַװײַזן אײן מינוט, אײן רגע, אַז איר האָט דרך־ארץ פֿאַר אַ גרעסערן. װאָרעם איר זײַט דער גרעסטער. איר דאַרפֿט האַלטן אין אײן שיטן מיט װערטער. די צונג דאַרף אַרבעטן מער װי דער קאָפּ. איר דאַרפֿט פֿאַרשיטן יענעם מיט אַזױ פֿיל װערטער, אַז יענער זאָל װערן צעטומלט און זאָל פֿאַרלירן יעדן געדאַנק און יעדן פֿאַרשטאַנד. דעמאָלט קאָנט איר יענעם פֿאַרװאַרפֿן מיט טױזנטער גראַנאַטן פֿונעם „סװאָד זאַקאָנאָװ“ און פֿון „קאַסאַציאָנע דעפּאַרטאַמענט“, װאָס ניט געשטױגן, ניט געפֿלױגן. דאָס איז פֿאַר די ריכטער. און פֿון די קליענטן רעדט מען ניט. קליענטן זײַנען שאָף, װאָס לאָזן זיך שערן. בהמות, װאָל לאָזן זיך מעלקן. פֿערד, װאָס האָבן ליב, אַז מע פֿאָרט אַף זײ רײַטנדיק. מיט זײ איז אַװדאי ניטאָ װאָס צו צערעמאָניען זיך. זײ האַלטן ניט פֿון אַ צעװײקטער לעמעשקע, װאָס פּרעדיקט מאָראַל. זײ האָבן מער דרך־ארץ פֿאַר אַ נאַכאַל, אײדער פֿאַר אַ געלערנטן פּראָפֿעסאָר, װאָס איז אָנגעשטאָפּט מיט זאַקאָנעס, װי אַ זאַק מיט פּאָלאָװע. אַף דער גאַס טאָרט איר זיך ניט באַװײַזן אָן אַ גרױסן פּאָרטפֿעל ― איר מעגט דאָרטן האַלטן אַלטע גאַזעטן, אָדער קױטיקע קעלנער מיט מאַנשעטן. און אין שטוב באַ זיך מעגט איר זיך שפּילן מיט דער קאַץ גאַנצע טעג. נאָר אַז איר דערהערט אַ קלונג, דאַרפֿט איר זיך פֿאַרטיפֿן אין אַ גראָבן בוך און זיך רײַבן דעם שטערן. אַ קליענט טאָרט איר ניט אַרױסלאָזן פֿון די הענט, ביז אירט אים ניט אױסזױגן ביזן סוף, און עס דאַרף ניט זײַן אַ זאַך אַף דער װעלט, װאָס איר זאָלט זאָגן „איך װײס ניט“ ― װאָרעם איר װײסט אַלץ!…

נאָך אַזאַ שײנער לעקציע װאָלט דער פֿאַרפֿאַסער פֿון דער דאָזיקער ביאָגראַפֿיע, דאַכט זיך, געמעגט פֿאַרשטײן, װאָס פֿאַר אַ מין נפֿש אָט דער „פּריסיאַזשנע פּאָװיערענע“ משה עפּעלבױם איז. האָט אָבער דער עפּעלבױם געהאַט אַזאַ קלוג, סימפּאַטיש פּנים, אַז ער האָט אײַך פֿאַרכּשופֿט מיט זײַנע אױגן און אונטערגעקױפֿט מיט זײַן רײדן, און ניט װילנדיק זײַט איר געװאָרן זײַנער מיט לײַב און לעבן. דעם זעלבן אַפֿדערנאַכט, נאָך דעם װי ער האָט זיך איבערגעדרעמלט, האָט ער גענומען דאָס שטעקל מיטן פּאָרטפֿעל און האָט זיך געקליבן ערגעץ גײן. און דאָ איז אַרױסגעשפּרונגען װידער אַ קאָנפֿליקט צװישן די ליבע און געטרײַע מאַן און װײַב. דאָס װײַב האָט אַ פֿרעג געגעבן באַ איר מאַן, װוּהין ער גײט. דער מאַן האָט געענטפֿערט, אַז אין קלוב אַרײַן אַף אײן האַלבע שעה. ער דאַרף זיך דאָרטן זען מיט אַ מענטשן. האָט אים דערױף דאָס װײַב באַמערקט, אַז איר איז באַקאַנט זײַן האַלבע שעה; הלװאַי ער זאָל קומען כאָטש מאָרגן צו װאַרעמעס… און דער מענטש, װאָס ער דאַרף זיך מיט אים זען, איז איר אױך גאַנץ גוט באַקאַנט. דאָס איז ניט קײן מענטש, זאָגט זי, נאָר מענטשעלעך, לױטער מלכים און מלכות און װאַלעטן…

― און טײַז האָסטו, אַפּנים, פֿאַרגעסן רעכענען, מײַן טײַערע, טײַז!… װאָס פֿאַר אַ שפּיל איז עס אָן טײַז?…

דאָס װײַב ענטפֿערט אים דערױף גאָרניט. נאָר זי גיט אַף אים אַזאַ קוק, אַז אַן אַנדער מאַן אַף זײַן אָרט װאָלט בעסער אַרײַן אין דער ערד אַ לעבעדיקער. נאָר משה עפּעלבױם מאַכט זיך דערפֿון. ער גײט־צו צו זײַן יונגן „סעקרעטאַר“, בײגט זיך אָן צו אים, װי ער שרײַבט, און טוט אים שטילערהײט אַ פֿרעג, װיפֿל האָט ער באַ זיך געלט? טוט זיך דער „סעקרעטאַר“ אַ כאַפּ באַ דער קעשענע און באַװײַזט, װיפֿל געלט ער האָט. טוט עפּעלבױם אַ װײַלע אַ טראַכט, דערנאָך ציט ער אױס די האַנט צום „סעקרעטאַר“.

― אפֿשר קאָנט איר מיר דאָס אױסלײַען אַף אַ פּאָר מינוט? איכל דאָס אײַך הײַנט נאָך אָפּגעבן, צוריקקומענדיק פֿון קלוב.

― אָך! מיטן גרעסטן כּבֿוד! ― האָט אים געענטפֿערט דער „סעקרעטאַר“ און אַװעקגעגעבן אים דאָס גאַנצע ביסל מזומנס.

נאָך דעם אַװעקגאַנג פֿון משה עפּעלבױם האָט די מאַדאַם עפּעלבױם גענומען דעם „סעקרעטאַר“ אױסצופֿרעגן, װי אַזױ ער קומט צו איר מאַן אַלס סעקרעטאַר? און װאָס געהער ער זיך אָן מיט בראָדסקין? ― „מיט װאָסער בראָדסקין?“ ―. „מיטן קיִעװער מיליאָנער בראָדסקי“… ― „װאָס פֿאַר אַ מחותּן איז דאָ בראָדסקי?“… ― „איז בראָדסקי ניט אײַערער אַ פֿעטער?“ ― „װאָס איז אײַך עפּעס געפֿעלן, אַז בראָדסקי דאַרף מיר זײַן אַ פֿעטער?… ― „װאָס דען קער ער אײַך אָן? ― „װער?“… ― „בראָד־סקי“. ― „װאָס, װילט איר, זאָל ער מיר אָנקערן?“…

אַ קורצע פּױזע. בײדע קוקן זיך אָן אײנס דאָס אַנדערע העכסט פֿאַרװוּנדערט. יעדער מיט זײַנע געדאַנקען. אין אַ מינוט אַרום פֿרעגט די פֿרױ עפּעלבױם באַם „סעקרעטאַר“ װידער אַ מאָל: „אַזױ? איר האָט ניט געדינט אױך באַ בראָדסקין?“ ― „װאָס פֿאַלט אײַך אײַן, אַז איך האָב באַדאַרפֿט דינען באַ בראָדסקין?“ ― „און איר קענט אים גאָר אַפֿילו ניט?“ ― „װעמען?“ ― „טפֿו זאָל דאָס װערן! מע רעדט און מע רעדט ― און מע קאָן זיך ניט דעררײדן! זאָגט מיר כאָטש, װער זײַט איר און װי קומט איר אַהער?“…

אַפֿן צװײטן טאָג האָט אַף אונדזער נאַיִװן העלד געװאַרט אַ נײַער סורפּריז: זײַן פּאַטראָן משה עפּעלבױם האָט זיך נאָך ניט אומגעקערט פֿון קלוב. „רב לױ“ האָט געהאַט אַן אַרבעט ― גײן אין קלוב אַרײַן רופֿן דעם טאַטן אַהײם עסן װאַרעמעס. האָט רב לױ קײן חשק ניט געהאַט צו כאַפּן אומזיסטע פּעטש אַפֿן ניכטערן האַרצן. האָט אים די מוטער געמוזט באַצאָלן „שׂכר פּעטש“ מיט אַן אַװאַנסל. און רב לױ האָט געבראַכט אַ ידיעה, אַז דער טאַטע זײַנער איז אינדערפֿרי אָפּגעפֿאָרן פֿון קלוב גלײַך צום װאָקזאַל, און פֿון דאָרטן ― קײן קיִעװ.

פֿאַר אונדזער העלד איז דאָס געװען אַן איבערראַשונג פֿון אַ דונער אין אַ שײנעם זונענטאָג מיט אַ בלױען הימל. עס איז געװען בײדע זאַכן: אַ קרענק אין בױך און אַ שאַנד אין פּנים. ערשט דעמאָלט האָט ער זיך גענומען צעפֿרעגן זיך אַף זײַן פּאַטראָן, און איז געװױרע געװאָרן, אַז עפּעל־בױם איז נאָך דערװײַל קײנמאָל ניט געװען קײן „פּריסיאַזשנע פּאָװיערענע“. ער איז נאָר אַ „האָדאָטאַי“, אַ טיפּ פֿון יענעם מין, װאָס מע רופֿט זײ „װינקל־אַדװאָקאַטן“, און אַז מע דערמאָנט דעם נאָמען עפּעלבױם אין ביעלאָצערקאָװ, דערמאָנט מען אים ניט אַנדערש, װי מיט אַ שמײכל… דערװײַל האָט די לאַגע פֿון אונדזער יונגן העלד אָנגעהױבן צו װערן טרױעריק. עס האָט געבלאָזן דערױף, אַז ער זאָל אינגיכן װידעראַמאָל פֿאַרזוכן דעם טעם פֿון הונגער… מיט אַ פֿאַרביטערט האַרץ האָט ער זיך אַװעקגעזעצט און האָט אָנגעשריבן צום טאַטן קײן פּערעיאַסלאַװ אַ לאַנגן בריװ מיט אַ שײנער מליצה־שפּראַך. די מליצה, קאָן מען זאָגן, האָט אים אַרױסגעראַטעװעט. מיט מליצה קאָן מען אַ סך שרײַבן און װינציק זאָגן… ערשט צום סוף בריװ האָט ער אַרײַנגעװאָרפֿן אַ פּאָר װערטער, אַז ער װאָלט זיך דורכגעפֿאָרן אַהײם, ער זאָל האָבן גענוג קלײנגעלט אַף הוצאָות־הדרך… און גאָר נישט לאַנג געװאַרט, קומט אים אָן פֿון פֿאָטער אַ געלט־בריװ אַף עטלעכע רובל מיט אָ באַפֿױל, ער זאָל זיך צואײַלן און קומען װאָס גיכער, װאָרעם עס האָט זיך געעפֿנט אַ װאַקאַנסיע אַף ראַבינער אין אַ שטאָט ניט װײַט פֿון פּערעיאַסלאַװ, און אַז ער האָט גוטע שאַנסן צו פֿאַרנעמען די שטעלע. און אױסגעלאָזט האָט ער זײַן בריװ צום זון אױך מיט אַ מליצה: ,, ע ש ה! ח ו ש ה! ע ו פֿ ה כּ ח ץ מ ק ש ת כּ ע ל כּ נ פֿ י נ ש ר י ם! מ ה ר אַ ל תּ ב י ט אַ ח ר י ך! ע ל ה ו ה צ ל ח!“ דאָס װעט הײסן אַף אונדזער לשון: „אײַל זיך! כאַפּ זיך! פֿלי פֿײַל אױסן בױגן, װי אַף די פֿליגלען פֿון אַן אָדלער! גיכער! זאָלסט זיך גאָר ניט אַרומקוקן! קום און זײַ מצליח!“…

