פֿונעם יאַריד: דער „בחור“

שלום עליכם (אַלע װערק)

דער „בחור“

זײַן ברודער הערשל װערט אַ חתן. ― דאָס פֿאַרהערעניש מיט אַ סופֿלער. ― אַ תּפֿילין־זעקל, אַ זײגער און אַ כּלה

― אַצינד ביסטו שױן, מיט גאָטס הילף, אַ בחור. אױס ייִנגל, אױס שײגעץ, אױס קונדס. צײַט װערן אַ מענטש און אַן ערלעכער ייִד, װאָרעם די צײַט שטײט ניט: אָט־אָט, אָקערשט װי מע זעט ניט, װערסטו אַ חתן…

דאָס איז געװען דאָס ביסל מוסר, װאָס מע האָט אַרײַנגערעדט דעם בר־מצװה אַף מאָרגן נאָך דעם פֿײַערלעכן שבת, און דער רבי האָט אים געהאָלפֿן אָנטאָן די תּפֿילין. ער האָט אים אײַנגעקרעמפּעװעט דעם „של־יד“ אַף דער לינקער האַנט, אַז די פֿינגער האָבן זיך אָנגעגאָסן און געװאָרן בלױ, און דער גרױסער „של־ראָש“ האָט זיך אַלע מינוט אַראָפּגערוקט צװישן די אױגן, אָדער אַראָפּגעפֿאָרן אַביסל אַף אַ זײַט, יעדנפֿאַלס שטאַרק חשק געהאַט אַראָפּגליטשן זיך אַראָפּ. דעם בר־מצװה האָט געקאָסט מי אײַנצוהאַלטן גלײַכגעװיכט, נישט געקאָנט זיך אַ ריר טאָן פֿרײַ און אַפֿילו אַ קוק צו טאָן אַף די װײַסע־חבֿרהניקעס, װאָס האָבן מיט נײַגעריקײט אַרומגערינגלט דעם בר־מצװה, זען, װי ער דאַװנט צום ערשטן מאָל אין תּפֿילין. און מע דאַרף דעם אמת זאָגן, אַז װען ניט זײ, אָט די װײַסע־חבֿרהניקעס, װאָלט דער בר־מצװה איצטיקס מאָל געדאַװנט מיט האַרץ, מיט כּװנה און מיט ליבשאַפֿט. עס איז אים געפֿעלן די צערעמאָניע פֿון תּפֿילן־לײגן; עס איז אים געפֿעלן די טײַטש פֿון די װערטער „וארשׂתּיך“; עס איז געפֿעלן דער מחיהדיקער יוכטן־ריח פֿון די פֿרישע, נאָר־װאָס אױסגעמאַכטע רצועות; עס איז אים געפֿעלן, װאָס מע זאָגט אים, אַז ער איז שױן אַ בחור; עם איז אים געפֿעלן, װאָס מען איז אים מצרף צו אַ מנין. די משמעות, אַז ער איז שױן אַ ייִד גלײַך מיט אַלע ייִדן, אַ מענטש גלײַך מיט אַלע מענטשן. אַפֿילו רפֿאל דער שמשׂ מיטן אױגל קוקט אַף אים שױן גאָר אַנדערש, מיט פֿאַרבאָרגענעם דרך־ארץ. פֿון די חבֿרים שמועסט מען ניט, אַז זײ זײַנען אים מקנא, װאָרעם ער געדענקט, אַז ער אַלײן האָט אַמאָל מקנא געװען זײַן עלטערן ברודער הערשל צו זײַן בר־מצװה. און ניט אַזױ אַף דער בר־מצװה, װי אַף דעם, װאָס באַלד נאָך דער בר־מצװה איז זײַן ברודער געװאָרן אַ חתן, און די כּלה האָט אים געשענקט אַן אױסגענײט תּפֿילן־זעקל, און דער מחותּן ― אַ זילבערנעם זײגער. בײדע פֿאַקטן, דאָס הײסט, װי אַזױ דער ברודער הערשל איז אַ חתן געװאָרן און װאָס ס'איז געװאָרן פֿונעם מחותּנס מתּנה, פֿונעם זײגער, דאַרפֿן באַשריבן װערן כאָטש אין קורצן.

