ד ר י ט ע ר ק ל אַ ס
דאָס איז, אײגנטלעך, שױן נישט קײן געשיכטע, נאָר גלאַט אַ שמועס, אַ פּאָר װערטער פֿאַרן געזעגענען זיך און אַן עצה פֿון אַ גוטן פֿרײַנט.
האַלטנדיק באַם צעשײדן זיך מיט אײַך, פֿרײַנט־לעזער, װילט זיך מיר צום סוף, אױס דאַנקבאַרקײט, װאָס איר האָט אױסגעהערט פֿון מיר אַזױ פֿיל געשיכטעס, אײַך מיט עפּעס־װאָס נוצלעך זײַן, זאָגן אײַך עטלעכע װאַרעמע װערטער פֿון אַ פּראַקטישן מענטשן, פֿון אַ קאָמי־װאָיאַ־זשער. הערט מיך אױס און פֿאַרשרײַבט מײַנע װערטער.
אַז איר פֿאָרט אין באַן, געװײנטלעך אַ לענגערע שטרעקע, און איר װילט װיסן, אַז איר פֿאָרט, דאָס הײסט, איר װילט הנאה האָבן פֿון אײַער נסיעה, זאָלט איר אײַך נישט דערװעגן פֿאָרן נישט ערשטע, נישט צװײטע קלאַס.
מילא, פֿון ערשטן קלאַס איז אָפּגערעדט. זאָל אײַך גאָט היטן! דאָס הײסט, איך מײן נישט דאָס פֿאָרן. דאָס פֿאָרן אַלײן איז אין ערשטן קלאַס אַפֿילו גאַנץ נישקשהדיק. װײך און גראָם און רײַך ― מיט אַלע באַקװעמלעכקײטן. איך רײד נישט פֿונעם פֿאָרן. איך רײד פֿון די מענטשן, פֿון די פּאַסאַזשירן. װאָס פֿאַר אַ טעם, פֿרעג איך אײַך, האָט דאָס פֿאַר אַ ייִדן פֿאָרן אײנער אַלײן און נישט רײדן אַ װאָרט? איר קאָנט דאָך אַזױ חלילה פֿאַרגעסן רײדן! און אַפֿילו אַז איר טרעפֿט שױן דאָרט אַמאָל אַ פּאַסאַזשיר אײנמאָל אין אַ יובֿל, איז דאָס אָדער אַ גראָבער פּריץ מיט געשװאָלענע באַקן, װי באַ אַ טרובאַטש, װאָס שפּילט אַף אַ טראָמבאָן, אָדער אַ שטומער אױסלענדער מיט קעסטלדיקע הױזן, װאָס איז צוגעזאָטן געװאָרן צום פֿענצטער, נישט אָפּצורײַסן אים, עס מעג ברענען דער גאַנצער װאַגאָן. מיט אַזעלכע פּאַרשױנען אַז איר פֿאָרט, קומען אײַך אַלערלײ טרױעריקע געדאַנקען און נישט װילנדיק דערמאָנט איר אײַך אינעם טױט… צו װאָס טױג עס אײַך?
אין צװײטן קלאַס, מײנט איר, איז בעסער? איר זיצט אין אײן װאַגאָן מיט אַלערלײ פּאַרשױנען, די זעלבע מענטשן, דאַכט זיך, װאָס איר, מיטן זעלבן יצר־הרע. זײ װילן נעבעך רײדן אַ װאָרט, גײען־אױס װיסן, װוּהין איר פֿאָרט, און פֿון װאַנען איר זײַט, און װאָס איר זײַט. נאָר מע זיצט, װי די טאָקן, און מע קוקט אײנס אַפֿן אַנדערן. מע האָט אָנגענומען אַ פֿול מױל מיט װאַסער ― און שאַ!
פּונקט אַקעגן אײַך זיצט אײנער אַ פֿראַנט מיט אַ לאַנגן נאָגל און מיט שײנע װאָנצעס, װאָס איר װאָלט געמעגט שװערן, אַז ער איז אײַך קענטלעך, איר האָט אים ערגעץ געזען, נאָר איר װײסט נישט װוּ; עס דאַכט זיך אײַך, אַז ער באַדאַרף זײַן מזרע היהודים, דאָס הײסט, פֿון אונדזעריקע… נאָר גײ מאַך, אַז יענער דברט נישט! ער האָט פֿאַרדרײט די װאָנצעס אַרױף, קוקט אין פֿענצטער און פֿײַפֿט!
אױב איר װילט אַזאַ פּאַרשױן דערגײן די יאָרן, באַגראָבן, ער זאָל קײן תּחית־המתים נישט אױפֿשטײן, זאָלט איר זיך װענדן צו אים אַף װאָס פֿאַר אַ שפּראַך איר װילט, בשעת אַקעגן זיצן קריסטן, און װער שמועסט נאָך ― דאַמען. נאָר בעסער איר זאָלט אים אַ פֿרעג טאָן אַף רוסיש:
― יעסלי יאַ ניע אָשיבאַיוס, יאַ אימיעל אודאָװאָלסטװיע װסטריע־טיטסאַ ס'װאַמי װ'בערדיטשעװיע?… אַף אונדזער לשון װעט עס הײסן אַזױ גוט װי: „אױב איך בין מיך נישט טועה, האָב איך געהאַט דאָס פֿאַרגעניגן זיך צו טרעפֿן מיט אײַך אין בערדיטשעװ?“… ― דאָס איז ערגער טױזנט מאָל װי אין טאַטן אַרײַן געשאָלטן!
אָדער, אױב איר טרעפֿט זיך אױף מיט אַזאַ פּאַרשױן ערגעץ אין פּאָדאָליע אָדער אין װאָלין, קאָנט איר אָנהײבן צו רײדן מיט אים אַף פּױליש:
― פּשעפּראַשאַם פּאַנאַ! יעזשעלי סיען ניע מילען זנאַלעם אָיטצאַ פּאַנאַ ז'יאַרמעלינצאו, קטורי ביל װ'לאַסקאַך או יאַסנאָװעלמאָזשענעגאָ פּאָטאָצקעגאָ?… אַף ייִדיש גערעדט, װעט דאָס הײסן: „איך בעט איבער אײַער כּבֿוד, אױב איך האָב קײן טעות, בין איך געװען באַקענט מיט אײַער פֿאָטער פֿון יאַרמעלינעץ; ער איז געװען אַ חשובֿ באַם גראַף פּאָ־טאָצקי“… קײן גרױסע באַלײדיקונג איז דאָ טאַקע נישט פֿאַראַן, נאָר יאַרמעלינעץ און אַ חשובֿ באַם גראַף פּאָטאָצקי שמעקט מיט „ייִד“… נאָר שאַ! אָט װעל איך אײַך בעסער דערצײלן אַ געשיכטע, װאָס איך אַלײן בין געװען דערבײַ.
דאָס איז געװען אין קוריערצוג. נישטאָ קײן דריטע קלאַס, בין איך, באין ברירה, געפֿאָרן צװײטע קלאַס. אַקעגן מיר האָב איך געהאַט אַ פּאַרשױן, ספֿק ייִד, ספֿק קריסט. נאָר דאַכט זיך, מער ייִד אײדער קריסט… און אפֿשר? װער קאָן עס װיסן? אַ שײנער יונג, אַ געגאָלטער, אָנגעטאָן װי אַ ספּאָרטסמען, מיט אַ שװאַרצן פּאַס אַף די װײַסע הױזן, און אַ קאַװאַליער. פֿאַר װאָס זאָג איך: אַ קאַװאַליער? ― װײַל ער האָט די גאַנצע צײַט זיך געדרײט אַרום אַ שײנער „באַרישניע“, אַ פֿרײַלן מיט אַ הױכן שיניאָן און מיט אַ פּענסנע אַף אַ קלײן אױסגעטאָקט נעזל. באַקענט האָט מען זיך טאַקע דאָ אין װאַגאָן און גיך געװאָרן באַפֿרײַנט. זי האָט אים מכבד געװען מיט שאָקאָלאַד, און ער האָט זי אַמוזירט, פֿריִער מיט אַרמענישע און דערנאָך מיט ייִדישע אַנעקדאָטן, און בײדע האָבן געקײַכט פֿאַר געלעכטער, און דערהױפּט האָט מען געלאַכט פֿון די ייִדישע אַנעקדאָטן, װאָס דער פּאַרשױן האָט דערצײלט מיט אַזאַ געשמאַק, װי עס װערט דערצײלט צװישן קריסטן, גאָר נישט געקוקט דערױף, װאָס טאָמער בין איך אַ ייִד און געפֿין מיך באַלײדיקט… קורץ, דער ראָמאַן איז באַ זײ געגאַנגען, װי אַף פּוטער. ער איז שױן אױסגעװאַקסן נעבן איר (פֿריִער איז ער געזעסן אַקעגן איר) און פֿאַרקוקט איר אין די אױגן אַרײַן, און זי האָט זיך געשפּילט מיטן קײטל פֿון זײַן זײגערל, װאָס איז געװען אַרײַנגעשטעקט אינעם שװאַרצן פּאַס אַף די װײַסע הױזן. פּלוצעם ― פֿון װאַנען האָט זיך גענומען אַף אַ סטאַנציע ― איך האָב שױן פֿאַרגעסן דעם נאָמען ― קומט אַרײַן אַ הינקענדיקער ייִד, אַ געלער, אַ פֿאַרשװיצטער, מיט אַ װײַסן פּאַראַסאָל, שטרעקט־אױס די האַנט צו מײַן ספּאָרטסמען מיטן שװאַרצן פּאַס אַף די װײַסע הױזן, און רופֿט זיך אָן צו אים אַף אונדזער ייִדיש לשון:
― נאַט אײַך אָפּ שלום. איך האָב אײַך דערקענט דורכן פֿענצטער. איך קאָן אײַך אָפּגעבן אַ גרוס פֿון אײַער פֿעטער זלמן פֿון מאַנעסטרישטש…
פֿאַרשטײט זיך, אַז אַף דער זעלבער סטאַנציע איז מײַן ספּאָרטסמען נעלם געװאָרן, און די „באַרישניע“ איז געבליבן אַלײן. דערמיט ענדיקט זיך אָבער נאָך נישט די געשיכטע. מײַן „באַרישניע“ ― שױן געװיס אַ קריסטן, װאָרעם אַז נישט, װאָס האָט דער ספּאָרטסמען באַדאַרפֿט אַנטלױפֿן? ― האָט אין עטלעכע סטאַנציעס אַרום גענומען פּאַקן זיך, נישט אױסגערעדט צו מיר אַ װאָרט, אַפֿילו נישט אַ קוק געגעבן אין מײַן װינקל אַרײַן, גלײַך װי איך בין גאָר אַף דער װעלט נישטאָ. אַף דער סטאַנציע, װוּ זי איז אַראָפּ, האָבן זי אָפּגעװאַרט אַ שײנער ייִד אַ פּאַטריאַרך מיט אַ באָרד, װאָס זעט־אױס װי אַ מין אַבֿרהם אָבֿינו, און אַ ייִדענע אַ פּאַרשױן מיט אַ פּאַריק און מיט גרױסע דימענטן אין די אױערן. „ריװעניו! טעכטערל!“ ― האָבן אױסגערופֿן דאָס אַלטע פּאָרפֿאָלק און געפֿאַלן דער טאָכטער אַפֿן האַלדז מיט טרערן אין די אױגן.
קײן פּירוש צו דער געשיכטע באַדאַרף איך אײַך נישט מאַכן. איך האָב אײַך נאָר געװאָלט באַקענען מיט די פּאַרשױנען, װאָס מע באַגעגנט אין צװײטן קלאַס, און באַװײַזן, אַז איר דאַרפֿט נישט פֿאָרן צװײטע קלאַס, װאָרעם אין צװײטן קלאַס זײַט איר אַ פֿרעמדער, צװישן אײגענע אַ פֿרעמדער.
אָבער אַז איר פֿאָרט דריטע קלאַס, זײַט איר באַ זיך אינדערהײם. און װער שמועסט, אַז אין װאַגאָן זײַנען נישטאָ קײן אַנדערע, נאָר אַחינו בני־ישׂראל ― זײַט איר שױן צו פֿיל אינדערהײם. אמת, דריטע קלאַס איז נישט אַזױ באַקװעם, אַ פּלאַץ דאַרפֿט איר פֿאַרכאַפּן מיט גװאַלד; עס איז אַ געװימל, אַ געטומל, אַ האַרמידער מיט אַ הו־האַ; איר װײסט נישט, װוּ זײַט איר און װוּ זײַנען אײַערע שכנים?… דערפֿאַר אָבער װערט איר גיך באַקענט אײנס מיטן אַנדערן. אַלע װײסן, װער איר זײַט, װוּהין איר פֿאָרט און װאָס איז אײַער טועכץ; און איר װײסט אַלעמען ― װער זײ זײַנען, װוּהין זײ פֿאָרן און װאָס איז זײער טועכץ. באַנאַכט פֿאַרשפּאָרט איר שלאָפֿן, װאָרעם איר האָט מיט װעמען צו רײדן; און אַז איר רעדט נישט, רײדן זײ און לאָזן אײַך נישט שלאָפֿן. און װאָס איז דאָס טאַקע פֿאַר אַ שלאָפֿן פּלוצעם גאָר אין װאַגאָן? דאַכט זיך, גלײַכער, אַז מע קאָן רײדן מיט אַ מענטשן, װאָרעם אַז מע רעדט, דעררעדט מען זיך. איך זאָל האָבן די גליקלעכע יאָר, װיפֿל מאָל עס מאַכט זיך, אַז פֿון אַזאַ רײדן אין װאַגאָן מיט װילד־פֿרעמדע מענטשן װערט געשלאָסן אַ געשעפֿט, פּיקט זיך אױס אַ שידוך. אָדער מע װערט גלאַט געװאָר אַ זאַך, װאָס קומט צונוץ.