די „װיבאָרעס“

װי אַזױ מע קלײַבט אַ ראַבינער ― דער פֿריִערדיקער ראַבינער אין לובען ― אַן

אַלטער באַקאַנטער. ― רב נחמן כּהנא פּראָטעזשירט דעם יונגן קאַנדידאַט ― ער

האַלט אַ דרשה און נעמט שטאַרק אױס באַם עולם ― „מזל טובֿ, איזבראַן יעדינאָ־

גלאַסנאָ“. ― אַ מופֿת פֿאַר גױיִם. ― ער קומט קײן פּערעיאסלאַװ, און די שׂמחה

װערט אים דאָרט פֿאַרשטערט ― ער גיט זיך דאָס װאָרט, אַז ער װעט נישט זײַן װי אַלע

לובען ― דאָס איז דער נאָמען פֿון דער שטאָט, װוּ מע האָט פֿאַרלאַנגט אַ נײַעם ראַבינער.

דאָס װאָרט „פֿאַרלאַנגט“ איז, מאָלט אײַך, ניט מער װי אַ מליצה. אַ שטאָט פֿאַרלאַנגט אַזױ אַ ראַבינער, װי, אַשטײגער, מע פֿאַרלאַנגט אַ קבֿרות־מאַן. דער גאַנצער אינסטיטוט פֿון „קאַזיאָנע רבנים“ איז, אײגנטלעך, אַן איבעריקער, אַן אָנגעהאַנגענער פֿון דער רעגירונג אַף די רוסישע ייִדן, און זײ האַלטן זיך מיט אים, װי מיט עפּעס רעכטס. שענער פֿון אַלצדינג איז דאָס, װאָס אַ „קאַזיאָנער רבֿ“ װערט ניט געשיקט דירעקט פֿון דער רעגירונג צו געװעלטיקן אַף די ייִדן, נאָר די ייִדן אַלײן באַדאַרפֿן אים אױסקלײַבן דורך װאַלן („װיבאָרעס“) פֿון קהל. נאָר די װאַלן גופֿא זײַנען בעל־כּרחם, גענױט פֿון אױבן. דאָס הײסט, „נאַטשאַלסטװע“ שרײַבט אַרײַן צו קהל אַ פּאַפּיר, אַז דעמאָלט און דעמאָלט זאָלן זיך די ייִדן צינױפֿ־זאַמלען דאָרטן און דאָרטן און זאָלן זיך אױסקלױבן אַ ראַבינער. און עס טוען זיך אַ לאָז קאַנדידאַטן. יעדער קאַנדידאַט האָט זיך זײַן צד, און יעדער צד האָט זיך זײַנע כּלי־זין מיט זײַנע מיטלען, מיט װאָס צו נעמען דעם עולם. אײנער האָט אַ שײנע פּראָטעקציע. דער אַנדערער אַרבעט מיט געלט. דער דריטער ― מיט אַ גלעזל משקה. שלאָפֿן שלאָפֿט קײנער ניט. אין שטאָט קאָכט עס, און עס רעדלט זיך. חבֿרה היצן זיך, עס איז אַ גדולה אַף דער ייִדישער גאַס, אַ שׂמחה ― מע קלײַבט אַ ראַבינער. מע באַלאָ־טירט. מע װאַרפֿט גאַלקעס. עס איז חי־געלעבט! אַמאָל ציט זיך עס אַזױ אַװעק װאָכן. אַמאָל ― חדשים. כּדי די „װיבאָרעס“ זאָלן צוגײן כּשר, װערט צוגעשיקט אַ „קנעפּל“, װאָס גיט אַכטונג, אַז ס'זאָלן ניט פֿאָרקומען חלילה קײן שום פֿאַלשקײטן באַם צײלן די גאַלקעס. און ערשט נאָך די װאַלן הײבט זיך אָן די רעכטע חתונה. אַזױ װי דער גובערנאַטאָר באַדאַרף דעם אױסװאַל באַשטעטיקן, הײבט־אָן צו גײן אין דער גובערנסקי פּראַװליעניע מסירות מיט קאַסאַציעס פֿון די נישט־אױסגעקליבענע קאַנדידאַטן, און אױב די „װיבאָרעס“ װערן קאַסירט, הײבט זיך אָן די שׂמחה נאָך אַמאָל פֿון אָנהײב. נײַע קאַנדידאַטן, נײַע צדדים, נײַע „װיבאָרעס“, נײַע מסירות מיט נײַע קאַסאַציעס…

צװישן די פּאַרשױנען, װאָס האָבן אַרױסגעשטעלט זײער קאַנדידאַטור אַף רבנות אין לובען, איז געװען אױך דער פֿריִעריקער ראַבינער. אױב איר געדענקט, איז דאָס געװען משה־דװיד דעם מלמדס זון, שמעון רודער־מאַן, אָט דער װאָס האָט געהאַלטן אין פּערעיאַסלאַװ באַ שמדן זיך און ייִדן האָבן אים אַרױסגעראַטעװעט און אָפּגעשיקט אין דער ראַבינער־שול אין זשיטאָמיר. דער דאָזיקער ראַבינער האָט, אַפּנים, ניט שטאַרק אױסגענומען אין לובען. דער עולם האָט אַרױסגעקוקט אַף די „װיבאָרעס“, װי אַף משיחן. די לובענער ייִדן װײסן ניט פֿון קײן פּאָליטיק און פֿון קײן חכמות. זײ, אַז עס געפֿעלט אַ מענטש, זאָגן זײ אים: „ביסט אונדז געפֿעלן“. און אַז עס געפֿעלט זײ ניט, זאָגן זײ: „גײ געזונטערהײט, דו ביסט אונדז ניט געפֿעלן“. דעם ראַבינער רודערמאַן האָבן זײ שױן לאַנג געזאָגט, און דװקא ניט זײער פֿאַרשטעלט, אַז ער מעג זיך זוכן אַן אַנדער שטאָט. און טאָמער װעט ער מײנען, אַז זײ טרײַבן מיט אים קאַטאָװעס, האָבן זײ זײַן אָרט אין בית־מדרש פֿאַרדונגען צו אַ בעל־הבית, אַזױ אַז דער ראַבינער איז געקומען שבת אין שול אַרײַן, האָט ער ניט געהאַט װוּ צו זיצן, און האָט געמוזט אױסשטײן די גאַנצע צײַט אַף די פֿיס. דעם צװײטן שבת איז ער שױן דערפֿאַר געקומען מיט „פּאָליציע“ און האָט מיט תּקיפֿות און מיט גבֿורה אײַנגענומען זײַן שטאָט אױבן־אָן אין מזרח־װאַנט. און מע קאָן זיך גרינג פֿאָרשטעלן דעם עפֿעקט מיטן חן, װאָס עס האָט געהאַט. די גאַנצע װעלט האָט געװוּסט פֿון דעם פֿאַקט. װאָרעם אַ חוץ, װאָס די גאַנצע מעשׂה איז געװען באַשריבן אינעם „המליץ“, האָט נאָך דער רעדאַקטאָר צעדערבױם צוגעגעבן פֿון זיך מיט גאַנץ קלײנע אותיותלעך אַ „הערת המו″ל“ ― אַ באַמערקונג פֿונעם רעדאַקטאָר, װאָס פֿאַרנעמט פּונקט דרײַ מאָל אַזױ פֿיל, װי די קאָרעספּאָנדענציע. דאָרט גיט ער אַװעק אַ גאָב סײַ דעם ראַבינער, סײַ דעם איבעריקן עולם, און מוסרט זײ פֿאַרן חלול־השם, װאָס זײ האָבן דערלאָזט פּאָליציע אין אַ מקום קדוש. און לאָזן לאָזט ער אױס מיט אַ „וכן לא יעשׂה“ ― אַזױ טוט מען ניט, און פֿאַרענדיקט מיט אַ פּאָר מדרשים, מיט אַ פּסוק און מיט אַ מליצה פֿון דער מגילה: „וכדי בזיון וקצף“. צעדערבױם, עליו השלום, איז דערױף געװען אַ מײַסטער!

פֿונדעסטװעגן האָט רודערמאַן ניט אױפֿגעגעבן זײַן קאַנדידאַטור אַף לובענער רבנות. און אױך די איבעריקע קאַנדידאַטן האָבן געאַרבעט יעדער מיט זײַן צד, און יעדער צד אַף זײַנע כּלים, און דער קאַמף האָט זיך אָנגעהױבן. נאָר שױן כּמעט גאָר צו־לעצט, אַ פּאָר טעג פֿאַר די „װיבאָרעס“, איז װי פֿונעם הימל אַראָפּגעפֿאַלן דער העלד פֿון דער דאָזיקער ביאָגראַפֿיע מיט אַ בריװל פֿונעם פֿעטער פּיניע צו זײַנעם אַ מחותּן, אײנעם פֿון די פֿײַנסטע בעלי־בתּים אין לובען, מיטן נאָמען רב נחמן כּהנא. דאָס איז געװען אַ זקן, אַ מיוחס און אַ נגיד. אַזאַ ייִד פֿאַרנעמט אין שול דעם אױבן־אָן. דער חזן װאַגט ניט גײן װײַטער, ביז רב נחמן שטײט ניט אױס שמונה־עשׂרה ― עס מעג זיך ציִען אײביק. אַז עס מאַכט זיך, רב נחמן פֿאַרשפּעטיקט זיך קומען אין שול אַרײַן (און דאָס טרעפֿט זיך מיט אים כּמעט אַלע שבת), שיקט ער אַ שליח, מע זאָל אַף אים ניט װאַרטן. דער עולם פֿאַרשטײט אָבער דרך ארץ, אַז ער מײנט מסתּמא, אַז מע זאָל יאָ אַף אים װאַרטן מיטן דאַװנען. מיט אײנעם װאָרט, דאָס איז געװען אַ ייִד אַ צאַצקע, װאָס מע מעג זאָגן אַף אים „תּורה וגדולה במקום אחד“.