הערשל איז געװען אַ בר־מצװה־ייִנגל אַ ציקאַװער, אַ שײנער, און אַ טשעפּקע בחורל, דאָס הײסט, ער האָט ליב געהאַט גײן רײן אָנגעטאָן; נאָר קײן קאָפּ צום לערנען האָט ער ניט געהאַט, און קײן גרױסער װעלער איז ער אױך ניט געװען. פֿונדעסטװעגן, אַ טאַטנס אַ קינד, נחום ראַבינאָװיטשעס אַ זונדל ― מע האָט אים גערעדט די פֿײַנסטע שידוכים, און ס'איז געקומען צו פֿאָרן אַ שײנער ייִד מיט אַ שװאַרצער באָרד, אַ מחותּן פֿון װאַסילקאָװ, נישט אַלײן, נאָר מיט אַ פֿאַרהערער, אַ יונגערמאַנטשיק מיט אַ געל בערדל, אַ געראָטענער, אַ קענער, אַ בעל־תּנ″ך און אַ בעל־לשון־קודש, נאָר אַ ביסל אַ נודניק, אַן אײַנגעזעסענער, האָט ליב אַרײַנקריכן יענעם אין די בײנער. צום אַלעם ערשטן האָט דער פֿאַרהערער גענומען אַרױסבאַװײַזן פֿאַר די מחותּנים, װאָס ער קען. צוליב דעם האָט ער זיך אַ נעם געגעבן צום חתנס רבין, אַרײַנגעלאָזט זיך מיט אים אין אַ לאַנגן דיספּוט װעגן דקדוק. װאָס דער רבי האָט געזאָגט, האָט ער געזאָגט פֿאַרקערט.דערנאָך האָט ער אַ כאַפּ געגעבן דעם רבין, דער רבי זאָל אים זאָגן, פֿאַר װאָס שטײט אין קהלת „זבֿובֿי מות יבֿאיש“, מיט אַ לשון יחיד, און נישט „יבֿאישו“, מיט אַ לשון רבים? דערױף האָט אים דער רבי געענטפֿערט: למאַי שטײט אין קהלת טאַקע „וזכור את בוראיך“, מיט אַ לשון רבים, ניט „וזכור את בוראַך“, מיט אַ לשון יחיד? דערנאָך האָט ער אַ כאַפּ געגעבן דעם רבין גאָר מן הצד: „זאָגט נאָר, איך בעט אײַך, װוּ שטײט „ױתהלכו מגױ אל גױ“?“ דער רבי איז געװאָרן אַביסל מטושטש, אַביסל פֿאַרשעמט, און געענטפֿערט: „דאָס איז פֿונעם דאַװנען „הודו לה' קראו בשמו“… דער יונגערמאַן האָט זיך ניט באַרויִקט: „און װוּ שטײט „הודו לה' קראו בשמו“?“ דער רבי איז געװאָרן נאָך מער מטושטש און האָט געענטפֿערט: „דאָס דאַרף זײַן מסתּמא אין תּהלים ערגעץ“… דאָ האָט דער געלער יונגערמאַן אױסגעבראָכן אַ געלעכטער: „האָט קײן פֿאַראיבל ניט, רבי, דאָס שטײט נישט אין תּהלים ערגעץ, דאָס שטײט אײן מאָל אין תּהלים, און אײן מאָל, ניט דאָ געדאַכט, ניט פֿאַר אײַך געדאַכט, ניט פֿאַר קײן שום ייִדן געדאַכט, אין דבֿרי־הימים“…

פֿאַרן רבין איז דאָס געװען אַ טױטקלאַפּ. טראָפּנס שװײס זײַנען אים אַרױסגעטראָטן אַפֿן פּנים. ער איז געװען אַ געהרגעטער. „דער יונגערמאַן איז אַ דרײער!“ ― אַזױ האָט ער געזאָגט צו די קינדער און געװישט זיך דעם שװײס מיט דער פּאָלע, ― „טאָמער טוט ער אַ פֿאַרהער דעם חתן, איז דער חתן אַ פֿאַרפֿאַלענער און דער שידוך איז אױס שידוך“… און אַזױ װי אין דעם שידוך איז געװען פֿאַראינטערעסירט אױך ער, דער רבי טאַקע, דאָס הײסט, ניט אַזױ אינעם שידוך, װי אינעם שדכנות־געלט, איז ער געפֿאַלן אַף אַן עצה און האָט אַרײַנגערױמט אַ סוד אַפֿן אױער דעם חתנס ברודערל, שלומען, אַז ער זאָל זיך פֿאַרקלײַבן הינטער דער ברײטער פֿאַ־נירטער קאַנאַפּע, און אַף דער קאַנאַפּע האָט ער אַװעקגעזעצט דעם חתן. דערנאָך האָבן זיך די מחותּנים אױסגעזעצט אַרום דעם האַלבקײַלעכיקן פֿאַנירטן טיש מיט די לאַפּעס און דער געלער יונגערמאַנטשיק האָט אַ נעם געגעבן דעם חתן אַפֿן צימבל. אין דער זעלבער צײַט האָט דעם חתנס מאַמע געגרײט צום טיש, געשטעלט לעקעך און בראָנפֿן, געװען, אַפּנים, זיכער, אַז דער עקזאַמען װעט אָפּלױפֿן גלאַט. „אַנו, זאָג נאָר, בחורל, װוּ שטײט „לפּיד בוז לעשתּות שאַנן נכון למועדי רגל?“ ― „אין איובֿ“! ― האָט זיך געלאָזט הערן פֿון הינטער דער פֿאַנירטער קאַנאַפּע אַרױס. „אין איובֿ!“ ― האָט דער חתן געזאָגט, װי אַ מזיק, הױך אַפֿן קול. „אמת, אין איובֿ. אַצינד װײסטו ניט, װוּ געפֿינט זיך ערגעץ אין תּנ″ך נאָך אַ װאָרט פֿונעם שורש „לעשתּות“?“ ― פֿרעגט װײַטער דער געלער פֿאַרהערער. „ביום ההוא אָבֿדו עשתּונותיו“, „אין תּהלים!“ ― פּישטשעט דער סופֿלער פֿון הינטער דער קאַנאַפּע, און דער חתן זאָגט אים נאָך װאָרט אין װאָרט. „זײַנען מיר מיטן תּנ″ך, הײסט דאָס, אַזױ גרױס װי פֿאַרטיק, ― זאָגט דער פֿאַרהערער און װאַרפֿט מיט די אױגן אַפֿן טיש, װוּ די קלײנע חיה־אסתּר פּאָרעט זיך באַם לעקעך און אײַנגעמאַכטס. ― אַצינד װעלן מיר זיך אַרײַנטאָן אַביסל אין דקדוק אַרײַן. װאָס פֿאַר אַ פּועל איז אָבֿדו? װאָס פֿאַר אַ בנין? װאָס פֿאַר אַ גוף? װאָס פֿאַר אַ מספּר? און װאָס פֿאַר אַ זמן?“ האָט דער קלײנער שלום אַרױסגעקװיטשעט שטילערהײט פֿון הינטער דער קאַנאַפּע אַרױס, און דער חתן האָט אים נאָכגעזאָגט איטלעכס װאָרט: „אָבֿדו איז אַ פּועל עומד, אַ בנין קל, אַ גוף נסתּר, אַ מספּר רבים און אַ זמן עבֿר, און עס װעט זײַן: אָבֿדתּי, אָבדתּ, אָבֿד, אָבֿדה, אָבֿדנו, אבֿדתּם, אבדתּן“…

„גענוג, גענוג, גענוג!“ ― האָט אױסגערופֿן דער פֿאַרהערער צופֿרידן, געריבן די הענט און געקוקט אַפֿן געגרײטן טיש, און אױסגעדרײט זיך צום שײַנענדיקן מחותּן פֿון כּלהס צד, האָט ער אַ זאָג געגעבן: ― „אײַך קומט מזל־טובֿ. איר זעט דאָך, דער יונג איז קלאָר אומעטום, װי אַ װאַסער. װעלן מיר גײן, הײסט עס, צובײַסן?“…

צי עס האָבן געװוּסט פֿון דעם אָנשטעל טאַטע־מאַמע אױך, אָדער דאָס האָבן אָפּגעאַרבעט נאָר דער רבי מיטן חתן אַלײן? און אפֿשר האָט דער פֿאַרהערער אױך געװוּסט פֿון דעם פֿאָקוס? ― דאָס איז שװער צו זאָגן. יעדנפֿאַלס, בײדע צדדים זײַנען געװען צופֿרידן, בײדע האָבן זיך חלילה ניט אָפּגענאַרט…

