אַ מאָנאָלאָג פֿון אַ װילנער ייִדענע
― זײ זאָגן, די הײַנטיקע הײסט דאָס, די עזות־פּנימער, אַ קלאָג צו זײ, אַז דעמאָלט װעלן מענטשן זײַן גליקלעך, װען מע װעט מאַכן אַ מישמאַש, שלי שלך, שלך שלי… און איך זאָג אײַך, אַז אױב עס װעט אַמאָל זײַן אַזױ, װעט דאָס הײסן תּוהו־ובֿוהו ― הימל און ערד און סטרוטשע־באָב. הערט אַ מעשׂה, װאָס מיט מיר האָט געטראָפֿן פֿאַראַיאָרן אין דער צײַט, דעם ערשטן טאָג סוכּות. איך זיץ, װײסט איר דאָך מן־הסתּם, אַף „גיטקע טױבעס זאַװוּלעק“, באַ גוטקע נעכעס אין הױף. דאָס הײסט, ס'איז אַזױ גוטקע נעכעס הױף, װי איר זײַט מיר אַ פֿעטער. דער הױף איז אַן „עקסװידאָרסקע הױף“; עס האָבן אין דעם אַ חלק, מיט גאָטס הילף, פֿינף ברידער מיט צװײ שװעסטער. זײַנען די ברידער געשטאָרבן, און די שװעסטער זײַנען אױך געשטאָרבן, און אַלע האָבן געלאָזן קינדער, און דװקא היפּשלעך, קאָן מען זיך ניט אײַנטײלן; ניט פֿאַרקױפֿן, ניט צעװאַרפֿן, סײַדן חלילה אונטערצינדן, איז אַן עבֿירה די גאַס, עס קאָן אַװעקגײן אַ האַלבע שטאָט. האַלט מען זיך מיט דער דירה, װי מיט מײַנע צרות: ניט קײן דאַך, ניט קײן טרעפּ, ניט קײן אױװן ― אַ קאַטוך, צו אַלדי שװאַרצע יאָר, און גײ האַלט דאָרט אַ „הימל־בעט“ און צאָל אַזאַ ראַטע, דריטהאַלבן רובל אַ חודש נאָך מיט קאָפּיקעס. בײַסער װאָס? ס'איז שױן מיט הײצונג. ניט מער זאָלן אײַערע שׂונאים זשיפּען, װי מע הײבט זיך אָן, אַחוץ שבת און יום־טובֿ; ס'איז פֿון די מענטשן אַלײן, זאָגן זײ, גענוג װאַרעם… טאַקע װאַרעם! שױן צופֿיל װאַרעם! באַרעכנט, קײן עין־הרע, װיפֿל שכנים אַף אײן דירה: שמערל דער גלעזער ― האָט איר ניט אײנס; פּיני־מאיר דער קצבֿ איז ניט צװײ; נפֿתּלי־בער דער שמאַרגאָנער מלמד איז ניט דרײַ; משהלע דער אַלמן איז ניט פֿיר. װאָלט ער זײַן אַן אַלמן, װאָלט זײַן נישקשה; איז ער אָבער אַזױ אַן אַלמן, װי איר זײַט אַ גובערנאַטאָר. מע רופֿט אים אַלמן, װײַל ער איז אַמאָל געװען, ניט איצט געדאַכט, אַן אַלמן. הײַנט איז ער, ברוך השם, אױס אַלמן, גאָט האָט אים געבענטשט מיט אַן אַרורה, זאָל זי זיך אים נאָר האַלטן, רבונו־של־עולם…
הײַנט האָב איך פֿאַרגעסן רעכענען רב יאָשע דעם סופֿר מיט דער שנור. פֿאַר װאָס זאָג איך די שנור, ניט דער זון? װײַל דער זון איז אַװעק אין מלחמה, האָט ער אָפּגעטראָטן זײַן אָרט דעם גליקלעכן פּאָר, װאָס מע רופֿט זײ „די בונימאָװיטשעס“. װײסט איר, פֿאַר װאָס? דערפֿאַר, װאָס ער איז אַ קאַליקער און זי איז אַ בלינדע, זײַנען זײ מאסף ממון. אַ סבֿרה גאָר, אַז זײ האָבן אַ שײנעם קאַפּיטאַל, גאָר אַ שײנעם קאַפּיטאַל ― צװײ מענטשן און בײדע פֿאַרדינערס! רב לײבע דעם בעל־מגיה פֿון דרוק רעכן איך שױן נישט, װאָרעם ער איז ניטאָ אַ גאַנצע װאָך אין דער הײם, אַחוץ שבת; ער איז אַ מענטש אַ באַשעפֿטיקטער, האָט אפֿשר צען פּרנסות: אַחוץ װאָס ער דינט אין דער דרוק, איז ער אַ מעקלער פֿון ספֿרים, אַ גײער אַף מנינים, אַ שיקער פֿון חבֿרות, אַ זאָגער פֿון תּהלים, אַ שלאָגער פֿון מלקות, אַ בלאָזער פֿון שופֿר, און אַז עס מאַכט זיך, חס ושלום, אַן אומגליק, אַ נוטה־למות, שטעלט ער צונױף אַ „יענך“ ― און נאָך כּדומה אַזעלכע פּרנסות לרובֿ. נאָר האָט קײן מורא ניט ― זײַן ייִדענע זיצט אױך ניט לײדיק: פֿלעכט הבֿדלות און פֿאַרקױפֿט באָבעס, און ― שדים װײסן אים. ― פֿאָרט אַ קבצן! אַװוּ האַלט איך אין חשבון? אַריבער אַ מנין געװיס, און אפֿשר נאָך מיט אַ צולײג. װאָלט אַלץ זײַן גוט, װען אַלע װאָלטן דאַװנען אין אײן שול. איז אָבער די צרה, װאָס דער איז אין װילײקע און יענער אין האַנדריקעװע. מילא, אַז דער גלעזער דאַװנט אין דער גלעזערשער שול, דער קצבֿ אין דער יאַטקעװער שול, דער מלמד אין דער ליבאַװיטשער שול ― דאָס פֿאַרשטײט מען נאָך: כּ ל ע ו ר בֿ ל מ י נ ה ו ― איטלעכער צו זײַן צעך. אָבער דו, אַלמן, װאָס קריכסטו אין דער אַלטער שול דװקא צו סיראָטע דעם חזן? ביסט דאָס טאַקע אַזאַ מבֿין אַף נגינה? איר װאָלט אים הערן, אַז עס קומט שבת זינגען זמירות ― אַ קלאָג צו אים! אַ שטים פֿון אַ געקױלעטן האָן, און גענדזלט זיך נאָך. ער פֿאַרהאַקט אַזױ דעם קאָפּ מיט זײַן „ברוך שאָכלנו“, אַז דעם גאַנצן טאָג זונטיק שאָכלנוט מיר אין די אױערן; טאָמער װײסט איר, װאָס ער האָט געאָכלנוט באַ דער אַרורה זײַנער, אַ חוץ קללות מיט חרמות? און פֿונדעסטװעגן, רעדט מיט איר, איז זי גערעכט: אַ מאַן, זאָגט זי, איז װי דער גלות ― אָט מע טראָגט אים, נאָר מע איז שױן געװױנט. װאָס זאָגט איר צו איר קאָפּ?…
דאַכט מיר, איך װאָלט מער באַדאַרפֿט האָבן טענות צו דעם, װאָס איך בין ניט װערט דעם נאָמען דערמאָנען, װאָרעם מײַנער איז דאָך טאַקע יע, װי זאָגט מען דאָס, אַ כּשרער שעפּס, טוט ניט קײן האַנט אין קאַלט װאַסער, זיצט יומם ולילה אין שול על התּורה ועל העבֿודה, און איך ליג אין דער ערד, װי איר װײסט, און באַק בײגל. בײַסער װאָס? איך װעל האָבן אַ שטול אין גן־עדן. אַרבעט איך טאַקע געטרײַ, װי אַן אײזל, און איך זע, עס זאָל זײַן דער שבת מיטן יום־טובֿ כּיד המלך! פֿאַר װאָס שבת און יום־טובֿ? װײַל אַ גאַנצע װאָך עסט ער אַפֿן חשבון פֿון דבֿורה־אסתּר. װאָס ער עסט און װי אַזױ ער עסט ― װיל איך גאָר אַזױ װײַט די האַנט ניט אַרײַנלײגן. איך װײס נאָר, אַז עס קומט שבת און יום־טובֿ, איז פֿאַר אים גרײט די חלות, מיט די דגים, מיטן שטיקל פֿלײש, מיט אַלעם מיט אַנאַנדער. און קומט יום־טובֿ ― מוז זײַן צימעס: פּסח, פֿלױמען־צימעס, און סוכּות מערן־צימעס.