למשל, רײדן פֿון דאָקטױרים, מאָגן־קאַטאַר, „לימאַן“, צײנװײטיק, נערװן, קאַרלסבאַד וכדומה ― איז שױן, דאַכט זיך, גאָר פּוסטע רײד, אַיאָ? פֿונדעסטװעגן האָט זיך מיט מיר אַלײן געטראָפֿן אַ געשיכטע. איך בין אַמאָל געפֿאָרן מיט אַ קאָמפּאַניע ייִדן. מע האָט גערעדט פֿון דאָקטױרים און פֿון רעצעפּטן. איך האָב דעמאָלט שטאַרק געליטן, נישט פֿאַר אײַך געדאַכט, אַפֿן מאָגן. האָט מיר אײנער, אַ קאַמעניצער ייִד, געגעבן זײַנע אַ רפֿואה, אַ פּראָשעק אַזעלכן. דעם דאָזיקן פּראָשעק, זאָגט דער קאַמעניצער, האָט ער דװקא נישט פֿון אַ דאָקטער־מעדיצין, נאָר פֿון אַ צײן־דאָקטער, אַ דאַנטיסט, אָבער אַן אױסגעצײכנטער פּראָשעק, זאָגט ער, אַ געלער פּראָשעק. דאָס הײסט, דער פּראָשעק אַלײן, זאָגט ער, איז אַ װײַסער, װי אַלע פּראָשקעס, נאָר אין אַ געל פּאַפּירל. און געשװאָרן האָט מיר דער קאַמעניצער ייִד באַ זײַן געזונט און באַ זײַן װײַב און קינדער, אַז נאָר דעם געלן פּראָשעק האָט ער צו פֿאַרדאַנקען. װען נישט דער געלער פּראָשעק, זאָגט ער, װאָלט ער איצט געװען שױן ― ע־הע־הע! קײן סך פּראָשקעס, זאָגט ער, דאַרף איך נישט, צװײ־דרײַ פּראָשקעס, זאָגט ער, ― און איר װערט גענעזן. אױס מאָגן, זאָגט ער, אױס דאָקטױרים, אױס געלטפֿרעסערס, אױס בלוטצאַפּערס. אַ רוח, זאָגט ער, אין זײער טאַטנס טאַטן אַרײַן! אױב איר װילט, זאָגט ער, קאָן איך אײַך געבן אַ צװײ־דרײַ פּראָשקעס פֿונעם געלן פּראָשעק. איר װעט מיר, זאָגט ער, זאָגן אַ דאַנק…
כּך הװה. איך בין געקומען אַהײם און האָב אײַנגענומען אײן פּראָ־שעק, דעם אַנדערן, דעם דריטן, איז מיר געװאָרן, נישט באַלד, נאָר שפּעטער, אַרום האַלבע נאַכט, נישט פֿאַר אײַך געדאַכט, אַזױ, אַז איך האָב געפֿאָכט מיט דער נשמה. איך האָב געמײנט, ס'איז אַן עק פֿון מײַן לעבן! מע האָט מיר געבראַכט אַ דאָקטער, צװײ דאָקטױרים, קױם אָפּגעראַטעװעט מיך פֿון טױט… פֿון דעמאָלט אָן װײס איך שױן אַ פּראַקטיקע, אַז אַ קאַמעניצער ייִד גיט אײַך זײַנע אַ רפֿואה, אַ געלן פּראָשעק ― זאָל אַ רוח אין ז ײַ ן טאַטן אַרײַן! אַלצדינג אַף דער װעלט קאָסט רבי־געלט!
אַז איר פֿאָרט דריטע קלאַס און עס קומט אין דער פֿרי און איר האָט נישט מיט זיך קײן טלית־ותּפֿילין, זאָלט איר קײן יסורים נישט האָבן ― אױב איר װילט נאָר, װעט מען אײַך שױן באַזאָרגן מיט אַ טלית און מיט תּפֿילין און מיט אַלצדינג. דערפֿאַר אָבער, אַז איר האָט זיך אָפּגעפֿאַרטיקט, עפֿנט־אױף, זײַט מוחל, אײַער טשעמאָדאַנטשיקל און הײבט־אָן אױסלײגן װאָס איר האָט: בראָנפֿן איז בראָנפֿן, קיכלעך איז קיכלעך, אײער איז אײער, פּולקע איז פּולקע, פֿישל איז פֿישל. טאָמער געפֿינט זיך באַ אײַך אַן עפּל, אַ מאַראַנץ, אַ שטיקל שטרודל ― נעמט־אַרױס, לײגט־אַנידער, שעמט זיך נישט! אַלע װעלן מיט אײַך פֿאַרבײַסן, קײנער װעט זיך נישט אָפּזאָגן! אונטערװעגנס און בקאָמפּאַניע, פֿאַרשטײט איר מיך, עסט זיך גאָר מיט אַן אַנדערן אַפּעטיט… װער שמועסט, אַז איר פֿירט מיט זיך אַ גלעזל משקה, האָט איר בעלנים אַ סך און מבֿינים אַף אַ גלעזל װײַן אָן אַ שיעור. איטלעכער װעט אײַך אָנרופֿן דעם װײַן מיט אַן אַנדער נאָמען און שאַצן אַן אַנדער מקח: באַ אײנעם װעט ער הײסן אַ „בעסאַראַביער מושקאַט“. דער אַנדערער װעט אים אַ נאָמען געבן „אױסלענדישער אַקערמאַן“. װעט אױפֿשטײן אַ דריטער און װעט זאָגן מיט כּעס: „װאָסער מושקאַט“? װאָסער אַקערמאַן? ס'איז גאָר אַ „קאָ־װעשאַנער באָרדאָ!“ װעט אױפֿשטײן נאָך אײנער, פֿון אַ װינקל גאָר, מיט אַ שמײכל פֿון אַן אמתן מבֿין, אַװעקנעמען באַ אײַך דאָס גלאָז, װי אײנער רעדט: „בהמות שפּאַרן זיך ― אַף אַ גלעזל װײַן לאָזט מיך!“… און נאָכדעם װי ער װעט האָבן אָפּגעזופּט אַ פּאָר מאָל, װעט ער אַ זאָג טאָן, און די בעקלעך װעלן אים בעת מעשׂה זײַן פֿאַרפֿלאַמט, װי באַ אַ בעל־שׂמחה:
― װײסט איר, ייִדן, װאָס דאָס איז? נײן, איר װײסט נישט װאָס דאָס איז. דאָס איז נעבעך אַ פּראָסטער, אַן ערלעכער, בעל־הבתּישער, אַ כּשרער, אַ רײנער װימאָראָזיג פֿון באַרדיטשעװ!…
און אַלע געפֿינען, אַז ער האָט רעכט, אַז ס'איז אַן אמתער אַ באַרדיטשעװער װימאָראָזיג. און אַז מען נעמט צו ביסלעך „װימאָראָזיג“, װערט באַ אַלעמען די צונג אױפֿגעבונדן. דעמאָלט הײבט איטלעכער אָן דערצײלן אַלצדינג, װאָס עס טוט זיך באַ אים, און אױסטאַפּן אַלצדינג, װאָס באַ יענעם טוט זיך. אַלע רײדן, אַלע אינאײנעם, כּל ישׂראל חבֿרים. און מע װערט געװאָר אײנס באַ דעם אַנדערן כּל הצרות, מיט אַלע רדיפֿות, מיט אַלע גזירות, װאָס עס טוט זיך אָפּ אַף דער װעלט ― ס'אַ מחיה!
אַז איר פֿאָרט דריטע קלאַס ערגעץ אין אַ שטאָט אַרײַן און װײסט נישט, װוּהין איר זאָלט פֿאַרפֿאָרן, באַדאַרפֿט איר נאָר אַ פֿרעג צו טאָן באַם עולם, צי װײס נישט עמעצער עפּעס אַן אָנשטענדיקע סטאַנציע? און װיפֿל ייִדן עס פֿאָרן מיט אײַך אין װאַגאָן, אַזױ פֿיל סטאַנציעס און האָטעלן האָט איר. אײנער גיט אײַך אַן אַדרעס: „האָטעל פֿראַנקפֿורט“, און לױבט דאָס אײַך אָפּ אין טאָג אַרײַן: „האָטעל פֿראַנקפֿורט, זאָגט ער, איז ליכטיק און ציכטיק און װאַרעם און ביליק ― בזיל־הזול“. געפֿינט זיך באַלד אַ צװײטער און זאָגט אײַך: „האָטעל פֿראַנקפֿורט? זאָל אײַך גאָט היטן! ― ס'איז דאָרט פֿינצטער און שמוציק און קאַלט און טײַער — מיט גאָלד גלײַך! אױב איר װילט, זאָגט ער, האָבן הנאה, זאָלט איר זיך אָפּשטעלן אין האָטעל נעװיאָרק!“ כאַפּט זיך אַרױס אַ דריטער און זאָגט: „װאָס װעלן זײ טאָן אין האָטעל נעװיאָרק? זײ האָבן זיך פֿאַרבענקט נאָך װאַנצן? הערט נישט, װאָס מע װעט אײַך זאָגן „פֿראַנקפֿורט“, „נעװיאָרק“! פֿאָלגט מיך, גיט אַהער דאָס פּעקל אײַערס, װעלן מיר אינאײנעם פֿאַרפֿאָרן צו מיר אַף מײַן אַכסניה, אין האָטעל „ראָסיִאַ“ ― דאָרט שטײען ייִדן!“…
אַװדאי באַדאַרפֿט איר אײַער טשעמאָדאַנטשיק גוט האָבן אין זינען, מע זאָל עס חלילה, צװישן יאָ און נײן, באַ אײַך נישט אָפּרײדן… נאָר איך בעט אײַך ― װוּ גנבֿעט מען נישט הײַנטיקע צײַטן אין אונדזער געבענטשטער מדינה? באַגנבֿעט װערן איז, אױב איר װילט װיסן, מער נישט אַז אַ באַשערטע זאַך. אַז עס װעט אײַך זײַן באַשערט, װעט מען אײַך באַגנבֿענען אין מיטן העלן טאָג, װי איר שטײט און גײט, עס װעט אײַך נישט העלפֿן קײן פּאָליציע, קײן זשאַנדאַרן, קײן שמע־ישׂראל. איר װעט בענטשן גומל, אַז איר װעט אַרױס מיטן לעבן…
קורץ, פֿאָרן זאָלט איר ד ר י ט ע קלאַס. דאָס האָט איר אַ צװאה פֿון אַ גוטן פֿרײַנט און פֿון אַ פּראַקטישן מענטשן ― אַ קאָמי־װאָיאַזשער.
ענדע געשיכטע נומער צװאַנציק.
געשריבן אין יאָר 1902
ייִדישע שרײַבער
שלום עליכם ― ― ― — ― ― ― — — — — —221
װי שײן איז דער בױם ― — — — — ― ― ― — 228
אױטאָ־דאַ־פֿע ― ― ― ― ― ― ― ― ― — — — 234
מײַן באַקאַנטשאַפֿט מיט א. ל. לעװינסקי ― ― — — 242
מ. מ. װאַרשאַװסקי און זײַנע לידער ― ― — — — 249
אַ װאָך מיט י. ל. פּרץ ― ― ― ― ― ― ― ― ― 262
װעגן פֿרישמאַנס יובילעום ― ― ― ― ― ― ― — 269
פֿרישמאַן צוגאַסט באַ שלום־עליכם ― ― ― ― — — 275
מײַן באַקאַנטשאַפֿט מיט ח. נ. ביאַליק — — ― ― ― 281
פֿיר זײַנען מיר געזעסן ― — — ― ― ― ― ― ― 287
ד י אַ ל אָ ג
— שלום־עליכם!
— עליכם־שלום!
— פֿון װאַנען פֿאָרט מען?
— פֿון װאַרשע.
— װאָס איז אײַער געשעפֿט?
― איך בין אַ ייִדישע צײַטונג.
― מה שמכם?
— י יִ ד י ש ע פֿ אָ ל ק ס צ ײַ ט ו נ ג. און איר, פֿון װאַנען זײַט איר?
— פֿון װאַנען זאָל איך זײַן? פֿון יעהופּעץ.
— װאָס איז אײַער געשעפֿט?
— װאָס זאָל זײַן מײַן געשעפֿט? איך בין אַ ייִדישער שרײַבער.
― מה שמכם?
― שלום־עליכם.
— שלום־עליכם? קומט דאָך אײַך שלום־עליכם.
― עליכם ועל בניכם.
― װאָס־זשע מאַכט איר עפּעס, פּאַני שלום־עליכם?
― װאָס זאָלן מיר מאַכן? מע שרײַבט.
— װאָס שרײַבט מען?
— װאָס זאָל מען שרײַבן? װאָס מע זעט, דאָס שרײַבט מען.
— װאָס האָט איר פֿון אײַער שרײַבן, װאָס איר שרײַבט?
― װאָס זאָל מען האָבן? צרות האָט מען ,בױכװײטיק, האַרצקלעמעניש, בזיונות, יסורים, אַנגסטן, גריזאָטע…
― אָט דאָס איז גאָר?
― װאָס נאָך האָט איר געװאָלט?
― איך מײן…
— כּבֿוד? אָן אַ שיעור און אָן אַן ערך! קײן שרײַבער אַף דער װעלט האָט נישט אַזױ פֿיל כּבֿוד, װיפֿל אַ ייִדישער מחבר. אַ קלײניקײט באַ ייִדן אַ שרײַבער, אַ מענטש װאָס שרײַבט?
— איר מײנט דאָס ערנסט?
— װאָס דען, אין שפּאַס? קוקט זיך צו, װאָס סע טוט זיך אָפּ אַף אונדזערע יובילײען: װינטשעװאַניעס מיט „אָטקריטקעס“ פֿון פֿאַרערער, פֿון הײסע חסידים און גלאַט פֿון געטרײַע לעזער שיטן זיך פֿון אַלע עקן װעלט: פֿון כּתרילעװקע, פֿון טונעיאַדעװקע, פֿון טעטרעװעץ, פֿון שלש־סעודותשאָק, פֿון גאַלאַגאַנישאָק און פֿון סטרישטש — און פֿון װאַנען נישט? הײַנט די קאָרעספּאָנדענציעס, װאָס דער יובילאַר אַלײן שרײַבט אַרײַן אין די בלעטער! הײַנט די סעודות, די באַנקעטן, די טאָסטן ― הינט טראָגן גאַנצע קעפּ! הײַנט די סטיפּענדיעס, די צדקה, װאָס סע װערט בשעת מעשׂה צעטײלט אין ארץ־ישׂראל לטובֿת הפּועלים!… איר שפּילט זיך מיטן כּבֿוד פֿון אַ ייִדישן מחבר?
— נײן, נישט דאָס מײן איך; איך מײן…
― פּרנסה? מיטן פֿולן מױל, אַבי ער האָט צײַט און קאָן נאָך זײַן דערצו אַ מלמד, אַ קרעמער, אַ מעקלער, אַ שדכן, אָדער אַזױ אַ ייִד אַ מקבל, װאָס קאָן גײן איבער די הײַזער צונױפֿמאַכן אַף זײַן בוך… איר שפּילט זיך מיט אַ ייִדישן מחבר? אַ ייִדישער מחבר איז אַ באַװאָרנטער מענטש.
― װאָס הײסט, ער איז אַ באַװאָרנטער מענטש?
― ער איז באַװאָרנט פֿון בײדע װעלטן: פֿון עולם הזה און פֿון עולם הבא; ער איז באַװאָרנט פֿון ברױט און פֿון געזונט, פֿון גוטע פֿרײַנט, פֿון װײַב און קינדער און פֿון לײַב און לעבן…
― מיר דאַכט, פּאַני שלום־עליכם, איר רעדט שױן מיט דער גאַל, איר פֿאַרקריכט שױן אַהין, װי יענער, װאָס אין יענעם „דור“?… נישט גוט אַזױ. נישט שײן פֿאַר אַ ייִדישן שרײַבער, װאָס שרײַבט פֿאַרן פֿאָלק, ער זאָל אַזױ ליאַפּען אַף ייִדן. אַ ייִד איז מחױבֿ אָננעמען אַלצדינג פֿאַר ליב און זאָגן דרײַ מאָל אַ טאָג…
— גם זו לטובֿה?