אַצינד גײען מיר אַריבער צו דער געשיכטע מיטן זײגער. פֿאַרשטײט זיך, אַז באַלד נאָכן פֿאַרהערן איז די מאַמע געפֿאָרן אָנקוקן די כּלה. די כּלה איז איר געפֿעלן ― זי איז אַ קלוגע; האָט מען געפּראַװעט אַ קנס־מאָל, געשריבן תּנאָים און געבראָכן טעלער, און דער מחותּן האָט געקױפֿט דעם חתן אַ מתּנה ― אַ זילבערנעם זײגער. װיפֿל ס'איז פֿאַראַן מינוטן אין אַ שעה, אַזױ פֿיל מאָל האָט דער חתן געקוקט אַפֿן זײגער. אַ מצװה האָט מען פֿאַרדינט אינעם חתן, אַז מע האָט אים געפֿרעגט, װי האַלט דער זײגער. און דער חתן האָט געהיט דעם זײגער, װי דאָס שװאַרצאַפּל פֿונעם אױג. פֿאַרן שלאָפֿן־גײן האָט ער פֿאַרן זײגער קײן אָרט ניט געקאָנט געפֿינען. שבת, פֿאַרן גײן אין שול אַרײַן, איז ער אױסגעװען מיטן זײגער אין אַלע שופֿלאָדן און אין אַלע קאָמאָדן; ער האָט אַלץ געציטערט, מע זאָל חלילה נישט אַװעקגנבֿענען דעם זײגער…

ױהי היום, אײנמאָל פֿאַרגלוסט זיך דעם חתן, אַ טשעפּקע בחורל, אױספּוצן דעם קאָסטיום. געטראָגן האָט מען דעמאָלט גוטן טריקאָ מיט אַ װאָרסע, און אַזאַ טריקאָ האָט אַ טבֿע ― ער נעמט אַף זיך פֿלעקן און שטױב גאַנצע פּודן. אַ שטעקל האָט דער חתן געטראָגן אַ יאַמשאָװע, װאָס בײגט זיך. האָט ער דעם קאָסטיום אױפֿגעהאַנגען אין דרױסן אַפֿן גאַניק און מיט דעם יאַמשאָװע שטעקל גענומען אױסקלאַפּן דעם שטױב פֿונעם קאָסטיום, אָבער גוט, װיפֿל ס'איז נאָר געװען כּח, און אַז אין קעשענע פֿונעם קאָסטיום ליגט דער זײגער ― האָט ער אַקוראַט פֿאַרגעסן. זעלבסטפֿאַרשטענדלעך, אַז פֿונעם זײגער איז געװאָרן אַ חורבן, אַ פּראָשעק פֿון שטיקלעך זילבער, פּאָרצעלײַ און גלאָז און אַ סך קלײנע רעדעלעך. און דער חתן האָט אױפֿגעהױבן זײַן קול און האָט זיך צעװײנט. עס האָט ניט געהאָלפֿן קײן שום טרײסטן מיט קײן שום צוזאָגעכצן, אַז מע װעט אים קױפֿן אַן אַנדער זײגער ― עס האָט אױסגעריסן אַ שטיק האַרץ!

דער בר־מצװה שלום האָט געקוקט אַף זיך אױך, װי אַף אָט אַזאַ מין בחור. זײַן אידעאַל איז געװען אין יענער צײַט דרײַ זאַכן: אַ תּפֿילין־זעקל, װי באַ זײַן ברודער הערשל, אַ זײגער און אַ כּלה. די כּלה האָט זיך אים פֿאָרגעשטעלט ניט אַנדערש, װי אינעם געשטאַלט פֿון אַ בת־מלכּה, אײנע פֿון יענע יפֿהפֿיות, װאָס זײַן חבֿר שמואליק דער יתום פֿלעגט זיך אָנדערצײלן פֿון זײ. זי איז אים געװען אַזױ קלאָר, אַז ער האָט זי געזען אָפֿט אין חלום, און אײנמאָל, באַלד נאָך דער בר־מצװה, האָט ער זי דערזען אַף דער װאָר און ― ער האָט זיך פֿאַרליבט אין איר, װי עס װערט באַשריבן אָט דאָ באַלד אין אַ באַזונדער קאַפּיטל. די ערשטע ליבע

ראָזע בערגער די שולמית פֿון שיר־השירים. ― חײם פֿרוכשטײן ― אַ געפֿערלע־

כער קאָנקורענט. ― סקריפּנדיקע שטיװלעטן און פֿראַנצױזיש. ― פֿידל־שפּילן. ― זיסע חלומות.

