זומער־לעבן: גלות דאַטשע

שלום עליכם (אַלע װערק)

א.

(מע כאַפּט מיט אַ מאָל די גראָבע עטלעכע טױזנטער, מע טרײַבט אַרױס דעם קבצן, און דאָקטױרים הײסן פֿאָרן קײן בױבעריק אַף אַ דאַטשע.)

פֿרעגט מיך נישט, װי אַזױ, װי אַרום, מיט װאָסער זכות־אָבֿות, מיט װעלכע צרות און אַנגסטן, מיט װיפֿל דולענישן און קאָפּ־דרײענישן, ― נאָר איך האָב ערשט הײַנטיקן פֿאַר־פּסח, געלױבט איז השם־יתברך, דורכגעשלאָגן אַ געשעפֿטל און געכאַפּט אַ שײן פֿאַרדינסטל, מיט אַ מאָל גראָבע עטלעכע טױזנטער.

אַז מע כאַפּט מיט אַ מאָל די גראָבע עטלעכע טױזנטער, נעמט מען זיך קודם־כּל צום דלות, אַרױסטרײַבן דעם קבצן פֿון שטוב; מע װאַרפֿט אים אין קאָפּ אַרײַן אַ בענקל, אַ נײַע קאַפּאָטע, אַ קישן, אַ פּאָר קאָלדרעס, אַ טוץ טעלער, אַ שטיק מאַטעריע, אַ פֿאָרטעפּיאַן, ― װאָס עס קומט אין האַנט, פֿליט אים אין קאָפּ אַרײַן! הכּלל, איך האָב מיט גאָטס הילף אַרױסגעטריבן דעם קבצן צו אַלדי שװאַרצע יאָר, זיך אַרומגעצאָלט מיטן קצבֿ, מיטן קלײטל, מיטן מלמד און מיט אַלע איבעריקע קרעדיטאָרן אַרום און אַרום, און מיר האָבן געהאַט אַ פּסח ― אַף אַלע מײַנע ליבע געזאָגט געװאָרן! די שענסטע מצות, די בעסטע פֿיש, די טײַערסטע װײַנען, די נײַסטע מלבושים, די פֿעטסטע קנײדלעך (און אין שול די פֿעטסטע עליה) איז געװען באַ מיר! עס האָט אונדז אָבער גיך פֿאַרשאַדט, לא עליכם, אַ כאַפּ געטאָן דער מאָגן. האָט מען אָנגעהױבן רופֿן דאָקטױרים. האָבן די דאָקטױרים אָנגעהױבן שרײַבן רעצעפּטן. נעמען געלט און געבן עצות, אַז איך און מײַן װײַב און מײַנע קינדער באַדאַרפֿן האָבן „לופֿט“,

אָן לופֿט קאָן אַ מענטש ניט אױסקומען אַפֿילו אַ שעה (אַזױ זאָגן די דאָקטױרים), און ס'איז געבליבן, אַז תּיכּף נאָך שבֿועות, װען עס הײבט זיך אָן דער זומער, פֿאָרן מיר אַרױס קײן בױבעריק אַף אַ דאַטשע שעפּן לופֿט.

דעם אמת זאָגנדיק, נישט אַזױ די „לופֿט“ האָט אונדז געצױגן קײן בױבעריק, װי דאָס בױבעריק אַלײן. פֿאָרן קײן בױבעריק און זיצן אַף אַ דאַטשע איז באַ אונדז אין יעהופּעץ אַ גאַנצער עסק און אַ גדלות, כּמו װי, למשל, װײכע פֿאָטעלן מיט האַרטע „ספּרינזשינעס“, װאָס קײנער זיצט נישט אַף זײ, און אַ פֿאָרטעפּיאַן זאָל שטײן אין זאַל, כאָטש ס'איז נישטאָ װער ס'זאָל שפּילן אַף אים, וכדומה אַזעלכע זאַכן, װאָס הײַנט איז דאָס די גאַנצע מאָדע. באַ אונדז אין יעהופּעץ, אַז צװײ באַגעגענען זיך תּחילת זומער, איז דאָס ערשטע:

― װוּהין פֿאָרט איר הײַנטיקן זומער?

― קײן בױבעריק, װוּהין דען זאָל מען פֿאָרן? נו, און איר?

― קײן בױבעריק, װוּהין דען זאָל מען פֿאָרן? האָט איר שױן אַ דאַטשע?

― נאָך אַ מין דאַטשע! נו, און איר?

― נאָך אַ מין דאַטשע! װוּ איז אײַער דאַטשע?

― אַפֿן קרעשטשאַטיק, געוױינטלעך! נו, און אײַערע?

― געוױינטלעך, אַפֿן קרעשטשאַטיק…

און אַזױ װײַטער.

ב.

(אַרײַן אין גן־עדן. ― די מעקלערס פֿאַרשטערן אונדז אַביסל דעם גן־עדן. )

תּיכּף נאָך שבֿועות האָבן מיר זיך אױפֿגעזעצט מיט מײַן װײַב אין באַן און געקומען קײן בױבעריק דינגען אַ דאַטשע. דער גרינער װאַלד, די פֿרישע לופֿט, דאָס פּישטשען פֿון די פֿײגעלעך און די צוגעקליבענע דאַטשעס, װאָס איטלעכע פֿון זײ זעט־אױס װי אַן אױסגעפּוצטע כּלה, װאָס קוקט אַרױס אַף אַ חתן, האָט אונדז פֿאַרכּשופֿט, אַז עס האָט זיך אונדז שױן כּמעט נישט געגלוסט אַװעקצופֿאָרן פֿון דאַנען צוריק, אין דעם טומלדיקן יעהופּעץ מיט די ברענענדיקע שטײנער, מיט די שײנע ריחות, צום מײנסטן ― באַנאַכט.

― װאָס זאָגסטו, חיה־עטל, דערױף? ― רוף איך זיך אָן צו מײַן װײַב.

― װאָס זאָל איך זאָגן? ― מאַכט צו מיר מײַן װײַב. ― אַ רוח אין געלטס טאַטן אַרײַן!

― אַפּנים, ― זאָג איך ― אַז אונדזערע יעהופּעצער אַריסטאָקראַטן װײסן טאַקע װאָס גוט איז? ממש אַ גן־עדן!

― עס זאָל זײ נאָר פֿאַרשטערט װערן! ― זאָגט זי אין גוטן מוט, און מיר שפּאַצירן אַרום אין גן־עדן, װי אָדם הראשון מיט דער מוטער חװה, אײדער זײ האָבן פֿאַרזוכט פֿונעם עץ־הדעת…

נאָר אַביסל האָבן אונדז פֿאַרשטערט דעם דאָזיקן גן־עדן די בױבע־ריקער מעקלערס, װאָס האָבן אונדז געפֿירט אָנקוקן דאַטשעס. איטלעכער האָט אונדז געשלעפּט צו זיך אָנקוקן זײַן דאַטשע; זײַנע איז בעסער, זײַנע איז שענער, זײַנע איז װעלװעלער. צװישן די דאָזיקע מעקלערס איז געװען אײנער אַ שװאַרצער מיט אַ בײַטש און מיט אַן אונטערגעשלאָגן אױג, און אײנער אַ בחור אַ רױטער מיט אַן אױסגעקרימט פּנים. האָט אונדז דאָס רױטע בחורל מיטן אױסגעקרימטן פּנים געכאַפּט פֿאַר די פּאָלעס און שלעפּט אונדז. רופֿט זיך אָן צו אונדז דער שװאַרצער, װאָס מיטן אונטערגעשלאָגענעם אױג, און כאַפּט אונדז אָן באַ די הענט:

― מיט װעמען װילט איר גײן? מיט איװאַן פּאָפּערילע? ער װעט אײַך פֿאַרפֿירן אין דער שאול תּחתיה אַרײַן!

― דו װעסט נישט אַנשטומט װערן, דו שװאַרצער קאָטער? ― מאַכט צו אים דאָס רױטע בחורל. ― אָט מאַך איך דיר צורעכט דאָס אַנדערע אױג!

און נישט לאַנג געטראַכט, טוט ער אַ שפּרונג צום שװאַרצן גלײַך אין פּנים אַרײַן. פֿאַלט אָן אַף אים דער שװאַרצער מיט דער בײַטש און צעבלוטיקט אים, און שרײַט, אַז ער װעט אײַנגעבן אַף אים צום אוראַדניק, און אונדז װעט ער שטעלן פֿאַר עדות. דערהערט דאָס װאָרט „אוראַדניק“, מאַכן מיר זיך אַװעק פֿון זײערע הענט און אַנטלױפֿן, װוּ דער שװאַרצער פֿעפֿער װאַקסט.

ג.

(דאָס אַריבערפֿאָרן פֿון יעהופּעץ קײן בױבעריק. ― קלײנע צרות און גרױסע בזיונות.)

דאָס פֿאָרן פֿון יעהופּעץ קײן בױבעריק איז אַ קלײניקײט; עס געדױערט סך־הכּל אַ האַלבע שעה. נאָר דאָס אַריבערפֿאָרן פֿון יעהופּעץ קײן בױבעריק אַף דער דאַטשע מיט װײַב און קינדער, מיטן בעטגעװאַנט, מיטן פֿלײשיקן און מילכיקן געפֿעס און מיט אַלע איבעריקע בעבעכעס ― װינטש איך װוּ איך האָב ערגעץ אַ שׂונא! פֿון דער ערשטער מינוט, װאָס איר הײבט אָן צונױפֿלײגן זיך אין װעג אַרײַן, װערט דאָס װײַב צעטראָגן, נערװעז מיט סכּנת־נפֿשות! טשעפּעט זי ניט דעמאָלט, װעט איר בעסער מאַכן. אָט האַלט זי, דאַכט זיך, די שליסעלעך אין האַנט, דרײט זיך אַרום און שטײט אַף אײן אָרט און שרײַט: „װוּ זײַנען ערגעץ מײַנע שליסעלעך? די שליסעלעך? װאָס איז דאָס פֿאַר אַ שטוב, װאָס מע לײגט נישט אַװעק, סטײַעט עס ניט! מע זאָל נאָר באַהיט און באַװאָרנט װערן פֿון אַזאַ שטוב און פֿון אַזעלכע קינדער! ס'איז דען קינדער? טײַװאָלים איז דאָס, רוחות, שדים, ניט קײן קינדער!“…

און די קינדער האָבן אַ טבֿע, טאָמער דערזעען זײ, אַז מע איז שטאַרק פֿאַרנומען, אַזױ הײבן זײ זיך אָן פּלאָנטען פֿאַר די פֿיס, ― כאַפּן זײ אַ שטורך, אַ װאָרף, אַ זעץ; װערט אַ געװײן, אַ געשרײ, אַ געפּילדער ― אַ רײנער גיהנם! הײַנט דאָס פּאַקעװען זיך! אַ װערטעלע אױסצורײדן ― קײן עין־הרע, אַ גאַנץ בעל־הבתּישקײט צונױפֿלײגן, אײַנפּאַקעװען, אײַנבינדן, נישט פֿאַרגעסן קײן קלײניקײט! און װי אַף צו להכעיס, דעמאָלט װען ס'איז שױן אַלצדינג אָפּגעשיקט געװאָרן אין באַגאַזש, קוקט מען זיך אַרום, אַז מע האָט פֿאַרגעסן אַרײַנלײגן דעם װײַבס היטעלע מיט די קװײטן, דאָס שטײַגל מיטן קאַנאַריק, דאָס טינטערל פֿונעם טיש, שטעקלעך און זאָנטיקלעך, וכדומה אַזעלכע נאַרישקײטן, װאָס בלײַבן תּמיד אַפֿן סוף, און דעם קױמען פֿונעם סאַמאָװאַר אױך בתּוכם.

― װאָס װעלן מיר טאָן אָן אַ קױמען? ― שרײַט דאָס װײַב. ― װוּ װעל איך נעמען אַ היטעלע אַף דער דאַטשע, און װאָס װעט זײַן מיטן פֿײגעלע נעבעך, ― עס װעט אַ כּפּרה װערן?!

בקיצור, מע מוז דאָס אַלצדינג נעמען מיט זיך אין די הענט אַרײַן. נאָר װער איז דער נעמער, אַז אַלע הענט זײַנען פֿאַרנומען, אַלע זײַנען אָנגעלאָדן פֿון אױבן ביז אַראָפּ מיט קױשלעך, פּודלעך, פּעקלעך און בינטלעך? מוזט איר זיך שױן אַלײן מטריח זײַן (אַ ברירה האָט איר?) און נעמען, איך בעט איבער אײַער כּבֿוד, דעם קױמען פֿונעם סאַמאָװאַר אין אײן האַנט, און דאָס שטײַגל מיטן פֿײגעלע אין דער אַנדערער האַנט. װאָס זשע טוט מען מיטן היטעלע און מיט די איבעריקע שאָלעמױזן? פֿאַלט איר אַף אַן עצה און נעמט מחילה דעם קױמען א ו נ ט ע ר דער האַנט און דאָס היטעלע א י ן האַנט אַרײַן, אַזױ עס זאָל זיך נישט צעקנײטשן; און דאָס טינטערל? דאָס טינטערל רוקט איר אַרײַן אין קעשענע, און איר זעצט זיך אױף מיט צרות אַף דער פֿור, און איר סאָרט מיט אַנגסטן צו דער באַן.

געקומען צו דער באַן, הײבט זיך אָן אַ סדרה: בילעטן. בשום אופֿן קאָנט איר ניט אױסרעכענען, װיפֿל איר באַדאַרפֿט האָבן בילעטן? שטעלט איר זיך צײלן אַף די פֿינגער: דאָס װײַב איז נישט אײנס, קײן עין־הרע, אַכט קינדער, זעקס גרױסע ― זעקס גאַנצע בילעטן ― איז ניט זיבן, צװײ קלײנע קינדער ― צװײ האַלבע בילעטן ― איז ניט אַכט, די באָבע ― איז ניט נײַן, דרײַ דינסטן איז צװעלף. פּונקט צװעלף. גוט, װאָס ניט קײן דרײַצן ― דרײַצן איז ניט קײן גוטער מספּר… (זיך פֿאַרגעסט איר רעכענען אין צעטל). ― דזין, דזין, דזין! ― דער עולם שטופּט זיך, דאָס װײַב רופֿט אײַך: „װוּ ביסטו ערגעץ? װאָס באָברעסטו זיך אַזױ לאַנג? מע באַדאַרף נאָך איבער אים פֿאַרשפּעטיקן!“… און די קינדער העלפֿן איר שרײַען: „פּאַפּאַשאַ! סקאָרײ, סקאָרײ! אָפּאָזדאַיעש!“* איר לױפֿט אַ פֿאַרטומלטער אין װאַגאָן אַרײַן און פֿאַרטשעפּעט זיך מיטן קױמען פֿונעם סאַמאָװאַר באַ דער טיר. פֿאַלט אַראָפּ דאָס היטעלע מיט די קװײטן. בײגט איר זיך אָן און װילט דאָס אױפֿהײבן. גיסט זיך אױס אַף דעם דאָס טינטערל. הײבט אָן דאָס װײַב צו פֿײַערן (און איז גע־רעכט): „אַ ריר געטאָן, װי אַ בלײַען פֿײגעלע! װער האָט דיך געבעטן, זאָלסט זײַן אַ גוטער און טראָגן זיך מיט מײַן היטעלע? װאָס װעל איך איצט טאָן אָן אַ היטעלע?“… זאָגט איר דאָך, אַז איר װעט איר קױפֿן צען היטעלעך, אַבי ס'זאָל זײַן שטיל. זאָגט זי, אַז זי איז אײַך מוחל די ―――――

*) טאַטע, גיכער, גיכער, װעסט פֿאַרשפּעטיקן! טובֿות, זי באַדאַרף אײַך אַף נײן און נײַנציק כּפּרות מיט אײַערע היטעלעך! װערט איר רױט װי פֿײַער און הײבט אָן צו שװיצן פֿאַר בזיון, װאָרעם עס קוקן אַף אײַך פֿופֿציק פּאָר אױגן. און אײַערע קינדער אין װאַגאָן צעשלאָגן זיך איבער אַ פֿענצטער; אַלע װילן שטײן און קוקן אין אײן פֿענצטער! זײער גליק, װאָס ס'איז אין װאַגאָן; איר זאָלט זיך ניט שעמען פֿאַר לײַטן, װאָלט איר זיך מיט זײ גוט אָפּגערעכנט!… גײט־צו פּלוצעם דאָס קלענערע קינד און זאָגט אײַך: ― „פּאַפּאַשאַ! אַ גדיע קאַנאַלײקאַ?“…*

איר טוט זיך אַ כאַפּ צום שטײַגל ― טרוקן, נישטאָ קײן פֿײגעלע! איר הײבט אױף, איר זוכט דאָס צװישן די פֿיס, אין אַלע קעשענעס: „װוּ האָט געקאָנט אַהינקומען דאָס פֿײגעלע? װען האָט דאָס געקאָנט אַרױספֿליִען?“

אײנער פֿרעגט: װאָס איז דאָס געװען פֿאַר אַ פֿײגעלע? און דער אַנדערער פֿרעגט: װיפֿל האָט דאָס געקאָסט? אַנדערע רײדן צװישן זיך שטילערהײט, און אַנדערע שטיקן זיך פֿאַר געלעכטער. אײנער אַ יונגערמאַן מיט װײַסע צײן גיט אײַך אַן עצה, אַז תּיכּף װי איר װעט קומען קײן בױבעריק, זאָלט איר קלאַפּן אַ דעפּעש קײן יעהופּעץ, מע זאָל זוכן דאָס פֿײגעלע, און דער איבעריקער עולם שיסט־אױס אַ געלעכטער. איר האָט שטאַרק חשק אָננעמען דעם דאָזיקן חכם מיט די װײַסע צײן פֿאַרן גאָרגל און אַרױסשמײַסן אים דורכן פֿענצטער! אַ גליק, װאָס עס קומט אַרײַן דער קאָנדוקטאָר מיטן קאָנטראָליאָר, און אַלע נעמען זיך צו די בילעטן.

אַז עס קומט צו אײַך, פֿרעגט אײַך דער קאָנטראָליאָר, פֿאַר װעמען זײַנען דאָס די צװעלף בילעטן? רעכנט איר אים אױס אַף די פֿינגער: דאָס װײַב, זעקס קינדער גרױסע, צװײ קלײנע, אײנע אַן אַלטע און דרײַ דינסטן.

― נו, אַ װאַש־בילעט?* ― פֿרעגט ער אײַך און קוקט אַף אײַך, װי אַף אַ רעכטן גנבֿ, װאָס האָט געװאָלט זיך דורכשליטלען קײן בױבעריק אָן אַ בילעט. ― גדיע־זשע װאַש, װאַש בילעט??… ―――――

*) טאַטע, װוּ איז דאָס קאַנאַריקל?

*) נו, װוּ איז אײַער בילעט?

איר װערט נאָך מער פֿאַרטומלט. איר זוכט דעם בילעט אומעטום. איר קוקט אינעם קױמען פֿונעם סאַמאָװאַר און טאַפּט זיך אין דער אונטערשטער קעשענע ― ניטאָ מער קײן בילעטן! דערזעט דאָס װײַב, אַז איר זוכט עפּעס, טוט זי אײַך אַ פֿרעג:

― װאָס איז שױן װײַטער? װאָס האָסטו שױן װידער פֿאַרלאָרן? טו נאָר אַ קוק צום גאָלדענעם זײגער? האָסט נאָך אַ זײגער? צי דו האָסט שױן אַ פֿײַג, ניט קײן גאָלדענעם זײגער?!…

― איך האָב נישט פֿאַרלאָרן גאָרנישט! ― זאָגט איר מיט כּעס און איר כאַפּט דעם קױמען פֿונעם סאַמאָװאַר און איר טוט אים אַ שלײַדער פֿון זיך דורכן פֿענצטער:

― אין דער ערד אַרײַן מיטן קאָפּ!!…

אָט אַזױ, אָדער כּדומה אַזױ, איז געװען אױך אונדזער אַריבערפֿאָרן דאָס ערשטע מאָל פֿון יעהופּעץ קײן בױבעריק אַף דער דאַטשע.

ד.

(מע ברענגט אונדז צו טראָגן אַף דער דאַטשע פֿון כּל טובֿ. ― עס שטעלן זיך פֿאָר ייִדן לרובֿ. ― איך װער באַקאַנט מיטן שוחטס זון.)