― אַװדאי גם זו לטובֿה! װאָרעם װאָס װאָלט געװען, איר זאָלט דאָס אױך נישט האָבן? װאָס פֿאַר אַ פּנים װאָלטן מיר געהאַט צװישן די פֿעלקער, מיר זאָלן די אײן־און־אײנציקע קאַפּאָטע אױך אַראָפּװאַרפֿן פֿון זיך? מיר האָבן דען עפּעס אַן אַנדער מלבוש, אַחוץ אונדזער ליטעראַטור, מיט װאָס צו באַװײַזן זיך פֿאַר דער װעלט?
― איר זײַט אפֿשר גערעכט.
— װאָס הײסט אפֿשר? געװיס! נאָר לאָמיר רײדן פֿון עפּעס פֿרײלעכערס.
― װען האָב איך יאָרצײַט?
— נישט דאָס. איך האָב צו אײַך אַ שטיקל…
― אַ שטיקל בקשה? מסתּמא עמעצן באַשרײַבן אַף די גאַזעטן?
― חס ושלום! איך האָב צו אײַך אַ שטיקל געשעפֿט.
— מכּח אַ שדוך?
— נײן… און אפֿשר יאָ, מכּח אַ שדוך.
― װער איז דער חתן? פֿון װאַנען איז די כּלה?
― דער חתן איז אין יעהופּעץ, די כּלה איז פֿון װאַרשע.
― אַביסל אַ װײַטער שדוך. װי אַזױ רופֿט מען זײ?
— די כּלה הײסט ייִדישע פֿאָלקסצײַטונג, און דער חתן ― שלום־עליכם. געפֿעלט אײַך דער פּלאַן?
— מהכתּיתי, אַבי…
― אַבי װאָס?
― אַבי גאָר נישט.
— האַלבע װערטער האָב איך פֿײַנט. זאָגט, װאָס קװעטשט אײַך?
― װער האָט אײַך געזאָגט, אַז עס קװעטשט מיך? עס הײבט מיך נישט אָן צו קװעטשן! הכּלל, װאָס־זשע װילט איר?
— װיל איך, אַזױ װי איך בין אַ ייִדישע גאַזעט, און איר זײַט אַ ייִדישער שרײַבער, זאָלט איר שרײַבן, און איך װעל דרוקן.
― װאָס זאָל איך שרײַבן?
― פֿעליעטאָנען… אַף צו לאַכן.
― לאַכן? עס גלוסט זיך װײנען…
― איר מעגט אײַך װײנען, אַבי דער עולם זאָל לאַכן. איר פֿאַרשטײט, צי נײן?
― איך פֿאַרשטײ, פֿאַרװאָס זאָל איך נישט פֿאַרשטײן? איר װילט, איך זאָל מיך פֿאַרשטעלן פֿאַר אַ מאַרשעלאָק, אַ פּורים־שפּילער, אַ פּאַיאַץ, אַ פֿאַרשלעפּטע קרענק, בכדי פֿרײלעך מאַכן דעם עולם…
― אָ! אָט דאָס הײבט זיך אָן מיט אַ ייִדישן מחבר! װער זאָגט דען מאַרשעלאָק, פּורים־שפּילער, פּאַיאַץ, פֿאַרשלעפּטע קרענק? איך האָב נאָר געװאָלט, איר זאָלט שרײַבן אַזױ, אַז ס'זאָל זײַן מיט אַ שפּיצל און מיט אַ װיצל, מיט אַ גלעט און מיט אַ שטאָך, מיט אײנעם װאָרט ― דער עולם זאָל האָבן הנאה…
― און זאָגן: „אַ רוח אין זײַן טאַטן אַרײַן, אָט דעם שלום־עליכמען! אַ האַנט ― זי זאָל אים נאָר אָפּדאַרן! אַ צונג ― זי זאָל אים נאָר אָפּנעמען!“…
― הײַנט װיל איך, איר זאָלט זיך אַביסל אױסטענהען מיט אונדזערע ייִדן, און דװקא אַף זײער גלות־שפּראַך, אַף „מאַמע־לשון“. איר זאָלט זײ זאָגן, אַז איר זײַט טאַקע אַזעלכע און אַזעלכע, איר זײַט אָבער אַזעלכע און אַזעלכע!… דאָס הײסט, איר זאָלט זײ באַגראָבן ― נאָר אײדל, פֿײַן, לײַטיש… איר פֿאַרשטײט, צי נײן?
― איך פֿאַרשטײ, פֿאַר װאָס זאָל איך נישט פֿאַרשטײן? איר װילט, איך זאָל מיט זײ שפּילן אין יענעם שפּיל, װאָס מע רופֿט דאָס „קעצעלע־מײַזעלע“?… מהכתּיתי, פֿאַרװאָס נישט? אַבי…
― אַבי װאָס?
― אַבי גאָר נישט.
― איך האָב דאָך אײַך געזאָגט, אַז איך האָב פֿײַנט האַלבע װערטער. זאָגט, װאָס קװעטשט אײַך?
― װער האָט אײַך געזאָגט, אַז עס קװעטשט מיך? עס הײבט מיך נישט אָן צו קװעטשן. הכּלל, װאָס װילט איר נאָך?
― הײַנט װיל איך, איר זאָלט זײ געבן בילדער.
― זײ זאָלן גענעצן?
― דערצײלן מעשׂיות…
― זײ זאָלן קאָנען גרינג אַנטשלאָפֿן װערן?
― שרײַבן אַ גרױסן ראָמאַן, אַ ראָמאַן מיט אַ ליבע, מיט רירנדיקע סצענעס, ס'זאָל פֿאַרכאַפּן דעם אָטעם, מיט אײנעם װאָרט ― ס'זאָל זײַן אַ „ראָמאַן“…
― אין זעקס טײלן מיט אַ פּראָלאָג און מיט אַן עפּילאָג, אַ־לאַ שמ"ר? משונה־װילדע אומגעלומפּערטע סצענעס, װאָס נישט געשטױגן, נישט געפֿלױגן, למשל: אַ מלמד פֿון נעסװיזש זאָל ראָמאַנסירן מיט אַ דינסטמײדל רבֿקה; ער זאָל שרײַבן הײסע בריװלעך, און זי זאָל זינגען זיסע לידלעך; נאָכדעם זאָל ער אַװעקפֿאָרן קײן פּאַריז און אין נײַן חדשים אַרום קומען צוריק אַ באַראָן, אַ מיליאָנער, און טרעפֿן זײַן געליבטע אין קיך באַ אפֿרים שקאָנטיסט, אַ מערדער, אַ באַנדיט, און דאָרטן זאָל זײַן צװישן זײ אַ דועל; װיל אים אפֿרים דער שקאָנטיסט צעשפּאַלטן אַף צװײען, לױפֿט אַװעק דער נעסװיזשער באַראָן צום גובערנאַטאָר און כאַפּט אים אױף פֿונעם שלאָף און ברענגט אים צו פֿירן מיט דרײַ זשאַנדאַרן; דערזען אַזאַ מעשׂה, כאַפּט דער שקאָנטיסט אַ מעסער און שטעכט זיך, און רבֿקה די מױד פֿאַלט אין אָנמאַכט און זינגט בשעת מעשׂה אַף דײַטש אַזאַ „טראָװערדיק“ ליד, אַז אַ שטײן קאָן אױך צעגאָסן װערן…
― שױן? האָט איר שױן געענדיקט? מע באַדאַרף נישט קײן נעס־װיזשער מלמדים זאָלן פֿאָרן קײן פּאַריז, גובערנאַטאָרן זאָל מען אױפֿכאַפּן פֿונעם שלאָף, שקאָנטיסטן זאָלן זיך שטעכן און דינסטמײדלעך זאָלן זינגען אַף דײַטש „טראָװערדיקע“ לידער אין קיך. איך פֿאַרלאַנג פֿון אײַך, איר זאָלט געבן אַ ראָמאַן, נאָר אַ ייִדישן ראָמאַן, אַ פֿאַרליבעניש, נאָר אַ ייִדיש פֿאַרליבעניש. איר פֿאַרשטײט, צי נײן?
― איך פֿאַרשטײ, פֿאַרװאָס זאָל איך נישט פֿאַרשטײן? איר װילט, איך זאָל אײַך שרײַבן פֿונעם לעבן, פֿונעם אמתן ייִדישן לעבן; איר װילט, איך זאָל אײַך טאַקע שרײַבן מיט נערװן, מיט בלוט, טאַקע טיף־טיף פֿונעם האַרצן, דאָס װאָס סע קאָסט געזונט, דאָס װאָס סע מאַכט אַלט פֿאַר דער צײַט, געקנײטשט דאָס פּנים, גרױ די האָר ― אָט דאָס װילט איר? מהכתּיתי, פֿאַר װאָס נישט? אַבי…
― אַבי װאָס?
― אַבי גאָר נישט.
― װידער האַלבע װערטער? אַמער זאָגט, װאָס קװעטשט אײַך?
― װער האָט אײַך געזאָגט, אַז סע קװעטשט מיך? עס הײבט מיך נישט אָן צו קװעטשן! הכּלל, װאָס נאָך װילט איר?
― איך װיל, איר זאָלט זיך מטריח זײַן כאָטש אײן מאָל אין חודש דורכקוקן די אַלע ביכער און ביכלעך, װאָס די שרײַבערס שרײַבן…
― מאַכן קאַליע פּאַפּיר…
― די דרוקער דרוקן…
― אַז מע שמירט, פֿאָרט מען; אַז מע צאָלט, דרוקט מען…
― די בוכהענדלער קױפֿן…
― בײַטן ספֿרים אַף ספֿרים, „שילאָ נאַ שװײקאַ“…
― און דער עולם לײענט…
― אַ ברירה האָט ער? מע גיט נישט דער בהמה קײן קלײַען, קײַט זי שטרױ…
― זאָלט איר זיך מטריח זײַן אָט דאָס אַלצדינג דורכקוקן, איבערלײענען און איבערגעבן נאָכדעם אין קורצן דעם לײענער, אים רעכט צעקײַען, װעלכעס איז גוט און װעלכעס טױג אַף כּפּרות…
― אַ רחמנות אַפֿן מאָגן…
― מיט אײנעם װאָרט ― איר זאָלט שרײַבן קריטיק.
― משטײנס געזאָגט! בין איך מיר אױך אַ בהמה און פּגר אױך אין דער טשערעדע…
― נאָר װאָס דען? איך װעל אײַך בעטן, ס'זאָל זײַן שטיל…
― װאָס באַדאַרף מען שרײַען?
― און אָן פֿײַער…
― און אױך אָן װאַסער…
― און אָן כּעס…
― כּעס איז עבֿודה־זרה…
― אײַער קריטיק זאָל זײַן אי לעבעדיק, אי נוצלעך, אי ערנסט, אי װיצלעך… איר פֿאַרשטײט, צי נײן?
― איך פֿאַרשטײ, פֿאַר װאָס זאָל איך נישט פֿאַרשטײן? איר װילט, איך זאָל פֿון די שמאַטעס, װאָס מע פֿאַרפֿלײצט מיט זײ אונדזער ליטע־ראַטור־מאַרק, מאַכן אַ גאַנצן צימעס. גריבלען זיך אין אַ קופּע מיסט און אױסזוכן אַמאָל אַ פּערל ― אַ גרינגע אַרבעט, מע קאָן פֿון איר בלױ באַשטײן, זײער געזונט סײַ פֿאַרן גוף, סײַ פֿאַר דער נשמה. נו, מחכתּיתי, פֿאַרװאָס נישט? איך בין גרײט, אַבי נאָר…
― אַבי נאָר װאָס?
― אַבי גאָר נישט.
― פֿע, פּאַני שלום־עליכם! איך האָב אײַך שױן װיפֿל מאָל געזאָגט, אַז איך האָב פֿײַנט האַלבע װערטער; מיט מיר באַדאַרפֿט איר רײדן פּראָסט; זאָגט, װאָס באַדײַט דער „אַבי“?… געלט?
― װער רעדט פֿון געלט?
― װאָס דען? כּבֿוד?
― װער רעדט פֿון כּבֿוד?
― װאָס דען? געזונט?
― װער רעדט פֿון געזונט?
― װאָס־זשע דען זאָגט איר „אַבי“?
― אַבי מע זאָל לײענען!…
געשריבן אין יאָר 1902 אַן עפּיזאָד מיט באַרן, דערצײלט לכּבֿוד דעם זײדן ר ב מ ע נ ד ע ל ע, צו זײַן פֿינף־און־זיבעציקסטן געבורטסטאָג פֿון זײַן ערשטן אײניקל.*
אױב איר װילט זיך באַקענען מיטן זײדן נאָענט, אױב איר װילט מיט אים פֿאַרברענגען אַ שעה אין פֿאַרגעניגן, אױב איר װילט באמת הנאה האָבן, עפּעס נאַשן פֿונעם זײדן, ― איז נישט אין אַ געזעלשאַפֿט, נישט אַף באַנקעטן, בעת מע דולט אַ קאָפּ מיט טאָסטן און מע שטורעמט מיט אַפּלאָדיסמענטן און מיט הידדס.
אמת, ער װעט זיך אין אַ געזעלשאַפֿט נישט פֿאַרלירן. ער װעט זיך נישט באַהאַלטן אין אַ װינקעלע און װעט זיך נישט שעמען פֿאַר קײנעם. ער װעט אײַך אָפּענטפֿערן אַף אַלע אײַערע טאָסטן און אַף אַלע רעדענישן, יעדן באַזונדער, און דװקא קלוג, און דװקא טיף, און דװקא װיציק, און דאָס פּנים װעט אים לײַכטן, װי אַ מנורה, און איר װעט זיך פֿילן מיט אים יום־טובֿדיק, װי מע קאָן זיך נאָר פֿילן מיט אַן אמתן תּלמיד־חכם. דאָס װעט אָבער זײַן, רבותי, מער נישט אַז רב מענדעלע מוכר־ספֿרים. דאָס װעט נישט זײַן „דער זײדע“.