װען זײ זאָלן נישט געװען זיך באַגעגענען דערנאָך אין לעבן אַ סך מאָל, װאָלט דער העלד פֿון דער דאָזיקער ביאָגראַפֿיע זיכער געמײנט, אַז די, װעלכע האָט אים צו פֿערצן יאָר געפּלעפֿט, איז געװען נאָר אַ דמיון, אַ פֿאַנטאַזיע, אַ חלום. געהײסן האָט זי ראָזע, און ער האָט זי קײנמאָל נישט געזען, זי זאָל גײן אַלײן. שטענדיק מיט אַ כאַליאַסטרע „קאַװאַליערן“, די פֿײַנסטע ייִדישע בחורים, די רײַכסטע יונגעלײַט פֿון שטאָט, און אַמאָל אױך קריסטן, אָפֿיצירן. אַ רוסישער אָפֿיציר זאָל שפּאַצירן מיט אַ ייִדיש מײדל ― דאָס אַלײן איז געװען אַזאַ סענסאַציע, װאָס די שטאָט האָט מיט דעם געקאָכט. און נישט אַ יעדעס מײדל װאָלט זיך דאָס דערלױבט, און נישט אַ יעדן מײדל װאָלט דאָס די שטאָט מוחל געװען. נאָר ראָזע ― זי מעג עס, איר קאָן מען דאָס מוחל זײַן, װאָרעם זי איז ראָזע, װאָרעם זי איז די אײנציקע אין שטאָט, װאָס שפּילט פּיאַנע, די אײנציקע אין שטאָט, װאָס רעדט פֿראַנצױזיש, און רעדט הױך, און לאַכט הױך ― אַ קלײניקײט ראָזע? און דערצו איז זי אַ טאַטנס אַ קינד. איר פֿאָטער איז אײנער פֿון די רײַכסטע און פֿאָרנעמסטע ייִדן אין שטאָט, אַ ייִד אַן אַריסטאָקראַט. אין דער יוגנט, זאָגט מען, איז ער געװען אַ גלוח. איצט איז ער שױן אַלט און גרױ, האָט ער זיך פֿאַרלאָזט אַ באָרד, טראָגט ברילן, האָט קישעלעך אונטער די אױגן. די אײגענע קישעלעך אונטער די אױגן האָט געירשנט פֿון אים זײַן טעכטערל ראָזע, און זײ פּאַסן זיך איר אַזױ צו אירע שײנע בלױע אױגן, און צו אירע זײַדענע אױסגעבױגענע ברעמען, און צו איר ייִדיש־גריכיש נעזל, און צו איר קלאָר־װײַס געזיכט, און צו איר קלײנער, נאָר מאַיעסטעטיש־גרױסאַרטיקער פֿיגור, װעלכע האָט געפּלעפֿט דאָס האַרץ פֿונעם ציקאַװע פֿאַרחלומטן חדר־ייִנגל שלום נחום װעװיקס, װאָס האָט זיך דורך אײן קוק פֿון אירע שײנע שולמית־אױגן פֿאַרליבט אין דער דאָזיקער שולמית מיטן הײליקן פֿײַער פֿון אַן אומשולדיק בר־מצװה־ייִנגל.

יאָ, שולמית. נאָר די שולמית, װאָס אין שיר־השירים, פֿאַרמאָגט אַזעלכע שײנע געטלעכע אױגן. נאָר די שולמית, װאָס אין שיר־השירים, קאָן אַזױ זיס־ליבלעך און שטרענג־טיף אַרײַנדרינגען אײַך אין דער נשמה אַרײַן, װען זי קוקט אַף אײַך. און אַ קוק געגעבן האָט זי אַף שלומען, קאָן