מיר האָבן נאָך נישט אױפֿגעבונדן די פּעקלעך און נישט אַרומגעקוקט זיך, װוּ מיר זײַנען אין דער װעלט, האָט מען אָנגעהױבן צו טראָגן אונדז אַף דער דאַטשע פֿון כּל טובֿ: פֿון עופֿות און פֿון אײער און פֿון קאַטשקעס, פֿון גאָרטנװאַרג און פֿון מילכיקס, פֿון געזאַלצנס און פֿון גערײכערטס און פֿון כּל מיני סחורות: באַקאַלײ, גאַלאַנטערײ און רױכװאַרג, און פֿון װאָס אַ מױל קאָן אױסרײדן.

― װאָס זאָגסטו, חיה־עטל, דערױף? ― רוף איך מיך אָן צו מײַן װײַב.

― װאָס זאָל איך זאָגן? ― מאַכט זי ― אַ רוח אין געלטס טאַטן אַרײַן!…

נאָכדעם האָבן אָנגעהױבן צו גײן ייִדן אָן סחורה, אײנער אַרײַן, דער אַנדערער אַרױס, און מיר האָבן גענומען שליסן קענטשאַפֿט.

― שלום עליכם, אין אַ גוטער שעה! ― רופֿט זיך אָן אַ ייִד.

― עליכם שלום. װאָס װעט איר זאָגן?

― גאָרנישט, איך בין אַ ייִד פֿון האָלץ. אפֿשר װעט איר דאַרפֿן האָלץ, בין איך געקומען צו גײן.

נאָך די ייִדן האָבן אָנגעהױבן גײן װײַבער זיך פֿאָרשטעלן: די ייִדענע פֿון דער מילך, די ייִדענע פֿון קעז און פּוטער, די ייִדענע פֿון די עופֿות און די ייִדענע פֿון די בולקעס, איטלעכע מיט אַן אַנדער רעקאָמענדאַציע. און נאָכדעם האָבן זיך אַ לאָז געטאָן אָרעמע לײַט, פּאָרלעך און אײנציקװײַז, גבאָים און גבאיטעס, כּמעט װי אין באַרדיטשעװ.

― אַפּנים, ― זאָג איך ― באַ אײַך אין בױבעריק איז פֿאַראַן אַ היפּש ביסל ייִדן?

― קײן עין־הרע ניט. ― רופֿט זיך אָן צו מיר מיט אַ שלעפֿעריק קול אַן אױסגעצױגענער יונגערמאַנטשיק מיט אַ בלאַס פּנים און מיט אַ לאַנג זעקל, װאָס ער רופֿט דאָס „נאַקידקע“, װי אײנער רעדט: װילט איר, רופֿט מיך חסיד, װילט איר, רופֿט מיך אַריסטאָקראַט…

― װיפֿל ― זאָג איך אים ― קאָנען זיך דאָ, למשל, געפֿינען ייִדן?

― פֿרעגט בעסער, ― זאָגט ער ― װיפֿל קאָנען זיך דאָ געפֿינען, להבֿדיל, ניט קײן ייִדן?

― אַפּנים, ― זאָג איך ― ס'איז דאָ באַ אײַך ארץ־ישׂראל? ייִדן מעגן דאָ זיצן פֿראַנק און פֿרײַ?

― אַדרבה, ― זאָגט ער ― ייִדן טאָרן דאָ ניט זיצן בשום אופֿן!

― װי אַזױ־זשע ― זאָג איך ― זיצט מען דאָ, אַז מע טאָר ניט?

― אָט זעט איר דאָך! ― מאַכט ער צו מיר.

― װאָס זײַט איר? ― טו איך אַ פֿרעג דעם יונגנמאַנטשיק.

― װאָס איך בין? ― מאַכט ער צו מיר ― אַ ייִד.

― דאָס זעט מען, ― זאָג איך ― אַז איר זײַט חלילה ניט קײן קריסט. איך מײן, װער זײַט איר?

― װער איך בין? ― זאָגט ער. ― איך בין, הײסט דאָס, דעם היגן שוחטס זון.

― מיט װאָס האַנדלט איר? ― פֿרעג איך אים.

― מיט װאָס איך האַנדל? ― זאָגט ער. ― אפֿשר װעל איך נאָך אַמאָל האַנדלען; לעת־עתּה, הײסט דאָס, האַנדל איך נאָך מיט גאָרנישט.

― װאָס־זשע דאַרפֿט איר?

― װאָס איך דאַרף? איך בין געקומען, הײסט דאָס, אײַך בעטן, אפֿשר װעט איר עפּעס שענקען אונדזער תּלמוד־תּורה?

― איר האָט דאָ, ― זאָג איך ― אין בױבעריק, אַ תּלמוד־תּורה אױך?

― ע! ― מאַכט ער ― מיר זאָלן דאָ האָבן אַ תּלמוד־תּורה, װאָלט געװען גוט!

― האָט איר, ― זאָג איך ― הײסט דאָס, ניט קײן תּלמוד־תּורה? אַף װאָס־זשע קלײַבט איר געלט?

― אַף װאָס מיר קלײַבן געלט? אַף דער היגער תּלמוד־תּורה.

― אַז איר האָט נישט קײן געלט, װוּ־זשע האָט זיך צו אײַך גענומען אַ תּלמוד־תּורה?

― נו, זעט איר דאָך!… ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―

― װאָס האָסטו זיך באַזעצט דאָרטן אױסטענהן מיטן שלים־מזל? ― שרײַט צו מיר מײַן װײַב פֿון שטוב. ― טאָמער װאָלט בעסער געװען אַ סבֿרה, דו זאָלסט זיך מטריח זײַן אַהערצו העלפֿן אױספּאַקעװען די זאַכן, אױסשטעלן דאָס מעבל אַף דער דאַטשע, אַרײַנשלאָגן צװעקעס אין די װענט.

איך געזעגן זיך אָפּ מיטן שוחטס זון און לאָז מיך גײן אין שטוב אַרײַן שלאָגן צװעקעס אין די װענט.

ה.

(איך שלאָג צװעקעס אין די װענט. ― מײַן װײַב מאַכט מיך אַביסל באַקאַנט מיט אונדזערע שכנים.)

שלאָגן צװעקעס אין די װענט ― דאָס איז מײַן לעבן! דערזע איך אַ לײדיקע װאַנט, אַזױ מוז איך זי באַשלאָגן מיט צװעקעס פֿון אױבן ביז אַראָפּ. װאָס זאָל איך טאָן? ס'איז באַ מיר, אַפּנים, אַזאַ חולאת: איך קאָן ניט זען קײן װאַנט אָן צװעקעס.

― װער קלאַפּט דאָס דאָרטן? ― הער איך אַ קול פֿון יענער זײַט װאַנט.

― װאָס איז דאָס פֿאַר אַ קלאַפּן װאָס? ― הערט זיך אַ קול פֿון דער אַנדערער זײַט.

― אַ גאַנצן טאָג זאָל אַ ייִד האַלטן אין אײן קלאַפּן צװעקעס אין די װענט! ― הערט זיך פֿון דער דריטער װאַנט.

― מיטן קאָפּ אין װאַנט! ― הערט זיך פֿון דער פֿערטער װאַנט אַ קול פֿון אַ נקבֿה.

― חיה־עטל! ― רוף איך מיך אָן צו מײַן װײַב. ― דו װײסט ניט, װער קװיטשעט דאָס דאָרטן?

― פֿאַרװאָס זאָל איך ניט װיסן? ― זאָגט מײַן װײַב ― דאָס באַדאַרף זײַן דאָס װײַבל פֿון גרײדיק, װאָס דער מאַן האָט זי אַװעקגעװאָרפֿן און איז אַװעקגעפֿאָרן קײן אַמעריקע. זי האָט קאַליע אױגן, פֿאָרט זי צװײ מאָל אין דער װאָך אין שטאָט אַרײַן צו מאַנדעלשטאַם דעם דאָקטער, און ער ברענט איר מיט ליאַפּעס.

― פֿון װאַנען װײסטו דאָס אַזױ אַלצדינג? ― פֿרעג איך באַ מײַן װײַב.

― פֿאַרװאָס זאָל איך ניט װיסן? ― זאָגט זי ― איך האָב מיך שױן באַקאַנט כּמעט מיט אַלע אונדזערע שכנות, ― די קיכן זײַנען דאָ אַלע אינאײנעם. מיר האָבן דאָ אַף דער דאַטשע פֿון כּל־מאמינים־שהוא: יעהופּעצער „סטיקראַטען“, נגידים און געמײנע בעלי־בתים; דו געפֿינסט דאָ אַ שניט־קרעמער פֿונעם פּאָדאָל, אַ שקאָנטיסט פֿונעם קרעש־טשאַטיק, אַ מעקלער פֿון בערלינעס, אַ לערער פֿון שטונדן, אַ קאַסיר פֿון אַ מיל, אַן אַגענט פֿון פֿײַער, אַ זינגער פֿון כאָרשול, צװײ סטודענטלעך, דרײַ װײַבלעך און אײנע אַ ליטװיטשקע.

― אַ גאַנצער „זװעריניעץ“! ― זאָג איך שטילערהײט.

― די װײַבלעך זײַנען זײער פֿײַנע, לײַטישע װײַבלעך, פֿרעמדע, ניט קײן היגע, געקומען אַהער זיך קורירן. אײנע איז אַ זװעניראָדקער, דאַר װי אַ שטעקן, הוסט נעבעך גאַנצע נעכט. די אַנדערע איז אַ רעסטאָפּאָ־ליער מיט אַ צוגעמאַכטן פֿוס. די דריטע איז דאָס װײַבל פֿון גרײדיק, די װאָס מאַנדעלשטאַם דער דאָקטער ברענגט איר די אױגן מיט ליאַפּעס. און

די ליטװיטשקע איז אױך זײער אַ פֿײַן װײַבל, האָט צו טאָן, ניט פֿאַר מיר געדאַכט, מיט די צײן, רײַסט זיך אַף די גלײַכע װענט.

― באַ איר בלײַב עס.

― באַ איר בלײַב עס? װאָס האָסטו צו איר? דו קענסט זי? דו װײסט זי? זי איז דװקא זײער אַ פֿײַנע, אַ לײַטישע, אַן ערלעכע.

― מעגלעך, ― זאָג איך ― סע קאָן זײער זײַן.

― װאָס הײסט, ― זאָגט זי ― סע קאָן זײַן? װאָס איז דאָס פֿאַר אַ שפּראַך „סע קאָן זײַן“?

― שאַ, שאַ!, ― זאָג איך, ― שרײַ ניט אַזױ. אָן גײט אַהער עפּעס אַ ייִדענע, שפּרינגט אַף אַ פֿוס.

― דאָס איז די רעסטאָפּאָליער מיט דעם צוגעמאַכטן פֿוס ― מאַכט צו מיר מײַן װײַב און גײט איר אַקעגן מיט זײער אַ פֿרײַנטלעך פּנים.

ו.

(אַ װײַבל מיט אַ צוגעמאַכטן פֿוס און מיט אַ סך שלאַפֿקײטן ― זי שיט מיך אָפּ מיט װערטער ― איך אַנטלױף אין װאַלד.)

― זיצט, זעצט זיך צו, פֿאַר װאָס זיצט איך ניט? ― זאָגט מײַן װײַב צו יענער, װאָס מיט דעם צוגעמאַכטן פֿוס, און טראָגט איר אונטער אַ בענקל.

― אַ דאַנק, איך קאָן באַשטײן! ― זאָגט יענע און זעצט זיך אַנידער און שטעלט אַרױס דעם צוגעמאַכטן פֿוס און רופֿט זיך אָן מיט אַ זיפֿצל: ― איך װײס ניט, װער האָט דאָס אױסגעטראַכט אָט דאָס בױבעריק? לופֿט־שמופֿט, נעכטיקע טעג! אָט זיץ איך שױן דאָ באַלד אַ װאָך, עס זאָל דאָס מיר אָנהײבן אַפֿילו גרינגער װערן אַף אָט אַזױ פֿיל! (זי באַװײַזט מיטן קלײנעם פֿינגערל, אַף װיפֿל ס'איז איר ניט גרינגער געװאָרן.) די דאָקטױרים זאָלן אַזױ װיסן פֿון זײער געזונט, װי זײ װײסן, װאָס מיר איז!

― װאָס־זשע איז אײַער שלאַפֿקײט? ― זאָגט דאָס װײַבל און מאַכט צורעכט דעם צוגעמאַכטן פֿוס, ― איך זאָל האָבן נאָר אײן

שלאַפֿקײט, װאָלט געװען גוט! די צרה איז, װאָס ס'איז ניטאָ די שלאַפֿקײט אַף דער װעלט, װאָס איך זאָל זי ניט האָבן, און פֿרעגט מיך, װאָס טוט מיר װײ ― װײס איך אַלײן ניט! אָט שטײ איך אינאײנעם מיט אַ װײַבל פֿון זװעניראָדקע, האָט זי צו טאָן מיט דער לונג. גאָרנישט! װײסט זי כאָטש, װאָס איר פֿעלט! צי, אַשטײגער, נעמט דאָס װײַבל פֿון גרײדיק מיט די קאַליע־אױגן: זי װײסט, אַז זי באַדאַרף פֿאָרן צװײ מאָל אין דער װאָך צו מאַנדעלשטאַם דעם דאָקטער, און מאַנדעלשטאַם דער דאָקטער ברענט איר מיט ליאַפּעס, און אַן עק! צי, למשל, די ליטװיטשקע, װאָס רײַסט זיך אַף די צײן. ס'איז טאַקע אַװדאי זײער ניט גוט, אַז ס'טוט װײ אַ צאָן, ובפֿרט נאָך, אַז עס רײַסט איר, ניט אין מײַן מאָס, אָט דער גאַנצער קאַסטן! ס'איז גאָר אַ סבֿרה, אַז ס'איז באַ איר אַ רע־מאַטיז אַזעלכער, ניט פֿאַר מיר געדאַכט. פֿון אַ פֿאַרקילונג איז דאָס איר געקומען. אין באָד האָט זי דאָס געכאַפּט. און איצט רײַסט זי זיך אַף די גלײַכע װענט. איך בין שטאַרקער פֿון אײַזן, אַז איך האַלט אױס אירע געשרײען, װאָס זי שרײַט! און װער איז שולדיק, אַז ניט די מאַנצבילן? (באַ די װערטער טוט זי אַ בײזן קוק אין מײַן װינקל אַרײַן.) װען איך האָב אַזאַ צײנװײטיק, רײַס איך אַרױס אַלע צײן מײַן מאַן פֿונעם מױל!

― װאָס האָט דער מאַן, ― זאָג איך, ― געזינדיקט, אַז דעם װײַב טוען װײ די צײן?

― אַזױ? טאַקע באמת? ― זאָגט דאָס װײַבל, שטעלט אַרױס דעם צוגעמאַכטן פֿוס און טוט אַ סמאָרע מיט דער נאָז. ― און קינדער האָבן אײַך ― דאָס איז גאָרניט? טראָגן און זײגן און אַנטװײנען און פּאָקן און מאָזלען און צײנדלעך און קאַשקעלעך קאָכן און װינדעלעך װאַשן און העמדלעך נײען און זעקלעך פֿאַרריכטן און צװאָגן און װאַשן און קעמען און פֿאַרקעמען?… אַיאָ, דאָס װילט איר ניט האָרכן? איר האָט, זאָגט איר, קײן צײַט ניט? איר װילט, זאָגט איר, גײן שפּאַצירן מיט די קינדער אין װאַלד? דאָס, װאָס עס פּאַסט אײַך ניט, דאָס הערט איר ניט? מיר קענען אײַך! מיר זײַנען קלאָר אין אײַך! איר מעגט אָנרוקן דאָס היטל נאָך בעסער! נישקשה, דעם אמת מעג מען זאָגן דעם אײגענעם טאַטן…

ז.

(מײַן „חבֿרה“ איטלעכער מיט זײַן גן־עדן. ― דער סמאַרגאָנער שדכן גיט מיר אַן עצה.)

מײַן חבֿרה באַשטײט, װי אױבן איז געשטאַנען, פֿון קײן עין־הרע אַכט פּאַרשױן: דרײַ מײדלעך, עלטערע שױן, צו לײַטן, צװײ קלענערע און דרײַ ייִנגלעך. אַלע האָבן זיך אין די ביטערע יאָרן גענוג אָנגעהונגערט נעבעך, גוט אָנגעגעסן מיט צרות, און אַלע װילן איצט לעבן אַ גוטן טאָג, געניסן גלײַך מיט אונדז פֿונעם גן־עדן! נאָר איטלעכער פֿון זײ שטעלט זיך פֿאָר זײַן גן־עדן נאָך זײַן פֿאַרשטאַנד. למשל, מײַן עלטערער טאָכטערס גן־עדן איז אַ דאָקטער, און דװקא פֿון יעהופּעץ, די אַנדערע טאָכטער װיל אַ יוריסט, און דװקא פֿון אָדעס, און די דריטע ― אַ אינזשעניער מיט אַ קנעפּל (ער מעג זיך זײַן פֿון װאָסער אַ שטאָט ער װיל). דער גן־עדן פֿון מײַנע דרײַ ייִנגלעך איז שױן װידער גאָר אַן אַנדער גן־עדן, דהײַנו: אײנער גײט מיט דעם גאַנג, אַז קײן בעסערע זאַך, װי פֿאָרן רײַטנדיק אַף אַ פֿערדל, קאָן שױן, דאַכט זיך, גאָר ניט זײַן אַף דער װעלט. דער אַנדערער האָט שטאַרק חשק צו האָבן אַ װעלאָסיפּעד. „װען דער פּאַפּאַשאַ, זאָגט ער, קױפֿט מיר אַ װעלאָסיפּעד אַף דער דאַטשע, בין איך אײנער אַ גליקלעכער!“… און דער דריטער באַגנוגנט זיך מיט אַ רױט העמדל, מיט גלאַנצנדיקע שטיװל, די הױזן אַרײַנגעלאָזט אין די כאָליעװעס, און אַ הינטל זאָל אים נאָכלױפֿן פֿון הינטן. און מע מוז דאָס אַלצדינג קױפֿן, װאָרעם באַ מײַן װײַב, זאָל לעבן, איז איטלעכס קינד אַזױ טײַער, אַזױ ציטעריק, אַז זײ פֿירן אױס באַ איר װאָס זײ װילן; ובפֿרט איצט, אַז גאָט האָט געהאָלפֿן, מע קאָן אױספֿירן, ― פֿאַר װאָס זאָל מען זשאַלעװען? דאָס איז אָבער אַלץ גערעדט געװאָרן פֿון די זאַכן, װאָס מע קאָן קױפֿן פֿאַר געלט. אָבער שידוכים פֿאַר די טעכטער? װאָס טוט מען מיט שידוכים? אַ דאָקטער, און דװקא פֿון יעהופּעץ? אַ יוריסט, און דװקא פֿון אַדעס? און אַ אינזשעניער מיט אַ קנעפּל? דאָס הײסט אַפֿילו, אַז מע זאָל שמועסן דאָס אײגענע װידער צוריק, איז פֿאַר געלט קריגט מען דאָקטױרים מיט יוריסטן מיט אינזשעניערן װיפֿל איר װילט! זינט מען איז געװאָר געװאָרן, אַז איך האָב געכאַפּט די גראָבע עטלעכע טױזנטער, האָבן מיר שדכנים באַװאָרפֿן מיט בריװלעך פֿון דער גאָרער װעלט; דער סמאַרגאָנער שדכן האָט מיר שױן אָפּגעשלאָגן די טירן; ער האָט מיר אױפֿגעגעבן אפֿשר זיבן און צװאַנציק שידוכים און האָט מיך שױן אָפּגעזידלט אױך.

― װאָס בין איך שולדיק, ― טענה איך צו אים ― אַז מײַנע טעכטער װילן נישט חתונה האָבן דורך קײן שדכן בשום ענין ואופֿן?

― װאָס דען ― זאָגט ער ― װילן זײ?

― זײ װילן, ― זאָג איך, ― עס זאָל זיך מאַכן עפּעס דורך אַ… אַ… באַגעגעניש… אַ… אַ… ליבע.

― אַזױ? ― זאָגט ער, ― זײ זײַנען באַ אײַך אַנדערש נישט געװײנט געװאָרן? ליבעס גלוסט זיך זײ? װעל איך אײַך געבן אַן עצה, זײ זאָלן באַ אײַך שלאָפֿן אַף די פֿענצטער, װעט מען זיך אַף אײַך דערבאַרעמען, מע װעט זײ אַרױסגנבֿענען און מע װעט מיט זײ אַנטלױפֿן…

אין אַן אַנדער צײַט װאָלט באַ מיר רער סמאַרגאָנער שדכן געעפֿנט מיטן קאָפּ די טיר; נאָר אַז מע האָט אונטערגעװאַקסענע טעכטער, און נאָך דרײַ שטיק מיט אַ מאָל, מוז מען אַראָפּשלינגען און מאַכן אַ שװײַג.