געטראָפֿן האָט אים דער יונגער קאַנדידאַט זיצן איבער אַ משניות. איבערגעלײענט דעם פֿעטער פּיניעס בריװל, האָט דער אַלטער כּהנא צורעכט געמאַכט די ברילן און גענומען באַטראַכטן דעם בחור פֿון קאָפּ ביז פֿיס. עס האָט אױסגעזען, אַז דער חבֿרה־מאַן האָט מיט זײַן קורץ װײטיקל ניט אַזױ שטאַרק נושׂא חן געװען באַ דעם שײנעם ייִדן. נאָר דער זכות פֿונעם פֿעטער פּיניע איז אים בײַגעשטאַנען, און ער האָט אים געבעטן זיצן. צערעדט זיך מיטן גאַסט און דערזען, אַז דער בחור איז ניט קײן עם־האָרץ אין די קלײנע אותיות, ניט שטאַרק װײַט פֿון אַ פּרק משניות, און אַז ער רעדט, װאַרפֿט ער גאָר אַרײַן אַ לשון־קודש־װאָרט, האָט זיך דער אַלטער צעשמײכלט און האָט אַ זאָג געגעבן, מע זאָל דערלאַנגען עפּעס פֿאַרבײַסן. און עס איז אַרײַנגעטראָגן געװאָרן אַ טעצל. אַפֿן טעצל איז געשטאַנען אַ שעלעכל, און אינעם שעלעכל איז געלעגן, אײנס אַלײן, װי אַ יתומהלע, אַ צוקערלעקעכל. און אינעם צוקערלעקעכל האָט געשטעקט אַ ראָזינקע.

― מאַכט מזונות! ― רופֿט זיך אָן דער אַלטער גבֿיר און צעפֿרעגט זיך באַם יונגן קאַנדידאַט אַף דער שטאָט פּערעיאַסלאַװ, װוּ ער איז געװען אַמאָל מיט אַ יאָר עטלעכע און זעכציק צוריק. דעמאָלט איז דאָס געװען אַ ייִדישע שטאָט ― װי האַלט דאָס דאָרט איצט מיט ייִדישקײט?

― עס האַלט זײער גוט! ― ענטפֿערט אים דער גאַסט און זאָגט זיך אָפּ פֿונעם לעקעכל, ניט אַזױ איבערן „מזונות“, װי איבער דעם, װאָס נאָכדעם װעט מען מסתּמא אים הײסן מאַכן די „ברכת אַחרונה“ ― און ער האָט זי קײנמאָל נישט געקענט אױסװײניק… פֿאַרן אַװעקגײן האָט אים דער אַלטער כּהנא געבענטשט, ער זאָל זײַן מצליח. און ער װעט, אם ירצה השם, געװיס מצליח זײַן, װאָרעם ער, אַז ער בענטשט, ― אַזױ האָט אים דער אַלטער פֿאַרזיכערט ― װערט מקױם, װאָרעם ער איז אַ כּהן…

דעם זעלבן טאָג איז אַרױס אַ קלאַנג אין שטאָט, אַז ס'איז צוגעקומען נאָך אַ קאַנדידאַט אַף ראַבינער. נאָך גאָר אַ יונגער, אַ בחורל, נאָך אַ חבֿרהמאַן מיט אַלע מעלות. ערשטנס, אַ „טאַטנס אַ קינד“. רב נחמן כּהנאס אַן אײגענער. הײַנט אַ בעל־תּנ″ך, און אַ כּתבֿא רבה, און איז קלאָר אין ש″ס און פּוסקים. און אַזױ װי די פֿאַנטאַזיע האָט זיך שױן צעהיצט, האָבן אײניקע צוגעלײגט, אַז ער האָט סמיכות אַף רבנות, און אַז ער קאָן פּסקענען שאלות, און אַז ער װעט אײַך פֿאַרשטעקן אין גאַרטל דעם רבֿ מיט נאָך דרײַ אַזעלכע, װי דער רבֿ, ― הכּלל, עפּעס טאַקע אַ פֿױגל פֿון פֿױגללאַנד! אַז ער האָט זיך באַװיזן אין גאַס, צװישן די קלײטן, האָט מען אַף אים געטײַט מיט די פֿינגער, און ער האָט געהערט הינטער זײַנע פּלײצעס רײדן:

― אָט דאָס איז ער?

― װער?

― דער נײַער ראַבינער.

― אַזאַ צוציק?

― דער מאַמעס מילך נאָך ניט אױסגעטריקנט.

― און װאָסערע לאַנגע האָר ער טראָגט!

― לאַנגע האָר, קורצער שׂכל…

פֿונדעסטװעגן האָט ער געהאַט גענוג שׂכל אין אײן טאָג אָפּשטאַטן אַ האַלב טוץ װיזיטן צו די „פּני“, צו דעם סאַמע צימעס פֿון שטאָט ― צו די באַכמוצקיס, צו די קאַניעװסקיס, צו די ראָגאַטשעװסקיס און צו די אַלע איבעריקע פֿאָרשטײער פֿון דער לובענער בורזשואַזיע. און טאָמער איז קאַרג, איז ער דעם שבת װאָס פֿאַר די „װיבאָרעס“ געװען אין שול. האָט מען אים אַװעקגעזעצט אױבן־אָן, גוט אָנגעקוקט זיך, אָפּגעשטעקט אים אַ פּאָר הונדערט שלום־עליכמס און אױפֿגערופֿן מפֿטיר.

דאָס איז געװען אַ מין עקזאַמען. און דער חבֿרה־מאַן האָט אַװעקגעלײגט אַ הפֿטרה, איז דאָס שױן געװען אײן מאָל אַ הפֿטרה! נאָר דאָס איז נאָך גאָרניט אַקעגן דעם, װאָס האָט זיך אָפּגעטאָן באַ די „װיבאָרעס“. און אָפּגעטאָן האָט זיך אָט װאָס: דער זאַל פֿון דער „אופּראַװע“ איז געװען פֿול מיט ייִדן, און מע האָט שױן באַדאַרפֿט צוטרעטן צו די װאַלן, קומט־אַרױס דער יונגסטער פֿון די קאַנדידאַטן מיט אַ רײדעניש, און דװקא אַף רוסיש, אױסגעמישט מיט פּסוקים פֿון תּנ″ך און מיט אַ משל און מיט אַ מדרש, װאָס האָבן זיך געקלעפּט צום ענין, פּונקט װי אַן אַרבעס צו דער װאַנט. נאָר די „דרשה“ האָט אַזױ אױסגענומען, אַז דער יונגער קאַנדידאַט איז אױסגעקליבן געװאָרן פֿאַר ראַבינער פֿונעם גאַנצן עולם גאָר אָן גאַלקעס. באַלד איז אַװעק אַ דעפּעש אַהײם: „מזל־טובֿ, איזבראַן יעדינאָגלאַס־נאָ.“ און אַלײן איז דער אױסדערװײלטער יונגער ראַבינער אַװעק צום אַלטן רב נחמן כּהנא אָפּדאַנקען זיך. דער אַלטער איז באמת געװען גערירט, װאָס זײַן פּראָטעקציע האָט געהאַט אַזאַ דערפֿאָלג. ער איז אַ בעלן געװען דעם ראַבינער, ער זאָל אים איבערדערצײלן די דרשה, װאָס ער האָט געהאַלטן פֿאַרן עולם. האָט אים דער ראַבינער געענטפֿערט, אַז ער װאָלט דאָס אים מיט פֿאַרגעניגן איבערדערצײלט, איז נישטאָ װאָס צו הערן.

― װאָס־זשע זאָגט מען, אַז דער עולם האָט געלעקט די פֿינגער?

― אױב איר'ט קײן פֿאַריבל ניט האָבן, װעל איך אײַך דערצײלן אַ מעשׂה.

― מהכתּיתי. אַבי עס האָט אַ שײַכות אַהער. ― האָט דער אַלטער כּהנא זיך צוגעגרײט הערן, אָנגעטאָן די ברילן, און דער ראַבינער האָט אָנגעהױבן בזה הלשון:

― די מעשׂה, װאָס איך װעל אײַך דערצײלן, איז מיט, להבֿדיל, אַ גלח. אַ יונגער גלח, נאָר־װאָס פֿון דער נאָדל אַרױס, איז געקומען צום מיטראָפּאָ־ליט, ער זאָל אים בענטשן און זאָגן, װאָס ער האָט צו רײדן חגא פֿאַר די גױיִם אין קלױסטער. האָט אים דער מיטראָפּאָליט געבענטשט און געזאָגט, אַז ער זאָל די גױיִם דערצײלן מופֿתים פֿון הײליקע. למשל, דעם מופֿת פֿון די פֿערציק הײליקע, װאָס האָבן געבלאָנדזעט אין װאַלד דרײַ טעג מיט דרײַ נעכט, שיִער ניט אױסגעגאַנגען פֿון הונגער. האָט גאָט באַװיזן אַ מופֿת ― זײ האָבן געפֿונען אַ ברױט. האָבן זיך אַלע פֿערציק הײליקע אַװעקגעזעצט עסן דאָס ברױט. האָבן זײ געגעסן און געגעסן, געגעסן און געגעסן, ― און ס'איז נאָך איבערגעבליבן אַף מאָרגן… אַז ס'איז געקומען חגא, האָט דער יונגער גלח אין קלױסטער פֿאַר די גױיִם איבערדערצײלט דעם מופֿת, נאָר אַ ביסל אַנדערש. אײנער אַ הײליקער האָט געבלאָנדזעט אין אַ װאַלד דרײַ טעג און דרײַ נעכט, שיִער ניט אױסגעגאַנגען פֿאַר הונגער, האָט גאָט באַװיזן אַ מופֿת ― ער האָט געפֿונען פֿערציק ברױט. האָט ער זיך אַװעקגעזעצט עסן, האָט ער געגעסן און געגעסן, געגעסן און געגעסן ― און ס'איז נאָך איבערגעבליבן אַף מאָרגן… שפּעטער, אַז דער מיטראָפּאָליט האָט אים פֿאָרגעהאַלטן, װי אַזױ מאַכט דאָס אַ גלח אַזאַ מיאוסן טעות? האָט אים דער יונגער גלח געענטפֿערט:

― פֿאַר אָט די גױיִם איז דאָס אױך אַ מופֿת…

דער אַלטער כּהנא איז צעשמאָלצן געװאָרן פֿאַר געלעכטער. ער האָט זיך משׂמח געװען מיטן ראַבינער, געקליבן תּענוג, טאַקע װי אַן אײגענער. ניט לאַנג האָט עס אָבער געדױערט. עס איז אים גלײַך פֿאַרשטערט געװאָרן די שׂמחה, װי מיר װעלן דאָס װײַטער זען. דערװײַלע פֿאָרן מיר זיך דורך מיטן יונגן ראַבינער אין זײַן געבורטסשטאָט, אין פּערעיאַסלאַװ.