„דעם זײדן“ אױב איר װילט קענען, גײט מיט אים, זײַט מוחל, אַרױס העט־װײַט הינטער דער שטאָט אַרױס, דאָרט אַף דער פֿרײַער לופֿט, ―――――
*) איך בין דאָ מוסר מודעה פֿאַר דער גאַנצער װעלט, אַז דאָס האָב איך געקרױנט רב מענדעלע מוכר־ספֿרים מיטן נאָמען „זײדע“. דאָס איז געװען מיט אַ פֿערטל יאָרהונדערט צוריק. איך בין דעמאָלט געװען נאָך גאָר אַ קונדס און אַ „פֿאַרשײַטער אײניקל“ װי דער זײדע האָט מיך אָנגערופֿן אין אײנעם פֿון זײַנע בריװ צו מיר. פֿון דעמאָלט אָן איז אַװעק אַ גאַנג: זײדע! זײדעניו! ― דער זײדע האָט דערלעבט, ברוך־השם, אײניקלעך אַ גאַנצן דוד ― כּן ירבו וכּן יפֿרצו! ש ל ו ם ־ ע ל י כ ם. אונטער דער הימל־יאַרמעלקע, דאָרט װוּ עס װאַקסט אַ בױם, װוּ עס שפּראָצט אַ גרעזל, װוּ עס פֿיטערט זיך אַ קעלבל, װוּ עס גרינט זיך אַ װאַלד, װוּ עס דרײט זיך אַ מיל, װוּ עס לױפֿט אַ טײַכל, װוּ עס קוקעט אַ פֿױגל, װוּ עס שפּרינגט אַ װעװריקל, װוּ עס פֿלאַטערט אַ פּערכל, װוּ עס שמוצערן הײשעריקן, װוּ פֿליגעלעך האָבן זיך צונױפֿגענומען אַ גאַנצע כאַליאַסטרע און זשומען, און װיגן זיך, און װידמענען זיך, און זאָגן שירה, גיבן־אָפּ אַ לױבעניש צו גאָט ― אַהין, אַהין זאָלט איר אים נעמען, װעט איר זיך דאָרטן ערשט באַקענען מיטן „זײדן“, װעט איר דאָרטן ערשט געװאָר װערן אַקוראַט, װער דער „זײדע“ איז.
איר װעט זען פֿאַר זיך אין אײן צײַט אי אַ טיפֿן דענקער, אי אַ מאָדנעם קינסטלער, אי אַ קינד פֿון דער נאַטור. און ער װעט זיך אַװעקזעצן מיט אײַך אַף גאָטס ערד, אַף דער גרינער שמעקנדיקער קאָלדרע, װאָס איז באַשפּרענקלט און באַצװיקלט מיט אַלערלײ קװײטלעך. און ער װעט, קוקנדיק אין בלױען הימל אַרײַן, אײַך אַרױסזאָגן אַ טיפֿן געדאַנק, און ער װעט אײַך אָפּמאָלן אַ לעבעדיק בילד, און ער װעט אײַך דערצײלן אַ שײנע מעשׂה פֿון אַמאָל, און ער װעט אײַך זאָגן אַ קלוגן, שאַרפֿן, אַ ייִדישן װיץ, און ער װעט זיך צעלאַכן הילכיק אַף אַ קול, און ער װעט אײַך מאַכן צו גלײַכער צײַט דענקענדיק און לאַכנדיק און פֿרײלעך, און איר װעט זיך פֿילן אַזױ גוט, װי נאָך קײנמאָל נישט, און עס װעט אײַך באַנג טאָן, פֿאַרװאָס איר האָט דאָס פֿריִער נישט געװוּסט, און איר װעט חרטה האָבן, פֿאַרװאָס איר האָט נישט פֿאַרכאַפּט מיט זיך קײן בלײַשטיפֿטל אַף צו פֿאַרשרײַבן באַ זיך די דאָזיקע טיפֿע געדאַנקען, מיט די דאָזיקע לעבעדיקע בילדער, מיט די דאָזיקע שײנע מעשׂיות פֿון אַמאָל, מיט די דאָזיקע שאַרפֿע קלוגע ייִדישע װיצן. נײן. דער מענדעלע מוכר־ספֿרים אינעם לעבן איז נישט דער מענדעלע מוכר־ספֿרים, װאָס אין בוך. מענדעלע מוכר־ספֿרים אין לעבן איז אַלײן אַ בוך.
פֿון דעם דאָזיקן בוך רײַס איך אױס אַ בלעטל און גיב עס דיר, פֿרײַנט לעזער, הײַנט, צום פֿינף־און־זיבעציק־יאָריקן יובילעום פֿון אונדזער זײדן, לכּבֿוד אונדזער אַלעמענס יום־טובֿ, דעם יום־טובֿ פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור.
בימים ההם ― אין יענער צײַט, ואַני באַדעסא ― בין איך געזעסן אין אַדעס אַף אַ דאַטשע, װײַט הינטער דער שטאָט, באַם ברעג פֿונעם שװאַרצן ים, אַפֿן „פֿאָנטאַן“. יאָרן זײַנען געװען גוטע (טאָלמאַטשאָװ איז נאָך דעמאָלט נישט געװען בעל־הבית…) ― גוטע, גוטע יאָרן! עס איז אָפּגעגאַנגען נאָר געסט, ליבע גוטע געסט. און גאָט האָט מיר געהאָלפֿן. איך האָב געהאַט אַ גאַסט ― דער זײדע איז צו מיר געקומען פֿון שטאָט. געקומען צו־גאַסט. דער זײדע מענדעלע מיט זײַן נושׂא־כּלים, דעם פֿליגל־אַדיוטאַנט, י. ח. רבֿניצקי.
עס איז שװער זיך פֿאָרצושטעלן דעם זײדן מענדעלע אין אַדעס אָן רבֿניצקין ― פּונקט װי עס איז שװער אײַך פֿאָרצושטעלן זיך, למשל, אַ לולבֿ אָן אַ הדס, אָדער אַ שטאָט אָן אַ „קאַזיאָנע ראַבינער“, אָדער אַ װאַרשעװער דאָזאָר אָן אַ זון אַ משומד, אָדער אַ רוסישן פּאַרלאַמענט אָן אַ פּורישקעװיטשן… לאָז מיר הונדערט מאָל מוחל זײַן מײַן פֿרײַנט און מײַן חבֿר רבֿניצקי פֿאַר דעם דאָזיקן פֿאַרגלײַכן. איך האָב נישט געמײנט אים, חלילה, פּוגע בכּבֿוד זײַן. װאָס האָב איך צו אים? נאָר ― איר װײסט דאָך ― אַ שרײַבער אַז ער האַלט אין פֿאַרגלײַכן, מאַכן פּאַראַלעלן, כאַפּט ער װאָס עס קומט אים פֿריִער אַפֿן זינען.
בקיצור, איך האָב געהאַט געסט: דעם זײדן מענדעלע און רבֿניצקין. אױסגעבאָדן זיך אינעם שװאַרצן ים, װוּ דער זײדע האָט אונדז באַװיזן, װאָס הײסט שװימען צו זעכציק יאָר און װאָס הײסט מאַכן קונצן אַפֿן װאַסער, האָבן מיר גענומען די פֿיס אין די הענט און געמאַכט אַ שפּאַציר פֿונעם קלײנעם פֿאָנטאַן אַפֿן גרױסן און פֿונעם גרױסן פֿאָנטאַן נאָך װײַטער ― און בעת מעשׂה האָט אונדז דער זײדע דערצײלט מעשׂיות מיט מעשׂיות, און מיר האָבן געהערט און געװוּנדערט זיך און געקװאָלן און געקליבן נחת, װי אמתע גוטע געטרײַע אײניקלעך. פּלוצעם שטעלט זיך דער זײדע אָפּ:
― מה נאה אילן זה ― װאָס זאָגט איר אַף דעם בױם?
מיר הײבן אױף די אױגן ― אַ בױם, שױן אײן מאָל אַ בױם! נישט אַזױ דער בױם, װי די באַרן. אַי, באַרן! בערהאַמאָטן! קײַלעכיקע, געלע, פֿעטע, זיסע, גלאַטע, װײכע, הענגען אַראָפּ אַף גראָבע צוגעברױנטע שטעקעלעך, שיקן אַרױס פֿון זיך אַ ריח־ניחוח, קוקן אַף אונדז פֿרײַנטלעך, װינקען צו אונדז, בעטן זיך: „פֿאַרדינט אַ מצװה, ייִדישע קינדער, מאַכט אַף אונדז שהחינו“… און הינטער דעם בױם ― נאָך אַ בױם, און נאָך אַ בױם, און אַלע אָפּגעשאָטן מיט באַרן. אַ ים מיט באַרן!
אָן װערטער האָט דער זײדע אַװעקגעשטעלט אַף אונדז זײַנע שאַרפֿע קלוגע אױגן דורך די גלאַנצנדיקע ברילן און מיט אַ מעפֿיסטאָפֿעל־שמײכל אַף די דינע באַזילבערטע ליפּן האָט ער אונדז דורכגענומען דורך און דורך, װי אײנער רעדט: „קינדערלעך, איך זע ― איר זײַט בעלנים אַף די דאָזיקע באַרן?“… און גלײַך װי מיר װאָלטן זיך אױפֿגערעדט פֿון פֿריִער אַלע דרײַ, איז געבליבן באַ אונדז דער הסכּם, אַז מיר גײען אין גאָרטן אַרײַן נאָך באַרן.
ייִדן האָבן פֿײַנט לאַנג טראַכטן: װאָס באַרן? װער באַרן? װעמעס באַרן? ― דאָס האָבן מיר געלאָזט פֿרײַ. מסתּמא װעט זיך עס מיט דער צײַט פֿאַרענטפֿערן. דער עיקר איז: געפֿינען אַ טױער, אַ גאַנג אין גאָרטן אַרײַן, און דאָרט װי װעט זיך נישט געפֿינען אַ בעל־הבית, אַ סטרוזש, אַ גערטנער ― פֿאַר געלט װעלן מיר שױן קריגן באַרן.
און כּך הװה. מיר האָבן געפֿונען אַ טױער. אַפֿן טױער אַ בלעטל. אַפֿן בלעטל ― אָנגעשריבן מיט גאָלדענע אותיות: „אַנאַטראַ“. װײסן מיר, הײסט עס, אַז אַנאַטראַ ― דאָס איז דער בעל־הבית פֿונעם גאָרטן.
געהערט האָבן מיר, אַז אַנאַטראַ איז אַ גרעק, און אַ פֿילפֿאַכער מיליאָנער, און אַ רשע. נאָר צי ער פֿאַרקױפֿט באַרן ― דאָס איז קײנער נישט מחױבֿ צו װיסן. עס קאָן זײַן, אַז נײן, און עס קאָן זײַן, אַז יאָ. ער מעג זיך זײַן אַ פֿילפֿאַכער מיליאָנער, און די באַרן פֿונעם גאָרטן זאָל ער דװקא פֿאַרקױפֿן. דער שׂכל איז דאָך מחײבֿ: צו װאָס דאַרף עס אײן מענטש אַזױ פֿיל באַרן?…
אָט אַזױ טראַכטנדיק, טרעטן מיר אַרײַן פּאַװאָלינקע אין אַ מחיהדיקן גאָרטן, שפּאַצירן איבער אױסגעפּוצטע סטעזשקעס, געפֿלאַסטערט מיט קלײנע ים־שטײנדלעך און באַצירט פֿון בײדע זײַטן מיט אונטערגעשױרענע בײמעלעך, אונטער װעלכע עס קוקן אַרױס שמעקנדיקע בלומען, װאָס שמײכלען צו אונדז און גריסן אונדז גאָר פֿרײַנטלעך: „ברוכים הבאָים! סקאָצל קומט! װילקאָמען!“… און מיר גײען װײַטער און װײַטער. פּלוצעם… פֿון װאַנען האָט זיך גענומען, מיט אַן אימפּעט און מיט אַ הוק, און גלײַך אַף אונדז ― אַ הונט. אָבער אַ הונט! אַ קאַלב, נישט קײן הונט. אַ לײב. אַ לעמפּערט! אַ געלע גלאַנצנדיקע פֿעל. לאַפּעס װײכע, קײַלעכיקע, װי באַ אַ טיגער. אַ מאָרדע אַ שװאַרצע, אַ נאַסע, נאָר אַ חנעװדיקע. צײן װײַסע, שאַרפֿע. אױגן רױטע, פֿײַערדיקע, װי באַ אַ גזלן. אַ פּאַרשױן אַ הונט, נאָר אַ הונט.
איך װײס נישט, װי אַזױ איר, נאָר איך ― איך בין מיך מודה, װאָס האָב איך מיך דאָ צו שעמען? ― איך האָב פֿאַר אַ הונט מורא… שײך זאָגן מורא? דאָס װאָרט „מורא“ איז צו שװאַך אַף אַרױסצוגעבן אײַך דאָס געפֿיל, װאָס רופֿט אַרױס באַ מיר אַ הונט. אַלע חיות אַף דער װעלט האָב איך ליב, ליב, גאָר אָן אַ שום אױסנאַמע. אַ הונט האָב איך אױך נישט פֿײַנט. נאָר װאָס דען? איך בין מיט אים נישט זיכער. איך, אַז איך קום אין אַ שטוב אַרײַן און דערזע אַ הונט (באַ אַ קריסט, געװײנלעך, װאָרעם באַ אַ ייִדן איז נישטאָ קײן הונט, און אױב ס'איז דאָ באַ אַ ייִדן אַ הונט, איז דאָס נישט קײן הונט), אַזױ הער איך שױן נישט, װאָס מע רעדט צו מיר. מײַנע געדאַנקען זײַנען דאָרטן, אַרום הונט… אַז ער גײט צו מיר צו נאָענט און שמעקט מיך אַרום און לאַשטשעט זיך און דרײט מיטן עק, איז מהכתּיתי, זײער פֿײַן, מחותּנים ― אַבי טשעפּע מיך נישט. זאָלסט נאָר נישט אַרױפֿלײגן אַף מיר די קאַלטע לאַפּע דײַנע און נישט שטופּן מיר די נאַסע מאָרדע אין פּנים אַרײַן. איך האָב דיך ליב, פֿאַרשטײסטו מיך, נאָר פֿון דער װײַטן…
פֿאַר מײַן חבֿר רבֿניצקין װעל איך אײַך נישט זאָגן. אפֿשר האָט ער מורא פֿאַר אַ הונט נאָך מער פֿון מיר? ער װיל מיך אײַנרײדן אַפֿילו, אַז ער האָט נישט אַזױ מורא. װאָס איז די מורא? ער האָט דען נישט קײן שירעם? נאָך אַ מין שירעם!… איך האָב אײַך גאָר פֿאַרגעסן זאָגן, אַז מײַן פֿרײַנט רבֿניצקי גײט נישט אַרױס מפּתח ביתו אָן אַ שירעם, סײַ זומער, סײַ װינטער. אַז איר װעט זײַן אין אַדעס און װעט באַגעגענען אין גאַס אַ ייִדן מיט אַ רױט שײַנענדיק פּנים, מיט גוטע, אַביסל פֿאַרזאָרגטע אױגן, מיט אַ פֿאַרטראַכטן װײַסן שטערן און מיט אַ שירעם אונטערן אָרעם, כאָטש אין דרױסן איז װינטער און דער פֿראָסט ברענט, זאָלט איר װיסן, אַז דאָס איז ער, רבֿניצקי הײסט עס. איך װײס דעם סוד פֿונעם שירעם: ס'איז פֿאַר אַ הונט. אַי, די קשיא: פֿאַר אַ הונט איז גאָר גוט אַ שטעקן? ― האָט נאָר נישט קײן טבֿע פֿרעגן קשיות.