בסוד־סודות מוז איך אײַך זאָגן, אַז נײַן און נײַנציק פּראָצענט זײַנען מיר אַרױסגעפֿאָרן קײן בױבעריק אַף אַ דאַטשע נאָר צוליב די טעכטער: אפֿשר װעט גאָט רחמנות האָבן, עס װעט זיך צושלאָגן אַ גלײַכע זאַך. מחמת דאָ אין בױבעריק װערן געשלאָסן אַלע זומער די פֿײַנסטע שידוכים פֿון יעהופּעץ. דער שׂכל איז מחײבֿ, װײַל אַף אַ דאַטשע איז די װעלט אָפֿן. דער װאַלד איז גענוג גרױס. דער װאָקזאַל איז תּמיד פֿול מיט מענטשן. פֿאַראַן אױך אַ גאָרטן, אַ טעאַטער. בחורים און מײדלעך באַגעגענען זיך צען מאָל אין טאָג, קוקן מיט אױגן, שמײכלען אײנס צום אַנדערן, װאַרפֿן זיך דורך מיט אַ פּאָר װערטער. נאָכדעם װערט מען באַקענט, מע גײט אַביסל שפּאַצירן אין װאַלד, אַביסל שיפֿט מען זיך אַף אַ שיפֿל און מע זינגט לידלעך… און באַנאַכט זיצט מען אַקעגן דער לבֿנה, מע צײלט די שטערן און מע זיפֿצט ― און טעלער ברעכט מען אין יעהופּעץ.

ח.

(דער בױבעריקער װאַלד מיט אַלע זײַנע באַשעפֿענישן. ― פֿאַרשײדענע פּאָרלעך. ― די בײמער האַלטן סוד.)

אױב איר מײנט, אַז דער בױבעריקער װאַלד איז אַ װאַלד, װי אַלע װעלדער ― האָט איר אַ טעות. איר קאָנט דאָ שפּאַצירן אײנער אַלײן װיפֿל איר װילט ― איר האָט נישט װאָס איבערצוטראַכטן: עס װעלן אַף אײַך ניט אָנפֿאַלן חלילה קײן גזלנים; איר װעט נישט באַגעגענען נישט קײן װאָלף, נישט קײן װילדע ציג און נישט קײן חיה־רעה. איר קאָנט דאָ באַגעגענען אַנדערע מינים באַשעפֿענישן: אַ יאַדעשלעװן ייִדן, װאָס גײט אַרום פֿראַנק און פֿרײַ איבערן װאַלד און כראַקעט און שפּײַט; אַ קראַנקע ייִדענע נעבעך, װאָס האַלט זיך אָן אַ בױם און הוסט און הוסט געשמאַק, אָדער זי ליגט אַף דער ערד און פֿאָכט מיט דער נשמה; וכדומה נאָך אַזעלכע מינים באַשעפֿענישן, װאָס מוטשען זיך און װילן נישט שטאַרבן, װאָס גלױבן אין כּשוף, דאָקטױרים, רעצעפּטן, װעלדער, לופֿט, וכדומה אַזעלכע חלומות… אַנדערע קראַנקע, די װאָס האָבן געלט, ליגן אױסגעצױגן אין „האַמאַקן“, אַזעלכע װיגלעך, װאָס זײַנען צוגעבונדן צו די בײמער און זעען אױס װי הענגענדיקע קבֿרים.

ייִדן האָבן ליב אַחדות; זײ מעגן זײַן װי אַזױ קראַנק, האָבן זײ פֿײַנט זיצן איטלעכער באַזונדער, נאָר אַלע צוזאַמען ― „װאָס גאָט גיט, אַבי אינאײנעם“. פֿאַראַן ערטער אינעם בױבעריקער װאַלד, װאָס דינען פֿאַר אַ קלוב, אָדער, להבֿדיל, אַ בית־המדרש, װוּ די שלאַפֿע נעבעך קאָנען זיך צונױפֿקומען אַביסל זיצן. אַביסל זיצן הײסט ― אַביסל רײדן, און אַביסל רײדן הײסט ― אַביסל באַרײדן…

דורכגעגאַגען זיך מיט מײַנע אין װאַלד אַביסל שפּאַצירן, דערזעען מיר פֿון דער װײַטן אַ גאַנץ רעדל ייִדן און װײַבער זיצן אין פֿאַרשײדענע פּאָזעס און זעען אױס װי די מתים.

― משה, דו װײסט ניט, װער דאָס איז? ― רופֿט זיך אָן אײנער און װײַזט־אָן אַף אונדז מיט די אױגן.

― פֿון װאַנען זאָל איך װיסן? לאָמיך אַזױ װיסן בײז! ― ענטפֿערט משה און פֿאַרהוסט זיך.

― שאַ! ― רופֿט זיך אָן אַ דריטער, ― עס געהער זײַן די נײַע דאַטשניקעס, װאָס זײַנען הײַנט אין דער פֿרי אַריבערגעפֿאָרן קײן בױבעריק אַף דער גרױסער דאַטשע.

― אױב אַזױ, ― רופֿט זיך אָן נאָך אײנער און זעצט זיך אױף פֿון דער ערד אַף די אױסגעדאַרטע הענט, װאָס זעען אױס װי צװײ שטעקלעך, ― אױב ס'איז די דאָזיקע, װאָס איר מײנט, װעל איך אײַך עפּעס דערצײלן אַ שײנס…

דערהערט, אַז מע װיל עפּעס דערצײלן אַ „שײנס“, װערן אַלע מתים לעבעדיק, און יענער, װאָס האָט זיך אױפֿגעזעצט אַף די דאַרע הענט, הוסט זיך גוט אױס און דערצײלט עפּעס שטילערהײט דער גאַנצער קאָמפּאַניע, און אַלע הערן זיך צו מיט גרױס פֿאַרגעניגן, קוקן בשעת מעשׂה אַף מיר און אַף מײַנע טעכטער.

― ברײַנע ― רופֿט זיך אָן אײן ייִדענע צו דער אַנדערער גאַנץ הױך אַף אַ קול ― װאָסער מײדל געפֿעלט אײַך בעסער פֿון די דרײַ?

― די מיטלסטע! ― ענטפֿערט איר ברײַנע אױך אַף אַ קול.

― אַיאָ, די מיטלסטע, שׂרה־זיסל?

― נײן, ― זאָגט שׂרה־זיסל ― די מיטלסטע האָט נאָר שײנע האָר, און װײַטער גאָרניט. מיר געפֿעלט די קלענערע. די קלענערע זאָל נישט האָבן די נאָז, װאָלט זי גאָר געװען אַ „קראַסאַװיצע“!

― שששאַ! ― שרײַט־אָן אַף די װײַבער אײנער פֿון די מאַנצבילן. ― האָסטו געזען אַביסל, װי די גענדז האָבן זיך צעגאָנערט?!…

מיר לאָזן זיך גײן װײַטער און באַגעגענען אין װאַלד אַנדערע מיני ברואים; זײ זיצן אַרום גרינע טישלעך, האַקן אין „אָקע“ און אין „זעקס־און־זעכציק“ און שמײַסן מיט די קאָרטן:

― אַ דרײַערל אַף דרײַ?

― נו?

― און אַ דרײַערל אַף דרײַ?

― נו?

― און נאָך אַ דרײַערל אַף דרײַ, װי אַף אַלע?

― געענטפֿערט! װאָס האָט איר?

― דרײַ שקצים.

― בלאָטע! און איר װאָס האָט?

― דרײַ שיקסעס!

― שפּײַט זײ אָן אין פּנים! מלכים זײַנען בילכער!… ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―

― הונדערט דרײַסיק?

― מײַנע!

― הונדערט פֿינף און דרײַסיק!

― פּאַס! לאָז אײַך גאָט העלפֿן! װאָס איז קאָזיר?

― קאָזיר איז טרעף. (גיך, אין אײן אָטעם): פֿערציק און פֿון די פֿערציק און באַ די פֿערציק און אַריבער די פֿערציק און פֿון יענער זײַט פֿערציק.

― און דער קעניג פּיק אין אַ הונט? אַ קנאַק איבער דער מאָרדע!

― רעמיז!

― פֿאַרניצט געזונט! ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―

אָט די נפֿשות, װי עס װײַזט אױס, טראַכטן אַפֿילו נישט פֿונעם טױט. צװישן זײ איז פֿאַראַן אַזעלכע, װאָס קומען פֿון יעהופּעץ קײן בױבעריק נישט צוליב דעם שײנעם װאַלד, און נישט צוליב דער געזונטער לופֿט, נאָר לכתּחילה לשם „אָקע“, אָדער לשם „זעקס־און־זעכציק“.

נאָך װײַטער הײבן מיר אָן באַגעגענען פּאָרלעך, בחורים און מײדלעך, װאָס גײען שפּאַצירן אַף אַלערלײ אופֿנים. אײן פּאָרל גײט אונטער די הענט, האַלט זיך גאָר פֿרײַנטלעך; זי קוקט אַף אים, און ער קוקט אַף איר, און בײדע זינגען זײ צו עפּעס אַ מאָדנע לידל און טאַנצן צום טאַקט: ליובליו קאַפּוסטו, ריעדקו, קװאַס ― נאָ באָלשע װסיעך ליובליו יאַ װאַס! װאַס אָבאָזשאַיו! װאַס אָבאָזשאַיו!…* ―――――

*) איך האָב ליב קרױט און רעטער און קװאַס ― נאָר מער פֿון אַלץ ליב איך אײַך! איך האָב אײַך ליב, איך האָב אײַך ליב!

דאָס אַנדערע פּאָרל לערנט זיך, אַפּנים, לױפֿן, אָדער מע שפּילט זיך אין „כאַפּערלעך“: זי לױפֿט, און ער לױפֿט איר נאָך; ער װיל זי כאַפּן, אַנטלױפֿט זי. דאָס דריטע פּאָרל האָט זיך פֿאַרביטן מיט די יוצרות: ער האָט אָנגעטאָן איר מאַנטעלע, און זי האָט אָנגעטאָן זײַן קאַפּעלוש ― און גײ טו זײ עפּעס!… אַנדערע גײען װידער משוגענערװײַז און שרײַען אַף קולי־קולות: „אַ ― או! אַ ― או“! און זײ ענטפֿערט דאָס װידערקול פֿונעם װײַטן װאַלד: „אַ ― או!“…

שטיל, פֿאַרשטאָרבן שטײט דער װאַלד. ס'איז ניט זײַן עסק. שטיל, אױסגעצױגן, מיט גדלות, שטײען די הױכע סאָסנעס מיט די גרינע שמעקנדיקע נאָדלען און קוקן אַרױף אין לױטערן בלױען הימל אַרײַן ― זײַט זיכער, איר װעט באַ זײ נישט געװאָר װערן גאָרנישט.

װײסט איר, װאָס איך װעל אײַך זאָגן? איך האָב מורא, אַז דער בױבעריקער װאַלד איז מער שדכן פֿונעם סמאַרגאָנער שדכן און פֿון אַלע שדכנים אַף דער װעלט.

ט.

(דאָס עסן אַף דער פֿרײַער לופֿט. ― אָרעמע לײַט שפּעקולירן. ― דעם רעסטאָפּאָליערס װײַבלס מאַן. ― די דאַמען מיט זײער שפּראַך.)

געקומען אַהײם פֿונעם װאַלד, האָבן מיר געטראָפֿן אַ גרײטן טיש אַף דער װעראַנדע, װאָס איז באַװאַקסן פֿון אַלע זײַטן מיט גרינע בלעטער, און מיר האָבן זיך געזעצט עסן דאָס ערשטע מאָל אַף דער פֿרײַער לופֿט. אַ גאַנצער כאָר פֿון פֿײגעלעך, אומזיסטיקע כלי־זמר, האָבן אונדז צוגעזונגען צום עסן, געפּישטשעט, געטשעריקעט און געטערעלײקעט אַף טױזנטערלײ אופֿנים, און צוגעשפּרונגען אַלע מאָל אײנציקװײַז צום טיש: ציץ־ציץ, פּיק־פּיק! געכאַפּט אַ ברעקל ― און אַװעקגעפֿלױגן װײַטער.

― חיה־עטל! ― רוף איך מיך אָן צו מײַן װײַב. ― װאָס זאָגסטו דערױף? נאָך אַזאַ שפּאַצירגאַנג אין װאַלד עסן אַף דער פֿרײַער לופֿט איז, אַפּנים, נישט שלעכט?

― װאָס זאָל איך זאָגן? ― ענטפֿערט מיר מײַן װײַב, װי איר שטײגער איז, ― איך האָב דאָך דיר שױן לאַנג געזאָגט: אַ רוח אין געלטס טאַטן אַרײַן! אײן שטיקל חסרון נאָר, װאָס ס′איז שױן דאָ צו פֿרײַ, צו אָפֿן, מע װײס אײנס באַם אַנדערן װאָס סע קאָכט זיך. דאָס גרײדיקער װײַבל, װאָס מאַנדעלשטאַם דער דאָקטער ברענט איר די אױגן מיט ליאַפּעס, איז שױן געװען באַ אונדז אין קיך אין אַלע טעפּלעך, און דאָס רעסטאָפּאָליער װײַבל האָט אױסגעפֿרעגט באַ די דינסטן אַלצדינג, װאָס באַ אונדז טוט זיך פֿון דער ערשטער שעה נאָך אונדזער חתונה…

― ייִדן, גיט עפּעס אַ נדבֿה! ― רופֿן זיך אָן עטלעכע אָרעמע לײַט מיט אַ מאָל, װאָס ציִען זיך אײנס נאָכן אַנדערן אַ גאַנצע שורה.

― פֿון װאַנען זײַט איר? ― טו איך אַ פֿרעג אײנעם פֿון זײ.

― פֿון יעהופּעץ, ― ענטפֿערט ער מיר.

― זיצט איר, הײסט דאָס, הי?

― חלילה! ― מאַכט ער, ― מיר קומען צו פֿאָרן אַלע מאָל אַהער מיט דער באַן.

― קאָסט דאָך אײַך הוצאָות ― זאָג איך, ― מאַכט איר כאָטש אָפּ װאָס עס קאָסט אײַך?

― װי אַמאָל, ― זאָגט ער: ― אַמאָל שלאָגט מען אױס די הוצאָות, און אַמאָל דערלײגט מען. איטלעכס געשעפֿט איז אַזױ. ס′איז אַ „שפּעגעלאַציע“; מיר „שפּעגעלירן“… ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―

― שלום עליכם אײַך, ברוכים היושבֿים! ― רופֿט זיך אָן אַ געלער יונגערמאַן מיט אַ זײַדן קאַשקעטל און מיט אַ ברײטן טלית־קטן, און שטעלט זיך אַװעק אַקעגן אונדז און קוקט, װי מיר עסן, און רײכערט אַ פּאַפּיראָס.

― עליכם שלום, ― זאָג איך צו אים ― קומט עסן.

― עסט געזונט, ― מאַכט ער צו מיר און רײכערט דעם פּאַפּיראָס.

― פֿון װאַנען איז אַ ייִד? ― פֿרעג איך אים.

― איך בין, ― זאָגט ער ― פֿון רעסטאָפּאָליע, איך בין געקומען אַהער, הײסט דאָס, צו מײַן װײַב מבֿקר־חולה זײַן. זי זיצט טאַקע דאָ מיט אײַך אַף אײן דאַטשע.

― זײַט איר, הײסט דאָס, דעם רעסטאָפּאָליערס װײַבלס מאָן? מה שמכם?

― חײם־װאָלף.

― איר האָט מיר עפּעס געװאָלט זאָגן, רב חײם־װאָלף?

― נײן, ― מאַכט ער צו מיר גאַנץ ערנסט, ― איך האָב דערזען פֿון דער װײַטן, אַז איר עסט, בין איך צוגעגאַנגען אומיסטן זען, װי אַזױ עסט אַ ייִד אָן אַ היטל?…

― פּונקט, ― זאָג איך צו אים ― די אײגענע מעשׂה, װאָס האָט זיך געטראָפֿן אין קאָנאָטאָפּ. קײן קאָנאָטאָפּ איז ניט לאַנג געקומען צו פֿאָרן דער רעסטאָפּאָליער רבי אײַערער. איז אַרײַנגעקומען צו אים אײנער אַ געװיסער מתנגד, רב משה קאָנאָטאָפּער, װאָס האַלט נישט פֿון קײן רבין. און לײגט אים אַנידער אַ קערבל און שװײַגט. פֿרעגט אים דער רבי: ,,װאָס װעסטו זאָגן?“ ענטפֿערט ער ניט דאָס אַנדערע װאָרט, נעמט־אַרױס און לעגט אַנידער דעם רבין נאָך אַ קערבל. פֿרעגט אים דער רבי נאָך אַ מאָל: ,,װאָס איז דײַן באַגער?“ רופֿט זיך אָן דער משה: „גאָרניט. איך האָב נאָר געװאָלט זען, װי אַזױ נעמט אַ ייִד אומזיסט געלט“…

דער רעסטאָפּאָליערס װײַבלס מאַן דרײט זיך אױס מיטן פּנים אַהין, טוט אַ שפּײַ און טרעט אָפּ.

― װאָס זאָגסטו, חיה־עטל, אַף דײַן רעסטאָפּאָליערס װײַבלס מאַן?

― װאָס זאָל איך זאָגן? ― מאַכט זי, ― דײַנע יעהופּעצער אַריסטאָקראַטקעס מיט די בריליאַנטענע אױרינגלעך, װאָס זיצן דאָ אַף דער דאַטשע, זײַנען נישט בעסער. אַ גאַנצן טאָג הערט מען פֿון זײ נאָר „כאַ־כאַ־כאַ“! און „כאַ־כאַ־כאַ!“ פֿאַראַן דאָ באַ אונדז אײנע אַ דאַמע מיט בריליאַנטן, דװקא אַזעלכע, װאָס זיצט כּסדר איבער אַ בוך, ― זאָלסטו זען, װאָס זי האָט דעראַרבעט איבער אַ הינדל! עס האָט זיך איר אױסגעדאַכט, אַז איר שכנה, אױך אַ דאַמע מיט בריליאַנטן, האָט באַ איר אַװעקגעג…

― כאַ־כאַ־כאַ! כאַ־כאַ־כאַ! ― הערט זיך אַ קװיטשיק געלעכטער פֿון אַ דאַמע, און מע פֿילט, אַז זי לאַכט מיט יאַשטשערקעס.

און די אַנדערע דאַמע שרײַט און שילט, און עס װאַרפֿן זיך דורך באַ איר מאָדנע װערטער: פּיסקאַטע, מאָרדאַטע, קאַרפּאַטע, האָרבאַטע, פּאַרכאַטע, סמאַרקאַטע…

― אָהאָ! ― רוף איך מיך אָן, ― זי באַזיצט גוט די שפּראַך!

― זאָלסטו אָבער זען, ― זאָגט צו מיר מײַן װײַב ― װי צו מיר װיל

זי נישט רײדן קײן ייִדיש; נאָר אַף רוסיש, און נאָר אַף דײַטש, כאָטש גיב איר אַ קרענק!…

י.

(אַ הײסע װאַנט אַף דער דאַטשע. ― דאָס ליד פֿון אַ סאָלאָװײטשיק און די מחשבֿות פֿון אַ סוחר.)

אײַנגעמידט, אױסגעמוטשעט פֿונעם טאָג, זײַנען מיר אַנידערגעפֿאַלן אַלע, װי די סנאָפּעס, און האָבן זיך געלײגט שלאָפֿן. אָפּגעשלאָפֿן אַקעגן אַ פּאָר שעה, חלומט זיך מיר, אַז איך בין אין אַ שװיץ־באָד, העט־העט אַף דער אײבערשטער באַנק, און מע שמײַסט מיך מיט אַ װײך בעזעמל, מחיה נפֿשות!

― דאַװאַי פּאַרע! ― שרײַ איך פֿונעם שלאָף מיט אַלע כּחות. ― פּאַרע! פּאַרע! פּאַרע!*

― גאָט איז מיט דיר! װאָס שרײַסטו? װאָס איז דיר? ― זאָגט מײַן װײַב און װעקט מיך פֿונעם שלאָף.

― עפּעס אַ מאָדנע היץ, ― זאָג איך ― באַ אונדז אַף דער דאַטשע! איך בין אָפּגעגאָסן מיט שװײס! טו נאָר אַ טאַפּ, חיה־עטל, די װאַנט ― סע פּאַרעט פֿון איר, װי פֿון אַן אױװן.