פֿאָרגעשטעלט האָט זיך אונדזער העלד, אַז פּערעיאַסלאַװ װעט גײן כאָדאָראָם מיט זײַנע „װיבאָרעס“. אַ קלײניקײט ― אַזאַ דערפֿאָלג, און באַ אָט די יאָרן! צום סוף ― גאָרנישט מיט גאָרנישט. געפֿרײט האָט זיך נאָר די משפּחה. און אױך ניט אינגאַנצן. די שׂמחה װעט ערשט זײַן, אַז דער גובערנאַטאָר װעט די „װיבאָרעס“ באַשטעטיקן. דערװײַל הענגט דאָס נאָך אין לופֿטן. מע דאַרף זיך דורכפֿאָרן אין דער גובערניע, קײן פּאָלטאַװע ― כלאָפּאָטשען, שמירן… דאָס אַלײן איז שױן געװען גענוג אַף אָפּצוקילן די געהױבענע שטימונג. און טאָמער איז קאַרג, באַדאַרף זיך דער העלד באַגעגענען מיט חײטע רודערמאַן, דעם לובענער ראַבינערס ייִנגערן ברודער. חײטע גײט זיך אַזױ ברײטלעך, די הענט אַרונטער, דאָס געלע אױבעררעקל אַף די אַקסלען אָן די אַרבל. ניט פֿילנדיק זיך אין קײן זאַך שולדיק, ציט אים אױס אונדזער העלד די האַנט. יענער רירט ניט מיט קײן האַנט, טרעט־אָפּ אַף אַ זײַט און גײט־דורך פֿאַרבײַ, װי אַן אומבאַקאַנטער… „אַ ברודער פֿאַר אַ ברודער“ ― טראַכט זיך דער באַלײדיקטער, געפֿינט אַ זכות אַף זײַן חבֿר דעם באַלײדיקטער און לױפֿט־אַװעק אױסגיסן זײַן האַרץ פֿאַר אַן אַנדער חבֿר, פֿאַר אַבֿרהמל זאָלאָטושקינען. לאָזט זיך אױס, אַז זאָלאָטושקין, כאָטש ער איז מיט חײטע רודערמאַן אַף מעסערשטעך, דאָך גיט ער אָפּ דעם גערעכט חײטן און זאָגט דעם העלד אין די אױגן, אַז אַ רעכטער מענטש טאָר אים איצט די האַנט ניט געבן. איבער צװײ טעמים: ערשטנס ― דערפֿאַר, װאָס ער איז אַ ראַבינער, און אַ ראַבינער איז אַ צבֿועק, אַ היפּאָקריט, אַ טעלערלעקער באַ די נגידים און אַ טשינאָװניק באַ דער רעגירונג. און צװײטנס ― אַן אָרנטלעכער מענטש גײט ניט צונעמען יענעמס פּרנסה, רײַסט ניט װי אַ הונט באַם אַנדערן דעם בײן פֿון די צײן…

קורצע, נאָר שאַרפֿע דבורים. אונדזער העלד פֿילט, אַז אין די װערטער ליגט אַ שטיק אמת. און ער דערמאָנט זיך אַ בילד, װי אַזױ ער האָט דעם טאָג פֿון די „װיבאָרעס“ באַגעגנט זיך מיטן לובענער עקס־ראַבינער שמעון רודערמאַן, װי אַזױ יענער איז געװאָרן בלאַס, די אױגן צעשראָקן, גלײַך װי זײ װאָלטן פֿרעגן: „װאָס האָסטו געהאַט צו מיר?“… אַזױ טראַגיש זעט־אױס אַ הונט, װאָס איז פֿון אַנדערע הינט צעריסן און צעביסן און אַרױסגעיאָגט געװאָרן אַף אַלע פֿיר עקן פֿון דער װעלט. עס האָט אים פֿון דער באַגעגעניש פֿאַרקלעמט דאָס האַרץ. אײן מינוט איז געװען אַזעלכע, װאָס ער איז גרײט געװען פֿאַלן דעם אומגליקלעכן שמעון רודערמאַן אַפֿן האַלדז, אים בעטן מחילה און אָפּטרעטן אים די שטאָט לובען מיט אירע שײנע בעלי־בתּים און מיט דער קאַנדידאַטור אַף רבנות… דאָס װאָלט געװען מענטשלעך, שױן צו מענטשלעך… האָט עס אָבער מער ניט געדױערט װי אײן מינוט. באַלד איז אַרױס דער עגאָיִסט, דער „איך“ ― און דער „איך“ האָט גובֿר געװען…

מיט װאָסער אַ האַרץ דער העלד איז אַװעק פֿון זײַן חבֿר זאָלאָטושקין ― קאָן מען זיך משער זײַן. װאָס קאָן זײַן ערגער פֿון דעם, אַז איך װײס, אַז יענער איז גערעכט און איך בין אומגערעכט?… באַ טשעכאָװן איז פֿאַראַן דערױף דער ריכטיקער אױסדרוק: ,, ע ר ה אָ ט ז י ך ג ע פֿ י ל ט װ י א ײ נ ע ר, װ אָ ס ה אָ ט ג ע ג ע ס ן ז ײ ף “… אײן זאַך נאָר האָט ער ניט געקאָנט פֿאַרשטײן: פֿאַר װאָס מוז אַ ראַבינער זײַן דװקא אַ היפּאָקריט, און דװקא אַ טעלערלעקער באַ די נגידים און אַ טשינאָװניק באַ דער רעגירונג?… און ער גיט זיך דאָס װאָרט, אַז ער װעט דאָס נ י ט זײַן! אַז ער װעט זײַן אַ ראַבינער ניט װי אַלע… אַ מ ע נ ט ש א י ז ד אָ ס , װ אָ ס ע ר װ י ל ז ײַ ן!… געשריבן אין די יאָרן 1913―1916.

― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―

(מיטן קאַפּיטל „די װיבאָרעס“ װערט איבערגעריסן אין רעכטן מיטן דאָס װוּנדערלעכע בוך פֿון שלום־עליכמס לעבנס־געשיכטע, אין װעלכן ער האָט אַרײַנגעגעבן די בעסטע קרעפֿטן זײַנע אין די לעצטע יאָרן און האָט עס גערעכנט פֿאַר זײַן „שיר־השירים“ ― דער געזאַנג איבער אַלע געזאַנגען װי עס שײַנט, איז דאָס דאָזיקע קאַפּיטל געשריבן געװאָרן שױן אין די לעצטע טעג פֿון זײַן לעבן.

נאָכזוכנדיק אין די איבערגעבליבענע שריפֿטן פֿון שלום־עליכמס אַלצדינג, װאָס האָט אַ װעלכע עס איז שײַכות מיטן בוך „פֿונעם יאַריד“, האָט זײַן פֿאַמיליע מער קײן גענצלעך באַאַרבעטע קאַפּיטלעך פֿון דער אױטאָביאָגראַפֿיע ניט געפֿונען, אױסער אַ קורצע לעבנסבאַשרײַבונג פֿון שלום עליכם, געשריבן מיט יאָרן צוריק פֿון אים אַלײן אין דער פֿאָרעם פֿון אַ בריװ צו אַ פֿרײַנט, און אױסער אַ קלײנע הקדמה צום בוך „פֿונעם יאַריד“, אין װעלכער דער פֿאַרפֿאַסער דערצײלט, װי אַזױ ער איז געקומען צום געדאַנק צו שרײַבן זײַן לעבנסגעשיכטע. אָנשטאָט דעם האָט מען געפֿונען ניט קײן באַאַרבעטע אױטאָביאָגראַפֿישע מאַטעריאַלן און רשימות, װאָס האָבן געזאָלט דינען באַם מײַסטער אין די הענט אַלס לײם און ציגל פֿאַר אַ גרױסן פּראַכטפֿולן בנין ― פֿאַר אַ קאָלאָסאַלן בוך. װאָס האָט אפֿשר געקאָנט דערגרײכן ביז צ ע ן ב ע נ ד ע ר , װעלכע װאָלטן אַרומגענומען, צוזאַמען מיטן פּערזענלעכן לעבן פֿונעם דיכטער, אַ גאַנצע עפּאָכע פֿונעם ייִדישן לעבן אין אײראָפּע און אַמעריקע

די ייִדישע ליטעראַטור האָט אָבער קײן מזל ניט געהאַט ― און דער דאָזיקער גרױס־געפּלאַנטער בנין װעט אַזױ בלײַבן דערפֿירט נאַר ביז זײַן דריטן שטאָק און װעט אַזױ בלײַבן שטײן אין אונדזער אָרעמער גאַס ניט קײן געענדיקטער, אָן אַ דאַך. דער מײַסטער איז אין רעכטן מיטן פֿון זײַן אַרבעט אַװעקגערופֿן געװאָרן.

אײניקע מיטגלידער פֿון שלום־עליכמס פֿאַמיליע האָפֿן דאָך די ביאָגראַפֿיע פֿון דעם פֿאָלקסדיכטער ― אױב נישט אין דער זעלטענער דיכטערישער פֿאָרעם, צו װעלכער ער אַלײן נאָר איז געװען באַרופֿן, איז כאָטש אין דעם א מ ת ן ל י כ ט פֿון די װירקלעכע פֿאַקטן און לעבנס־פּאַסירונגען ― דערפֿירן ביזן סוף. צו דעם דאָזיקן צװעק װעלן אױסגענוצט װערן אַלע די מאַטעריאַלן און רשימות, װאָס שלום עליכם האָט געזאַמלט פֿאַר זײַן לעבן און האָט זײ איבערגעלאָזט אין גרױסער אָרדענונג צװישן זײַן ליטעראַרישער ירושה (באַמערקונג פֿון י. ד. בערקאָװיטש).

אױטאָביאָגראַפֿישע פֿאַרצײכענונגען שלום־עליכמס צװאה און עפּיטאַפֿיע

אױסער די ניט־פֿאַרענדיקטער גרױסער קינסטלערישער אױטאָביאָגראַפֿיע, דעם בוך „פֿונעם יאַריד“, האָט שלום־עליכם באַ פֿאַרשײדענע געלעגנהײטן אָנגעשריבן עטלעכע קורצע אױטאָביאָגראַפֿישע פֿאַרצײכענונגען, װאָס זײַנען געװען באַשטימט פֿאַר דער פּרעסע און זײַנען דאָרט פֿאַרעפֿנטלעכט געװאָרן, טײלמאָל אַפֿילו אָן דער אָנװײַזונג, אַז געשריבן האָט דאָס שלום עליכם אַלײן.

די דאָזיקע אױטאָביאָגראַפֿישע פֿאַרצײכענונגען, געשריבן געלעגנהײטלעך, פּרעטענדירן נישט אַף קײן קינסטלערישן װערט, ערטערװײַז זײַנען אַפֿילו אין די פֿאַרצײכענונגען די דאַטעס נישט גענוג שטרענג קאָנטראָלירט און די פֿאַקטן װערן צײַטנװײַז באַהאַנדלט גאַנץ אױבערפֿלעכלעך.

נישט געקוקט אַף די דאָזיקע דעפֿעקטן, גיבן דאָך צו די פֿאַרצײכענונגען אײניקע שטריכן צו דער כאַראַקטעריסטיק פֿון שלום־עליכם און זײַן אַרבעט אַפֿן בוך „פֿונעם יאַריד“. דערפֿאַר גיבן מיר דאָ צװײ אַזעלכע אױטאָביאָגראַפֿישע פֿאַרצײכענונגען: די ערשטע איז געשריבן אַף ייִדיש צו י. ראַװניצקי (1903 י.), און די צװײטע איז געשריבן אַף רוסיש פֿאַר דער צײַטונג „קיעװסקאַיאַ מיסל“ (1908 י.). זי װערט דאָ געגעבן אין י. בערקאָװיטשעס איבערזעצונג, װי זי איז אָפּגעדרוקט אינעם „שלום־עליכם־בוך“.

צולעצט, גיבן מיר אױך שלום־עליכמס צװאה און עפּי־טאַפֿיע, װאָס ער אַלײן האָט געשריבן און װאָס זאָגן עדות װעגן דער גרױסקײט און גלײַכצײַטיקער באַשײדנקײט פֿון אונדזער אומפֿאַרגעסלעכן פֿאָלקס־שרײַבער. צו מײַן ביאָגראַפֿיע

(געשריבן אין יאָר 1903 צו מײַן אינטימסטן פֿרײַנט י. ח. ראװניצקי)

ליבסטער חבֿר, טײַערסטער פֿרײַנט ראַװניצקי!