הקיצור, מיר בײדע, איך און מײַן חבֿר רבֿניצקי, אַז מיר האָבן דערזען דאָס באַשעפֿעניש מיטן אָפֿענעם מױל גלײַך אַף אונדז, האָבן זיך אונדזערע נשמות אָפּגעטײלט פֿונעם גוף. אונדזער ערשטער געדאַנק איז געװען: ל ױ פֿ ן! ס'איז אָבער גוט צו לױפֿן, אַז ס'איז דאָ פֿיס. װאָס װעט איר טאָן, אַז די פֿיס האָט מען באַ אײַך אונטערגעהאַקט אַקוראַט באַ די קנעכלעך, און דאָס האַרץ הענגט באַ אײַך אַף אַ פֿאָדעם, און די האָר שטײען קאַפּױר, און די אױגן ― אָט־אָט שפּרינגען זײ אײַך אַרױס פֿון שטערן? ליבער פֿרײַנט, איר האָט אונדז נישט װאָס צו מקנא זײַן. װוּ מיר האָבן ערגעץ אַ שׂונא, רבונו של עולם, זאָל ער איבערגײן אַף דעם שטאַנד, אין װעלכן מיר בײדע האָבן זיך געפֿונען אין יענער מינוט.
און דער זײדע? ― יענעם מאָמענט װעל איך קײנמאָל, קײנמאָל נישט פֿאַרגעסן. װי נאָר דער כּלבֿ האָט געעפֿנט דאָס מױל און אַ װאָרף געגעבן זיך אַף די אומגעבעטענע געסט, אַזױ האָט דער זײדע צונױפֿגעלײגט די הענט אַפֿן האַרצן, צונױפֿגענומען די ליפּן מיט אַ שמײכעלע, אַרײַנגעקוקט אַ װײַלע דעם הונט גלײַך אין די אױגן אַרײַן און אױסגעשאָסן אַ געלעכטער מיט אַ הילך ― איך מעג שװערן, אַז דער כּלבֿ האָט פֿאַרשטאַנען דאָס געלעכטער. און נישט נאָר פֿאַרשטאַנען ― ער האָט זיך געפֿונען װי באַלײדיקט. אַקעגן אַ האַלבע מינוט זײַנען זײ אַזױ געשטאַנען אײנס אַקעגן דאָס אַנדערע און געקוקט זיך גלײַך אין די אױגן אַרײַן. און אפֿשר נאָך װינציקער װי אַ האַלבע מינוט. נאָר באַ מיר האָט זיך עס געצױגן אַן אײביקײט. דאָס איז געװען אַ שװערער, אַ קריטישער מאָמענט. אַ מענטש און אַ חיה האָבן זיך באַגעגנט און געמאָסטן אײנס דאָס אַנדערע מיטן קוק, װער װעט װעמען גובֿר זײַן… נאָכדעם איז דעם הונט, אַפּנים, נמאס געװאָרן די גאַנצע מעשׂה, האָט ער אַראָפּגעלאָזט די פֿײַערדיקע גזלנישע אױגן זײַנע, האָט געגעבן אַ גענעץ מיטן גאַנצן מױל, זיך באַלעקט און אױסגעצױגן, אױסגעטרײסלט די געלע גלאַנצנדיקע פֿעל, זיך אױסגעקערעװעט צו אונדז, גאָר אָן אַ שום דרך־ארץ, מיטן הינטן, און שמעקנדיק מיט דער נאָז זײַנע אײגענע טריט, האָט ער זיך געלאָזט גײן זײַן װעג.
יענעם טאָג האָבן מיר געגעסן באַרן. נישט קײן שלעכטע באַרן. נאָר דאָס זײַנען געװען באַרן, װאָס מײַן װײַב האָט געבראַכט צו פֿירן פֿון שטאָט. געשריבן אין יאָר 1910 דערינערונגען לכּבֿוד דעם ליטעראַרישן יום־טובֿ פֿונעם זײדן „מענדעלע מוכר־ספֿרים“ געשריבן פֿון זײַן ערשטן אײניקל.*
דער בנוהג־שבעולם איז, אַז סע שטאַרבט ― נישט דאָ געדאַכט, נישט פֿאַר אײַך געדאַכט, נישט פֿאַר קײן שום ייִדן געדאַכט ― אַ גרױסער מענטש, באַקומט מען אים ליב און מע הײבט אָן נאָכזאָגן שבֿחים נאָך זײַן בעט, און מע הײבט זיך אָן דערמאָנען און נאָכדערצײלן פֿון אים מעשׂיות, עפּיזאָדן, אַנעקדאָטן, אַפֿאָריזמען, געדאַנקען, װערטלעך, גלײַכװערטלעך, חכמות און נאַרישקײטן ― אַלץ גיט אַהער, אַלץ איז אַ סחורה, אַלץ װערט פֿאַרצוקערט. איך נעם מיר די שטאַרקײט צו זאָגן, אַז ס'איז אַ נאַרישער מנהג, און אױב איר װילט ― טאַקע אַ שטיקל עװלה אױך. אַ קונץ נאָכן טױט דערצײלן שבֿחים? פֿאַרװאָס זאָל דער באַטרעפֿנדער אַלײן אױך נישט געניסן פֿונעם כּבֿוד? פֿאַרװאָס זאָל ער אַלײן נישט זען און נישט הערן די אַלע שבֿחים מיט די מעשׂיות, װאָס מע דערצײלט זיך אָן פֿון אים, מיט די עפּיזאָדן, אַנעקדאָטן, אַפֿאָריזמען, געדאַנקען, װערטלעך, גלײַכװערטלעך, חכמות און נאַרישקײטן? אַדרבה, איך גײ נאָך װײַטער: איך זאָג גאָר, אַז ס'איז מער יושר פֿאַרן לעבן אַלס נאָכן טױט צו איבערגעבן אַזעלכע זאַכן, װאָרעם טאָמער חלילה ― לא יעלה ולא יבֿוא ― „עס מאַכט זיך אַמאָל, אײנער איז מגזם, דערצײלט ――――
*) איך האָב שױן אײן מאָל מוסר מודעה געװען פֿאַר דער גאַנצער װעלט, אַז דאָס בין איך געװען דער ערשטער, װאָס האָב אָנגערופֿן מענדעלע מוכר־ספֿרים מיטן נאָמען „זײדע“, און ער מיך ― „אײניקל“. פֿון דעמאָלט אָן זײַנען מיט גאָטס הילף אױסגעװאַקסן קײן עין הרע, אַ גאַנצער דור מיט „אײניקלעך ― כּן ירבו! ש ל ו ם ־ ע ל י כ ם. אַף אים אַזעלכעס, װאָס נישט געשטױגן, נישט געפֿלױגן, קאָן ער אַרױסטרעטן אין דער עפֿנטלעכקײט, ואין החי יכול להכּחיש את החי, און זאָגן: זײַט־זשע מוחל, רב ייִד, איר האָט, דאַכט זיך, אױסגעטראַכט אַף מיר, מחילה, אַ גרױסן ליגן“…
אַף אײנעם אַ לץ דערצײלט מען, אַז ער האָט זיך אַװעקגעלאָזט למדינת הים, אין אַ װײַטן װעג אַרײַן, און האָט אַרױסגעלאָזט אַ קלאַנג, אַז די שיף איז אונטערגאַנגען און ער איז דערטרונקען געװאָרן. לאַחר זמן קומט ער צו פֿאָרן אַהײם און טרעפֿט מסתּמא אַן איבערקערעניש: דאָס װײַב האָט צוגענומען אַן אַנדערער, די שטוב האָט מען פֿאַרקױפֿט, מיט זײַן גוטס האָבן זיך צעטײלט זײַנע גוטע פֿרײַנט ― אַ חורבן! ער גײט אַרום פֿון שמונין צו בונין: „האָט איר געהערט אַן אומגליק, אַזאַ־נ־אומגליק?“ „צו װאָס האָט דאָס אײַך געטױגט?“ „איך האָב געװאָלט הערן, װאָס װעט די װעלט זאָגן“…
אַ יובילעום ― דאָס האָבן שױן אַ סך חכמים געזאָגט ― איז געגליכן, להבֿדיל, צו אַ לװיה. בדידי הוה עובֿדה ― איך אַלײן האָב איבערגעלעבט פֿאַר אַ פּאָר יאָרן אַזאַ מין „לװיה“, זיך אָנגעהערט אַף זיך אַזעלכע שבֿחים, װאָס זײַנען מיר קײנמאָל נישט געקומען אין חלום. אַן עבֿירה נאָר, װאָס דער עולם האָט זיך פֿאַרגעסן און גיך אַנטשװיגן געװאָרן… און מחמת איך װײס דעם טעם פֿון „יובילעום“, װילט זיך מיר מהנה זײַן דעם „זײדן“, און דעם זײדנס פֿילע פֿרײַנט און פֿאַרערער, כאָטש מיט אײנעם פֿון די פֿילע, פֿילע עפּיזאָדן, װאָס איך האָב װעגן דעם זײדן צו דערצײלן און צו דערצײלן.
די מעשׂה האָט זיך געטראָפֿן אין אַדעס, באַם ברעג פֿונעם שװאַרצן ים, אַפֿן גרױסן פֿאָנטאַן, זומער אַף אַ דאַטשע ― מיט אַלע סימנים, און דער בעסטער סימן װעט זײַן דער נאָמען פֿון דער דאַטשע „מאַנדראַזשי“ ― און לאָז דער זײדע זיך דערמאָנען, ואין החי יכול להכּחיש את החי!…
אין יענער צײַט ― אַ יאָר צװאַנציק דאַרף שױן זײַן אין דעם ― בין איך געװען אונטערן אײַנפֿלוס פֿונעם זײדן און געשריבן אַ גרױס אַלעגאָריש װערק, טאַקע אַ ראָמאַן, נאָר מיט אַ פֿאַרשטעלעניש, כּמו װי להבֿדיל אַ מין „קליאַטשע“. און מחמת מיר האָט זיך געגלוסט געבן אַן אַלעגאָריע, דאָס הײסט, איך האָב געהאַלטן פֿאַר די אױגן נישט דאָס װירקלעכע לעבן, נאָר די „כּנסת ישׂראל“, בין איך מסתּמא פֿאַרקראָכן אין אלף השישי אַרײַן. און, װי געװײנלעך, בין איך געװען פֿאַרליבט אין דעם דאָזיקן װערק, װי אַ חתן אין זײַן כּלה אין די געצײלטע טעג פֿאַר דער חופּה, געהאַלטן, אַז דערמיט ענדיקט זיך שױן די גאַנצע װעלט! און עס האָט זיך מיר זײער געװאָלט באַװײַזן פֿאַר עמעצן מײַן געליבטע כּלה, מײן איך ― מײַן נײַ װערק. װעמען־זשע באַװײַזט מען אַזאַ אבֿן טובֿ, אַז נישט פֿאַרן זײדן? סטײַטש, איך האָב אַזאַ מבֿוא: סך הכּל אײן האַלבע שעה פֿון אַדעס, און דאָרט זיצט דער זײדע מענדעלע ― װי זאָגט מען: אַ כּשרער טאָפּ מיט אַ כּשרן לעפֿל… נאָר װאָס דען? װי קומט די קאַץ איבערן װאַסער? טראָגן דעם ראָמאַן צום זײדן ― צו אַ גרױס פּעקל. מטריח זײַן דעם זײדן צו זיך ― עפּעס נישט קײן דרך־ארץ. פֿאַלט אַ ייִד אַף אַ המצאה: זומער־לעבן, הײסע טעג, מע באַדאַרף פֿאַרבעטן צו זיך אַף דער דאַטשע דעם זײדן ― געניסן לופֿט, זיך אָפּבאָדן אין ים, און אַביסל שמועסן. איז אָבער אַראָפּברענגען דעם זײדן נישט אַזױ גרינג, מע באַדאַרף האָבן אַ שעת־הכּושר. גאָט האָט מיר געהאָלפֿן, עס האָט זיך געפֿונען אַ שעת־הכּושר ― אַראָפּגעבראַכט דעם זײדן. אַ גאַסט אַף אַ גאַנצן מעת־לעת.
די מצװה פֿון „הכנסת־אורחים“ איז, נאָך מײַן נאַרישן שׂכל, מער לוקסוס װי מצװה, און אױב עס װאָלט מיר זײַן דערלױבט צו רײדן נאָך מער עפֿנטלעך, װאָלט איך זאָגן, אַז נישט דערמיט אַלײן איז אַבֿרהם אָבֿינו געװען אַזױ גרױס, װאָס ער איז געװען אַ מכניס־אורח, װאָרעם װאָס קאָן זײַן מער אָנגענעם װי אױפֿנעמען געסט?
נאָר אױב אױפֿנעמען געסט בכלל איז אַ פֿאַרגעניגן, איז האָבן פֿאַר אַ גאַסט דעם זײדן רב מענדעלע ― אַ יום־טובֿ. מענדעלע מוכר־ספֿרים אין אַ געזעלשאַפֿט איז אַזױ פֿיל אָריגינעל, אײגנאַרטיק, װי מענדעלע מוכר־ספֿרים אין דער ליטעראַטור, און אױב איר װילט, איז ער אין לעבן נאָך מער בולט, װי אין בוך. אין דער צײַט װען אַז מיר באַגעגענען זיך מיט אַנדערע שריפֿטשטעלער, טרעפֿט זיך אַמאָל, אַז מיר האָבן דערנאָך חרטה, למאַי מיר האָבן זײ געזען אַזױ נאָענט, איז דער זײדע מענדעלע פּונקט דער היפּך: ער איבערטרעפֿט אין אַ פּערזענלעכן באַגעגעניש אַלצדינג, װאָס איר האָט אײַך פֿאָרגעשטעלט פֿריִער אין אײַער פֿאַנטאַזיע. נאַטירלעך, ער איז נישט מיט הערנער ― נאָר איר דערזעט פֿאַר זיך אַ פּאַרשױן אַן אױסערגעװײנלעכן. דאָס איז נישט נאָר אַ זקן שקנה חכמה,דער אמתער טיפּ פֿון דעם ייִדישן תּלמיד־חכם; דאָס איז אַ מענטש, װאָס איז פֿול מיט לעבן, מיט באַװעגונג, װאָס דאָס לעבן טריפֿט באַ אים אין אַלע אָדערן, קוקט־אַרױס פֿון דעם שאַרפֿן בליק פֿון די קלוגע אױגן, פֿון די טיפֿע קנײטשן פֿון דעם הױכן שטערן, פֿונעם יונגן שמײכל װאָס אַף די דינע ליפּן, און איר פֿרעגט זיך: „אָט דאָס איז מענדעלע מוכר־ספֿרים?“… באַ מער נאָענטע, אינטימע באַקאַנטשאַפֿט דערזעט איר פֿאַר זיך אַ ייִדן אַ קינד, אַ זקן אַ קונדס, װאָס װעט אײַך באַװײַזן װאָס הײסט מוסקולן, װאָס הײסט גײן גלײַך װי אַ סטרונע, װאָס הײסט קאָנען שפּאַנען, קאָנען לױפֿן, קאָנען שפּילן זיך מיט קינדער ― און איר װעט פֿרעגן באַ זיך: „אָט דאָס איז אַ ייִדישער מחבר, װאָס מע פֿײַערט זײַן פֿינף־און־זיבעציק־יאָריקן יובילעום?“ אין דער געזעלשאַפֿט פֿון אַזאַ גאַסט הײבט איר אַלײן אױך אָן פֿילן זיך ייִנגער און פֿרישער און לעבעדיקער, און איר פֿאַרגעסט מיט אים, װוּ די צײַט קומט אַהין, װוּ דער טאָג גײט אַװעק.