― אױ, אַ דונער איז מיר! ― שרײַט אױס מײַן חיה־עטל און טוט אַ כאַפּ די האַנט צוריק. ― די װאַנט איז הײס, װי פֿײַער!

― אַפּנים, ― זאָג איך ― באַ זײ זײַנען די דאַטשעס מיט הרובעס?

― אַ חכם אַ ייִד! ― זאָגט מײַן װײַב, ― האָסט געהערט אַמאָל אַ דאַטשע זאָל גאָר זײַן מיט הרובעס? משוגע מײַנע שׂונאים? עס געהער מסתּמא אַרײַנגײן צו אונדז די װאַנט פֿונעם אױװן, װאָס פֿאַרשטײסטו דאָ ניט?

― װאָס קומט אַרױס פֿון דעם, װאָס איך פֿאַרשטײ? ס'איז אַזױ הײס, אַז מע קאָן צעגאַנגען װערן, װי פּוטער!…

איך בין זיך מטריח און עפֿן־אױף דאָס פֿענצטער, רײַסט זיך אַרײַן ―――――

*) גיב היץ, היץ! היץ! היץ! צו אונדז אין שטוב אַ קיל װינטל און טראָגט אונדז אונטער גלײַך אין נאָז אַרײַן אַ געשמאַקן ריח פֿון בלומען און מיני בשׂמים אַזעלכע, װאָס מיר זײַנען צו זײ גאָר נישט געװױנט געװאָרן. איך שטעק־אַרױס דעם קאָפּ דורכן אָפֿענעם פֿענצטער און בלײַב שטײן אַ פֿאַרכּשופֿטער פֿון דער זעלטענער שײנער שמעקנדיקער זומער־נאַכט.

דער טונקל־בלױער הימל איז אױסגעשטערנט, באַזעצט מיט בריליאַנטן, װאָס שעמערירן אין די אױגן. דורך די גרינע בלעטער פֿון די בײמער קוקט־דורך די זילבער־װײַסע לבֿנה, װאָס טוקט זיך אין שטיקער גרױע כמאַרע; די שטיקער גרױע כמאַרע װערן אַלע מאָל שיטערער און שיטערער, ביז זײ צעגײען זיך, װי רױך, און די זילבער־װײַסע לבֿנה בלײַבט װידער רײן און גאַנץ, אָן אַ שום פּגם. און פֿון דאָרטן ערגעץ, פֿונעם װאַלד, לאָזט זיך הערן אַ מאָדנע געזאַנג: „טשרי ― טשהערי ― קטי ― טיו ― טיו ― טיוך ― טיוך“… איך הער זיך צו, איך װיל דעם אָטעם ניט כאַפּן, איך װער פֿאַרשטאָרבן: איך האָב שױן לאַנג, לאַנג נישט געהערט אַזאַ מין זינגען! דאָס איז ער, דער זיסער סאָלאָוױיטשיק, דער נאַכט־משורר, װאָס לאָזט זיך הערן איבערן גאַנצן װאַלד, װאָס שלאָפֿט אַלײן ניט און לאָזט ניט יענעם שלאָפֿן, װאָס װעקט אין אײַך טיף־פֿאַרבאָרגענע, לאַנג־געשטאָרבענע געפֿילן, װאָס רופֿט אַרױס משונה־מאָדנע מחשבֿות, אַזעלכע מחשבֿות, װאָס געהערן זיך כּלל וכלל נישט אָן מיט קײן געשעפֿטל, מיט קײן פֿאַרדינסטל און מיט קײן קערבל.

איך טראָג מיך איבער מיט מײַנע מחשבֿות אין אַן אַנדער װעלט, אַהין װײַט־װײַט, אין מײַנע קינדערשע, ייִנגלשע, נאַרישע, נאָר גליקלעכע, גליקלעכע יאָרן, װאָס װעלן זיך שױן קײנמאָל, קײנמאָל ניט אומקערן, ― און איך װער אַף אַ װײַלע אַן אַנדערער מענטש, עס גלוסט זיך מיר ניט אָפּטרעטן פֿון דאַנען. איך װאָלט אַזױ געשטאַנען דאָ אַ גאַנצע נאַכט. נאָר פּלוצעם קערן זיך אום צו מיר צוריק די פֿריִעריקע, די שטענדיקע, װאָכעדיקע מחשבֿות: װײַב און קינדער, דערװאַקסענע טעכטער, קאָפּדרײעניש, אַ געשעפֿטל, אַ קערבל…

„מע קאָן ניט לײקענען, ― קלער איך מיר ― ער זינגט ניט שלעכט, דער חבֿרה־מאַן; נאָר אַ פֿאַרנומענער מענטש, װאָס האָט אין זינען אַ געשעפֿטל און אַ קערבל, זאָל זיך אַװעקזעצן אַף אַ גאַנצער נאַכט קוקן אַף

דער לבֿנה, צײלן1די שטערן און האָרכן דעם סאָלאָװײטשיק, װי ער זינגט, ― פֿע!“…

איך מאַך־צו דאָס פֿענצטער און לײג מיך שלאָפֿן.

יא.

(ראַזניך גאַלאַנטערײניך טאָװאַראָװ*. ― אַ קאַלטע באָד. ― דעם רעסטאָפּאָליערס װײַבלס מאַן מאַכט אַ פּשרה.)

― ראַזניך גאַלאַנטערײניך טאָװאַראָװ! ― הער איך עמעצער שרײַט מיר גלײַך אין אױער אַרײַן. ― מילאָ װערע־װיאָלעט! זײף גוטע! אפֿשר דאַרפֿט איר גוטע זײף?

― זײף? װאָסערע זײף? ― רוף איך מיך אָן דערשראָקן, זעץ מיך אױף אַפֿן געלעגער און רײַב דורך די אױגן און דערזע פֿאַר זיך אַ שװאַרץ הינטיש פּנימל מיט אַ פֿאַרריסן נעזל.

― װאָסערע איר װילט, ― מאַכט צו מיר דאָס שװאַרצע פּנימל: ― װערע־װיאָלעט, בראָקאַר, פּולס, אָדער גאָר ― פּאַטשולי? גוטע, שמעקנדיקע? קלײַבט אײַך אױס, קױפֿט, װאָלװל!

― װער איז דאָ? װאָס איז דאָ? גװאַלד! גװאַלד! גװאַלד! ― כאַפּט זיך אױף מײַן װײַב מיט אַ געשרײ און דערזעט דאָס שװאַרצע פּנימל אין פֿענצטער, פֿאַלט זי חלשות.

― גאָט איז מיט דיר! ― זאָג איך צו איר און מינטער זי. ― ס'איז גאָרניט, ס'איז גאָרניט! ס'איז אַ גאַלאַנטערײשטשיק!

― מאַדאַם! ― רופֿט זיך אָן דער גאַלאַנטערײשטשיק צו מײַן װײַב מיט אַ געלעכטערל. ― װאָס האָט איר זיך אַזױ דערשראָקן פֿאַר מיר? איך בין דען מיט הערנער?

― װי אַזױ קריכט דאָס אַ ייִד ― זאָג איך צו אים ― אין אַ פֿרעמדן פֿענצטער בשעת יענער שלאָפֿט? ―――――

*) כּל מיני גאַלאַנטערײ־סחורה.

― אַז מע זיצט אַף אַ דאַטשע, ― מאַכט ער ― באַדאַרף מען אױפֿשטײן פֿרי.

― אפֿשר, ― זאָג איך ― זײַנען מיר ניט געשלאָפֿן אַ גאַנצע נאַכט?

― װאָס דען האָט איר געטאָן?

― ס'איז נישט אײַער טאַטנס עסק! ― זאָג איך, ― גײט אײַך געזונטערהײט!

― אַז איך װעל דאַרפֿן גײן, ― מאַכט ער ― װעל איך מיך באַ אײַך ניט אָנפֿרעגן. גאַנצע פּריצים! קומען צו פֿאָרן קײן בױבעריק, צעלײגן זיך װי באַם טאַטן אין װײַנגאָרטן! ניט גענוג, װאָס מע ברענגט זײ צו טראָגן אין שטוב אַרײַן אַלדאָס בײז, זײַנען זײ נאָך ניט צופֿרידן!

― איר זײַט, ― זאָג איך ― אַ גרױסער נאַכאַל!

― נאַכאַל? ― מאַכט ער מיט אַ שמײכעלע ― װאָס הײסט דאָס נאַכאַל? װאָס איז דער טײַטש נאַכאַל? איך זע, איר זײַט אַ בײזער ייִד. מאַדאַם, גיט עפּעס צו לײזן! קױפֿט אײַך, מאַדאַם, אַ שפּילקע אַן אַנטיק, מע טראָגט הײַנט פֿון הינטן.

איך קאָן שױן מער נישט איבערטראָגן. איך כאַפּ דעם קרוג מיט װאַסער און גיס אים אױס אַפֿן קאָפּ. מאַכט ער אַ גװאַלד, אַ געשרײ. לױפֿן זיך צונױף אַלע שכנים מיט אַלע שכנות מיט אַלע דינסטן, און עס װערט אַ יריד מיט אַ געפּילדער. דער עולם גיט מיר אָנצוהערעניש, אַז ניט אַזױ באַדאַרף מען זיך באַגײן מיט אַ ייִדן אַן אָרעמאַן.

― ממה נפֿשך, ― זאָגן זײ ― איר װילט ניט קױפֿן, קױפֿט ניט; אָבער נעמען באַלײדיקן אַן אָרעמען גאַלאַנטערײשטשיק אומזיסט־אומנישט, אָפּגיסן אים מיט אַ פּאָמױניצע ― פֿע, דאָס טוט ניט קײן לײַטישער מענטש!…

דערהערט אַזעלכע דבורים, רופֿט זיך אָן דער גאַלאַנטערײשטשיק, אַז ער גײט גלײַך צום אוריאַדניק ― און גענוג; לאָז דער אוריאַדניק טאָן, װאָס ער װיל זיך…

מישט זיך אַרײַן דעם רעסטאָפּאָליערס װײַבלס מאַן און מאַכט צװישן אונדז אַ פּשרה, אַז איך זאָל באַם גאַלאַנטערײשטשיק בעטן מחילה און טאַקע עפּעס קױפֿן אױך באַ אים, געבן צו לײזן.

― ,ס'איז אַ יושר, ― זאָגט דעם רעסטאָפּאָליערס װײַבלס מאַן ―

ס'איז אַ גרױסער יושר! געבן צו לײזן אַ ייִדן, ,הערט איר, איז אַ סך מער מצװה, װי עסן אָן אַ היטל…

― אַ יושר! אַ יושר! ― העלפֿט אונטער דער גאַנצער עולם.

― טאָמער װעסטו זיך דערװעגן ― זאָגט צו מיר מײַן װײַב ― עפּעס קױפֿן באַ דעם ייִדן אַף צװײ גראָשן, װעט זיך טאָן חושך!

נו, זאָגט שױן איר, װעמען זאָל איך פֿאָלגן?…

יב.

(דער בױבעריקער װאַלד אין דער פֿרי ― ייִדן און װײַבער פֿון דער „סענאַטאָריע“. ― מע לאָזט נישט שפּײַען און מע גײט־אױס נאָך אַ ביסל באָרשטש.)

דער בױבעריקער װאַלד אין דער פֿרי, װען די װעלט שלאָפֿט נאָך, איז באמת אַ פֿאַרגעניגן. ער זעט אױס, װי אַ חתן, אַ שײנער, אַ רײנער, אַן אױסגעצװאָגענער און אַן אױסגעפּוצטער. מע זעט נישט די ברואים מיט די נפֿשות, װאָס דרײען זיך דאָ אַרום דעם גאַנצן טאָג. מע הערט נאָר אַ פּישטשען און פֿײַפֿן פֿון טױזנטער קלײנע באַשעפֿענישלעך, װאָס זינגען, זשומען און טערעלײקען, שפּרינגען פֿון אײן צװײַגל אַפֿן אַנדערן, פֿליִען פֿון אײן בױם אַפֿן אַנדערן, טוקען זיך און באָדן זיך אין די טראָפּנס טױ, װאָס הענגען נאָך אַף די בלעטער און בלישטשען אַף דער ליכטיקער װאַרעמער זון, װי בריליאַנטן. פּלוצעם װערט אַ געשרײ צװישן אַ גאַנצער טיטשקע פֿײגעלעך, אַ געשלעגערײַ מיט אַ קװיטשערײַ ― סכּנת־נפֿשות! װאָס איז די מעשׂה? מע האָט זיך צעאַמפּערט איבער אַ װערעמל. אײן פֿײגעלע האָט געפֿונען אַ װערעמל און האָט זיך פֿאַרקליבן אין דער זײַט אַף אַ צװײַגעלע, געדרײט דאָס קעפּעלע אַף אַלע זײַטן, זיך געװאָלט מאַכן אַן אָנבײַסן. האָט דערזען דאָס אַנדערע פֿײגעלע און איז צוגעשפּרונגען.

― ציף־ציף! װוּ האָסטו דערטאַפּט אַזױ פֿרי אַ װערעמל?

― ציף־ציף! װוּ איך האָב דערטאַפּט, אַבי איך האָב שױן דערטאַפּט.

― ציף־ציף! גיב מיר אױך אַ פּיצעלע!

― ציף־ציף־ציף! גײ, זוך, נישטער, געפֿין, כאַפּ, װעסטו האָבן!…

― ציף־ציף, ציף־ציף! קומט אַהער, װעט איר עפּעס זעען! ― צעשרײַט זיך דאָס אַנדערע פֿײגעלע צו די איבעריקע פֿײגעלעך און ציט־אױס דאָס קעפּעלע.

― ציף־ציף־ציף! װאָס טוט זיך דאָ? ― פֿרעגן די איבעריקע פֿײגעלעך, װאָס פֿליִען זיך צונױף אַף דעם געשרײ.

― ציף־ציף־ציף! אַ װערעמל! ― שרײַט דאָס אַנדערע פֿײגעלע.

― ציף־ציף־ציף! ציף־ציף־ציף! אַ װערעמל, אַ װערעמל, װערעמל! ― שרײַען אַלע מיטאַמאָל.

און עטלעכע מיטאַמאָל באַפֿאַלן דאָס פֿײגעלע, װאָס מיטן װערעמל, און אַנדערע שטעלן זיך אײַן פֿאַרן פֿײגעלע, װאָס מיטן װערעמל, און דאָס פֿײגעלע לאָזט אַרױס דאָס װערעמל, פֿליט אונטער אַ װילד פֿרעמד פֿײגעלע און כאַפּט דאָס אונטער און פֿליט אַװעק, און דאָס אָרעמע פֿײגעלע בלײַבט נעבעך שטײן באַטריבט, לאָזט אַראָפּ די פֿליגעלעך, בלאָזט זיך אָן, ציטערט און פֿלאַטערט. קע־קע־קע! ― שאַרפֿט זיך אױס דאָס פּיסקעלע באַ אַ צװײַגעלע הין און צוריק עטלעכע מאָל, הײבט־אױף די פֿליגעלעך און ― פּרררר! ― לאָזט זיך זוכן אַן אַנדער מין שפּײַז, אַבי איבערכאַפּן עפּעס אַפֿן ניכטערן האַרצן.

אױך פֿון אונטן, אַף דער ערד, איז ניט שטיל; עס שפּרינגען, לױפֿן, קריכן און פּױזען אַרום טױזנטערלײ מינים באַשעפֿענישן, פֿליגעלעך, זשוקלעך, װערעמלעך, שלענגעלעך און יאַשטשערקעלעך פֿון אַלערלײ פֿאַרבן, שפּינען און מערעשקעס אַלפֿי־אַלפֿים; דער טראָגט אַ טױטע פֿליג צו זיך אין נעסט אַרײַן, די קלײנע קינדער אַף אָנבײַסן; דער ― אַ גרעזעלע, דער ― אַ שטיקל סכך אַף דער סוכּה, און דער שלעפּט אַ גאַנצן שטרױ צען מאָל אַזױ גרױס, װי ער אַלײן ― אַלע זײַנען אַרױסגעגאַנגען אַף דער אַרבעט, זיך באַװאָרענען מיט װאָס איבערצוקומען דעם טאָג. און אױך די לופֿט איז פֿול מיט קאָמאַרעס, גרױסע עזות־פּנימער, װאָס שפּרינגען אין פּנים אַרײַן, און אַלערלײ פֿאַרביקע פּאַרכעס און פּערכלעך, װאָס לעבן פֿונעם װינט. דרײען זיך אַרום אַהין און אַהער, טוען גאָרנישט, נאָר זײ זשומען און ברומען, טאַנצן־אַרום אַף פֿרעמדע חתונות, רױמען־אײַן אַ סוד אין אױער און טוען אַ ביס פֿון הינטן זױגן אױס אַ ביסל בלוט און פֿליִען װײַטער… אַלצדינג לעבט אין דער נאַטור, אַלצדינג איז באַשעפֿטיקט, פֿאַרטאַרעראַמט מיט זיך, מיט זײַן אײגענעם מאָגן…

נאָר שפּעטער־שפּעטער הײבן־אָן ביסלעכװײַז באַװײַזן זיך אין װאַלד אױך מענטשן; װידער די זעלבע ברואים, װידער די אײגענע ייִדן מיט די אײגענע פֿלעשלעך, מיט די אײגענע הענגענדיקע קבֿרים (האַמאַקן), װאָס אַלע מאָל.

― איר זיצט דאָ אין בױבעריק אַף אַ דאַטשע? ― טו איך אַ פֿרעג אַף אַ ציקאַװעסט אַ גאַנצע קאָמפּאַניע אָרעמע, קראַנקע, יאַדישלעװע ייִדן מיט אָרעמע, קראַנקע, אױסגעטריקנטע װײַבער, װאָס האַלטן זיך צו באַ אַ בױם און הוסטן.

― אַ משל! ― ענטפֿערן מיר עטלעכע מיט אַ מאָל, ― װי קומט צו אונדז אַ דאַטשע? מיר זײַנען אָרעמע בעלי־מלאָכות פֿון יעהופּעץ.

― װאָס־זשע טוט איר הי, אין בױבעריק? ― פֿרעג איך זײ.

― אַז אָך און װײ איז אונדז! ― זאָגן זײ ― מיר האַלטן זיך אױף דאָ אין דעם היגן בקור־חולים, װאָס מע רופֿט דאָס „סענאַטאָריע“.

― אומזיסט? ― פֿרעג איך.

― װאָס־זשע, פֿאַר געצאָלט?

― װער־זשע גיט דערױף געלט?

― װער זאָל געבן? ― זאָגן זײ ― קראַנק זײַנען די יעהופּעצער נגידים געבן געלט? זײ האָבן קאַרג? גאָט זאָל העלפֿן, זײ זאָלן אַריבער אַף אונדזער שטאַנד, װאָלטן מיר זײ בעסער אױסגעהאַלטן, װי זײ אונדז.

― װאָס איז דען? ― פֿרעג איך ― ס'איז אײַך דאָ נישט גוט?

― אַ מאָדנער ייִד איר זײַט! ― מאַכן זײ צו מיר. ― װאָס־זשע, ס'איז אונדז גוט?

― דהײַנו, װאָס פֿעלט אײַך?

― ס'זאָל אונדז צוקומען װאָס אונדז פֿעלט! ערשטנס, האָט מען אונדז אָפּגעריסן פֿון דער הײם, פֿון װײַב און קינדער, און באַזעצט אָט דאָ אַף אַ דאַטשע, און מע האָדעװעט אונדז, װי די גענדז, מע שטאָפּט אונדז מיט רפֿואות און מיט מילך און מיט „קאַפֿיר“, װאָס דער טאָטער מאַכט פֿאַר אונדזערטװעגן, און מע הײסט אונדז ליגן אַ גאַנצן טאָג אין װאַלד, אַף דער „לופֿט“, און נישט טראָגן קײן שום דאגות אַפֿן קאָפּ. ס'איז גרינג צו זאָגן.

― אָט דאָס איז גאָר? ― זאָג איך.

― און דאָס שפּײַען? ― רופֿט זיך אָן צו מיר אַ ייִד מיט שװאַרצע ברילן און פֿאַרהוסט זיך ― און דאָס שפּײַען איז באַ אײַך גאָרנישט?

― װאָסער שפּײַען? ― פֿרעג איך אים.