איר װילט, איך זאָל אײַך געבן כאָטש אַ ביסל רשימות צו מײַן ביאָגראַפֿיע? איך האָב זײער מורא, צי איז בכלל ניט קײן איבעריקע זאַך די ביאָגראַפֿיע מײַנע? אפֿשר איז נאָך אַ ביסל צו פֿרי? דאָס איז נומער אײנס. והשנית, האָב איך חשק אַלײן אָנשרײַבן די געשיכטע פֿון מײַן לעבן ― אַ גאַנצן ספֿר *. און דריטנס, בין איך איצט, לא עליכם, שטאַרק פֿאַרטאָן אין עסק. טאַקע אין ליטעראַטור. זינט איך שרײַב בין איך נאָך קײנמאָל נישט געװען אַזױ פּראָדוקטיװ, אַזױ פֿרוכטבאַר, װי אַצינד. צי גוט, צי שלעכט ― נאָר סע שרײַבט זיך אַ סך. און איר װײסט דאָך, װי אַזױ איך בין מסוגל צו שרײַבן ― אַפֿילו אַף אַ שפּיץ פֿון אַ נאָדל און אַף אַ שאַרף פֿון אַ שװערד!… אַ חסרון ― די צײַט איז ניט גוט, און באַ אונדזער פֿאָלק אין דרױסן איז כמאַרנע, גלוסט זיך ניט לאַכן, און אַז סע לאַכט זיך ― לאַכט זיך מיט יאַשטשערקעס… הײַנט דאָס איבערשרײַבן זיך מיט אונדזערע גדולים, די ייִדן און, להבֿדיל, די גױיִם ― נעמט צו באַ מיר אַ גוזמא צײַט. און דאָך האָב איך זיך אָפּגעריסן פֿון אײַערטװעגן אַ גאַנצע שעה (רוצח!), און נאַט אײַך נאָך אַ ביסל רשימות. אפֿשר װעלן זײ אײַך צונוץ קומען באַ אײַער אַרבעט? און גאָט לאָז אײַך זײַן צו הילף! אײַער איבערגעבנסטער חבֿר ש ל ו ם ־ ע ל י כ ם.

… אין אַ קלײן שטעטל װאָראָנקאָ, װי אַ טל־ומטר די גרױס, ניט װײַט פֿון דער שטאָט פּערעיאַסלאַװ (װוּ איך בין אינעם יאָר 1859 געבױרן) ― דאָרט האָב איך פֿאַרבראַכט די בעסטע גילדענע יאָרן, מײַנע ערשטע גוטע נאַרישע קינדערשע יאָרן. אין דעם דאָזיקן קלײנעם װאָראָנקאָ איז מײַן פֿאָטער געװען דער מיוחס, דער גבֿיר, דער גבאי ראשון פֿון אַלע חבֿרות ― „רב נחום װעװיקס“! און מיר, רב נחום װעװיקס קינדער, ― אױך נישט ――――

דעם ספֿר האָב איך טאַקע אָנגעהױבן נאָכדעם צו שרײַבן אין איטאַליע מיטן נאָמען „שלום עליכמס ביאָגראַפֿיע, פֿון אים אַלײן געשריבן“. אָנגעמערקט (פֿון שלום עליכם) אין 1913. קײן קלײניקײט! אַלע שבת־צו־נאַכטס איז געװען באַ אונדז אַ מלוה־מלכּה פֿאַר דעם גאַנצן שטעטל; אַלע יום־טובֿ איז מען געקומען צו אונדז אַף קידוש; אַלע נײַס האָט מען געבראַכט צו אונדז און אַרױסגעטראָגן פֿון אונדז; אַ גלעזל װײַן האָט מען געטרונקען באַ אונדז; פֿונעם רבין האָט מען גערעדט באַ אונדז, פֿון פּאָליטיק ― באַ אונדז, אַלצדינג ― באַ אונדז. און אונדז, נחום װעװיקס קינדער, האָט מען געהאַלטן חשובֿ, געפֿירט בדרך הישר, אָפּגעגעבן צום בעסטן מלמד, צו רב זרחן, און פֿרום זײַנען מיר געװען באמת.

איך געדענק נאָך אַצינד דעם זיסן טעם פֿון די טרערן, װאָס מיר האָבן פֿאַרגאָסן פֿון אונדזער רבינס מוסר. אַלע טאָג פֿלעגט אונדז דער רבי זרח זאָגן אַ ביסל מוסר, און מיר פֿלעגן זיך נאָכדעם, באַם דאַװנען, שלאָגן „אָשמנו“ אַף אונדזערע גרױסע זינד, װאָרעם אינאײנעם מיטן פֿרומקײט זײַנען מיר געװען אױך גרױסע־גרױסע בעלי־עבֿירות: ליגנערס, נאַשערס, ניט געפֿאָלגט דעם טאַטן, געהיפּט אינעם דאַװנען, געגנבֿעט געלט פֿון דער צדקה־פּושקע (זע „דאָס מעסערל“). הײַנט הרהורים, מחשבֿות זרות, געדאַנקען!… אײנער איז געװען צװישן אונדז אַ חבֿר, אַן עלטערער, אלי האָט ער געהײסן, אלי קײלעס, אַ ייִנגל אַ חתן ― האָט ער אונדז דערצײלט מעשׂיות, געװעקט באַ אונדז דעם יצר־הרע, פֿאַרדאָרבן, געמאַכט אונדז פֿאַר גרױסע… און נאָכדעם האָט דער רבי געזאָגט מוסר, און מיר האָבן געװײנט, געגאָסן מיט טרערן און געדאַװנט ערלעך, נישט געהיפּט, געשלאָגן זיך „אָשמנו“ און געװײנט, געװײנט און תּשובֿה געטאָן.

די פֿאַנטאַזיע איז באַ מיר געװען פֿון קינדװײַז־אָן מאָדנע גרױס און צעהיצט. הײַזער האָבן באַ מיר אױסגעזען װי שטעט, הױפֿן ― מדינות, בײמער ― מענטשן, מײדלעך ― בת־מלכּות, רײַכע יונגעלײַט ― פּרינצן, גראָז ― חיל, שטעכלקעס און קראָפּעװע ― פּלשתּים, אדום און מואָבֿ, און איך פֿלעג גײן אַף זײ מיט מלחמה (זע „גרינס אַף שבֿועות“).

אױפֿכאַפּן דאָס לעכעריקע פֿון יעדער זאַך און פֿון יעדן מענטשן ― דאָס איז געװען באַ מיר כּמעט אַ חולאַת. איך פֿלעג, ניט װילנדיק, נאָכמאַכן איטלעכן באַזונדער. פֿונעם רבין רב זרח מיט זרחליכען מיט אַלע חבֿרים מיט זײערע טאַטע־מאַמע ביז ברוך־בער דעם שכּור און, להבֿדיל, אָניסקאָ דעם סטאָראָזש מיט די אױסגעדרײטע פֿיס ― און פֿאַר אָט דעם נאָכמאַכן האָב איך געכאַפּט פּעטש, װי האָלץ. אין חדר בין איך געװען די „פֿאַרשלעפּטע קרענק“ (דער קאָמיקער). אַלע פֿלעגן לאַכן, ביזן טױט לאַכן, אַ חוץ מיר. נאָר אינדערהײם האָט די מאַמע באַמערקט מײַנע שטיק, און פֿון דעמאָלט אָן האָט זי גענומען אױסקאָרעניִען אין מיר די דאָזיקע תּנועות.

נאָך אײנער איז געװען מיט מיר אַ גלײַכן אַף מאַכן אָנשטעלן, זיך פֿאַרשטעלן, „שפּילן“, „זיך גרימירן“, און בשעת מעשׂה זינגען שײנע, װוּנדערשײנע לידער. דאָס איז געװען מאירל דעם רבֿס, אָדער מאירל מעדװע־דיעװ, דער געװיסער נאָכדעם באַרימטער אַרטיסט מ ע ד װ ע ד י ע װ. די קונץ פֿון „שפּילן“ איז געװען אַנטפּלעקט פֿאַר אים נאָך דעמאָלט, װען ער איז געגאַנגען באָרװעס און געזונגען דאָס שענסטע ליד פֿאַר אַ גראָשן אָדער פֿאַר אַ האַלבן עפּל *. מיר בײדע, איך און מאירל מעדװעדיעװ, האָבן געשפּילט דעם „גזלן“ ― אַ טעאַטער־שטיק פֿון אונדזער אײגענער פֿאַנטאַזיע. מעדװעדיעװ איז געװען דער גזלן, איך בין געװען דער ייִד, דער אָרעמאַן, און די איבעריקע חבֿרים זײַנען שױן געװען דער װאַלד (די בײמער פֿונעם װאַלד: סטאַטיסטן). איך, דער ייִד דער אָרעמאַן, בין געשטאַנען פֿאַר אים, פֿאַרן גזלן, אַף די קני, געטענהט: „װאָס האָסטו צו מיר? איך בין אָ ייִד אַן אָרעמאַן, אַן אבֿיון! האָב רחמנות אַף מײַן װײַב און קינדער!“… און ער, דער גזלן (מעדװעדיעװ), מיט אַ קאָלאָדאַטשמעסער אין האַנט, האָט געזונגען זײער אַ שײן לידל: אַז ער מוז, ער מוז אױסקױלען אַלע ייִדן!…

װי װײַט פֿאַרדאָרבן און שלעכט דערצױגן מיר זײַנען ניט געװען, איז דער געפֿיל פֿון צער בעלי־חײם געװען באַ מיר אַזױ גרױס, אַז אַ קראַנק פֿערד האָט מיך געקרענקט (זע „מתושלח“), אַ הונט מיט אַן איבערגעבראָכענעם פֿוס האָט אַרױסגערופֿן באַ מיר טרערן (זע „ראַבטשיק“), און אַפֿילו אַ קאַץ, װאָס איז גאָר אַ טמא, אַ שרץ, איז באַ מיר געװען טײַער און ליב. און פֿון קראַנקע אָרעמע קינדער שמועסט מען ניט (זע „באַשעפֿעניש“).

דער חשק פֿון שרײַבן ― מערקװירדיק! ― האָט זיך גענומען באַ מיר פֿון דעם רבין רב זרחס זעלטן שײן הענטל. פֿאַר אַ שײנעם „כּתבֿ“ האָט אונדז דער טאַטע געשענקט אַ גראָשן (דער ערשטער „האָנאָראַר“), און צוליב דעם שײנעם כּתבֿ האָב איך זיך אױפֿגענײט אַ ביכל און האָב שײן אָנגעשריבן („פֿאַרפֿאַסט“) אַ גאַנצן חבור אַף תּנ″ך און אַף דקדוק, און אַז איך האָב דאָס באַװיזן דעם טאַטן, איז ער נתפּעל געװאָרן פֿון מײַן „װערק“ און האָט דאָס לאַנג־לאַנג אַרומגעטראָגן באַ זיך אין קעשענע, באַװיזן איטלעכן באַזונדער, װי שײן זײַן זון שרײַבט (אַלט האָב איך באַדאַרפֿט זײַן דעמאָלט אַ יאָר צען), װי קלאָר ער איז אין תּנ″ך און װי גוט ער קען דקדוק. דערױף האָט געזאָגט אונדזער שכן, אַ ייִד אַ חסיד מיט אַ צאַפּן־בערדל, רב אײַזיק, װאָס פֿלעגט קװיטשען בשעת דאַװנען, װי אַ קעצל: „דקדוק ― שמינדיק ― בינדיק בלע″ז! דער עיקרשט איז באַ מיר דאָס הענטל! אַ גילדן הענטל!“… (די ערשטע „קריטיקע“). ―――

* איך געדענק אַ לידל מיט דער מעלאָדיע: „גײ איך אַרױס אין דער װילנער גאַס, הער איך אַ קול מיט אַ גרױס געשרײ: אױ־װײ! ― מע שרײַט אַזױ…“ געצױגן האָט מיך אַלץ אַהין, אין יענע עולמות פֿון רוחניות, פֿון חלומות, פֿון נגינה (זע „יאָסעלע סאָלאָװײ“), פֿון שפּילן (זע „סטעמפּעניו“), און איך האָב אַלײן נאָך דער בר־מצװה בגנבֿה זיך צוגעכאַפּט צום פֿידל ― און האָב געכאַפּט דעם רעכטן פּסק פֿון מײַן טאַטן (זע „אַפֿן פֿידל“).