האָט זיך געטראָפֿן אַ מעשׂה: פֿאַראַיאָרן סוכּות געװען אַ יקרות אַף מערן. שדים װײסן זײ, נישט אַרײַנגעפֿירט, אַפּנים. אַ רענדל אַ מערעלע. נאָר ס'איז עפּעס אַ תּירוץ? באַ מײַן מאַן איז דער צימעס טײַערער פֿון אַלץ. ער װעט אײַך מוחל זײַן די דגים מיטן פֿלײש מיט אַלעם מיט אַנאַנדער, אַבי צימעס זאָל אים זײַן. לאָז זיך אײַך דאַכטן, איך װײס, אַז ס'איז נאָר געזאָגט, װײַל דער צימעס איז דאָך שױן נאָך אַלעמען, מעג ער זײַן אַ װתּרן… האָב איך געבראַכט אַ קאָשעק מערן, צורעכט געמאַכט, צוגעשטעלט און אָפּגעקאָכט. װאָס זאָל איך אײַך זאָגן? טעם גן־עדן! נישט אומזיסט איז דאָס באַ די נגידים אַ װאָכעדיקער מאכל; די נגידים זײַנען נישט קײן נאַראָנים. זײ האָבן ליב אַלצדינג אין דער װאָכן דאָס, װאָס מיר האָבן ליב אום שבת… אָפּגעקאָכט, אַװעקגעשטעלט און פֿאַרשאַרט אין מײַן װינקעלע, ― איטלעכע שכנה האָט זיך איר װינקעלע, ― בין איך אַװעק אַף אַ װײַלע צו דער שװעסטער געװאָר װערן. איך האָב אַ שװעסטער בײלקע, איז זי, ניט פֿאַר אײַך געדאַכט, געלײמט אַף די פֿיס שױן צען יאָר, און דאָך לעבט זי פֿון אירע אײגענע הענט: זי פֿליקט פֿעדערן. װינטער, הײסט דאָס, פֿליקט זי פֿעדערן, און זומער אַרבעט זי קינדערשע זעקעלעך מיט נאַרעסענע היטעלעך. זיצן זיצט זי אַף דער ייִדישער גאַס, אַף לײבע לײזערס הױף, אױך אַן עקסװידאָרסקע הױף, מיט נאָך עטלעכע הונדערט געזינדלעך. נו, װאָס קומט מיר דערפֿאַר. איך בעט אײַך, אַז איך האָב מיך אַרױסגעכאַפּט אַף אַ האַלבע שעה צו דער שװעסטער אײן מאָל אין אַ יום־טובֿ? און אַגבֿ האָב איך איר טאַקע געבראַכט אַ חלה מיט אַ שטיקל פֿיש, לאָז זי אױך װיסן פֿון אַ יום־טובֿ צו זאָגן. פֿרעמדע, חלילה, טראָג איך איר ניט, אײגענע האָרעװאַניע, דין־וחשבון פֿאַרן מאַן דאַרף איך אױך ניט אָפּגעבן, הײַנט װעמען הער איך?