― דאָס שפּײַען, ― מאַכט ער ― װאָס מע טאָר נישט שפּײַען! אַ ייִד הוסט און װיל אַ שפּײַ טאָן, לאָזט מען אים נישט! דער דאָקטער האָט אײַנגעפֿירט אַזעלכע שיסעלעך, און איטלעכער קראַנקער מוז זיך אַרומטראָגן מיט זײַן שיסעלע, און זאָל ער שפּײַען. נו, טוט דאָס אַ קלאָרער?…

― הײַנט די לײַלעכער מיטן בעטגעװאַנט, מיטן גרעט ― רופֿט זיך אָן אַ קראַנקע ייִדענע מיט טױטע ליפּן ― האָט דער דאָקטער אָנגעזאָגט, מע זאָל בײַטן אַלע מינוט. האָט איר געהערט אַ משוגעת? איך פֿרעג אַ קשיא: װאָס געהער זיך אָן, אַשטײגער, אַ װײַסער לײַלעך מיט מײַן הוסטן, װאָס איך הוסט? אַז איך װעל בײַטן צען מאָל אין טאָג דאָס העמד, װעל איך אױפֿהערן הוסטן?

― הײַנט דאָס עסן, װאָס מע גיט אונדז! ― רופֿט זיך אָן אַ ייִדל מיט ברענענדיקע אױגן.

― מע גיט אײַך נישט קײן עסן? ― פֿרעג איך אים.

― װאָס האָט איר געװאָלט? מע זאָל אונדז שױן גאָר נישט געבן קײן עסן? ― מאַכט צו מיר דאָס ייִדל מיט די ברענענדיקע אױגן. ― עסן גיט מען, נאָר אַלץ הײסט באַ אײַך עסן? מיר געפֿינען זיך דאָ אינעם היגן בקור־חולים שױן, ברוך־השם, אַזױ גרױס װי דרײַ זומערן, און מיר גײען־אױס פֿאַר אַ ביסל באָרשטש. דרײַ זומערן כּסדר האָדעװעט מען אונדז מיט יאַיכלעך, מיט הינדלעך געבראָטענע, מיט מילך און מיט לײזע אײער. אַלע טאָג װידער אַ מאָל אַ הינדל און װידער אַ מאָל אַ יאַיכל, און אָבער אַ מאָל מילך און אָבער אַ מאָל לײזע אײער! קרעפּלעך עסן, זאָגט מען, קאָן אױך נמאס װערן! מיר בעטן, מע זאָל אונדז אָפּקאָכן אַ מאָל אַ ראָסל־פֿלײשל מיט קנאָבל, מאַכן אַ ציבעלקע מיט שמאַלץ, אַ שטיקל רעטעך פֿאַר אַ נאָװינע, געבן אַ מאָל אַביסל באָרשטש צו דערקװיקן די נשמה, ― זאָגן זײ: דער דאָקטער הײסט נישט. איר זײַט ניט קראַנק, זאָגן זײ, עסן „קאָטלעטן“ גוטע, אַ „בעשטעק“ אַ פֿרישן, אַ געבראָטן הינדל, אַ בוליאָן מיט פּענעצלעך, און פֿאַרטרינקען מיט מילך, אָדער מיט „קאַפֿיר“, װאָס דער טאָטער מאַכט! ― װאָס טױגן

אונדז די דאָזיקע מאכלים? ― טענהן מיר. ― איר גיט אונדז דאָס, װאָס מיר האָבן ליב! ממה־נפֿשך, האָט איר זיך אונטערגענומען אונדז אױסהאַלטן מיט אַ דירה און מיט דינסטן און מיט רפֿואות און מיט אַלדאָס־דינג, באַדאַרפֿט איר אונדז פֿרעגן, װאָס מיר האָבן ליב, ניט דאָס, װאָס דער קלוגער דאָקטער װעט אױסטראַכטן! װי באַלד ס'איז באַ אײַך אַ בקור־חלים, ― טענהן מיר, ― איז דאָך עס אַ בקור־חולים פֿון אוּנדזערט־װעגן! אַנו, לאָז פּרוּװן זײַן אַ בקור־חולים אָן אָרעמע־לײַט, אָרעמע קראַנקע, מיט נאָר דאָקטױרים אַלײן! װאָס, אפֿשר ניט אַזױ?…

― פּאַפּאַשאַ, יאַװרעאי!* ― שרײַען צו מיר די קלענערע קינדער און רופֿן מיך פֿון װאַלד אַרױס.

פֿון זינט איך האָב „געכאַפּט“ די גראָבע עטלעכע טױזנט און עס האָבן אָנגעהױבן אַרײַנקומען צו מיר אין שטוב אַרײַן סטודענטן, האָט מען באַ מיר אױפֿגעהערט צו רײדן ייִדיש. כאָטש די סטודענטן (זײ הײסן כאַצקילעװיטש, קנאָבעלמאַן און פֿײַטעלזאָן) קומען אַרױס פֿון ייִדן, און ס'איז גאָר אַ סבֿרא, אַז זײ זײַנען אַלײן אױך ייִדן… אַף זײ קוקנדיק, רײדן שױן אונדזערע קינדער מיט אונדז אױך ניט קײן ייִדיש. זײ זאָגן, אַז מע רעדט שױן הײַנט אין ערגעץ נישט „פּאָ־יעװרײסקאָמו“ ― און גײ טו זײ עפּעס!

יג.

(בױבעריקער בעלי־בתים. ― ותּלמוד תּורה כּנגד כּולם!)

געקומען פֿונעם װאַלד, טרעף איך צװײ ייִדן, אײנער איז אַ נידעריטשקער, אַ גראָבלעכער, דער אַנדערער אַ הױכער, אַ דינלעכער.

― װער זײַט איר? ― פֿרעג איך זײ.

― מיר זײַנען טאַקע היגע, הײסט דאָס, בעלי־בתים זײַנען מיר.

― װאָס װעט איר זאָגן גוטס?

― גאָרנישט, מיר האָבן אײַך נאָר געװאָלט אַ פֿרעג טאָן, צי איז נישט געװען באַ אײַך אונדזער שוחטס זון? ―――――

*) טאַטע, ייִדן!

― אַ יונגערמאַנטשיק, ― זאָג איך ― מיט אַ לאַנגן פּידזשאַק, מיט אַ גרינעם זשילעט און מיט אַ װײַסער מאַנישקע?

― יאָ, יאָ, יאָ! ― זאָגן זײ. ― האָט ער אײַך געבעטן, איר זאָלט זיך פֿאַרשרײַבן אַף דער תּלמוד־תּורה?

― געבעטן ― זאָג איך.

― נו, איר האָט זיך פֿאַרשריבן?

― פֿאַר װאָס נישט? ― זאָג איך.

― נו, מהיכא־תּיתי, פֿאַרשריבן איז פֿאַרשריבן! ― מאַכן זײ און קוקן אײנס אַף דאָס אַנדערע. ― אַ קאָמעדיע ,מיט די דאַטשניקעס, אַ רײנע קאָמעדיע! װער עס זאָל נישט קומען צו זײ נאָך געלט, גיבן זײ. נישטאָ װער ס'זאָל לאַכן!

― װאָס איז דען? ― זאָג איך ― איר האַלט דען נישט פֿון דער היגער תּלמוד־תּורה?

― װאָסער תּלמוד־תּורה? ― זאָגן זײ ― װאָסערע לאָקשן? עס הײבט זיך גאָר נישט אָן! פֿאַראַן דען באַ אונדז אָרעמע קינדער אין בױבעריק, װאָס מיר זאָלן דאַרפֿן האָבן אַ תּלמוד־תּורה? טוט אַ פֿרעג אַף ציקאַװעסט דעם יעהופּעצער מלמד, װאָס שרײַבט אַף די בלעטער, װעט איר הערן…

― געפֿינט איר, הײסט דאָס, אַז איך דאַרף, ― זאָג איך ― אַף דער תּלמוד־תּורה גאָרנישט געבן?

― װאָס איז שײך, ― זאָגן זײ ― מיר געפֿינען? מיר קאָנען אײַך דען זאָגן אַ דעה אַף אײַער קעשענע? און אַז איר װעט װעלן אײַער געלט אַרױסװאַרפֿן אין דער בלאָטע, קאָנען מיר אײַך פֿאַרװערן? מיר זײַנען חלילה נישט אַזעלכע מענטשן, װאָס מיר זאָלן יענעם באַרײדן. נאָר איר זאָלט װיסן, װער אונדזער שוחטס זון איז און װאָס ער איז, װאָלט איר אַרױס פֿון די כּלים… האָט קײן פֿאַראיבל ניט, װאָס מיר האָבן אײַך אפֿשר דעקוטשעט. אַ גוטן טאָג!

זײ לאָזן זיך גײן און קערן זיך אום צוריק:

― װאָס האָבן מיר אײַך געװאָלט בעטן? איך זאָלט נישט זאָגן קײנעם, אַז מיר האָבן אײַך דערצײלט מכּח דער תּלמוד־תּורה, דעם שוחטס זון, דאָס, יענץ… דאָס האָבן מיר נאָר אײַך געזאָגט גלאַט אַזױ, איר זאָלט װיסן… איר פֿאַרשטײט?… אַ גוטן!

― אַ גוטן!

תּיכּף נאָך די צװײ ייִדן קומען צו גײן אַנדערע צװײ ייִדן: אײנער מיט אַ קאַפּעלוש, דער אַנדערער מיט אַ קאַשקעט.

― װער זײַט איר? ― פֿרעג איך זײ.

― מיר זײַנען טאַקע היגע, הײסט דאָס, בעלי־בתים זײַנען מיר.

― װאָס װעט איר זאָגן גוטס?

― גאָרנישט! מיר האָבן אײַך נאָר געװאָלט אַ פֿרעג טאָן, צי זײַנען נישט געװען באַ אײַך נאָר־װאָס צװײ ייִדן?

― אײנער אַ נידעריקער, ― זאָג איך ― און אַ גראָבלעכער, דער אַנדערער אַ הױכער און אַ דינלעכער?

― יאָ, יאָ, יאָ! ― זאָגן זײ. ― האָבן זײ אײַך נישט דערצײלט פֿונעם שוחטס זון און פֿון דער היגער תּלמוד־תּורה?

― װאָסער תּלמוד־תּורה? ― זאָג איך ― ס'איז דען באַ אײַך פֿאַראַן אַ תּלמוד־תּורה אין בױבעריק?

― נאָך אַ מין תּלמוד־תּורה! ― זאָגן זײ ― אַזאַ שטיק גאָלד זאָלן מיר האָבן! די ייִדן האָבן אײַך אפֿשר געזאָגט, אַז נײן?

― ס'איז דען פֿאַראַן באַ אײַך אָרעמע קינדער? ― זאָג איך זײ.

― נאָך אַ מין אָרעמע קינדער! ― זאָגן זײ ― אַזױ פֿיל טױזנטער זאָלן מיר פֿאַרמאָגן מיט אײַך אינאײנעם, װיפֿל אָרעמע קינדער עס גײען אַרום באַ אונדז נאַקעט און באָרװעס! יענע צװײ ייִדן האָבן אײַך אפֿשר געזאָגט, אַז נײן? ס'איז דיר אַן אַקציע מיט אַ ייִדן! הערט איר, ס'איז ניט שײך צו רײדן, איר זײַט דאָך נישט מער װי אַ פֿרעמדער מענטש, נאָר מיר זאָלן אײַך דערצײלן אַ צענט־חלק פֿון דעם, װאָס באַ אונדז אין שטעטל טוט זיך אָפּ, װאָלט איר געשפּרונגען אין דער לופֿטן! איר מעגט אונדז זיכער גלײבן, אַז מיר קערן זיך אָן מיטן שוחטס זון גאָר װינציק מחותּנים, און מיר דאַרפֿן אים אַף נײַן און נײַנציק כּפּרות… נאָר װאָס דען? דער דאָזיקער יונגערמאַן, הערט איר, איז דװקא אַ לײַטישער יונגערמאַן; איר קאָנט פֿאַרשטײן פֿון דעם אַלײן, אַז ער גיט זיך אָפּ מיט אַזאַ זאַך. כלעבן, אַזאַ גרױסע, אַזאַ הײליקע זאַך, װי תּלמוד־תּורה! אַ קלײניקײט ― תּלמוד־תּורה! עס שטײט באַ אונדז געשריבן, מסתּמא װײסט איר דאָך, ו תּ ל מ ו ד תּ ו ר ה כּ נ ג ד כּ ו ל ם ― װאָס קאָן שױן זײַן גרעסער דערפֿון? קומען צוגײן צװײ ייִדן און זײַנען מבֿטל, גאָרנישט! די גאַל קאָן דאָך נאָך צעזעצט װערן! באשר װאָס? באשר באַ אונדז זײַנען דאָ צװײ שוחטים, צװײ בתי־מדרשים, צװײ פּאַרטיעס, ― איז װאָס אײנער טוט, טוט דער אַנדערער קאַפּױר! און דערצו האָט זיך נאָך אַרײַנגעמישט דער מלמד פֿון יעהופּעץ, װאָס שרײַבט אַף די בלעטער, למאַי מע האָט געעפֿנט אַ תּלמוד־תּורה אָן אים…

― געפֿינט איר, הײסט דאָס, אַז איך דאַרף ניט שטעלן אַף זײערע רײד, ― זאָג איך ― און איך זאָל דװקא יאָ געבן אַף דער תּלמוד־תּורה?

― װאָס איז שײך? ― זאָגן זײ ― מיר קאָנען אײַך דען זאָגן אַ דעה? אַװדאי איז דאָס אַ גרױסע מצװה אונטערהאַלטן אָרעמע קינדער, װאָס גײען אַרום בטל, נאַקעט און באָרװעס. און שטעלן דערױף, װאָס יענע װעלן אײַך דערצײלן לשון־הרע, זײַט איר נישט מחױבֿ, װאָרעם אונדזער שטעטל איז, װי איר קוקט דאָס אָן, אַ קלײן שטעטל און אַן אָרעמס, נאָר פֿול מיט אינטריגעס, רכילות, קנאה, שׂנאה, און װאָס איר װילט! מיר װילן דאָ חלילה קײנעם ניט באַרײדן; נאָר גאָרנישט, ס′איז געקומען צו רײד ― רעדט מען. האָט קײן פֿאַראיבל ניט, װאָס מיר האָבן אײַך אפֿשר דעקוטשעט. אַ גוטן טאָג!

זײ לאָזן זיך גײן און קערן זיך אום צוריק.

― מיר האָבן צו אײַך אַ קלײנע בקשה, איר זאָלט נישט זאָגן קײנעם, אַז מיר האָבן אײַך דאָ דערצײלט מכּח צװײ שוחטים, צװײ בתּי־מדרשים, אינטריגעס, דאָס, יענץ, לאָקש, בױדעם… דאָס האָבן מיר נאָר אײַך געזאָגט גלאַט אַזױ, איר זאָלט װיסן. איר פֿאַרשטײט?… גוטן!

― אַ גוטן!

נאָך די צװײ ייִדן קומען אָן אַנדערע צװײ ייִדן, אײנער מיט אַ פּאַרעסאָל, דער אַנדערער מיט אַ שטעקל, און װידער אײגענע געשיכטע פֿון ,,מה טובֿו“:

― װער זײַט איר? װאָס װעט איר זאָגן גוטס?

― מיר זײַנען טאַקע היגע, הײסט דאָס, בעלי־בתים זײַנען מיר, און אַרײַנגעגאַנגען זײַנען מיר צו אײַך גאָרנישט, גלאַט אַזױ, אַ פֿרעג טאָן, צי זײַנען נישט געװען דאָ נאָר־װאָס צװײ ייִדן, אײנער מיט אַ קאַפּעלוש, דער אַנדערער מיט אַ קאַשקעט? זײ האָבן מסתּמא דערצײלט גוזמאות פֿון דער היגער תּלמוד־תּורה מיט די זיבן און זיבעציק תּלמידים, און האָבן פֿאַרענטפֿערט דעם שוחטס זון, אַז ס'איז באַ אונדז פֿאַראַן צװײ שוחטים, צװײ בתי־מדרשים, צװײ פּאַרטיעס, און האָבן מסתּמא באַרעדט דעם מלמד פֿון יעהופּעץ, װאָס שרײַבט אַף די בלעטער, געזאָגט אַף אים, אַז ער האָט ליב כּבֿוד, מאַכן אינטריגעס? אַיאָ, גלײַך װי מיר זײַנען געװען דערבײַ? עך־עך־עך! װאָס װײסט איר, װאָס באַ אונדז טוט זיך אָפּ! מיר זאָלן אײַך װעלן דערצײלן מכּח אונדזערע „מעות־חטין“, מכּח אונדזער חבֿרה „גמילות־חסדים“, װאָס מיר האָבן געװאָלט אײַנפֿירן, און מכּח דער היגער באָד, װאָס מיר האָבן געװאָלט מאַכן, װאָלט איר משוגע געװאָרן…

איך האַק זײ אָפּ און זאָג זײ, אַז איך בין זײ מוחל דאָס „מעות־חטין“ מיטן „גמילות־חסדים“ מיט דער באָד, און אַפֿילו מיטן מלמד פֿון יעהופּעץ, װאָס שרײַבט אַף די בלעטער, ― און איך װיל נישט משוגע װערן… געזעגענען זײ זיך אָפּ מיט מיר און גײען אַװעק, נאָר עס קומען באַלד אָן אַנדערע צװײ ייִדן, בײדע נידעריקע און בײדע מיט קאַשקעטלעך און בײדע מיט שטעקלעך.

דערזען װידער אַ מאָל צװײ ייִדן, לאָז איך מיך שױן גײן אַקעגן זײ און װאַרט שױן ניט אַף קײן כּבֿוד און רוף מיך אָן צו זײ:

― זײַט־זשע מוחל, מײַנע ליבע ייִדן, איר זײַט דאָך מסתּמא היגע בעלי־בתים און דאַרפֿן דאַרפֿט איר גאָרנישט, נאָר גלאַט אַזױ, איר װילט װיסן, צי זײַנען דאָ ניט געװען באַ מיר נאָר־װאָס קײן צװײ ייִדן, אײנער מיט אַ פּאַרעסאָל, דער אַנדערער מיט אַ שטעקל? זאָג איך אײַך, אַז ס'איז נישט געװען באַ מיר קײנער, און איך װײס ניט גאָרנישט, ניט פֿון קײן שוחטים, ניט פֿון קײן יעהופּעצער מלמדים, װאָס שרײַבן אַף די בלעטער, ניט פֿון קײן אינטריגעס, ניט פֿון קײן תּלמוד־תּורה, ניט פֿון קײן מעות־חטין, ניט פֿון קײן באָד, און האָט אײַך אַ גוטן תּמיד!… חיה־עטל, הײס געבן דעם סאַמאָװאַר!

יד.

(אָפּגערעדט די מױד. ― ניטאָ קײן טראָפּן װאַסער. ― מיר צעקריגן זיך מיט אַלע שכנים. ― איך לױף אין שטאָט אַרײַן.)

― דעם סאַמאָװאַר ,װילסטו, זאָל מען דיר געבן? ― זאָגט צו מיר מײַן װײַב ― נו־נו, װעסט שױן מעגן װאַרטן אַף אַ סאַמאָװאַר! מיר זײַנען געבליבן אָן אַ מענטשן, אָן אַ טראָפּן װאַסער, אָן לײַב און אָן לעבן! דײַנע יעהופּעצער אַריסטאָקראַטקעס, ברענען זאָלן זײ דיר אַפֿן פֿײַער האָבן הײַנטיקע נאַכט אָפּגערעדט אונדזער מױד!

― װאָס הײסט, ― זאָג איך ― זײ האָבן אָפּגערעדט די מױד?

― װאָס זאָגט איר אַף דעם תּם? ער װײס ניט, װי אַזױ מע רעדט אָפּ אַ מױד? נעבעך, אַ רחמנות אַף אים! ― מאַכט חיה־עטל. ― לאָמיר גײן כאָטש אָפּשפּילן זײ אַ בײזן, אַ װיסטן, אַ פֿינצטערן…

― שאַ! ― זאָג איך צו איר ― חיה־עטל, פֿאָלג מיך, לאָז זײַן שטיל! מיר זײַנען דאָך נישט באַ זיך אין דער הײם! מיר זיצן דאָך עפּעס אין בױבעריק, אַף אַ דאַטשע!