פֿאַראָרעמט געװאָרן, זײַנען מיר אַריבערגעפֿאָרן פֿון װאָראָנקאָ צוריק קײן פּערעיאַסלאַװ. דאָרט האָט מען אונדז אױפֿגענײט די ערשטע מאָדנע קאַפּאָטקעלעך, מיט אַ שפּאַלט פֿון הינטן. און אַז די מאַמע איז געשטאָרבן (פֿון דער חלירע), האָט אונדז דער טאַטע אָפּגעגעבן אין דער „שקאָלע“, און איך האָב מיך אױסגעפֿײַנט צװישן אַלע קינדער, באַװיזן אַ סך בריהשאַפֿט, און נאָך דעם ערשטן ביכל, װאָס איך האָב אַף מײַן לעבן געלײענט צו פֿופֿצן יאָר, ,, ר אָ ב י נ ז אָ ן ק ר ו ז אָ ע “, האָב איך תּיכּף ומיד געמאַכט אַן אײגענעם „ראָבינזאָן קרוזאָע“, מיטן נאָמען: „דער ייִדישער ראָבינזאָן קרוזאָע“, באַװיזן דעם טאַטן, און דער טאַטע האָט באַװיזן די אורחים (באַ אונדז איז געװען אַן אַכסניה), און אַלע זײַנען אַרױס פֿון די כּלים!

פֿון דעמאָלט־אָן האָט דער טאַטע געקוקט אַף מיר, װי אַף אַן אבֿן־טובֿ, מיך אַרױסגענומען פֿון דער שטיפֿמאַמעס רשות, נישט געלאָזט, מע זאָל מיך שלאָגן, נישט געלאָזט מיך װיגן אירע קלײנע קינדער, נישט געגעבן מיר האַקן ראָזשינקעס, װי פֿריִער (באַ אונדז איז געװען אױך אַ װײַנקעלער מיטן נאָמען „יוזשני בערעג“), און פֿאַרװערט מיך פּוצן פֿאַר די אורחים די שטיװל, שטעלן דעם סאַמאָװאַר, לױפֿן אַ גאַנג, וכדומה אַזעלכע מלאָכות, װאָס איך פֿלעג זײ טאָן ביז יענער צײַט.

אין דער עפּאָכע װאָס פֿון זיבעצן יאָר ביז אײן־און־צװאַנציק יאָר, ביז איך האָב גענומען שטודירן, געװאָלט זײַן אַ ראַבינער, האָב איך אַ סך־אַ סך געלײענט, נאָר נאָך מער געשריבן. און געשריבן האָב איך אַלץ, װאָס איך האָב געלײענט: לידער, פּאָעמעס, ראָמאַנען, דראַמעס אָן אַ שיעור און גלאַט „מאמרים“ אין דער װעלט אַרײַן! מײַנע „װערק“ האָב איך געשיקט אין אַלע ייִדישע און גױיִשע רעדאַקציעס (איך האָב געשריבן אין לשון־קודש און אין רוסישן), און די רעדאַקציעס האָבן, ברוך השם, געהאַט מיט װאָס צו הײצן די הרובעס… נאָר אײן „המליץ“ האָט אָפּגעדרוקט אַ צװײ־דרײַ פֿון מײַנע „מאמרים“ מיט אַ הערה פֿון דער רעדאַקציע מיט קלײניטשקע אותיותלעך: „שׂ פֿ ת ך א תּ ך (דײַן שפּראַך איז מיט דיר). ש ל ח ד בֿ ר י ך ו כ ב ד נ ו ם (שיק דײַנע רײד, װעלן מיר זײ פֿאַרצוקערן)“… און איך האָב אָנגעהױבן שרײַבן לשון־קודשדיקע „מאמרים“ אַפֿן פּוד, גאַנצע װאַגאָנעס מיט „מאמרים“, נאָר מע האָט זײ ניט געװאָלט „פֿאַרצוקערן“, איך װײס ניט פֿאַר װאָס!…

ב ע ת ה ה י א ― אין יענער צײַט (1883) האָט זיך באַװיזן אַ ייִדיש בלאַט, דאָס ערשטע ייִדישע בלאַט אין זשאַרגאָן („פֿאָלקסבלאַט“ פֿון אַלכּסנדר צעדערבױם), און אַזױ װי די גױיִם האָבן מײַנע „ראָמאַנען“ און מײַנע „דראַמען“ נישט געװאָלט דרוקן, און די לשון־קודשדיקע „מאמרים“ זײַנען אױך געלעגן נישט „פֿאַרצוקערטערהײט“, האָב איך מיך געפּרוּװט אַף אַ ציקאַװעסט אָנשרײַבן עפּעס אַ זאַך פּראָסט אַף דעם לשון, װאָס מע רעדט, אַף דעם לשון פֿון מענדעלע מוכר־ספֿרים, װאָס איז דעמאָלט געקומען מיר אין האַנט ― און שטעלט אײַך פֿאָר, אַז מע האָט דאָס אױפֿגעכאַפּט אין „פֿאָלקסבלאַט“, און דער רעדאַקטאָר אַלײן, צעדערבױם, האָט מיט זײַן האַנט מיר אָנגעשריבן אַ בריװ און געבעטן (איר הערט? ― ג ע ב ע ט ן! ), איך זאָל שרײַבן נאָך. און פֿון יענער צײַט האָב איך אָנגעהױבן געבן פֿעליעטאָנען אין „פֿאָלקסבלאַט“, און װאָס מער איך האָב געגעבן, אַזױ מער האָט מען מיר געשריבן, איך זאָל שיקן נאָך. און צו דעם האָט זיך אונטערגעכאַפּט מרדכי ספּעקטאָר, אַלס מיטאַרבעטער אין „פֿאָלקסבלאַט“: ער האָט מיך ניט אױפֿגעהערט צו װאַרעמען, איך זאָל שרײַבן ― עד היום הזה. דאָס איז אָבער באַ מיר געװען אין יענער צײַט ניט מער װי אַ שפּילעכל, ביז עס האָט זיך געטראָפֿן אַ מעשׂה מיט אַ „מעסערל“, װאָס האָט געמאַכט אַן איבערקערעניש אין מײַן אַרט שרײַבן און אױך אינעם גאַנצן לעבן באַ מיר.

יענע צײַט איז געװען באַ מיר אַ צײַט פֿון מסחר, פֿון געלט, פֿון בערזע, פֿון פּאַפּירן, וכדומה אַזעלכע זאַכן, װאָס זײַנען ניט שײך צו ליטעראַטור. איך האָב זיך אַרײַנגעכאַפּט, װי מע זאָגט, אין די פֿעדערן, אין די גרױסע שװערע טױזנטער, און װאָלט אפֿשר אַװעק אַף אַן אַנדער װעג, װי זײ רופֿן עס ― דעם א מ ת ן װעג… געקומען אין דער גרױסער שטאָט אַרײַן, אין קיִעװ, װעגן פֿאַרשײדענע גרױסע עסקים, און אָנגעמידט זיך פֿונעם טאָג, האָב איך מיך געלײגט שלאָפֿן און האָב נישט געקענט אַנטשלאָפֿן װערן. בין איך אױפֿגעשטאַנען, זיך געזעצט צום שרײַבטיש און אָנגעשריבן ― ניט אָנגעשריבן, נאָר אױסגעגאָסן אַ זאַך, אַ דערינערונג פֿון מײַנע חדר־יאָרן, און האָב דאָס אַ נאָמען געגעבן „דאָס מעסערל“, און האָב דאָס אַװעקגעשיקט אין דער רעדאַקציע ― און פֿאַרגעסן.

ױהי היום, איך לײען דעם „װאָסכאָד“, טרעף איך אַן איבערבליק איבער ליטעראַטור פֿון „קריטיקוס“ (דובנאָװ) ― איבער פֿאַרשידענע שמאַטעס, ובתוכם מײַן „מעסערל“. מיט אַ האַרצקלאַפּעניש האָב איך איבערגעלײענט די עטלעכע װאַרעמע שורות פֿון דעם „קריטיקוס“, װאָס לױבט דאָס „מעסערל“ מײַנס און זאָגט נבֿיאות, אַז דער יונגער מחבר פֿונעם „מעסערל“ װײַזט־אױס אַ טאַלאַנט צו זײַן און ער װעט נאָך אַמאָל געבן גוטע זאַכן פֿאַר אונדזער אָרעמער ייִדישער זשאַרגאָן־ליטעראַטור.

מיט טרערן פֿון פֿרײד און דאַנקבאַרקײט האָב איך איבערגעלײענט נאָכאַמאָל די דאָזיקע װערטער פֿונעם ליבהאַרציקן „קריטיקוס“ און האָב מיר געגעבן דאָס װאָרט, איך זאָל שרײַבן אין דער אַרט נאָך און נאָך ― און פֿון דעמאָלט־אָן ביז הײַנטיקן טאָג שטײען מיר פֿאַר מײַנע אױגן די עטלעכע װאַרעמע גוטע געטרײַע װערטער, און איטלעכס מאָל, װען איך שרײַב־אָן אַ נײַע זאַך, פֿאַרגעס איך ניט פֿרעגן באַ זיך אַלײן: װאָס װעט זאָגן דערױף „קריטיקוס“?… פֿון דעמאָלט־אָן האָב איך דאָס געלט פֿאַרלאָרן, נאָר מוט איז מיר געבליבן, און איך האַלט שטאַרק־שטאַרק די פּען אין האַנט! צי דאַרף איך אים זאָגן אַ דאַנק, דעם דאָזיקן קריטיקוס (דוב־נאָװ), צי חלילה פֿאַרקערט?… דערױף בין איך נישט קײן בעל־הבית. איך בין פֿאַרקראָכן מיט מײַן חולאַת (שרײַבערײַ) אַזױ װײַט, אַז איך הײב שױן אָן געהערן נישט צו זיך און נישט צו מײַן הױזגעזינד, נאָר מער צו אונדזער ליטעראַטור און צו יענעם גרױסן געזינדל, װאָס הײסט פּובליקום…

קיִעװ, חול־המועד סוכּות, תּרס″ד II

יאָר פֿון געבורט ― 1859. אָרט פֿון געבורט ― די שטאָט פּערעיאַסלאַװ (פּאָלטאַװער גובערניע). אָרט פֿון אױסװאַקסן ― װאָראָנקאָ, אַ קלײן שטעטעלע אַ העק, דאָס אמתע כּתרילעװקע.