נאָר „שפּיל, זאָגט מען, דעם חתן װײנענדיקס, ער האָט זיך זײַנס אין זינען“. װי גליקלעך איך בין נישט געװען מיטן טײַערן גאַסט, װי געשװינד די צײַט איז נישט געלאָפֿן, איז מיר מײַן ראָמאַן נישט אַרױס פֿון זינען אַפֿילו אַף אײן מינוט. נאָר װי טרעט מען צו צום עסק? װי אַזױ נעמט מען גלאַט אָט אַזױ און מע טוט אַ זאָג: „זײדע, איך װעל אײַך לײענען מײַן ראָמאַן?“ ― האָט אָבער גאָט געטאָן אַ נס. דער זײדע אַלײן האָט מיך אַ פֿרעג געגעבן, אַף דער נאַכט איז דאָס געװען, נאָכן עסן: „װאָס הערט זיך? װאָס שרײַבט מען עפּעס נײַס?“ איך האָב דערפֿילט, װי דאָס האַרץ האָט מיר אָנגעהױבן קלאַפּן „טיק־טיק־טאַק“. דאַנקען גאָט, געקומען די מינוט. און איך האָב מיך אָנגעכאַפּט מיט בײדע הענט, אַרױסגעצױגן מײַן ליבלינג פֿון שופֿלאָד, װוּ ס'איז געלעגן צונױפֿגעקאַטשעט, װי אַ הײליקע שריפֿט, איבערגעבונדן מיט אַ רױטן פֿאָדעם־זײַד ― איך בין שױן גרײט געװען צוטרעטן צום עסק, שױן געװאָלט אָנהײבן לײענען, ― אָן מיר איז, הײסט עס, נישט געװען קײן שום מניעה, ― האָט מיך אָבער דער זײדע אָנגענומען באַ דער האַנט: „איצט? נײן. איצט באַדאַרף מען גײן מקבל פּנים זײַן די לבֿנה, װאָס גײט אױף פֿונעם ים“.
שײן איז דער ים, אַז ער צעשפּילט זיך מיט אַלע זײַנע װעלן באַטאָג אַף דער שײַן פֿון דער גינגאָלדענער זון. שײן איז ער באַם אונטערגאַנג פֿון דעם רױט־פֿײַערדיקן קוגל, װאָס לאָזט זיך אַראָפּ, פֿאַלט אַרײַן אין אָפּגרונט אַרײַן, און אַלץ װערט װי מיט פֿײַער באַגאָסן. אין אַ פּורפּור־מאַנטל װערט אײַנגעװיקלט דער עק הימל, און אַ קילע שטילקײט לאָזט זיך אַראָפּ און געװעלטיקט און הערשט אַף דער ערד. טױזנט מאָל שענער איז אָבער דער ים באַנאַכט, װען עס שנײַדט זיך אױס און באַװײַזט זיך אַפֿן הימל דאָס װײַסע בלאַט פֿון דער זילבערנער לבֿנה און באַװײַסט און באַזילבערט און באַגיסט מיט װײַסן חן און מיט זילבערנעם נאַכט־כּשוף די שטילע װאַסערן פֿון באַרויִקטן ים, װאָס קױם־קױם װאָס ער ציטערט און שפּיגלט אָפּ אין זיך די אַלפֿי אַלפֿים ורבוא רבֿבֿות פֿינקלדיקע שטערן. נײן, דער זײדע איז גערעכט. נישט איצט איז די צײַט צו לײענען ראָמאַנען. עס גלוסט זיך אַפֿילו נישט גײן אין שטוב אַרײַן שלאָפֿן. אַן עבֿירה, אַן עבֿירה אַזאַ נאַכט! מיר פּיקט אָבער אין קאָפּ אַלץ דער ראָמאַן, אַלץ דער ראָמאַן! פֿון װאָס מע זאָל נישט רײדן, איך קום אַף מײַנעם. איך װיל אים כאָטש איבערגעבן די אידעע, אים באַקענען מיטן אינהאַלט. „צו װאָס? זאָגט דער זײדע, ― אותיות מחכּימות. מאָרגן אינדערפֿרי װעלן מיר זיך אַװעקזעצן אינצװײען און איבערלײענען דעם ראָמאַן פֿון טאָװל ביז טאָװל“. אַך, װי גוט! אַך, װי גוט!
יענע נאַכט איז קײן שלאָף ניט געקומען אַף מײַנע אױגן. איך האָב מיר פֿאָרגעשטעלט, װאָס װעט זײַן, למשל, אַז איך װעל אים שױן האָבן געהאַט איבערגעלײענט מײַן װערק אינגאַנצן? װאָס װעט זאָגן דער זײדע? „איך בין אַנטציקט“? „איך בין נתפּעל“? „איך בין איבעראַשט“? נײן. ער איז ניט אַזעלכער, װאָס זאָל זיך צעגיסן אין סענטימענטן, צוקערדיקע װערטער („לאַקריץ“ הײסט דאָס אַף זײַן לשון). עס װעט זײַן גענוג פֿון זײַן זײַט, אַז ער װעט אַרױפֿלײגן אַף מיר זײַן האַנט: „נו? ײשר כּח! שרײַבט, שרײַבט אַ סך אַזעלכע װערק, און לאָז דער זײדע האָבן נחת פֿון זײַן אײניקל“…
און אפֿשר קאָן זײַן, אַז ער װעט גאָר ניט זאָגן. לחלוטין גאָרנישט. ער װעט נישט האָבן קײן װערטער. און דאָס שװײַגן זײַנס װעט זײַן פֿאַר מיר אױך גאַנץ גענוג. אַ „זײדע“, װאָס דער „אײניקל“ האָט אים אַריבערגעיאָגט (איך בין זיך מודה, אַז דער געדאַנק איז אױך געװען), װאָס האָט ער צו זאָגן?… אַביסל האָט מיר װײ געטאָן דאָס האַרץ אַפֿן זײדן, װאָס איך האָב אים אַריבערגעיאָגט. ער איז דאָך עפּעס נישט קײן מאַן־דהוא, עפּעס אַ מענדעלע מוכר־ספֿרים! אַ קלײניקײט?! קומט אַ ייִנגל, אַ שנעק, אַ שלום־עליכם, און שרײַבט אָן אַ בוך, װאָס שטעלט אַװעק אַזאַ ריז אַף אַ זײַט, לאָזט אים איבער הינטער זיך, ― נעבעך, נעבעך!…
יענע נאַכט איז דער זײדע אױך נישט געשלאָפֿן, נאָר נישט איבער מײַן ראָמאַן ― איבער אַן אַנדער מעשׂה: דאָס חדר, װוּ מיר האָבן באַלײגט דעם גאַסט, איז געװען דאָס צװײטע פֿונעם קינדער־צימער, האָט דאָס קינד (דאָס „קינד“ איז שױן איצטער אַ סטודענט) אַ גאַנצע נאַכט געשריִען אַף צײנדלעך, קײן אױג אים נישט געלאָזט צומאַכן! ― „װאָס איז דאָס באַ אײַך דאָרט פֿאַר אַ מין שרײַער? ― האָט זיך דער זײדע פֿאַר אונדז געקלאָגט אַף מאָרגן אינדערפֿרי, ― און איך װאָלט װעלן װיסן, װוּ נעמט זיך צו אַ קינד אַזױ פֿיל כּח, קײן עין־הרע ניט?“…
נאָך אַביסל װערטלען זיך איבערן „שרײַער“ און נאָך טײ טרינקען, האָט מיר דער זײדע אַ װוּנק געגעבן:
― נו?…
פֿון אַלע „נו'ען“ איז דאָס געװען דער סאַמע בעסטער, סאַמע זיסטער „נו“. אַ גן־עדן־באַלזאַם איז זיך צעגאַנגען אין אַלע מײַנע גלידער, און איך האָב גענומען דעם זײדן און האָב מיך באַזעצט מיט אים באַ זיך אין קאַבינעט, צוגעמאַכט דאָס פֿענצטער, פֿאַרשלאָסן די טירן, אַרױסגעצױגן די הײליקע שריפֿט פֿון שופֿלאָד, אױפֿגעבונדן דעם רױטן פֿאָדעם־זײַד און…
― איך װעל מיך אַװעקזעצן ― זאָגט צו מיר דער זײדע ― אָט דאָ באַם פֿענצטער אַקעגן אײַך, און איר זעצט אײַך אַװעק אַהער צו מײַן לינקן אױער, איך זאָל אײַך קאָנען בעסער האָרכן. נאָר פֿריִער דערצײלט מיר, װאָס האָט איר געװאָלט?
װאָס איך האָב געװאָלט? ― דאָס איז געװען פֿאַר מיר װי אָפּגעגאָסן מיט אַן עמער װאַסער. װאָס איז שײך?…
― אַ שרײַבער, אַז ער זעצט זיך אַװעק שרײַבן אַ בוך, ― גיט מיר דער זײדע צו פֿאַרשטײן ― באַדאַרף זיך פֿריִער פֿרעגן: „װאָס װיל איך?“
איך בין זיך מודה: פֿאַר מיר איז דאָס געװען דאָס אמתע אַמעריקאַ אױפֿגעדעקט. שױן אַ יאָר פֿינף אַז איך שרײַב, שױן אָנגעשריבן, ברוך השם, אַזױ פֿיל זאַכן, און נאָך אײנמאָל נישט געפֿרעגט באַ זיך: װאָס װיל איך? װאָס קאָן אַ שרײַבער װעלן? אַ שרײַבער װיל שרײַבן, װאָרעם ער זאָל נישט װעלן שרײַבן, װאָלט ער דאָך קײן שרײַבער נישט געװען… אױסגעדרײט האָב איך מיך פֿון זײַנע הענט מיט אַ תּירוץ, אַז װײַל דאָס, װאָס איך װיל אים לײענען, איז אַן אַלעגאָריע, װאָס טראָגט אין זיך אַ פֿאַרבאָרגענעם געדאַנק, װיל איך זען, צי װעט ער כאַפּן אַלײן דעם געדאַנק, אײדער איך װעל האָבן געענדיקט דאָס גאַנצע װערק. און איך האָב גענומען לײענען, און עס האָט זיך מיר אױסגעװיזן, אַז נישט איך לײען, נאָר אַן אַנדערער לײענט. איך האָב נישט דערקענט מײַן קול ― און דאָס האָט מיך געמאַכט אױפֿגערעגט, נערװעז. נאָר דאָס אַלײן װאָלט נאָך געװען אַ האַלבע צרה ― האָט זיך סאַמע אין רעכטן פֿײַער צעשריִען מײַן קדיש דער שרײַער, כאָטש טו זיך אָן אַ מעשׂה! אױ, װאָלט איך אים באַװיזן אַ שרײַען! איך בין גרײט געװען אַלע מינוט זיך אױפֿהײבן, אַרײַנלױפֿן צום שרײַער אין צימער אַרײַן, אים פֿאַרשטאָפּן דאָס מױל מיט װאַטע. האָט מיך אָבער דער זײדע ניט אָפּגעלאָזט. ער האָט מיך אָנגענומען באַ אַ האַנט, די אױגן האָט ער געהאַלטן צו ― דאָס איז אַ סימן, אַז ער הערט מיט קאָפּ ― און געהײסן מיר, איך זאָל גאָרניט קוקן אַף קײן זאַך, איך זאָל נאָר לײענען.
װיפֿל איך האָב אַזױ געלײענט ― װײס איך נישט. אַפֿן זײגער האָב איך ניט געקוקט. איך האָב געקוקט נאָר אַפֿן זײדן, געװאָלט זען, װי װײַט ער איז אַנטציקט, איז אָבער שװער געװען צו זען אַף זײַן פּנים װאָס ער טראַכט. אַ מענטש, אַז ער זיצט מיט צוגעמאַכטע אױגן, װעט איר קײנמאָל ניט טרעפֿן, װאָס ער טראַכט. פּלוצעם עפֿנט ער אױף די אױגן, נעמט מיך אָן באַ דער האַנט, קוקט אַף מיר אַריבער די ברילן מיט אַ שמײכל אַף די ליפּן און טוט אַ מאַך מיט דער האַנט:
― הערט־זשע, איך מוז אײַך איבערשלאָגן אין מיטן דער מעשׂה. װי מײנט איר, קאָכט זיך שױן באַ אײַך װאַרעמעס אין קיך?
― װאַרעמעס? געװיס. איר זײַט אפֿשר הונגעריק? װעל איך הײסן עפּעס געבן.
― הונגעריק? חס ושלום! איך װיל נאָר װיסן, אױב עס הײצט זיך דאָרט באַ אײַך אין אױװן?
― געװיס הײצט זיך אין אױװן.
― אױב עס הײצט זיך, טאָ נעמט און װאַרפֿט אַרײַן זײַט מוחל, אָט דאָס גאַנצע העפֿט אין אױװן אַרײַן און פֿאַרברענט דאָס אַפֿן פֿײַער, װאָרעם דאָס איז נישט אײַער זשאַנר. דאָס איז… דאָס איז ― פֿע!!! ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―
מיר האָבן נאָך דעם נישט אײן מאָל געזען זיך מיטן זײדן, אַ סך מאָל גערעדט װעגן שרײַבן, װעגן דעם, װעלכעס איז מײַן זשאַנר און װעלכעס איז נישט מײַן זשאַנר, ― נאָר װעגן יענער מעשׂה מיטן „פֿע“ און מיטן „אױטאָ־דאַ־פֿע“ האָבן מיר קײנמאָל, קײנמאָל נישט גערעדט מער, קײנמאָל נישט מזכּיר געװען אַפֿילו. און דעריבער איז מיר נישט אױסגעקומען עד היום הזה אַרױסצוזאָגן דעם זײדן זאָל לעבן, װיפֿל איך בין אים דאַנקבאַר! אַך, װאָלט מען באַדאַרפֿט האָבן, עס זאָל זיך אָפֿט הײצן באַ אונדז אין אױװן אין דער צײַט, װען מיר האַלטן באַם פֿאַרענדיקן אַ בוך, װאָס אונדז װײַזט זיך אױס, אַז ס'איז אַזױ גוט, װאָס בעסער קאָן שױן גאָרנישט זײַן…
נערװי (איטאַליע), ו' חנוכּה, התּרע"א. געשריבן אין יאָר 1910
אונדזער ערשטע באַקאַנטשאַפֿט מיט דעם אַזױ פֿרי אָפּגעשטאָרבענעם לעװינסקי איז געװען, נאַטירלעך, אַ ליטעראַרישע, און אָנגעהױבן האָט זיך עס מיט אַ יאָר צװאַנציק צוריק, אין דער צײַט פֿון מײַן „יודישע פֿאָלקסביבליאָטהעק“. אַף די בלעטער פֿונעם „המליץ“ (עליו השלום) האָבן מיר זיך באַגעגנט, בײדע אָנגעװאָפֿנט מיט שטאָלענע פֿעדערן און מיט אַן אַרסענאַל פֿון מליצות, און האָבן מלחמה געהאַלטן אַף עטלעכע נומערן „המליץ“, נישט געפֿאַלן, חלילה, און נישט אונטערגעגעבן זיך אײנער דעם אַנדערן, און אָן אַ טראָפּן בלוט ― װי די אמתע גבורי ישׂראל.