באשר מע זעט זיך נישט אַ גאַנצענע װאָך, אַחוץ שבת און יום־טובֿ, האָבן מיר זיך אַביסל פֿאַררעדט. איז מען געקומען רופֿן מיך אַהײם, איך זאָל גיכער גײן, װאָרעם ער איז שױן געקומען פֿון שול, דער מאַן מײַנער, אַ קלאָג צו מיר ניט, ער קאָן שױן זײַן גוט בײז, װיל נעבעך עסן. בין איך דאָך געלאָפֿן ניט טױט, ניט לעבעדיק, און געטראָפֿן אין סוכּה שױן דאָס זעקסטע פּאָרל זיצן באַ דער סעודה, װאָרעם מיר אַלע האָבן אײן שטיקל סוכּה, און ניט אַלע קאָנען עסן אין אײן צײַט. דאַנקען גאָט, זאָגן האָט ער מיר ניט געזאָגט גאָרניט, דער מאַן מײַנער. ער איז ניט פֿון די מאַנען, װאָס זאָגן. ער איז אַ שטילער מענטש. נאָר ברוגזלעך, זע איך, איז ער. איך קען אים שױן נאָכן קוק: קוקט ער אַרײַן אין אַ ספֿר אַרײַן, איז אַ סימן, אַז ער איז ברוגז. דאָס הײסט, אין ספֿר אַרײַן קוקט ער תּמיד, נאָר קוקן צו קוקן איז ניט גלײַך: יענס איז אַנדערש געקוקט, און דאָס איז װידער אַנדערש געקוקט. און אַביסל איז ער טאַקע סגי־נהורדיק אַף אַן אױג, קוקט דאָס אױס גאָר ניט יום־טובֿדיק. הײב איך מיך אָן מסתּמא פֿאַרענטפֿערן: דאָס, יענס, אַ שװעסטער, ניט געזען זיך אַ גאַנצע װאָך ― בלאָטע! מײַנער איז ברוגז, קוקט אין ספֿר אַרײַן. אים אונטערגעטראָגן די קװאָרט, זיך געװאַשן, דערלאַנגט די פֿיש. שמעקט אַ מחיה. דאָס ביסל פֿאַרפֿל, דאָס שטיקל פֿלײש ― גוט און פֿײַן אַרום און אַרום. געקומען צום צימעס, רוף איך מיך אָן צו אים, פֿאָרט אַ מאַן, װאָס זיצט און לערנט: „איז פֿאַראַן, זאָג איך, באַ מיר אַ צימעס, הערסטו, דער קײסער מעג אים פֿאַרזוכן, כלעבן! אַן אמתער אַ יום־טובֿדיקער צימעס, און דװקא, זאָג איך, פֿון מערן!“… דערהערט צימעס, האָט מײַנער אַװעקגעלײגט דעם ספֿר, געװאָרן גאָר אַ פֿרישער מענטש. און איך לאָז מיך צום אױװן. ערשט איך טו אַ קוק ― אַ קלאָג צו מיר ניט, דער טעפּל רײן װי גאָלד, און צימעס ניט אַ לעק, ניטאָ קײן צימעס! צימעס־צימעס, װוּ איז מײַן צימעס? איך לױף צו דעם, איך לױף צו יענעם; „האָט איר ניט געזען מײַן צימעס?“ װאָסער צימעס? קײנער װײַט ניט פֿון קײן צימעס! אַ גליק, אײנע אַ שכנה האָט רחמנות געהאַט, האָט זיך אָנגערופֿן, אַז זי װײס, װוּ איז מײַן צימעס. ס'איז שױן, זאָגט זי, עליו־השלום, אױס צימעס. מע האָט אים שױן לאַנג, זאָגט זי, אױפֿגעגעסן. נאָר װער האָט אים אױפֿגעגעסן ― קאָן זי ניט זאָגן. זי האָט מורא, װיל ניט האָבן צו טאָן מיט אַ סגי־נהורטע, דאָס הײסט מיט אַ בלינדע… און דאָ, איך טו אַ קוק אַף מײַנעם ― גזלן! אַרײַנגעשטעקט די נאָז אין ספֿר ― און שאַ!…