― אַ דאַטשע? ― זאָגט מײַן װײַב. ― אַ גליק האָט מיך געטראָפֿן! זי װאָלט דיר געמעגט פֿאַרברענט װערן מיט גאַנץ בױבעריק, אײדער מיר האָבן זי געדונגען! איך האָב אים אָבער געזאָגט, מע דאַרף ניט קײן דאַטשעס! האָט זיך אים אָבער פֿאַרגלוסט נאָכשטופּן די קאַרעטע! אַלע ייִדן ,פֿאָרן קײן בױבעריק, דעריבער דאַרפֿן מיר אױך פֿאָרן! װאָס װאָלסטו געטאָן, אַשטײגער, װען אַלע ייִדן זאָלן זיך אָפּשנײַדן די נעז?…

מײַן װײַב זאָל לעבן איז געגליכן, להבֿדיל, צו אַ מאַשינע: אַז זי הײבט־אָן רײדן, זאָלט איר זיך ניט פּרוּװן זי איבערשלאָגן; זי װעט אַזױ לאַנג רײדן, ביז זי װעט זיך אַלײן אָפּשטעלן… בשעת זי האָט זיך דאָ אױסגעטענהט מיט די אַריסטאָקראַטקעס פֿאַר דער מױד, בין איך מיך דערװײַל דורכגעגאַנגען צו דער קעכן, טאָמער װעל איך באַ איר פּועלן, אַז זי זאָל שטעלן דעם סאַמאָװאַר; האָט זי מיר געגעבן אַ רעכטן פּעטשאַטעק: „איך װעל מעגן װאַרטן, זאָגט זי, ביז זי װעט אױפֿשטעלן דעם סאַמאָװאַר! דער סאַמאָװאַר איז ניט איר אַרבעט. ס′איז אַזױ אױך גענוג, זאָגט זי, אַז זי באַדאַרף זיך װאַלגערן, װי אַ הונט, אין דרױסן, אַף דער שײנער דאַטשע זײערער! דאַטשעס האָט זיך זײ פֿאַרװאָלט! זײ װײסן שױן גאָרנישט װאָס אױסצוטראַכטן פֿאַר גרױס ראָסקאָש!“

― דאָס איז אײנמאָל אַװעק, ― זאָגט די קעכן ― און דאָס אַנדערע, פֿאַר װאָס פֿרעגט איר מיך ניט, װוּ װעל איך אײַך נעמען װאַסער?

― װאָס הײסט, ― זאָג איך ― װוּ? מיר האָבן דען ניט קײן ברונען אַף דער דאַטשע?

― זאָל איך אײַך ― זאָגט זי ― גײן, הײסט דאָס, ציִען װאַסער? אַ ניט דערלעבן װעלן דאָס מײַנע שׂונאים, אַז בתיה־בײלע די שמשׂטע זאָל װערן אַ װאַסער־טרעגערן! גענוג, אַז איך באַדאַרף דינען אַף דער עלטער! אַז אָך און װײ איז מיר, אַף װאָס איך בין איבערגעקומען! מײַן רפֿאל, עליו־השלום, זאָל איצטער אױפֿשטײן און אַ קוק טאָן אַף זײַן בתיה־בײלען, װאָלט ער נאָך אַ מאָל געשטאָרבן!…

בתיה־בײלע צעװײנט זיך, װי אַ קלײן קינד. עס פֿאַרקלעמט מיר באַם האַרצן, און איך רוף מיך אָן צו איר:

― װײסט איר װאָס? ― גיט מיר דעם עמער מיטן שטריק, װעל איך מיך פּרוּװן אַלײן אָנציִען אַן עמער װאַסער.

איך נעם דעם עמער, גײ צום ברונען, דרײ מיטן שטריק אַהער און אַהין אַף אַלע זײַטן ― עס גײט נישט! „אַפּנים, ס'איז גרינגער דורכשלאָגן צען געשעפֿטן אין יעהופּעץ, װי אָנשעפּן אײן עמער װאַסער אין בױבעריק“… ― אַזױ טראַכט איך מיר און טו אַ װאָרף דעם עמער. גליטשט זיך אַרױס די שטריק און פּוץ אין ברונען ― ניטאָ ניט קײן עמער, ניט קײן שטריק, ניט קײן װאַסער!

― װאָס עס האָט זיך מיר געחלומט יענע נאַכט און הײַנטיקע נאַכט! ― זאָגט בתיה־בײלע ― ס'איז אַ פֿרעמדער עמער מיט אַ פֿרעמדער שטריק! װער האָט אײַך געבעטן, איר זאָלט אַלײן ציִען װאַסער? זינט איך לעב, זינט איך שטײ אַף מײַנע פֿיס! אַ בעל־הבית זאָל זיך ליב האָבן מישן אומעטום, אין אַלע טעפּלעך! װוּ װעל איך איצטער נעמען אַן עמער? מיט װאָס װעל איך זיך שטעלן קאָכן?

איך אַנטלױף פֿון קיך, באַגעגנט מיך מײַן װײַב מיט אַ געװײן.

― גאָט איז מיט דיר, חיה־עטל, װאָס װײנסטו?

― אַ דאַטשע האָט זיך אים, ― זאָגט זי ― פֿאַרגלוסט! „לופֿט“ האָט זיך אים געװאָלט אין בױבעריק! זאָלסט געװען הערן, װאָס פֿאַר אַ „לופֿט“ איך האָב דאָ געהאַט פֿון דײַנע שײנע אַריסטאָקראַטקעס! זײ האָבן מיך אָפּגעזידלט, װי מע זידלט אַ דינסט! טאַקע כּדאַי געװען, כלעבן, אַרױספֿאָרן צוליב דעם קײן בױבעריק אַף אַ דאַטשע! איך האָב געמײנט, אַז די הקדש־װײַבער װעלן זיך פֿאַר מיר אײַנשטעלן, צום סוף האָט מיר די רעסטאָפּאָליער אױסגעװאָרפֿן, אַז ס'איז באַ אונדז אַ טרפֿה קיך, מילכיקס מיט פֿלײשיקס איז באַ אונדז, זאָגט זי, יחדיו… נאָר מער פֿון אַלעמען פֿאַרדריסט מיך אַף דער בלינדער, װאָס מאַנדעלשטאַם דער דאָקטער ברענט איר מיט ליאַפּעס, עס זאָלן איר נאָר אַרױס די אױגן, ליבער גאָט!

― אַז איר װעט נישט אַנשטומט װערן, ― לאָזט זיך הערן אַ קול פֿון יענער זײַט װאַנט ― װעט מען אײַך צעפּאַטשען די פּיסקעס! מע װעט ניט קוקן אַף אײַערע איבערגעװאַקסענע טעכטער, װאָס איר זײַט געקומען מיט זײ אַהער כאַפּן חתנים, און אַף אײַער מאַן, װאָס האָט געמאַכט אַן אַפֿערעלע און „געכאַפּט“ עטלעכע טױזנטער! מאָלט אײַך, זײ װעלן געדױערן באַ אײַך, ניט מער זאָל דער ייִדישער גלות געדױערן, פֿון אסתּר־תּענית ביז פּורים! מע האָט שױן געזען אַזעלכע נגידים אין יעהופּעץ, װאָס הײַנט פֿאָרן זײ אַף גומעלאַסטיקענע רעדלעך און מאָרגן גײען זײ אָן שטיװל צו פֿוס!…

„יאָ, ― קלער איך מיר ― דער פֿרימאָרגן אַף דער דאַטשע האָט זיך אָנגעהױבן ניט אין בעסטן. אַ שלעכטער סימן!“

איך זוך־אױס פֿאַר מײַן װײַב אַ תּירוץ, אַז איך באַדאַרף האָבן נײטיק אין שטאָט אַרײַן, און לױף צו דער באַן.

טו.

(דאָס אָפּקומעניש. ― חידושים פֿון „זעקס־און־זעכציק“ און פֿון „סטוקלקע“. ― װי אַזױ עס װערט געמאַכט אַן „אָפּיס“ פֿון אַ „אימעניע“. ― דער יעהופּעצער טראַמװאַי.)

די בױבעריקער דאַטשניקעס, װאָס פֿאָרן אַלע טאָג אין שטאָט אַרײַן, האָבן, אַפּנים, שטאַרק פֿאַרזינדיקט פֿאַרן רבונו־של־עולם, מחמת זײ זײַנען פֿאַרמשפּט געװאָרן, זײ זאָלן פֿאַר זײערע גרױסע זינד אָפּקומען אַף דער װעלט, לעבעדיקערהײט זיך פּרעגלען אין גיהנום, זיך בראָטן און ברענען אַ גאַנצן טאָג אין שטאָט אַף דער היץ, אַרומלױפֿן, װי די פֿאַרסמטע מײַז, הין און צוריק, אָנגעלאָדן מיט פּעקלעך, בינטלעך און פּאַפּירענע פּודעלעך, עסן מכּות, ניט שלאָפֿן, שטענדיק קוקן אַפֿן זײגער, לעבן אין פּחדים, ציטערן, מע זאָל חלילה נישט פֿאַרשפּעטיקן די באַן…

נאָר אַז מע קומט זיך צענױף צװישן מענטשן, באַדאַרף מען זיך באַרימען מיט דער דאַטשע, אַז ס′איז גאָר אַן אַנטיק אין דער װעלט; דער עיקר איז די „לופֿט“: די „לופֿט“ איז מחיה נפֿשות, אַן אמתער גן־עדן!

און זײ זײַנען אַזױ געװױנט געװאָרן מיטן דאָזיקן „גן־עדן“, אַז זײ מײנען שױן, אַז סע קומט זײ טאַקע… זײ באַקלאָגן זיך שױן גאָר ניט, זײ זײַנען װי די פֿאַרמשפּטע אַרעסטאַנטן, װאָס װײסן, אַז זײ מוזן אָפּזײַן זײער שטיקל צײַט, איבערקומען דעם זומער, ― װאָס זאָל מען טאָן? זײ זײַנען דעריבער זײער צופֿרידן, אַז גאָט העלפֿט זײ, זײ פֿאַרכאַפּן כאָטש אַן אָרט אין װאַגאָן ― דאָס איז אַזאַ גליק, װאָס ניט איטלעכער קאָן דערצו גרײכן. מע באַדאַרף זיך שלאָגן איבער אַן אָרט און מע באַדאַרף טאַקע האָבן אַ שטיקל הצלחה אױך; װאָרעם אַ מאָל מאַכט זיך, איר האָט שױן גוט מלחמה געהאַלטן, קױם מיט צרות אײַנגענומען דעם אָרט, קומט צו גײן אײנער אַ גלוח מיט לאַנגע װאָנצעס, איר װײסט ניט, צי ס'איז אַ ייִד, צי אַ קריסט, און בעט אײַך, איר זאָלט זיך מטריח זײַן ― „פּאַזװאָלטי װאָס בעזפּאָקאָאיט!“…*

דער װאַגאָן, װוּהין איך האָב מיך אַרײַנגעכאַפּט, איז געװען אָנגעשטױסן מיט בױבעריקער דאַטשניקעס; אַ סך זײַנען געזעסן, און נאָך מער זײַנען געשטאַנען מחילה אַף די פֿיס. דער עולם האָט זיך צעשלאָגן אַף רעדלעך און מע האָט געשמועסט פֿון געשעפֿט: דער פֿון די בענק ― די בענק זעצן־אָן; דער פֿון װעקסעלעך ― ער האָט אַ גוט װעקסעלע.

― װאָס װערט אָנגערופֿן באַ אײַך אַ גוט װעקסעלע? ― פֿרעגט אײנער. ―――――

*) זײַט־זשע מוחל.

― אַ גוט װעקסעלע ― ענטפֿערט אים דער אַנדערער ― הײסט אַזאַ װעקסעלע, װאָס האָט געחתמעט אַ „בטוח“, נאָר אַזאַ „בטוח“, װאָס האַלט באַ אָנזעצן, איר פֿאַרשטײט?… באַ אַזאַ װעקסעלע קאָן מען גוט פֿאַרדינען!… אָט האָב איך ערשט נעכטן געהאַט צװײ װעקסעלעך אַזעלכע, און דװקא אין װאַלד, ליגנדיק אין האַמאַק!

― ס′איז בלאָטע! ― ענטפֿערט אים יענער ― װאָס פֿאַרדינט מען באַ װעקסעלעך? פֿאַרדינען פֿאַרדינט מען באַ צוקער! אָט האָט נעכטן יענקעלע „געמאַכט“ הונדערט טױזנט פּוד צוקער? ―

― יענקעלע האָט „געמאַכט“ הונדערט טױזנט פּוד צוקער? ― טוען אַ פֿרעג עטלעכע מיטאַמאָל, װי דערשראָקן. ― װי טײַער? װער האָט געקױפֿט? װער האָט פֿאַרקױפֿט?…

און עס גײט אַװעק אַ לאַנגער שמועס פֿון צוקער, און מע רעכנט אױס, װיפֿל יענקעלע מיט דער כאַליאַסטרע האָבן הײַנטיקן חודש „געמאַכט“ צוקער.

― איך האָב מורא, אױב ניט זעקס מאָל הונדערט טױזנט פּוד, דער רוח זאָל זײ נעמען!.― זאָגט אײנער.

― איך האָב מורא, אױב ניט מער! ― זאָגט דער אַנדערער מיט אַ זיפֿץ. ― זײ זאָלן דאָס נאָר אױסקרענקען, רבונו של עולם!…

און דאָרט, אַ ביסל העכער, זיצן די ,„מאַכערס“ אַלײן, און שמועסן פֿון צוקער, צי ס'װעט זײַן טײַער, צי ס'װעט זײַן װאָלװל. איטלעכער זאָגט זײַן מײנונג, געװײנטלעך, פּונקט דעם היפּוך, װאָס יענער זאָגט, און מע הײבט אָן קריטיקירן דעם מיניסטער, װאָס ער לאָזט אַרױס אַזױ װינציק צוקער אַפֿן מאַרק. איטלעכער באַװײַזט זײַן חשבון, און איטלעכער זאָגט, אַז װען ער זאָל זײַן מיניסטער, װאָלט ער בעסער געמאַכט…

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

נאָר נישט אַלע, װאָס זיצן אין װאַגאָן, אינטערעסירן זיך מיט װעקסעלעך, מיט בענק און מיט צוקער; פֿאַראַן אַזעלכע, װאָס רײדן גאָר פֿון עפּעס אַנדערש.

― אָט װעל איך אײַך דערצײלן אַ שײנע זאַך ― זאָגט אײנער. ― מיר האָבן נעכטן געשפּילט אין „זעקס־און־זעכציק“ פֿון גאַנץ פֿרי ביז זײגער צװײ באַנאַכט; ס'איז מיר נישט געגאַנגען די קאָרט, זאָל גאָט שומר ומרחם זײַן! קױף איך, װער איך באַגראָבן! קױף איך ניט, ליגט גאָלד! דערװײַל טרעפֿט זיך, עס קומט מיר אָן דאָס קערטל, דינג איך מיך אין טאָג אַרײַן! הקיצור, מע האָט מיך אַרײַנגעטריבן אין אלף הששי אַרײַן, אַזױ גרױס װי הונדערט פֿינף און פֿערציק! װאָס האָב איך געהאַט? איך האָב געהאַט, הערט־זשע, מלך, אױבער, מלכּה, נײַנטל ― פּיק, און טױז, אױבער, מלכּה ― טרעף. איז זיך מײשבֿ די „ערשטע האַנט“, דער רוח זאָל זי נעמען, און גײט אַרױס מיטן קעניג טרעף. לײג איך דאָס צענטל, שלאָגט מען איבער מײַן װאַלעט קאָזיר, און איך בלײַב אָן אײנס, און שטעל אַ רעמיז! װי געפֿעלט אײַך אַזאַ שלאַק? איך האָב געמײנט, איך װעל זיך אַ מעשׂה אָנטאָן! פּונקט הונדערט פֿיר און פֿערציק, װי אין אַפּטײק!

― שאַט! איך װעל אײַך בעסער דערצײלן, װאָס איך האָב געהאַט! ― רופֿט זיך אָן נאָך אײנער. ― מיר זיצן אַמאָל בקאָמפּאַניע און מיר שפּילן אין „סטוקלקע“. װינטער איז דאָס געװען, אום חנוכּה, פּונקט צום פֿינפֿטן ליכטל. פֿאַרגלוסט זיך מיר גײן „בלינד“, „אַ־לאַ לײב“, און קױף מסתּמא „שרגא“, און װער באַגראָבן. איז, דאַכט זיך, גוט? װער איך אין כּעס און גײ נאָך אַ מאָל „אַ־לאַ לײב“, און קױף װידער אַ מאָל „שרגא“ אַף אַ רעמיז! בקיצור, איך האָב זיך צעהיצט און האָב געפּטרט אַ קערבל זעכציק, און האָב דעמאָלט אָנגעשאָלטן רב לײבלען, ס'זאָל נאָר פֿאַלן אין ים אַרײַן!…

― זײַט זשע מוחל, װאָס איך װעל אײַך פֿרעגן ― רופֿט זיך אָן אַ ייִדל מן הצד: ― איך בין אַלײן אַ זװעניראָדקער; מע שפּילט באַ אונדז אין זװעניראָדקע אױך אָפֿטלעך אין „סטוקלקע“; דאָס הײסט, מיר שפּילן אין אַלע שפּילן, נאָר מערסטנטײל שפּילן מיר אין „סטוקלקע“; איך בעט אײַך, מאַכט מיך קלאָר, װאָס הײסט דאָס געגאַנגען „אַ־לאַ לײב“?

― „אַ־לאַ לײב“ װײסט איר ניט װאָס הײסט? ― גיט אים צו פֿאַרשטײן אײנער פֿון דער קאָמפּאַניע. ― אָט װעל איך אײַך קלאָר מאַכן: באַ אונדז אין יעהופּעץ איז פֿאַראַן אײנער אַ געװיסער לײב, „אַ גוטער ברודער“, אַ קאָכלעפֿל אין שטאָט; האָט ער געמאַכט אַ תּקנה, אַז מע שפּילט אין „סטוקלקע“, און אײנער, למשל, גײט „בלינד“. און דער אַנדערער ― „געזען“, גײט די לעצטע האַנט אױך „בלינד“, װערט דאָס אָנגערופֿן „אַ־לאַ לײב“. הײַנט פֿאַרשטײט איר שױן דעם שׂכל?

― נו? ― פֿרעגט דער זװעניראָדקער און ציט אױס דעם האַלדז. ― איז דאָס טאַקע עפּעס אַ סגולה?

― אַזאַ יאָר אַף לײבן! ― ענטפֿערט אים יענער, און דער גאַנצער עולם לאַכט.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

שטיל אין אַ װינקל האָבן זיך פֿאַרקליבן צװײ ייִדן, אײנער אַ רױטער, דער אַנדערער אַ שװאַרצער. דער רױטער האָט פֿאַרריסן דאָס היטעלע אַרױף, די אַרבל פֿאַרקאַטשעט, קוקט אַף אַ בריל, שװיצט און רעדט. דער שװאַרצער האַלט אַ שטיפֿטל מיט אַ ביכעלע און שרײַבט

ד ע ר ר ו י ט ע ר: פֿאַרשרײַבט, זײַט מוחל, אַן אימעניע אין כערסאָנער גובערניע…

ד ע ר ש װ אַ ר צ ע ר: איך באַדאַרף האָבן אין פּאָדאָליער גובערניע.

ד ע ר ר ו י ט ע ר: שרײַבט אין פּאָדאָליער גובערניע אַזױ גרױס װי דרײַצנהונדערט דעסיאַטין ערד.

ד ע ר ש װ אַ ר צ ע ר: דרײַצנהונדערט דעסיאַטין איז װינציק.

ד ע ר ר ו י ט ע ר: שרײַבט־זשע אַכצנהונדערט דעסיאַטין.

ד ע ר ש װ אַ ר צ ע ר: אַכצנהונדערט איז אױך װינציק. איך באַדאַרף האָבן, ס'זאָל זײַן כאָטש דרײַ טױזנט.

ד ע ר ר ו י ט ע ר: שרײַבט־זשע דרײַ טױזנט פֿיר הונדערט דעסיאַטין ערד „טשערנאָזיאָם“…

ד ע ר ש װ אַ ר צ ע ר: הױלע ערד טױג מיר נישט. איך באַדאַרף האָבן אַביסל װאַלד אױך.

ד ע ר ר ו י ט ע ר: בתּוכם איז פֿאַראַן זעקס הונדערט דע־סיאַטין װאַלד.

ד ע ר ש װ אַ ר צ ע ר: זעקס הונדערט איז װינציק. איך באַדאַרף, לכל הפּחות, טױזנט דעסיאַטין װאַלד. מײַן פּריץ, פֿאַרשטײט איר, האָט ליב װאַלד.

ד ע ר ר ו י ט ע ר: מײן איך ― טױזנט צװײ הונדערט דע־סיאַטין װאַלד…

ד ע ר ש װ אַ ר צ ע ר: װאָסער װאַלד זאָל איך שרײַבן?

ד ע ר ר ו י ט ע ר: װאָסער װאַלד? סאָסנע־װאַלד, דער אמתער סאָסנע־װאַלד, װאָס מע פֿרעגט אַף אים! סאָסנעס גרױסע, גלײַכע, אײנס און אײנס! איר האָט נאָך אַזעלכע סאָסנעס, גלײבט מיר, ניט געזען!