די משפּחה אַ גרױסע אין צאָל און אַ פֿרומע. דער פֿאָטער ― אַ טיפּ פֿון דעם אַמאָליקן משׂכּיל און למדן. צוליב זײַנע אױסערגעװײנלעכע פֿעיִקײטן, האָט מען דאָס ייִנגל געגרײט צו זײַן אַ רבֿ, נאָר ס'איז אָנגעשטאַנען די עפּאָכע פֿון „אױפֿקלערונג“ און די צײַט האָט אַנדערש באַשטימט: פֿון אים איז טאַקע אַרױסגעקומען אַ רבֿ, אָבער נישט אַ גײַסטלעכער, נאָר אַ „קאַזיאָנער“ (אין דער שטאָט לובען, פֿון יאָר 1880 ביז 1883).

אין אָט דעם פּעריאָד (פֿון רבנות) האָט דער כּמעט צװאַנציק־יאָריקער יונגערמאַנטשיק אָנגעהױבן אַרױסצובאַװײַזן אַ נײגונג צו שריפֿטשטעלערײַ, װאָס האָט זיך אױסגעדריקט אין עטלעכע נאַרישע קאָרעספּאָנדענציעס און אינהאַלטלאָזע אַרטיקלען פֿון דעם מין „מאמריסטיק“ אין דער „המליץ“ און אין דער „הצפֿירה“. נישט געקוקט אַף זײער טאַלאַנטלאָזיקײט, האָבן זײ שטאַרק אױסגענומען באַ דער משפּחה, און דער פֿאָטער פֿון דעם שריפֿטשטעלער, װאָס האָט ליב געהאַט די העברעיִשע „מליצה“, איז געװען אַפֿן זיבעטן הימל און האָט אַלץ צוגעגעבן חשק דעם „טאַלאַנטפֿולן“ זון װײַטער צו שרײַבן, נבֿיאות אים געזאָגט, אַז ער װעט װערן באַרימט איבער דער גאַנצער װעלט (װאָרעם דער „המליץ“ און די „הצפֿירה“ צעגײען זיך „איבער דער גאַנצער װעלט“).

אין יענער צײַט (יאָר 1883) האָט דער רעדאַקטאָר פֿונעם „המליץ“ אָנגעהױבן אַרױסצוגעבן אױך אַ זשאַרגאָנישע צײַטונג „דאָס ייִדישע פֿאָלקסבלאַט *. דער ערשטער נומער, װאָס איז אַרײַנגעפֿאַלן צו אים אין די הענט, האָט איבערראַשט דעם שריפֿטשטעלער מיט דער אײנפֿאַכקײט פֿון דעם אײַנפֿאַל. „אָט ―האָט ער אַ טראַכט געטאָן― דרוקט זיך אַ צײַטונג אַף אַזאַ פּשוטער שפּראַך, ,װאָס איז צוגענגלעך פֿ אַ ר אַ ל ע ייִ ד ן , אַ פֿ י ל ו פֿ אַ ר װ ײַ ב ע ר! “ פֿון דעמלט אָן האָט זיך צו אים פֿאַרגנבֿעט דער געדאַנק: צי שפּײַזט נישט די העברעיִשע שפּראַך מיט איר פֿײַנער „מליצה“ נאָר אַ קלײנע צאָל אױסדערװײלטע, װאָס באַזיצן זי? דאָס איז אײנס. און דאָס צװײטע איז, װאָס סײַ־װי־סײַ, װען דו שרײַבסט העברעיִש, טראַכטסטו דאָך אַף זשאַרגאָן, ― איז שױן נישט בעסער טאַקע גלײַך אַפֿן אָרט צו שרײַבן ייִדיש, דאָס הײסט, שרײַבן אַזױ װי דו טראַכטסט? אָבער װי אַזױ ―

* „יודישעס פֿאָלקסבלאַט“. קאָן מען עס פּועלן באַ זיך צו שרײַבן אַף אַזאַ שפּראַך, אַף װעלכער „אַלע רײדן“. און דער עיקר ― אַף װעלכער עס דרוקן זיך „תּחינות פֿאַר װײַבער“? װאָס װעט זאָגן דערױף דער טאַטע?… ― אָט דעמלט איז עס צוגעטראַכט געװאָרן דער פּסעװדאָנים „שלום עליכם“, אונטער װעלכן דער מחבר האָט זיך אױסבאַהאַלטן פֿון קרובֿים און באַקאַנטע, דערהױפּט נאָך דעם, װען ער האָט דורך די אומשטענדן (זײַן חתונה האָבן אױס ליבע מיט אַ רײַך מײדל) אַװעקגעלאָזט דאָס רבנות און איז אַרײַנגעפֿאַלן אין דאָס סאַמע געדיכטע פֿון דער פּלוטאָקראַטיע, װאָס איז אַזױ באַריכות באַשריבן פֿון מנחם־מענדלען אין זײַנע אומצאָליקע בריװ. אין דער דאָזיקער סבֿיבֿה (אַף דער קיִעװער בערזע) האָט זיך בכלל גערעכנט פֿאַר אַ חרפּה אָנצוקערן מיט די, װאָס שרײַבן, בפֿרט נאָך אַף זשאַרגאָן! ערשט אין אַ צײַט אַרום האָט מען זיך דערװוּסט, װער ס'איז אָט דער חבֿרה־מאַן. דעם שריפֿטשטעלערס פֿאָטער, דערגײענדיק דעם סוד (באַ ייִדן זײַנען נישטאָ קײן סודות!), האָט אַװעקגעשריבן דעם זון אַ באַגײַסטערטן בריװ מיט אַ באַגריסונג, אַז, הײסט עס, „אַלע ייִדן לײענען דײַנע פֿרײלעכע פֿעליעטאָנדלעך און קאַטשען זיך פֿאַר געלעכטער, און מײַן פֿאָטערלעך האַרץ פֿרײט זיך. אַ שאָד נאָר, װאָס דו שרײַבסט אָט די אַלע זאַכן אַף אַ װאָכעדיקער שפּראַך, אַף דער שפּראַך פֿון „קעכנס און דינסטמײדלעך“. װי קומט דאָס צו מאַפּו? און איך, אורטײלנדיק לױט דײַנע ערשטע מאמרים אין „המליץ“, האָב אַלץ געחלומט, אַז פֿון דיר װעט אױסװאַקסן נישט אַנדערש נאָר אַ צװײטער מאַפּו!“ ―

די ערשטע פֿאַרזוכן צו שרײַבן אַף זשאַרגאָן זײַנען געװען „די איבערגעכאַפּטע בריװ“…

װײַטערדיקע ביאָגראַפֿישע ידיעות

פֿון 1883 ביז 1890 האָט ער פֿאַרבראַכט די סאַמע גליקלעכע יאָרן אין קיִעװ, צװישן בערזע־סוחרים, מעקלערס און אַנדערע געשעפֿטסלײַט, געטײלט די צײַט צװישן בערזע־שפּיל און ליטעראַטור, אין די געשעפֿטן פֿון דער בערזע האָט אָבער דער שריפֿטשטעלער געהאַט אַ סך װײניקער דערפֿאָלג, װי אַפֿן ליטעראַרישן געביט. אין יאָר 1890, נאָך דעם, װי ער האָט פֿאַרלאָרן אַ גאַנץ פֿאַרמעגן, איז ער אַריבערגעפֿאָרן אַף צו באַזעצן זיך אין אָדעס, װוּ ער האָט אַװעקגעװאָרפֿן די קאָמערציעלע געשעפֿטן און געהאַט בדעה זיך אָפּצוגעבן אױסשליסלעך מיט שריפֿטשטעלערײַ. דאָס האָט זיך אים אָבער נישט אײַנגעגעבן, װאָרעם דעמלט, אַזױ װי אױך איצט נאָך, איז אַ ייִדישן שרײַבער שװער געװען צו לעבן נאָר פֿון דער ליטעראַטור אַלײן. אַ ייִדישער שרײַבער מוז אומבאַדינגט זײַן נ אָ ך ע פּ ע ס. אַזױ, אַז דורכלעבנדיק אין אָדעס אין שטילער נױט אַרום דרײַ יאָר, האָט ער געמוזט זיך אומקערן צוריק אַהײם קײן קיִעװ און װידעראַמאָל פּרוּװן מזל אין קאָמערציע. נאָר די הצלחה, קױם האָט זי זיך אײנמאָל אָפּגעקערט פֿונעם מענטשן, האָט זי שױן מער קײן חשק נישט צו אים זיך אומצוקערן. װי אַ פֿיש אַפֿן אײַז, אַזױ האָט זיך דער שריפֿטשטעלער געװאָרפֿן אַף אַלע זײַטן, אױסגעפּרוּװט אַלערלײ געשעפֿטן און טועכצן, אַבי נאָר מיט כּבֿוד אױפֿצוהאַלטן זיך און זײַן גרױסע פֿאַמיליע; אַף דער געװײנלעכער שפּראַך װערט דאָס אָנגערופֿן „לעבן אָנשטענדיק“. עס איז אים אױסגעקומען צו פֿירן אַ פֿאַרצװײפֿלטן קאַמף, אױסבאַהאַלטנדיק זײַן פּײַנלעכע לאַגע פֿון פֿרעמדע אױגן.

און דאָך, װאָס האַרטער עס איז געװען דער קאַמף, װאָס שװערער און ביטערער עס איז געװען דאָס לעבן, אַלץ אָפֿטער און אײַנגעשפּאַרטער פֿלעגט זיך באַװײַזן די באַגײַסטערונג צום שאַפֿן. דאָ װאָלט געװען דער ריכטיקער אָרט צו באַמערקן, צו דער כאַראַקטעריסטיק פֿונעם שאַפֿן פֿון ש. ע., אַז ער קאָן שרײַבן צו יעדער צײַט, אַף יעדן אָרט און באַ אַלערלײ אומשטענדן: אין סאַלאָן, אין קיך, אין װאַגאָן, אין רעסטאָראַן, אַפֿילו פֿאָרנדיק „אַף אַ איזװאָשטשיק“ און אַפֿילו ליגנדיק אין בעט. רבונו־של־עולם! אַזאַ מאַסע טעמעס און סוזשעטן! װאָלט נאָר געװען פֿרײַע צײַט און װאָלטן נאָר מענטשן געלאָזט שרײַבן. צום באַדױערן, האָט מען גאַנצע טעג באַדאַרפֿט זײַן אין געיעג נאָכן קערבל, און באַנאַכט האָבן חשבונות, װעקסלען, פּאָװעסטקעס און איספּאָלניטעלנע ליסטן נישט געלאָזט שלאָפֿן; אין אָט די דאָזיקע ביטערע מינוטן איז שױן במילא קײן אַנדער ברירה נישט געװען, סײַדן זיך נעמען צו דער פֿעדער…

לױט דער פֿאַרשײדנאַרטיקײט פֿון די סוזשעטן אין די דערצײלונגען פֿון ש. ע., דאַרף מען אַרױסזען די פֿאַרשײדנאַרטיקע באַשעפֿטיקונגען פֿונעם מחבר, װעלכער איז איבערגעװען אי אַ סוחר, אי אַ בערזע־האָז, אי אַ קאַזיאָנער ראַבינער, און װאָס נישט? נאָר מער פֿון אַלץ האָט ער זיך געפֿילט פֿאַר אַ שרײַבער. צו דער ליטעראַטור האָט עס אים געצױגן. און אין יאָר 1900 האָט ער אינגאַנצן אַװעקגעװאָרפֿן אַלע געשעפֿטן און זיך אָפּגעגעבן אױסשליסלעך צו דער ליטעראַטור.