לױף איך דאָך צו דעם גליקלעכן פּאָר, װאָס מע רופֿט זײ „בוגימאָ־װיטש“: „סטײַטש, אַ קלאָג צו אײַך, װאָס האָט איר, זאָג איך, געהאַט צו מײַן צימעס?“ זאָגט זי: „װאָסער צימעס?“ זאָג איך: „דער יום־טובֿדיקער מערן־צימעס!“ זאָגט זי: „אַ געזונט אין אײַך, װאָס רעדט איר? איך האָב געהאַט אַ קעקערע!“… האָט דאָס מיך מסתּמא גוט פֿאַרבאַקן באַם האַרצן: אַ הולטײַקע קאָן! סטײַטש, איך װײס, זי האָט ניט געהאַט קײן מערעלע אַפֿילו אַף אַ רפֿואה, זאָגט זי מיר, אַז זי האָט געהאַט אַ ק ע ק ע ד ע , אַ בעסערן צימעס נאָך פֿון מײַנעם, הײסט דאָס! „האָט איר, זאָג איך, געהאַט אַ קעקערע?“ זאָגט זי: „אַ קעקערע“! זאָג איך איר נאָך אַ מאָל: „אַ קעקערע?“ זאָגט זי מיר נאָך אַ מאָל: „אַ קעקערע!“ זאָג איך איך װידער אַ מאָל: „אַ קעקערע?“ זאָגט זי מיר װידער אַ מאָל: „אַ קעקערע!“… נו, אָט דאָ האָט מיר שױן דערלאַנגט אין דער בײן אַרײַן! מילא, זי זאָל מיר אָפּלײקענען, אַז ניט זי האָט צורעכט געמאַכט דעם צימעס, װאָלט איך אפֿשר קלערן: אַ קשיא, טאָמער ניט זי, טאָמער עמעצער אַנדערש? נאָר זאָגן, אַז זי האָט געהאַט אַ קעקערע!…
װאָס זאָל איך אײַך דערצײלן װײַטער? ס'איז געװען ניט שײן, זײער ניט שײן… און װער איז שולדיק, אַז מע האָט גענומען מענטשן און מע האָט זײ צונױפֿגעפּאַקט אַלע אינאײנעם, װי, להבֿדיל, די הינער אין אַ קאַטוך, און גײ טו! און רעדט מיט זײ, מיט די הײַנטיקע, הײסט דאָס, אָט די עזות־פּנימער, װאָס װילן מאַכן נײַע פּאָראַדקעס אין שול־הױף, אײַנפֿירן, ס'זאָל זײַן אַ מישמאַש, כּולם אהולאָם, ― דרינגען זײ, אַז קלוגע מענטשן זאָגן, אַז אַזױ איז גוט… און איך זאָג אײַך נאָכאַמאָל: ס'איז תּוהו־ובֿוהו ― הימל און ערד און סטרוטשע־באָב, און האָט מיר אַ גוטינקן יום־טובֿ!
געשריבן אין יאָר 1904
אָ נגידישע פּרעזשעניצע אַ ליטװישער דיאַלאָג
― װאָס זאָל איך דיר זאָגן, הינדע? דעם קאַפֿטן פֿאַרזעצן, אַ נגיד זאָל מען זײַן!
― אַקעגן װאָס איז געקומען צו רײד?
― געװען באַם נגיד. דערלאַנגט צום טיש אַ פּרעזשעניצע. ניט שײך צו זאָגן ― אַ גאָלד!
― פּטור! װאָס איז דאָרטן? מיט פֿליטערלעך?
― ניט שײך צו זאָגן ― טעם גן־עדן!
― געגעסן?
― פּטור! װאָס פֿאַר אַ מחותּן?
― פֿון װאַן־זשע װײסטע?
― מ′זעט ניט?… אַ חיות צו קוקן פֿון דער װײַטן! צעגײט אין מױל, װי אַ פּוטער!…
― נגידים ― װאָס פֿעלט זײ?
― קאָפּװײטיק! כ′װאָלט װעלן זען, הינדע… נמ… נמ… זאָלסט אַמאָל מאַכן אַ פּרעזשעניצע…
― טאַקע? אַ קלײנע השׂגה!
― פֿאַר װאָס ניט? אײן מאָל אין לעבן!…
― משוגע ― װאָס?
― נמ… נמ.. חלשט מיר די האַרץ, הינדע!… מאַך מיר אַ פּרעזשע־ ניצע, זע!…
― אַ קלאָג! פֿון װאָס מאַכט נעם ― װײסטע?
― פּטור! פֿון װאַן זאָל איך װיסן?
― טאָ װאָס־זשע רעדסטע?… ערשטנס, לײגן זײ אַרײַן, די נגידים, װער װײס װיפֿל פּוטער!…