ד ע ר ש װ אַ ר צ ע ר: סאָסנעס טױג מיר ניט; איך באַדאַרף האָבן דעמב.

ד ע ר ר ו י ט ע ר: טפֿו! איך מײן טאַקע דעמב! די בעסטע, די גרעסטע דעמבעס! ארזי לבֿנון! יעדער דעמב איז אַזױ גרױס, אַז ס'איז אומעגלעך אים צו האַקן.

ד ע ר ש װ אַ ר צ ע ר: און אַ הױף איז פֿאַראַן אין דער אימעניע? מײַן פּריץ באַדאַרף אַ הױף, און אַ שײנעם הױף.

ד ע ר ר ו י ט ע ר: נאָך אַ מין הױף! אַ הױף צו אַ הױף איז נישט גלײַך. פֿאַרשרײַבט, זײַט מוחל, אַ פּאַלאַץ פֿון עטלעכע און צװאַנציק חדרים ― װאָס זאָג איך? פֿון עטלעכע און דרײַסיק! איר מעגט שרײַבן אַלע פֿערציק ― עלי זעל צוארי.

ד ע ד ש װ אַ ר צ ע ר: און אַ טײַך? מײַן פּריץ האָט ליב, ס'זאָל זײַן באַ דער אימעניע אַ טײַך.

ד ע ר ר ו י ט ע ר: נאָך אַ מין טײַך! אַ גרױסער, אַ טיפֿער, מיט פֿיש אַ סך! אָט איז די אימעניע, אָט איז דער טײַך! (ער באַװײַזט אים אַף דער האַנט, װוּ איז די אימעניע און װוּ איז דער טײַך).

ד ע ר ש װ אַ ר צ ע ר: װי אַזױ פֿאָרט מען אַהין? מײַן פּריץ װיל, עס זאָל זײַן נאָענט צו אַ באַן.

ד ע ר ר ו י ט ע ר: נאָך אַ מין נאָענט! שרײַבט אַ האַלב װערסט ― װאָס זאָג איך אַ האַלב װערסט? אַ פֿערטל װערסט, עטלעכע טריט פֿון דער סטאַנציע; אָט איז די סטאַנציע, אָט איז די אימעניע (ער באַװײַזט אים אַף דער דלאָניע װוּ די אימעניע איז און װוּ איז די סטאַנציע)…

― שאַט, מיר זײַנען שױן באַלד אין יעהופּעץ! ― רופֿט זיך אָן אײנער פֿון דער „חבֿרה“ און כאַפּט זיך אױף פֿונעם אָרט און איז אָנגע־

ברײט לױפֿן פֿאַרכאַפּן אַן אָרט אינעם טראַמװײַ. און נאָך אים ― דער גאַנצער עולם.

פֿאַרכאַפּן אַן אָרט אינעם טראַמװײַ איז נאָך מער בריהשאַפֿט, װי פֿאַרכאַפּן אַן אָרט אַף דער באַן. דאָ װערט אַ געלױפֿערײַ מיט אַ גע־שפּרינגערײַ איבער קעפּ ― ערדציטערניש! דאָ קוקט מען שױן ניט אַף קײן כּבֿוד. אַ ייִד, אַ קריסט, מיט װאָנצעס, אָן װאָנצעס, עס מעג זײַן אַפֿילו אַ דאַמע ― שטיקט מען זי און מע קװעטשט זי אַזױ צענױף, אַז עס גײט איר שיִער ניט אַרױס די נשמה; אָדער אױב זי זיצט, זעצט מען זיך איר אַפֿן שױס, און לאָז זי פּרוּװן זאָגן, אַז זי װיל ניט… באַדאַרף מען היטן די קעשענעס, און דעם זײגער איז גלײַכער לאָזן אין דער הײם. אַז איר װעט פֿאָרן אין יעהופּעץ אַפֿן טראַמװײַ מיט אַ גאָלדענעם זײגער (ער מעג זײַן אַ זילבערנער, איז אױך נישקשה), װעט איר האָבן, איך בעט איבער אײַער כּבֿוד, אַ פֿײַג, ניט קײן זײגער…

טז.

(געסט. ― אַ לײַבלעכער פֿעטער. ― יענטל דער מומע זלאַטעס. ― אומזיסטע טרערן.)

געקומען צו פֿאָרן פֿון שטאָט אַ פֿאַרברענטער, אַ פֿאַרשׂרפֿהטער, אַן אױסגעמוטשעטער, אַ הונגעריקער, לױפֿן מיר אַקעגן די קלענערע קינדער מיט אַ גדולה:

― פּאַפּאַשאַ! גאָסטי! או נאַס גאָסטי!*

― גאָט ליב דיר מיט דײַנע געסט, סקאָצל קומט! ― זאָגט צו מיר מײַן װײַב. ― די משפּחה דײַנע! געװאָרע געװאָרן, אַז דו האָסט פֿאַרדינט געלט, האָבן זײ זיך צעלאָזט פֿון דער גאָרער װעלט! װוּ זײַנען זײ געװען פֿריִער, ניט הײַנט געדאַכט, אַז דער דלות האָט געפֿײַפֿט אין אַלע װינקעלעך?…

„שױן לאַנג שטיל געװען!“ ― טראַכט איך מיר און לאָז מיך גײן אַף דער דאַטשע, קומט מיר אַקעגן אַן אַלטער ייִד מיט אַ טױט פּנים, ――――― *) טאַטע, געסט! מיט אײַנגעפֿאַלענע באַקן און מיט אַ גרױסער באָרד, און נעבן אים שטײט אַ נידעריק װײַבל מיט אַ רױטער נאָז און מיט אַ געלער זײַדענער פֿאַטשײלע, פֿאַרלײגט אַרונטער די אױערן, און מיט אַ װאַרעמער שאַל אַף די פּלײצעס, כאָטש אין דרױסן איז ניט אַזױ קאַלט. דאָס װײַבל טוט זיך מיר אַ מאָדנעם בײג, אַ װיש די נאָז מיט צװײ פֿינגער און אַ זאָג מיט אַ זיס שמײכעלע:

― האָסט מיך נישט דערקענט? גײ שױן, גײ! איך בין דאָך יענטל דער מומע זלאַטעס! און דאָס איז דער טאַטע מײַנער, דײַן פֿעטער זלמן. ער איז שטאַרק פֿאַרעלטערט געװאָרן, אַיאָ? איך האָב זיך שױן באַקענט דאָ מיט אַלע דײַנע קינדערלעך, אײנס שענער פֿונעם אַנדערן, קײן עין־הרע ניט!

― שלום־עליכם, פֿעטער! ― זאָג איך צום פֿעטער זלמן. ― פֿון װאַנען קומט איר אָן?

― מחיה נפֿשות! ― ענטפֿערט מיר דער פֿעטער זלמן אַף אַ הױך קול און מאַכט מיט די ליפּן, װי אַ מענטש בשעת ער עסט און האָט הנאה. ― בעסער, הערסטו, קאָן שױן גאָרנישט זײַן! װאָס־זשע מאַכסטו גוטס? האַ? שױן לאַנג, הערסטו, ניט געזען זיך? אַװדאי אַ יאָר צװײ און צװאַנציק, האַ? און אפֿשר מער? שאַ, שאַ, איך װעל דיר באַלד זאָגן! װיפֿל האָבן מיר פֿון יענטלס חתונה? האַ? פּונקט פֿון איר חתונה אָן האָבן מיר זיך ניט געזען! װאָס־זשע מאַכסטו עפּעס אין געזונט, האַ? װי גײט דאָס דיר אין די געשעפֿטן, האַ?

― דאַנקען גאָט, ― זאָג איך, ― נו, און איר װאָס מאַכט?

― גלײַך פֿון אַװריטש, פֿון דער הײם, הײסט דאָס! ― מאַכט ער צו מיר אַף אַ קול. ― געװען באַ דיר אין שטאָט, געקלאַפּט אין דער טיר, מע עפֿנט ניט! הקיצור, מע זאָגט, דו ביסט אין בױבעריק. װאָס טוסטו אין בױבעריק, האַ? אַף זומער, הײסט דאָס, האַ? זאָגסט עפּעס?

― ער דערהערט ניט, ― מאַכט צו מיר יענטל, ― זינט די מאַמע, מיר צו לענגערע יאָר, איז געשטאָרבן, איז ער, ניט פֿאַר דיר געדאַכט, געװאָרן טױב, אָבער װי אַזױ מײנסטו טױב? װי די װאַנט!

― ס'איז דאָ, הערסטו, אױסגעצײכנט גוט! האַ? ― שרײַט צו מיר דער פֿעטער זלמן אַף אַ קול, גלײַך װי איך װאָלט דאָ געװען דער טױבער, ניט ער. ― איך זאָג דיר, הערסטו, ס'איז דאָ אַן אַנטיק! ממש אַ גן־עדן! האַ? איך רעכן דאָ, אם־ירצה־השם, פֿאַרברענגען אַ װאָך צװײ אָדער דרײַ, האַ?

― מיר האָבן געװאָלט פֿאַרפֿאָרן אַף אַ סטאַנציע, ― זאָגט יענטל און פֿאַרענטפֿערט זיך ― האָט זיך דער טאַטע אײַנגעשפּאַרט ― נאָר אַהער; דו װעסט זיך באַלײדיקן, זאָגט ער, טאָמער שטײען מיר באַ אַ פֿרעמדן; איך בין דאָך אים, זאָגט ער, אַ לײַבלעכער פֿעטער, עס פּאַסט נישט!

― און װער איז יענץ פּאָרפֿאָלק? ― זאָג איך און װײַז אָן אַף אַ ייִדן מיט אַ ייִדענע, װאָס זיצן אַף דער װעראַנדע און טרינקען טײ פֿון די שאָלן, בלאָזן און קװיקן זיך.

― לאָמיר אַזױ װיסן בײז! ― זאָגט צו מיר יענטל שטילערהײט און װישט זיך די ליפּן און קוקט אַפֿן פּאָרפֿאָלק. ― ס'איז, װײַזט אױס, מאַן און װײַב; זײ זײַנען געפֿאָרן מיט אונדז פֿון כװאַסטעװ אין אײן װאַגאָן, האָבן מיר זיך צערעדט, װי געװײנטלעך, אונטערװעגנס: װוּהין פֿאָרט איר? װוּהין פֿאָרט איר? אַהין־אַהער ― בקיצור, זײ זײַנען געװאָר געװאָרן, אַז מיר פֿאָרן צו דיר, און אַז דיר איז איצטער, קײן עין־הרע, די צײַט גוט, דו פֿאַרשטײסט?… זײ זײַנען, זאָגן זײ, מיט דיר קרובֿים, און נאָענטע קרובֿים. פֿרעג איך: װי אַזױ? זאָגן זײ: „ס'איז געקניפּט און געבונדן“. נאָך װי אַרום און װי אַזױ ― קאָן מען באַ זײ ניט װיסן; הײבט ער אָן דערצײלן, שלאָגט זי אים איבער; הײבט זי אָן דערצײלן, שלאָגט ער זי איבער ― אַ מעשׂה אָן אַן עק! דו הער בעסער אױס מיך; מיר זײַנען דאָך יאָ אײגענע געשװעסטערקינדער!

און יענטל דערצײלט מיר אױס איר ביטער האַרץ, װי אַזױ ס'איז איר נעבעך איצט זײער ניט גוט די צײַט, דאָס הײסט, גוט איז איר קײנמאָל ניט געװען, פֿון דער ערשטער מינוט אָן נאָך איר חופּה האָט זי נאָך, זאָגט זי, קײן גוטן טאָג ניט פֿאַרזוכט; נאָר גאָרנישט, װי זאָגט מען ,ס'איז געװען „נומער ערגער“. נאָר פֿון אַ צײַט, זאָגט זי, אַז סע גײט איר אַלע מאָל ערגער און ערגער, און איצט איז איר אַזױ שלעכט, אַזױ שלעכט! אַז פֿאַרדינען, זאָגט זי, פֿאַרדינט זי גאָרנישט, און דאַרפֿן דאַרף מען אַ סך! און דערצו איז פֿאַראַן, זאָגט זי, זײַטיקע צרות און װײטיקן: דאָס איז אַ פּריזיװ, און דאָס איז אַ קינד אַף חתונה מאַכן, און דאָס פֿאַלט אַ בהמה, און דאָס ברענט־אָפּ די קלײט. מע ראַטעװעט ניט אַרױס, זאָלסט זאָגן ― אַ פֿאָדעם! איז שױן, דאַכט זיך, גוט אַרום און אַרום, אַיאָ? לײגט זיך אַװעק אַ מױד פֿון קרובֿ דרײַצן יאָר, אַ שײנע, אַ רײנע, אַ גלאַטע, אַ מחיהדיקע, און שטאַרבט אַװעק! סאָסל האָט זי געהײסן, טאַקע נאָך דער מומע סאָסיע, געװען תּמיד געזונט און שטאַרק, קײנמאָל ניט געװוּסט אַ פֿינגער זאָל װײ טאָן, און פּלוצעם קומט זי צו גײן פֿונעם מאַרק, שטעלט אַװעק דעם קאָשיק, דאָס פּנים טױט, װי די װאַנט. „װײ איז מיר, טאָכטער, װאָס איז דיר?“ ― „גאָרנישט ― זאָגט זי ― דער קאָפּ טוט מיר עפּעס װײ“. איך טו זי אַ טאַפּ באַם קאָפּ ― אַ העליש פֿײַער! „לײג זיך צו, טאָכטער, אַף אַ װײַלע, איך װעל אַ לױף טאָן צום דאָקטער“. ― „װאָס טױג דיר, זאָגט זי, מאַמע, דער דאָקטער? אַן עבֿירה אַ צװײער, ס'װעט מיר איבערגײן! לאָמיך בעסער, זאָגט זי, אױסזאַלצן דאָס פֿלײש און אָנשײלן קאַרטאָפֿליעס“… איך זע אָבער, אַז דאָס קינד עקט זיך, הער איך זי ניט און לײג זי אַרײַן מיט גװאַלד אין בעט אַרײַן, װײ איז מיר, און לױף אַװעק צום דאָקטער; װוּ איז דער דאָקטער? דאָקטער ― דאָקטער! דאָקטער ― דאָקטער! דער דאָקטער איז ערגעץ אין אַלדי שװאַרצע יאָר, הינטערן שטעטל! נאָר ס'איז עפּעס אַ תּירוץ? דער דאָקטער זאָל מיר זײַן! איך האָב אים אַראָפּגעבראַכט, דעם שײנעם דאָקטער, און אַז איך בין געקומען מיטן דאָקטער, האָב איך זי שױן געטראָפֿן ― װוּ איך האָב ערגעץ אַ שׂונא ― אָן לשון, די אױגן אַרױף. „טאָכטערל, האָסט מיך דערקענט?“ ― װער? װאָס? װעמען? רײד צו דער װאַנט! און ביז טאָג איז זי ניט געװאָרן! אַן אױסכאַפּעניש, משטײנס געזאָגט, געקומען אַף איר! אַ שײנע, אָ געזונטע, אַ ליכטיקע, װי אַזױ לײגט מען אַזעלכעס אין דער ערד אַרײַן?!…

און יענטל דער מומע זלאַטעס צעװײנט זיך, װי אַ קלײן קינד, און איך, אַף איר קוקנדיק, פֿיל, אַז עס שטיקן מיר די טרערן.

― װאָס איז? װאָס איז דער געװײן? ― רופֿט זיך אָן צו מיר מײַן חיה־עטל און גײט־צו צו מיר.

איך װיל איר ענטפֿערן, קאָן איך ניט אױסרײדן קײן װאָרט. איך שלינג די טרערן. איך נעם זיך אָן מיט כּח און זאָג:

― נעבעך אַ קינד באַ איר געשטאָ… אַ מײדל פֿון דרײַצן יאָר…

― שױן לאַנג? ― פֿרעגט חיה־עטל װי דערשראָקן.

― שױן אַ יאָר נײַן, אָדער צען, ― זאָגט יענטל און רופֿט זיך אָן צום פֿעטער זלמן: ― טאַטע, װיפֿל איז שױן, אַז סאָסל איז געשטאָרבן? דו באַדאַרפֿסט װיסן אַקוראַט.

― פֿון אַװריטש? ― זאָגט דער פֿעטער זלמן, ― פֿון אַװריטש אַהער מיט דער אַקס רעכנט זיך אַ װערסט דריטהאַלבן הונדערט, און אפֿשר טאַקע אַלע דרײַ הונדערט, האַ?…

בכדי איך זאָל ניט אױסשיסן קײן געלעכטער, פֿאַרליר איך די בריל, בײג זיך אָן און לאָז מיך גײן אַף דער װעראַנדע מקבל־פּנים זײַן די איבעריקע געסט, װאָס זיצן און טרינקען טײ פֿון די שאָלן, בלאָזן און קװיקן זיך.

יז.

(דאָס פּאָרפֿאָלק. ― „געקניפּט און געבונדן“. ― אַ מעשׂה אָן אַן עק.)

איך גײ־צו צום פּאָרפֿאָלק און טרעף זײ זיצן שטאַרק פֿאַרשװיצט פֿון דעם טײ. ער טראָגט אַ סאַמעטענעם קאַשקעט מיט אַ גאַנץ ברײטן דעניק, און זי ― אַ פּאַריק מיט אַ װײַסן שרונט. בײדע זײַנען זײ גוט געפּאַקט, װעגן אינאײנעם בלא־גוזמא אַ פּוד פֿופֿצן אָדער זעכצן. איך זעץ מיך צו צו זײ, איך פֿאַרבינד מיט זײ אַ שמועס: דאָס, יענץ, פֿון װאַנען פֿאָרט איר און װער זײַט איר?

― װער מיר זײַנען? ― מאַכט צו מיר דער מאַן און װישט זיך דעם שװײס מיט דער קאַפּאָטע, ― אָט װעט איר באַלד האָרכן. נאָר קודם־כּל זאָגט מיר, װאָס איך װעל אײַך פֿרעגן: װי אַזױ האָט געהײסן דער זײדע אײַערער פֿון דער מאַמעס צד, ניט רב מרדכילע?

― רב מרדכילע, ― זאָג איך.

― שױן געשטאָרבן? ― פֿרעגט ער.

― אָהאָ! ― זאָג איך, ― שױן לאַנג געשטאָרבן!

― ברוך דײַן אמת! ― מאַכט ער און שאָקלט מיטן קאָפּ. ― טפֿו־פֿו־פֿו! אַן ערלעכער ייִד, אײַך צו לענגערע יאָר, און אַ מופֿלג בתּורה! אַף אים מעג מען טאַקע זאָגן: זכר צדיק לברכה! נו, און די באָבע חנהלע װאָס מאַכט?

― אױך געשטאָרבן.

― לאָז זי האָבן אַ ליכטיקן גן־עדן, אױך געװען אַ כּשרע ייִדענע! ― זאָגט ער און דרײט זיך אױס מיטן פּנים צום װײַב: ― דו האָסט זײ נישט געקענט, װײסטו ניט, װאָס דאָס איז געװען פֿאַר אַ רב מרדכילע און פֿאַר אַ חנהלע! הערט איר (ער דרײט זיך אױס מיטן פּנים צו מיר), איר האָט געהאַט אַ זײדן מיט אַ באָבע, װאָס װײסט איר? װאָס װײסט איר, װאָס פֿאַר אַ זײדן מיט אַ באָבע איר האָט געהאַט!

― איך װײס, ― זאָג איך ― אַז איך האָב געהאַט אַ זײדן מיט אַ באָבע. זאָגט, װער זײַט איר?