דעם ערשטן פּלוצלעכן סטראַטעגישן אָנפֿאַל האָט ער געמאַכט אַף מיר. ער איז אַרױס מיט אַ „מאמר“: „סטײַטש, שלום־עליכם װיל אָפּשמדן אַלע בעסטע העברעער, מאַכן זײ פֿאַר זשאַרגאָניסטן! שלום־עליכם צאָלט אין טאָג אַרײַן! צװאַנציק קאָפּיקעס אַ שורה זשאַרגאָן! שמע ישׂראל!!', און געחתמעט איז געװען: א. ל. לעװינסקי פֿון גאָרנאָסטאַ־יעװקע.
בין איך אָבער אױך נישט קײן מלופּים־קינד, האָב איך געגעבן אַ נעם אַרױס מײַנע מליצהדיקע קױלן מיט מײַנע העברעיִשע פֿײַלן, אײַנגעטונקען (אין גיפֿט? חלילה!) אין טינט און ― הײַדאַ מיט אַ „מאמר“ קעגן דעם לעװינסקין פֿון גאָרנאָסטאַיעװקע. פֿאַרשטײט זיך, אַז מער פֿון אַלע האָט באַקומען פֿון מיר אַ פּאָרציע גאָרנאָסטאַיעװקע. באַ יעדן זאַץ און באַ יעדער פֿראַזע איז געװען מיט אַ ביטערער איראָניע: „הסופֿר מגאָרנאָסטאַיעװקע“. מיר צו הילף איז גיך אונטערגעקומען נאָך אַ גבור פֿון די גבורי־ישׂראל און גענומען בױקערן דעם גאָרנאָסטאַיעװקער אַנטי־זשאַרגאָניסט פֿון הינטן און פֿון פֿאָרנט און פֿון אַלע זײַטן. דער נאָמען פֿון דעם דאָזיקן גבור איז י. ח. רבֿניצקי. דער גאָרנאָסטאַיעװקער קונדס, אַפּנים, האָט זיך אָבער װינציק־װאָס איבערגעשראָקן פֿאַר אונדז בײדן און האָט גענומען שנײַדן אַ „מאמר“ נאָך אַ „מאמר“, און אַלע מאָל מיט מער פֿײַער. און מערקװירדיק! װאָס שאַרפֿער דער דאָזיקער פֿײַעריקער אַנטיזשאַרגאָניסט איז אַרױסגעטראָטן קעגן אונדז, מער הײמישער איז ער אונדז געװאָרן. עפּעס האָבן מיר אַלע געפֿילט, אַז דער „שׂונא“ טראָגט אַף זיך אַ פֿעל פֿון אַ טיגער און דאַרף זײַן דערצו אַ גוט ברודערל, „משלנו“…
און כּך הװה. דאָס איבעריקע דאַרף איך נישט דערצײלן. אַלע װײסן, װאָס פֿאַר אַ מין „שׂונא“, װאָס פֿאַר אַ מין „אַנטי“ א. ל. לעװינסקי איז געװעזן בכלל, ובפֿרט צו דער ליטעראַטור פֿונעם ייִדישן פֿאָלק, װעלכע איז אים געװען נישט װינציקער טײַער װי זײַנע אײגענע קינדער. מיט אַ ברײט שמײכל איבערן ברײטן פּנים האָט ער מיך דאָס ערשטע מאָל באַגעגנט אין אַדעס. דאָס האָט באַדאַרפֿט צו זײַן אומגעפֿער מיט אַ יאָר צװעלף צוריק. אים האָט מיר פֿאָרגעשטעלט, אױב איך האָב קײן טעות, דער „אַבֿי אַבֿות הגוטברודערלעך“, װאָס זײַן נאָמען איז לובאַרסקי, נאָר מער באַקאַנט אונטערן נאָמען „אונדזער אַבֿרהם אליהו“, װאָרעם אַבֿרהם אליהו איז הײמלעכער אַלס לובאַרסקי… דעמאָלט איז לעװינסקי שױן נישט מער געװען אַ לעװינסקי פֿון גאָרנאָסטאַיעװקע, נאָר „א. ל. לע־װינסקי“, „רבי קרובֿ“ ― און אַך, װאָס מיר בײדע האָבן זיך אָנגעלאַכט, דערמאָנענדיק זיך אָן אונדזער דועל אַף די בלעטער פֿונעם „המליץ“! עס האָט זיך מיר אױסגעדאַכט, אַז מיר זײַנען מיט אים באַקאַנט שױן פֿון מי יודע װען, און עפּעס אַ מאָדנע װײכע װאַרעמקײט האָט זיך געפֿילט נעבן אים. נישט געװען דאָס מאָל, װאָס ער זאָל זײַן אין „מײַן“ שטאָט (אין קיִעװ) און נישט זײַן באַ מיר און באַ מײַן גאַנץ הױזגעזינט אַ ליבער, אַ גוטער, אַ װאַרעמער גאַסט. איך קאָן נישט אָנװײַזן פּינקטלעך ― װען, פֿון װאָסער אַ מאָמענט, עס האָט זיך פֿאַרבונדן אונדזער גוט־פֿרײַנטשאַפֿט. איך װײס נאָר, אַז דאָס איז געװען אַ ליבשאַפֿט אַ לאַנגאָ־נענדיקע, אַן אַלטע ליבשאַפֿט! זײַן געטרײַשאַפֿט צו מיר (און מסתּמא דאָס זעלבע צו יעדן פֿון זײַנע אינטימע פֿרײַנט) איז געװען כּמעט אַ איבערנאַטירלעכע. איך װעל געװיס זײַן אַ חוטא פֿאַרן רבונו־של־עולם, אױב איך װעל זאָגן, אַז איך האָב אַף גאָטס װעלטל מער שׂונאים װי גוטע פֿרײַנט. אָבער אַזאַ גוטן פֿרײַנט, װי לעװינסקי, װײס איך נישט, אױב איך האָב װען געהאַט, און גאָט װײס, אױב איך װעל אים האָבן. איך זאָל, למשל, װעלן זאָגן, אַז לעװינסקי איז מיר געװען געטרײַ, װי אַ ברודער, װאָלט דאָס געװען נישט נאָר באַנאַל ― דאָס װאָלט זײַן אַ באַלײדיקונג, אַ פּראָפֿאַנאַציע פֿאַרן געשטאָרבענעם. און איך האָב זײער מורא, אַז דאָס זעלבע, װאָס איר הערט פֿון מײַן מױל, קאָנט איר הערן, װי געזאָגט, פֿון יעדן אײנציקן פֿון אונדזער ענגן קרײַז, פֿון אונדזער ליטעראַריש קלײַזל. אַ גוטן פֿרײַנט, זאָגט די װעלט, דערקענט מען אין אַן „עת־צרה“. מע באַדאַרף לײענען לעװינסקיס בריװ צו מיר קײן אױסלאַנד אינעם באַרימטן יאָר 1905, בעת איך האָב פֿאַרלאָזט דאָס „פֿאָטערלאַנד“ און בין אַװעק מיטן װאַנדערשטעקן קײן אַמעריקאַ.
„איך האָב צו אַמעריקאַ גאָר נישט, ― אַזױ אומגעפֿער שרײַבט צו מיר לעװינסקי קײן לעמבערג ― נאָר איך פֿאַרגין נישט אַמעריקאַ „אונדזער שלום־עליכמען!“ „דו פֿאָרסט אַװעק פֿון אונדז, ― שרײַבט ער װײַטער ― נאָר געדענקען זאָלסטו, ― מאַלע װאָס סע מאַכט זיך ― אַז ס'איז דאָ אַ שטאָט אַדעס, און דאָרטן האָסטו פֿרײַנט, װאָס ליבן דיך און װאָס װעלן דיך קײנמאָל נישט פֿאַרלאָזן!“… און זײַן גדולה, זײַן פֿרײד באַ מײַן צוריקקומען „אַהײם“? דאָס האָט ע ר מיך אױסגעשריבן נאָך פֿון דער שװײץ קײן אַדעס אַפֿן ליטעראַרישן אָװנט לטובֿת האַלמנה שטײנבערג מיט אַ גאַנץ בינטל שרײַבערס. אַך! װער עס האָט נישט געזען לעװינסקין אין יענער צײַט, דער האָט גאָר קײן שײנס נישט געזען. איך לאָז דאָס איבער פֿאַר מײַנע קאָלעגן: ביאַליק, פֿרוג, רבֿניצקי, שלום אַש און דער זײדע רב מענדעלע זאָל מאריך ימים זײַן. זײ װעלן דאָס בעסער באַשרײַבן. איך װיל ברענגען דאָ מער נישט אַז אײן עפּיזאָד.
דעם גאַנצן טאָג האָט מען לעװינסקין אין ערגעץ נישט געקאָנט געפֿינען. אױסגעזוכט גאַנץ אַדעס ― נישטאָ לעװינסקי! װוּ איז לעװינסקי? ער איז פֿאַרנומען מיטן קאָנצערט לטובֿת האַלמנה שטײנבערנ. מיר, די אױבן אױסגערעכנטע, דאַרפֿן זיך אָבער זײער נײטיק מיט אים זען. איז געבליבן, מיר זאָלן זיך מטריח זײַן צו אים אַלע, בנערינו ובֿזקנינו, אַף דער דאַטשע. דאַכט זיך, אַפֿן „פֿאָנטאַן“. געקומען אַפֿן פֿאָנטאַן ― אַ נעכטיקער טאָג. שױן באַלד נאַכט ― נישטאָ לעװינסקי! דאָס װײַב קלאָגט זיך; ער האָט נאָך באַדאַרפֿט קומען צו װאַרעמעס. ערשט אַרום נאָך מעריבֿ־צײַט ― ער איז דאָ. אַ פֿאַרטראָגענער, אַ פֿאַרטראַסקעטער, אַן אױסגעמאַטערטער, אַ פֿאַרשװיצטער. אַלץ מיטן קאָנצערט געװען פֿאַרעסקט: „פּראָגראַם… טאָמאַטשאָװ… אַװינאָװיצקי“… „גוט. האָסט עפּעס געגעסן?“ „האַ? נײן, גאָר פֿאַרגעסן!“
ער האָט פֿאַרגעסן עסן! ― אַ װוּנדער אַביסל, אַז אַזאַ מענטש כאַפּט אַן אינפֿלוענצאַ און שטאַרבט אַװעק פּלוצעם אינמיטן דרינען?
נאָך מער בולט קומט אַרױס באַ מיר לעװינסקיס פֿיזיאָנאָמיע אין זײַנע פֿיל צענדליקער בריװ בשעת מײַן קראַנק װערן. זײַנע העכסט פֿרײַנטלעכע, רירנדיקע בריװ צו מיר קײן נערװי, קײן סאַנטבלאַזיען און קײן לוגאַנאָ אָטעמען מיט אַזױ פֿיל איבערגעבנהײט, װאָס נאָר אַ פֿאָטער צו אַ ליבן קראַנקן קינד איז פֿעיִק אַזױ צו שרײַבן. איטלעכס בריװל הײבט זיך אָן מיט אַ „חבֿיבֿי יקירי!“ און לאָזט זיך אױס: „והעיקר כּל העיקרים היה בריא, היה בריא וחזק!* נאָך גאָר נישט לאַנג, הײַנטיקן ערבֿ סוכּות איז דאָס געװען, װען דער מלאך־המות איז שױן געשטאַנען הינטער זײַנע פּלײצעס, שרײַבט ער צו מיר פֿאָלגנדעס (װײַל דאָס איז אײנס פֿון זײַנע לעצטע בריװלעך, אױב נישט דאָס לעצטע שבלעצטע, גיב איך עס איבער דאָ כּמעט אינגאַנצן, כּכּתבֿו וכּלשונו ממש):
„… ראשית כּל ולפֿני כּל: גמר חתימה טובֿה וכו'… אלא בחפֿצי אַשר לגמר חתימה טובֿה עוד יוסיפֿו לך מלתא זוטרתא: שתּזכּה בגורל הגדול 200.000. חושבֿ אָנכי, אַשר לגבי דקודשא בריך הוא, כּמו להבֿדיל אצל בראָדצקי מיעהופּיץ, אינו ולא כּלום, ולגבי יהודי כּמוך יהיה זה ענין. ומה דעתּך? וזאת עוד, אַשר באם יעלה הדבֿר בידי להיות בחוץ לאָרץ בחודש הבאָ, אשתּדל להתראות עמך, אם רק תּהיה עדײן בלוגאַנאָ. ואַנחנו, חבֿיבֿי, חכּינו ממך „מאומה“ לגליון של ראָש־השנה און לכל הפּחות לסוכּות, ואַתּה, גזלן, החשית. צרה עינך באַדעסא שלנו. ומה יהיה גורל „גוטמאָרגנו“ אינני יודע; אפֿשר שיגוע בלא עתּו מחסרון כּיס או מחסרון דם… ואַתּה מתרחק ממנו. וכּאַשר יבנה המקדש תּצטרך להבֿיא חטאת שמנה! והעיקר מה שבדעתי עכשיו לכתּובֿ לך הוא בדבֿר „הפּת־גמים“ שלך. כּמו שאַתּה רואה קבֿצתּי לאחד אחד את כּל הגלײַכװערטלעך ―――― *דער עיקר פֿון אַלע עיקרים ― זײַ געזונט, זײַ געזונט און שטאַרק. וסתּם װערטלעך שלך ובֿדעתּי להדפּיס אותם בחובֿרת אַחת יפֿה מאד, עם הקדמה שלי או של אחד מאַנשי שלומנו, הקדמה קצרה אַבֿל מפֿורשת ומבֿוארת, ולמכּור אותה במחיר נמוך מאד. ואַתּה, יקירי, נקבֿה שׂכרך, כּמה שתּמצא לנבֿון, באשר חפֿץ אָנכי לקנות אותה, אם לא לצמיתות, אַבֿל לעשׂרים שנה (!?) און פּחות מעט… זהו, ידידי היקר, מה שמצאָתי נחוץ לכתּובֿ לך עתּה. את המחברת גופֿא אָנכי שולח לך מחר. וחדשות, יקירי, אצלנו רק מעט. רבֿניצקי איז נאָך געל װי געװען, װערט אַפֿילו אַביסעלע גרױלעך, אָבער נאָך אַלץ געל, און שװײַגט. ביאַליק איז נאָך אַלץ ביאַליק, דאָס הײסט, ער שרײַבט װ י נ צ י ק ע ר שירים און לאַכט פֿ י ל, און דער „זײדע“ זיצט נאָך אין װילנאָ… וכו' בכל הברכות שלך א. ל. לעװינסקי.“פֿון די אַרױסגעבער: מיר גיבן דאָ פֿאַר די לעזער די איבערזעצונג פֿון דעם בריװ אַף ייִדיש: ערשטנס און פֿריִער פֿון אַלץ ― אַ גמר חתימה טובֿה… נאָר איך װיל, אַז צו דעם „גמר חתימה טובֿה“ זאָל מען דיר צולײגן נאָר עפּעס אַ קלײניקײט: דו זאָלסט אױסנעמען דאָס גרױסע געװינס פֿון צװײ הונדערט טױזנט. איך מײן, אַז באַ דעם אײבערשטן, װי, להבֿדיל, באַ בראָדסקין, איז דאָס פֿון די קלײנע זאַכן; באַ אַזאַ ייִדן אָבער װי דו װעט דאָס זײַן אַ ענין. װי מײנסטו? און װײַטער ― אױב מיר װעט זיך אײַנגעבן צו זײַן דעם קומענדן מאָנאַט אין אױסלאַנד, װעל איך זיך סטאַרען צו זען מיט דיר, אױב דו װעסט נאָך דעמאָלט זײַן אין לוגאַנאָ. און מיר, מײַן טײַערער, האָבן דערװאַרט פֿון דיר „עפּעס“ פֿאַרן ראָש־השנה־נומער, אָדער, לכל הפּחות, אַף סוכּות, און דו, גזלן, האָסט געשוױגן. דו פֿאַרגינסט נישט אונדזער אַדעס. און װאָס װעט זײַן מיט אונדזער „גוטמאָרגען“* װײס איך נישט. אפֿשר װעט ער אַװעקשטאַרבן פֿאַר דער צײַט פֿון געלט־מאַנגל, אָדער פֿון בלוט־מאַנגל… און דו דערװײַטערסט זיך פֿון אים. אַז דער בית־המקדש װעט אױפֿגעבױט װערן, װעסטו דאַרפֿן ברענגען אַ פֿעטן „קרבן־חטאת“! און דער עיקר, װאָס איך װיל דיר אַצינד שרײַבן, איז װעגן דײַנע „שפּריכװערטער“. ** װי דו ――――
* אַ טעגלעכע צײַטונג אין אָדעס, פֿון װעלכער דער פֿאַרשטאָרבענער לעװינסקי איז געװען דער רעדאַקטאָר־אַרױסגעבער.