און די ליטעראַטור די ייִדישע, דערהױפּט די פֿאָלקס־ליטעראַטור אַף דעם אַזױ גערופֿענעם זשאַרגאָן, האָט אָנגעהױבן זיך פֿאַנאַנדערװאַקסן און צו בליִען. עס האָבן זיך גענומען באַװײַזן צײַטונגען און זשורנאַלן און פֿאַרשײדענע בוך־פֿאַרלאַגן. אַפּנים, ס'איז אױסגעװאַקסן אַ לעזער און עס האָט זיך באַװיזן אַ נאָכפֿרעג אַפֿן בוך, דערהױפּט פֿון בעלעטריסטישן אינהאַלט. װאָלט דאָך שױן אַזאַ שריפֿטשטעלער געמעגט אײַנאָרדענען זיך אין לעבן, מער אָדער װײניקער, אָנשטענדיק. נאָר, אַף װיפֿל ש. ע. איז געװען אַ גוטער שרײַבער צװישן סוחרים, אַף אַזױפֿיל האָט ער זיך אַרױסגעװיזן פֿאַר אַ שלעכטן סוחר צװישן ליטעראַטן. די פֿאַרלעגער האָבן געמאַכט אַף אים נישט קײן שלעכטע פּראָבעס, און אים זײַנען צוגעװאָרפֿן געװאָרן נישטיקע גראָשנס. ס'איז אױסגעקומען דורכצולעבן זיך פֿון האַנט צום מױל, אײביק אָנקומען צו הלװאָות, װאָס װערן אָנגערופֿן „גמילת־חסדים“. מע האָט באַדאַרפֿט באַזיצן אַ געניאַלע געשיקטקײט, אום טאָג־טעגלעך צו אַנטלײַען געלט אַף צו דעקן די חובֿות, נעמען באַ א. אַף אָפּצוגעבן ב., כאַפּן אַ הלװאה באַ ג. און אָפּגעבן ד., כּדי מע זאָל װידעראַמאָל קאָנען אַנטלײַען באַ ד. אַף צו דעקן דעם חובֿ פֿון א. יאָ, דאָס איז שױן גאָרניט אַזאַ לײַכטע באַשעפֿטיקונג, און נישט אומזיסט האָט דער שריפֿטשטעלער געענטפֿערט זײַנעם אַ פֿרײַנט אַף דער פֿראַגע: „װי אַזױ לעבט זיך עס אײַך?“ ― גאָט צו דאַנקען, איך זיץ ע ל ח תּ ו ר ה ו ע ל ח ע בֿ ו ד ה ו ע ל ג מ י ל ת ח ס ד י ם…

אַזױ האָט זיך עס געצױגן ביזן יאָר 1905, בעת עס זײַנען אָנגעשטאַנען די געדענק־װירדיקע אָקטיאַבער־טעג, און דער שריפֿטשטעלער, אַ צעשלאָגענער, װי דאָס גאַנצע פֿאָלק ישׂראל, האָט גענומען דעם שטעקן און זיך געלאָזט װאַנדערן קײן אַמעריקע. נאָר נישט אַזױ גיך האָט ער זיך דערשלאָגן קײן אַמעריקע. ס'איז אױסגעקומען אָפּצושטעלן זיך אין יעדער שטאָט אין אײראָפּע, װוּ ייִדן האָבן פֿײַערלעך מקבל־פּנים געװען דעם פֿאַרטריבענעם שריפֿטשטעלער, געמאַכט פֿאַר אים אָװאַציעס אאַ″װ.

ערשט צום סוף 1906 איז ער אַרײַנגעפֿאַלן אין אַמעריקע, אין אָט דעם קאָכעדיקן קעסל, װוּ גלײַך מיט אַנדערע פֿעלקער קאָכט זיך אױס אױך דאָס ייִדישע פֿאָלק. װאָס עס װעט זיך אױסקאָכן פֿון דעם ― דאָס װעט באַװײַזן די צוקונפֿט.

אַרײַנגעפֿאַלן אין אַמעריקע, האָט זיך ש. ע. דערפֿילט װי אין דער הײם. עס האָט זיך אַרױסגעשטעלט, אַז דאָס זײַנען אַלץ אײגענע מענטשן, װעלכע האָבן באַגעגנט דעם שריפֿטשטעלער, װי אַן אַלטן גוטן פֿרײַנט, און דעריבער, אַפּנים, האָט מען אים געמאַכט שױן אַ צו טומלדיקן קבלת־פּנים, אַזאַ, װאָס מע קאָן נאָר מאַכן אין קאָלומבוסעס מדינה.

צוגעקוקט זיך די ערשטע צײַט צום לעבן פֿון זײַנע אַמעריקאַנער ברידער און צו זײער אײגנאַרטיקער ליטעראַטור (גיכער ― „פּרעסע“), האָט ער שטופּנװײַז אָנגעהױבן פֿאַרנעמען אַ פּאָזיציע אין עטלעכע ייִדישע צײַטונגען, אין דרײַ מיט אַ מאָל: אין דעם קאָנסערװאַטיװן „ייִדישן טאַגע־בלאַט“, אין דעם „ייִדישן אַמעריקאַנער“ * און אין מילערס פּראָגרעסיװער צײַטונג „די װאַרהײַט“ (פֿאַרשטײט זיך, אַז די מיטאַרבעטונג האָט זיך אױסגעדריקט נאָר מיט דער באַטײליקונג אין זײער בעלעטריסטישער אָפּטײלונג, נישט אין דער פּאָליטיש־פּובליציסטישער). ―――

* די ניו־יאָרקער װאָכנשריפֿט „דער אַמעריקאַנער“.

אױסגעקליבן פֿאַר זײַן װױן־פּלאַץ די אומגעהױער גרױסע שטאָט ניו־יאָרק, איז ער אָבער אױסגעפֿאָרן אױך די אַנדערע גרױסע שטעט פֿון אַמעריקע, װוּ ער האָט מיט אַן אױסערגעװײנלעכן דערפֿאָלג געלײענט זײַנע הומאָריסטישע װערק, זיך אױסגעפֿײַנט אין דער דאָזיקער קונסט, מען מעג זאָגן, ביז װירטואָזיטעט, צוגעבנדיק צו זײַן באַרימטקײט װי אַ הומאָריסט אַ שרײַבער דעם נאָמען פֿון מײַסטערהאַפֿטן פֿאָרלעזער.

אַ חוץ דער פּרעסע און די פֿאָרלעזונגען, האָט אים אױך פֿאַרכאַפּט דאָס טעאַטער, װעלכעס (אינעם זינען פֿון דעקאָראַציעס און הכנסה) צעבליט זיך. דאָך, אין פֿאַרלױף פֿונעם ערשטן סעזאָן האָט ער באַװיזן אױפֿצופֿירן נאָר צװײ פּיעסן אין צװײ טעאַטערס, און דערנאָך האָבן ענינים פֿון רער פֿאַמיליע אַװעקגערופֿן אים צוריק קײן אײראָפּע (1907), װוּ ער איז שױן פֿאַרבליבן ביז אינמיטן יאָר 1908, און גלײַך נאָך דעם זיך אומגעקערט צוריק אין דער אַלטער הײם קײן רוסלאַנד, װוּ ער איז מיטן זעלבן דערפֿאָלג אַרױסגעטראָטן אַף פֿאַרשײדענע ליטעראַרישע אָװנטן, איבערפֿליִענדיק מיט דער שנעלקײט פֿון אַ לופֿטשיף פֿון שטאָט צו שטאָט, און אַזױ איז ער פֿאַרפֿאָרן צום סוף יולי אינעם שטעטל באַראַנאָװיטש (מינסקער גובערניע), װוּ ער איז פֿאַרשלאַפֿט געװאָרן מיט אַ היפּש געפֿערלעכער לונגען־קראַנקײט. אָפּגעלעגן אַרום צװײ חדשים, האָט ער צום סוף סעפּטעמבער 1908 פֿאַרלאָזט רוסלאַנד און איז, לױט דער פֿאָרשריפֿט פֿון די דאָקטױרים, אַװעקגעפֿאָרן אין די דרום־לענדער אַף קוראַציע. די צװאה פֿון שלום־עליכם

איך בעט עפֿענען און פֿאַרעפֿנטלעכן אינעם טאָג פֿון מײַן טױט. ש ל ו ם ־ ע ל י כ ם

י″א תּשרי התרע″ו. 19 סעפּט. 1915, ניו־יאָרק.

הײַנטיקן טאָג, מחרת יום־הכפּורים, עס האָט זיך נאָרװאָס אָנגעהױבן אַ נײַ יאָר, און אַ גרױס אומגליק האָט געטראָפֿן מײַן פֿאַמיליע ― געשטאָרבן מײַן עלטערער זון מישאַ (מיכאַיִל) ראַבינאָװיטש און אַװעקגעטראָגן מיט זיך אין קבֿר אַ שטיק פֿון מײַן לעבן, איז געבליבן באַ מיר, איך זאָל איבערשרײַבן אַף דאָס נײַ מײַן צװאה, װעלכע איך האָב געהאַט געשריבן אינעם יאָר 1908, באַ מײַן קראַנק זײַן, אין נערװי (איטאַליע). ―

זײַענדיק געזונט און אין פֿולן פֿאַרשטאַנד שרײַב איך מײַן צװאה, װאָס באַשטײט אין צען פּונקטן:

א) װוּ איך זאָל ניט שטאַרבן, זאָל מען מיך באַהאַלטן ניט צװישן אַריסטאָקראַטן, מיוחסים, אָדער גבֿירים, נאָר גראָד צװישן פּראָסטע ייִדן אַרבעטער, מיטן אמתן פֿאָלק, אַזױ אַז די מצבֿה, װאָס מע װעט דערנאָך אַװעקשטעלן אַף מײַן קבֿר, זאָל באַשײַנען די אײנפֿאַכע קבֿרים אַרום מיר, און די אײנפֿאַכע קבֿרים זאָלן באַפּוצן מײַן מצבֿה, אַזױ װי דאָס פּראָסטע ערלעכע פֿאַלק האָט פֿאַר מײַן לעבן באַשײַנט זײער פֿאָלקסשרײַבער. ―

ב) קײן שום טיטלען מיט לױבענישן מיט מורי־מורינוס זאָל אַף מײַן מצבֿה ניט זײַן, אױסער דער נאָמען „שלום־עליכם“ פֿון אײן זײַט און אױסער דעם ייִדישן אױפֿשריפֿט, װאָס בײַגעלײגט, פֿון דער אַנדערער זײַט.

ג) קײן שום דעבאַטן און דיסקוסיאָנען פֿון מײַנע קאָלעגן װעגן פֿאַראײביקן מײַן נאַמען, װעגן אױפֿשטעלן מיר אַ מאָנומענט אין ניו־יאָרק אד″ג, זאָל ניט זײַן: איכל נישט קאָנען אײַנליגן רויִק אין קבֿר, אַז מײַנע חבֿרים װעלן זיך נאַריש מאַכן. דער בעסטער מאָנומענט װעט זײַן פֿאַר מיר, אַז מע װעט לײענען מײַנע װערק און אַז עס װעלן זיך געפֿינען אין די פֿאַרמעגלעכע קלאַסן פֿון אונדזער פֿאָלק מעצענאַטן, װאָס װעלן זיך נעמען אַרױסגעבן און פֿאַרשפּרײטן מײַנע װערק, הן אין ייִדיש, הן אין