― אָט װעט איר באַלד האָרכן, ― מאַכט ער און פֿאַרקאַטשעט די אַרבל כּמעט ביז די עלנבױגנס און נעמט זיך אָן באַ דער באָרד און שאָקלט זיך און רעדט מיט אַ ניגון און מיט אַ שמײכעלע: ― אײַער זײדע רב מרדכילע איז אַלײן געװען אַ קאָרסישעװער, פֿון קאָרסישעװ, און האָט געהאַט אין קאָרסישעװ צװײ שװעסטער האָט ער געהאַט: נחמהלע און זיסעלע; האָט די נחמהלע געהאַט צװײ מאַנען, צװײ מאָל, הײסט דאָס, חתונה געהאַט; דאָס ערשטע מאָל טאַקע פֿון קאָרסישעװ פֿאַר לײַבעלע קאָרסישעװער, אַזױ האָט מען אים גערופֿן; און דאָס אַנדערע מאָל האָט זי חתונה געהאַט פֿאַר רב שׂמחהלען, טאַקע װידער פֿון קאָרסישעװ; און דער רב שׂמחהלע קאָרסישעװער, אַז ער האָט חתונה געהאַט, הײסט דאָס, פֿאַר דער מומע נחמהלע, איז ער געװען אַן אַלמן איז ער געװען, ― הערט זיך נאָר צו מיט קאָפּ! דאָס ערשטע װײַב זײַנס איז אױך געװען אַ קאָרסישעװער, זי האָט געהײסן דבֿורהלע, און זי איז געװען, דבֿורהלע הײסט דאָס, טאַקע דעם זײדנס אַן אײגענע, איר פֿאַרשטײט? האָט זי דער זײדע אײַערער חתונה געמאַכט, איר הערט צי נײן, פֿאַר זײַנעם אַ שװאָגער, טאַקע רב שׂמחהלע, בשעת ער איז ניט געװען זײַנער אַ שװאָגער; און ערשט נאָכדעם, אַז די דבֿורהלע איז געשטאָרבן, האָט דער שׂמחהלע גענומען אײַער זײדנס שװעסטער, די מומע נחמהלע, און האָט געהאַט אַ טאָכטער, האָט ער איר אַ נאָמען געגעבן רײזעלע, נאָך זײַן מאַמע רײַזע, װאָס זי איז געװען טאַקע אײַער זײדנס אַ מומע; האָט די רײזעלע רב שׂמחהלעס נאָכדעם חתונה געהאַט פֿון מאַנעסטרישטש, טאַקע פֿאַר אַן אײגענעם פֿון דער באָבעס צד, מאירל האָט ער געהײסן, ― איר פֿאַרשטײט, װי דאָס גײט? ס'איז געקניפּט און געבונדן!

― ס'איז געקניפּט און געבונדן! ― שלאָגט אים איבער דאָס װײַב. ― ער האָט אָבער פֿאַרגעסן זאָגן, װי אַזױ געהער זיך אָן רײזעלע מיט איר מאַן אַ קרובֿ? אָט װעל איך אײַך דערצײלן! אײַער באָבע חנהלע פֿון קאָרסישעװ האָט געהאַט אַ פֿעטער אין מעזשביזש, האָט ער געהײסן נח…

― סקאָצל קומט! ― שלאָגט זי איבער דער מאַן, ― זי איז פֿאַרפֿאָרן אַזש קײן מעזשביזש צום פֿעטער נח! לאָז מיך, װעל איך זײ קלאָר מאַכן די משפּחה אַקוראַט. הקיצור, אײַער זײדנס אַנדערע שװעסטער זי־סעלע האָט געהאַט אַ מאַן פֿון הולײַ־פּאָלי, רב לױניו האָט מען אים גערופֿן; האָט זי ניט געהאַט קײן קינדער, האָט זי זיך מיט אים געגט, און האָט חתונה געהאַט דאָס אַנדערע מאָל, פֿון מאַנעסטרישטש, פֿאַר אײנעם אַ געװיסן רב נפֿתּלי מאַנעסטרישטשער, און האָט געהאַט מיט אים אַזױ גרױס װי פֿינף זין מיט זיבן טעכטער…

― פּונקט קאַפּױר! ― שלאָגט אים איבער דאָס װײַב. ― זיבן זין מיט פֿינף טעכטער.

― מײן איך זיבן זין מיט פֿינף טעכטער (ער צײלט אַף די פֿינגער): ברוכל, חײמל, יענקעלע, הערצעלע, בערישל, פֿישעלע, יוסעלע, און עטע־לע, רבֿקהלע, האָדעלע, פֿײגעלע, קרײנדעלע, ― אַזױ דאַכט זיך? איז ברוכל געשטאָרבן, און יענקעלע האָט חתונה געהאַט קײן קאָרסישעװ, גענומען רײזעלע דער מומע נחמהלעס, װאָס געהער זיך אָן אײַער זײדן רב מרדכילע אַן אײגענע פּלימעניצע; האָבן זיך, הײסט דאָס, דער זײדע מיט דער באָבע משדך געװען, ― איר פֿאַרשטײט, װי עס קײטלט זיך? ס'איז געקניפּט און געבונדן! זאָגט אפֿשר, אַז נײן?

― יאָ, ― זאָג איך ― ס'איז געקניפּט און געבונדן. װאָס געהער עס זיך אָבער אָן מיט אײַך? װער זײַט איר?

― הערט־זשע װײַטער! ― מאַכט ער צו מיר. ― אָט דער נפֿתּלי מאַנעסטרישטשער, װאָס איך האָב אײַך געזאָגט, האָט דאָך געהאַט די עלטערע צװײ טעכטער: עטעלע און רבֿקהלע. האָט עטעלע חתונה געהאַט פֿון ראַדאָמישל פֿאַר רב משה לײב ראַדאָמישלערס אַ זון, װאָס געהער זיך אָן מיט נפֿתּלי מאַנעסטרישטשער טאַקע אַן אײגענער, מחמת נפֿתּליס אַ שװעסטער האָט חתונה געהאַט פֿאַר משה לײבס אַ ברודער, ― איר פֿאַרשטײט, װאָס דאָ טוט זיך?

― און װוּ האָסטו אַהינגעטאָן רבֿקהלען? ― רופֿט זיך אָן דאָס װײַב און װיל אָנהײבן דערצײלן פֿון רבֿקהלען, דערלאָזט זי ניט דער מאַן; ער פֿאַרשטעלט איר דאָס מױל מיט דער האַנט און שרײַט:

― האָב צײַט מיט רבֿקהלען! װאָס האָסטו קײן צײַט ניט? זי װעט זײַן גאַנץ! איך װעל זי אין קעשענע ניט באַהאַלטן! יאָ, װוּ זשע האַלט איך? ― באַ עטעלען, אַפּנים. האָט עטעלע פֿון מאַנעסטרישטש, הײסט דאָס, חתונה געהאַט פֿון ראַדאָמישל, װי איר װײסט שױן, טאַקע פֿאַר אַן אײגענעם, און רבֿקהלע האָט גענומען אַ מאַן אַ פֿליאַסק פֿון מאַנעס־טרישטש, האָט ער געהײסן הענעך, און האָט געהאַט מיט אים אַ טאָכטער גנענדל.

― גוט יום־טובֿ דיר! ― זאָגט דאָס װײַב. ― פֿון װאַנען האָט זיך צו דיר גענומען גנענדל? גנענדל איז דאָך גאָר עטעלעס טאָכטער פֿון ראַדאָמישל!

― און איך װאָס האָב געזאָגט?

― דו האָסט געזאָגט ― דער מומע רבֿקהלעס טאָכטער.

― עס האָט זיך דיר געחלומט! איך האַלט נאָך גאָר אַפֿילו נישט באַ רבֿקהלען.

― אױ! ― מאַכט דאָס װײַב און טוט אַ טאַנץ־אונטער. ― מע קאָן דאָך פֿון אים דעם שלאַג באַקומען! דו האָסט דאָך נאָרװאָס אױסגערעכנט דעם יחוס פֿון דער מומע רבֿקהלע, אַז זי האָט חתונה געהאַט פֿון מאַנעס־טרישטש, אַפֿילו אַ סימן, זי האָט גענומען אַ מאַן אַ פֿליאַסק, הענעך האָט ער געהײסן…

― זי פֿאַרדולט מיר דעם קאָפּ! ― מאַכט דער מאַן. ― װוּ־זשע האַלט איך? יאָ, האָט רבֿקהלע פֿון מאַנעסטרישטש, הײסט דאָס, געהאַט אָ טאָכטער, מײן איך אַ זון, האָט ער געהײסן מענדל, און עטעלע פֿון ראַדאָמישל האָט געהאַט אַ זון, מײן איך אַ טאָכטער, גנענדל, האָבן זײ צװישן זיך אַ שידוך געטאָן, דאָס הײסט, רבֿקהלעס טאָכטער מענדל פֿון ראַדאָמישל האָט חתונה געהאַט פֿאַר עטעלעס זון גנענדל פֿון מאַנעס־טרישטש, מײן איך פֿאַרקערט, רבֿקהלעס זון גנענדל פֿון מאַנעסטרישטש האָט גענומען עטעלעס טאָכטער מענדל פֿון ראַדאָמישל פֿאַר אַ װײַב…

― טפֿו זאָלסטו װערן פֿאַר אַלע ייִדן! ― רופֿט זיך אָן דאָס װײַב צום מאַן, כאַפּט זיך אױף, טוט אַ פּלעסק מיט די הענט. ― איר האָט

אַמאָל געהערט, אַז אַ זון זאָל הײסן גנענדל און אַ טאָכטער מענדל, אַז גנענדל זאָל נעמען מענדלען פֿאַר אַ װײַב?

― אַז דו פֿאַרדולסט מיר דעם קאָפּ! ― זאָגט צו איר דער מאַן און װיל דערצײלן װײַטער, קומט אָן מײַן חיה־עטל:

― שױן געגרײט צום טיש, קומט עסן! רוף, ליובעניו, די געסט צום טיש, זײ גערן אַװדאי הונגעריק!

באַם טיש קערט זיך איבער דער קרובֿ מײַנער צו דער באָבע נחמה־לעס פֿעטער פֿון מעזשביזש, װאָס האָט געהײסן נח, און דער נח האָט געהאַט, װי יענער נח פֿונעם חומש, דרײַ זין; נאָר יענעם נחס דרײַ זין האָבן געהײסן שם, חם און יפֿת, און דעם נחס דרײַ זין האָבן געהײסן שימעלע, כעמעלע און יאָקל ― און ערשט דאָ ציט זיך אַװעק אַ לאַנגער פֿאָדעם פֿון קרובֿים און שידוכים צװישן זיך, געדרײט און געקײטלט, געקניפּט און געבונדן ― אַ מעשׂה אָן אַן עק! אַ שטיקל גליק, װאָס דער פֿעטער זלמן (מאַריך ימים זאָל ער זײַן!) מישט זיך אַרײַן אין מיטן:

― װי טײַער איז באַ אײַך פֿלײש אין בױבעריק, האַ? באַ אונדז אין אַװריטש איז פֿלײש ביוקר גדול. װײסטו פֿאַרװאָס? איבער דער טאַקסע. מיר האָבן אונדזער אײגנס אַ בעל־טאַקסע, איז ער אַ גרױסער הולטײַ! און אײַער בעל־טאַקסע איז אױך אַזאַ הולטײַ, האַ? אַלע בעלי־טאַקסעס זײַנען גרױסע הולטײַעס, ממזרים, ימח שמם! אפֿשר נײן! האַ?…

מײַן קרובֿ מיטן סאַמעטענעם קאַשקעט הערט אױף צו עסן, האַלט דעם גאָפּל אין דער לופֿטן און קוקט אַפֿן פֿעטער זלמן, װי אַ גזלן, למאַי ער האָט אים איבערגעשלאָגן סאַמע אין מיטן. נאָר דער פֿעטער זלמן הערט אים, װי דעם קאָטער; ער טוט זיך זײַנס: ער דערצײלט מעשׂיות פֿונעם אַװריטשער בעל־טאַקסע און פֿון אַװריטשער קהל און עסט בשעת מעשׂה גאַנץ געשמאַק.

יח.

(מע באַלײגט די משפּחה. ― מיר פֿאָרן קײן אױסלאַנד אין די בעדער אַרײַן.)

― װוּ באַלײגט מען די „משפּחה“? ― רופֿט זיך אָן צו מיר נאָכן עסן מײַן חיה־עטל פֿאַרזאָרגט. ― זײ זײַנען טאַקע זײער אָנגעלײגטע געסט, נאָר פֿונדעסטװעגן אין דרױסן קאָן מען זײ ניט לײגן.

― פֿרעג מיך עפּעס גרינגערס! ― זאָג איך. ― דעם פֿעטער זלמן רעכן איך אױסבעטן אָט־דאָ, אַף דער װעראַנדע; יענטל װעט שלאָפֿן מיט די קינדער; און דאָס פּאָרפֿאָלק, װאָס ס'איז „געקניפּט און געבונדן“, מעג ליגן באַ דער הײסער װאַנט; לאָזן זײ כאָטש הנאה האָבן פֿון דער דאַטשע… װי געפֿעלט דיר, חיה־עטל, דאָס װינטעלע, װאָס האָט אַ בלאָז געטאָן? עס כמאַרעט זיך. מיר דאַכט, עס װעט גײן אַ רעגן.

― אָמן הלװאַי! ― זאָגט חיה־עטל ― די זון האָט אַזױ אָנגעבראָטן דורכן טאָג, אַז עס װאָלט שױן געמעגט, כלעבן, אונטערפֿרישן אַ ביסל אַף דער שײנער דאַטשע! נאַ דיר אַ דאַטשע! נאַ דיר „לופֿט“! גאָט זאָל העלפֿן, עס זאָל אַ גאָס טאָן אַ רעגן און פֿאַרטרינקען די דאַטשעס מיט די דאַטשניקעס מיט גאַנץ בױבעריק, רבונו של עולם!

עס געדױערט נישט לאַנג, און דער הימל ציט זיך איבער מיט געדיכטע װאָלקנס. עס װערט מיטאַמאָל פֿינצטער־חושך, גלײַך װי עמעצער האָט פֿאַרלאָשן די זון. די פֿײגעלעך האָבן זיך באַהאַלטן אין די נעסטן. די לופֿט װערט אַלע מינוט געדיכטער און שװערער. מיטאַמאָל שנײַדט־דורך אַ בליץ און פֿאַרבלענדט די אױגן, און באַלד טוט אַ זעץ אַ דונער, װאָס קנאַלט, הילכט און קאַטשעט זיך פֿון אײן עק װאַלד ביזן אַנדערן.

― איך האָב מורא, עס װעט גײן אַ רעגן! ― רופֿט זיך אָן דער פֿעטער זלמן און קוקט אין הימל אַרײַן. ― און גלײַך װי ער האָט געטראָפֿן; ער האָט נאָר אױסגערעדט, האָט אָנגעהױבן צו גיסן אַ שלאַקסרעגן, אַלעמאָל געשמאַקער, געדיכטער און שטאַרקער, און אַלע מאָל טוט אַ בלישטש אַ נײַער בליץ, װאָס באַלײַכט דאָס געדיכטע בלױע פֿינצטערניש, און אַ זעץ אַ דונער, אַ פֿאָר איבערן גאַנצן װאַלד ― ט־ר־ר־ר־ר־ר!

― מיר דאַכט, אַז דער רעגן האָט זיך פֿאַרקאַטשעט נישט אַף אַ װײַלע ― זאָגט דער פֿעטער זלמן ― ער װעט, אם־ירצה־השם, גײן און גײן און גײן.

― איר זאָלט דערלעבן אָנזאָגן בעסערע בשׂורות! ― מאַכט חיה־עטל דערשראָקן און כאַפּט אַ קוק אַלע מאָל אין שטוב אַרײַן.

― װאָס קוקסטו זיך אַרום אַלע מינוט? ― רוף איך מיך אָן צו איר.

― איך קוק, ― זאָגט זי ― צי סע קאַפּעט נישט פֿון דער סטעליע. יאָ, סע קאַפּעט גלײַך אין בעט אַרײַן! מע דאַרף אונטערשטעלן אַ שיסל.

― באַ אונדז אין אַװריטש ― זאָגט דער פֿעטער זלמן ― איז אױך געװען אַזאַ מבול, שױן דרינען אַ יאָר עטלעכע און צװאַנציק, און אפֿשר, האַ? אַלע דרײַסיק! עס האָט פֿאַרטרונקען דעמאָלט די גאַנצע שטאָט האָט דאָס פֿאַרטרונקען! מע האָט זיך געשיפֿט אַף שיפֿלעך האָט מען זיך געשיפֿט! ס'איז געװען חושך איז געװען!

― װוּ זײַט איר ערגעץ? ― הער איך אַ קול פֿון שטוב. ― קומט אַהער! העלפֿט טראָגן! ראַטעװעט!…

איך טו זיך אַ װאָרף אין שטוב אַרײַן ― אַ צרה! אַן אומגליק! דער רעגן שמײַסט דורך די פֿענצטער, און סע גיסט פֿון דער סטעליע, און מײַן חיה־עטל פֿאַרקאַטשעט דאָס קלײדל אין װאַסער. אין אײן האַנט האַלט זי אַ קאָפּן־קישעלע, אין דער אַנדערער ― אַ פּאַן, װאָס מע פּרעגלט אײַנגעמאַכטס, און שרײַט אין אײן קול:

― גװאַלד! העלפֿט טראָגן! ראַטעװעט! ראַטעװעט!

― װאָס טוסטו? ― זאָג איך צו איר, ― װאָס שלעפּסטו פֿון שטוב? לאָמיר אַנטלױפֿן, זיך אַרױסראַטעװען מיט די נפֿשות! װוּ זײַנען ערגעץ די קלענערע קינדער?

― פּאַפּאַשאַ! אידי־קאַ סיודאַ! (טאַטע, קום נאָר אַהער!) ― שרײַען צו מיר די קלײנע חבֿרה־לײַט פֿונעם אַנדערן חדר, שטײען מלא־שׂמחה כּמעט ביז די קנעכלעך אין װאַסער און טאַנצן און פּאָליאָסקען זיך, מאַכן בולבעלעך און זינגען: דאָזשדיק, דאָזשדיק, פּערעסטאַן! מי פּאָיעדיעם נאַ יאָרדאַן!…*

― גװאַלד! גװאַלד! גװאַלד! ראַטעװעט! מיר זײַנען פֿאַרבײַ! ― שרײַט מײַן חיה־עטל און צעלאָזט די הענט און בלײַבט שטײן אין װאַסער, װי פֿאַרגליװערט.

― די קינדער, די קינדער ראַטעװעט אַרױס! ― שרײַט יענטל אַף אַ קװיטש און שטײט אַף אײן אָרט.

― פֿאַר װאָס ראַטעװעט מען ניט די קינדער? ― שרײַט דאָס פּאָרפֿאָלק און רירט זיך ניט פֿונעם אָרט.

― װײסט איר, װאָס איך װעל אײַך זאָגן? ― שרײַט דער פֿעטער ―――――

*) רעגן, רעגן, הער שױן אױף! מירן פֿאָרן אַפֿן ירדן! זלמן, ― עס װאָלט גלײַכער געװען, איר זאָלט די קלענערע קינדער ערגעץ אַריבערטראָגן, װאָרעם עס װעט, שײַנט מיר, זײַן אַ מבול…

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

איך אײַל מיך און פֿאַרשליס מײַן באַשרײַבונג פֿון גלות דאַטשע, מחמת מיר האַלטן, איך און מײַן חיה־עטל, הײסט דאָס, באַ אַװעקפֿאָרן קײן אױסלאַנד, אין די „װאַרעמע בעדער“ אַרײַן. די דאָקטױרים געפֿינען, אַז מיר באַדאַרפֿן בײדע טרינקען אַזעלכע מינים װאַסערן און באָדן זיך אין די װאַרעמע בעדער. און אַגבֿ װילט זיך אונדז טאַקע אַביסל אָנקוקן אַ װעלט; מהיכי־תּיתי, אַז גאָט העלפֿט, מע קאָן, פֿאַר װאָס ניט?… די קינדער לאָזן מיר איבער אין בױבעריק אַף דער דאַטשע, חלילה ניט אַלײן; יענטל דעם פֿעטער זלמנס האָבן מיר געמאַכט פֿאַר בעל־הביתטע אין שטוב, און צוליב איר איז שױן פֿאַרבליבן דער פֿעטער זלמן אױך. דאָס פּאָרפֿאָלק, װאָס איז „געקניפּט און געבונדן“, האָט אַפֿילו אױך שטאַרק חשק געהאַט איבערצובלײַבן באַ אונדז איבערן זומער, האָט זײ מײַן װײַב געגעבן אָנצוהערעניש, אַז עס װעט אין בױבעריק אָן זײ, אם ירצה השם, אױך זײַן פֿרײלעך, און זײ האָבן גענומען דעם װעג. װוּהין פֿאָרן מיר ― װײס איך נאָך אַלײן נישט; מסתּמא װעט אונדז שױן דער דאָקטער אָפּשיקן אַהין, װוּ מע באַדאַרף. און מחמת מיר האַלטן באַ אָפּפֿאָרן אין אַזאַ לאַנד, װוּ מע רעדט דײַטש, באַדאַרף מען זיך אָנהײבן געװײנען מיט זײער שפּראַך און געזעגענען זיך מיט אײַך אַף דײַטש און זאָגן: „אַדיע! צום װידערזעעניש!“…

געשריבן אין יאָר 1901