** א .לעװינסקי האָט זיך אַ געװיסע צײַט אָפּגעגעבן מיטן צונױפֿזאַמלען אַלע שפּריכװערטער און גלײַכװערטלעך פֿון שלום־עליכמס װערק ― סײַ די אָריגינעלע, שלום־זעסט, האָב איך צונױפֿגעזאַמלט אײנס צו אײנס אַלע דײַנע גלײַכװערטלעך און גלאַט װערטלעך און איך האָב בדעה זײ לאָזן דרוקן אין אַ זײער שײנעם ביכל, מיט אַ הקדמה פֿון מיר אָדער פֿון אײנעם פֿון אונדזערע לײַט, אַ קורצע הקדמה, נאָר אַן אױספֿירלעכע, און פֿאַרקױפֿן עס פֿאַר זײער אַ נידעריקן פּרײַז. און דו, מײַן טײַערער, באַשטים דײַן לױן, װיפֿל דו װעסט געפֿינען פֿאַר נײטיק, װײַל איך װיל דאָס אַװעקקױפֿן, אױב נישט אַף אײביק, איז אַף צװאַנציק יאָר(!?), אָדער אַף אַביסל װײניקער פֿון דעם… אָט דאָס איז, מײַן טײַערער פֿרײַנט, װאָס איך האָב געפֿונען פֿאַר נײטיק דיר צו שרײַבן אַצינד. דעם העפֿט גופֿא שיק איך דיר מאָרגן. און נײַס, מײַן טײַערער, איז באַ אונדז גאָר װײניק…
שפּעטער מיט אַ טאָג צװײ־דרײַ האָב איך דערהאַלטן פֿון אים דאָס העפֿטל. אין דעם זעלבן טאָג האָב איך געלײענט אין די צײַטונגען, אַז לעװינסקי איז געפֿערלעך קראַנק. אַף מײַן אָנפֿרעג־דעפּעשע: װאָס מאַכט לעװינסקי? האָב איך באַקומען פֿון מײַנע פֿרײַנט פֿון אַדעס אַ קורצע תּשובֿה:
דאָראָגאָי לעװינסקי סקאָנטשאַלסיאַ.
סך הכּל דרײַ װערטער, נאָר די דרײַ װערטער האָבן צוגענומען דרײַ יאָר פֿון מײַנע נישט פֿילע יאָרן, װאָס מיר איז נאָך געבליבן זיך נאַריש צו מאַכן אַף דער דאָזיקער נאַרישער װעלט…
באַם סוף פֿון מײַנע פֿאַרבײַלױפֿנדיקע רשימות גלוסט זיך מיר פֿאָרשטעלן אין זכּרון לעװינסקיס פּאָרטרעט מיט קורצע שטריכן, װײַל איך שרײַב דאָס זײער בחפּזונדיק און נאָך ליגנדיק דערצו: אַ גרױסער ייִד, אַ ברײטער, מיט ברײטע פּלײצעס, מיט אַ ברײט שמײכל אַפֿן ברײטן פּנים און מיט ברײטע הענט, װאָס װאָלטן װעלן אַרומנעמען דאָס גאַנצע בינטל ייִדישע שרײַבערס מיטן גאַנצן ייִדישן פֿאָלק און אַריבערכאַפּן זיך אַף אַ װײַלע קײן ארץ־ישׂראל ― אינעם ייִדישן לאַנד ― און דאָרטן געבן אַ לעב־אונטער, אָבער טאַקע װאָס לעבן הײסט, דהײַנו: אַ גלעזל כּרמל־װײַן, אַ גרױסן העברעיִשן זשורנאַל, אַ גרױסע ייִדישע אַקאַדעמיע, ―――― עליכמדיקע, סײַ די פֿאָלקס־װערטלעך, װאָס שלום־עליכם האָט באַאַרבעט אַף זײַן שטײגער ― און האָט דאָס געלאָזט אַרױסגעבן אין אַ באַזונדער ביכל ― דאָס מאַנוסקריפּט מיט די װערטלעך געפֿינט זיך באַ שלום־עליכמס פֿאַמיליע צװישן שלום־עליכמס נאָכגעבלי־בענע שריפֿטן. אַ שפּאַציר מיט ייִדישע טעכטער אַפֿן הר־הכּרמל, און אַ פֿאָר אַף די אײגענע ייִדישע באַנען, אומעטום מיט אײגענע ייִדישע בופֿעטן, מיט ייִדישע קיאָסקן, װוּ עס פֿאַרקױפֿט זיך כּל ספֿרי מענדעלע מוכר־ספֿרים מיט כּל שירי ביאַליק ― חי געלעבט, אָדנים סלאָװאָם!…
„אָדנים סלאָװאָם“ ― דאָס איז געװען לעװינסקיס פֿלוגװאָרט, מיט װעלכן ער פֿלעגט אױסלאָזן יעדן שמועס און מיט װעלכן עס גלוסט זיך מיר פֿאַרענדיקן אױך די דאָזיקע שורות.
נערװי (איטאַליע), ו' מרחשון, התּרע"א.
געשריבן אין יאָר 1910
מ. מ. װאַרשאַװסקי און זײַנע לידער א. אַ פּאָר װערטער צו װאַרשאַװסקיס לידער
װוּנדערבאַר איז די געשיכטע פֿון אונדזער פֿאָלק ישׂראל. װוּנדערלעך איז אונדזער ייִדישע ליטעראַטור. נאָר נאָך מער װוּנדערלעך איז די ביאָגראַפֿיע פֿון אונדזערע שרײַבער, פּאָעטן און משוררים. אײגנטלעך, איז באַ אונדז, ייִדן, נישטאָ קײן שרײַבער, װי באַ לײַטן, דאָס הײסט, נישטאָ באַ אונדז אַזעלכע, װאָס זאָלן זיך אָפּגעבן נאָר מיט שרײַבערײַ אַלײן; מע קאָן זאָגן, אַז באַ אונדז איז כּמעט נישטאָ קײן אײנציקער שרײַבער, װאָס זאָל לעבן פֿון דער פּען. באַ אונדז שרײַבט יעדער װער עס װיל, ניט דער װאָס קען, װאָרעם דער װאָס קען ― יענער קאָן נישט שרײַבן, מחמת ער איז פֿאַרטראָגן גאָר אין עפּעס אַנדערש, אין דאגות־פּרנסה, ער זוכט אַ שטיקל ברױט… דעריבער װאַלגערן זיך באַ אונדז אָפֿטמאָל טאַלאַנטן, װאָס גײען לאיבוד, װערן פֿאַרפֿאַלן. מע באַדאַרף נישט מײנען פֿונדעסטװעגן, אַז באַ אונדז שרײַבט מען חלילה װינציקער, װי באַ אַלע אַנדערע פֿעלקער; אַדרבה, צװישן ייִדן געפֿינט איר אַ סך, אַ סך אַזעלכע, װאָס שרײַבן און שרײַבן און הערן ניט אױף צו שרײַבן, פֿאַרגיסן טײַכן טינט, פֿירן־איבער פּאַפּיר און פּענעס אומברחמנות, און דרוקן ביכער און ביכלעך אין די טױזנטער. נאָר נישט פֿון דעם מין שרײַבער װיל איך רײדן אַצינד. איך רײד פֿון די אמתע טאַלאַנטן, װאָס ליגן אין דער פֿאַרבאָרגעניש, װאָס יאָגן ניט אַרױסבאַװײַזן זיך אַף דער ייִדישער װעלט און װאָס מע באַדאַרף זײ זוכן און געפֿינען.
אײנער פֿון די דאָזיקע טאַלאַנטן איז דער פֿאַרפֿאַסער פֿון „ייִדישע פֿאָלקס־לידער“, מ. מ. װאַרשאַװסקי. דאָס איז אַ נײַער פּאַרשױן, אַ גאַסט אין אונדזער פֿאָלקסליטעראַטור, און פֿאַרדינט, מע זאָל זאָגן איבער אים און איבער זײַנע לידער עטלעכע װערטער.
מ. מ. װאַרשאַװסקי איז, װי דאָס רובֿ פֿון אונדזערע שרײַבער, אַ מענטש אַ פֿאַרנומענער (ער איז אַ יוריסט), װאָס האָט נישט קײן צײַט אָפּצוגעבן זיך מיט ליטעראַטור; נאָר אַז ער האָט אַ פֿרײַע מינוט, זינגט ער זיך אַ ייִדיש לידל, זײַן אײגענע אַרבעט, מיט אַ ייִדישער מעלאָדיע, װאָס װערט באַ אים באַשאַפֿן אינאײנעם מיט די װערטער. ער האָט נישט אין זינען געהאַט אַרױסגעבן זײַנע ייִדישע לידער פֿאַרן פֿאָלק, און אַפֿילו אָנשרײַבן זײ אַף פּאַפּיר, ביז עס האָט זיך געמאַכט, אַז גאָר אומגעריכט, צוריק מיט אַ יאָר דרײַ־פֿיר, האָבן אײניקע פֿון זײַנע באַקאַנטע (און איך אױך בתוכם) דערהערט אים זינגען און שפּילן זײַנע ייִדישע לידער ― און מיר זײַנען אַלע געװען אַנטציקט. מיר האָבן דערהערט אַ נײַ מין געזאַנג, מיר האָבן דערפֿילט אַ פֿריש מין געשמאַק, אַ באַזונדער מין זיסקײט, סײַ אין די װערטער, סײַ אין דער מעלאָדיע, און מיר האָבן זיך צוגעזעצט צו אים, ער זאָל זײ אַרױפֿשרײַבן אַף פּאַפּיר. ― און פֿון יענער צײַט אָן קאָן מען שױן הערן װאַרשאַװסקיס לידער זינגען אין אַ סך ייִדישע הײַזער דאָ אין קיִעװ, און אױך אין אַנדערע שטעט, װאָס אין אונדזער געגנט. מע זאָל פֿאַרשטײן אַקוראַט װאַרשאַװסקיס לידער, מוז מען זײ הערן זינגען, װאָרעם דאָס זײַנען נישט גלאַט אַזױ שירים, װאָס גראַמען זיך.― שטראַם־גראַם; דאָס זײַנען לידער, און לידער פֿאַרן פֿאָלק; דאָס זײַנען אַזעלכע לידער, װאָס אין זײ שפּיגלט זיך אָפּ, װי אין אַ לױטער װאַסער, דאָס גאַנצע לעבן פֿונעם ייִדישן פֿאָלק מיט אַלע ייִדישע פֿרײדן און לײדן, ייִדישע צרות, דער ייִדישער דלות, ייִדישע טרערן… װאַרשאַװסקיס לידער זײַנען נישט נאָר קינות, קלאָגלידער אַלײן; אַדרבה, מערסטנטײל פֿון זײ זײַנען דװקא פֿרײלעכע, לעבעדיקע לידער, װאָס אַפֿילו אַז זײ הײבן זיך אָן טרױעריק, מיט אַן אומעטיקן מאָטיװ, לאָזן זײ זיך אָפֿטמאָל אױס מיט אַ געלעכטער:
נאָר אַז אָך און װײ איז צום געלעכטער! אין דער גאַנצער פֿרײלעכקײט הערט זיך אַ געװײן, אין זײַן געלעכטער הערט מען טרערן… נאָר װאַרשאַװסקיס העלדן האָבן פֿײַנט באַקלאָגן זיך:
זײ זײַנען, צום מײנסטן, טאַקע גרױסע אָרעמע לײַט, נעבעך קבצנים, נאָר פֿרײלעכע קבצנים:
זײ זײַנען, צום מײנסטן, גרױסע בעלי־בטחון, זײ גלײבן אין גאָט און, זײַנען מקבל באַהבֿה אַף זיך אַלע צרות, סײַ די װאָס פֿונעם אײבערשטן, סײַ די װאָס פֿון מענטשן, סײַ פֿון פֿרעמדע, סײַ פֿון אײגענע… זעלטן כאַפּט זיך אַרױס באַ אים אַ קלאָג, אַז:
זעלטן־זעלטן כאַפּט זיך אַרױס באַ אים אַ געװײן: „עס זינגט זיך ניט, עס זינגט זיך ניט!“… פֿאַרקערט, באַ יעדן אומגליק, באַ יעדער צרה שלא תבֿוא, פֿאַרענטפֿערט ער דעם רבונו־של־עולם און זאָגט דעם געװיסן „גם זו לטובֿה“:
ער רעדט זיך אױס דאָס האַרץ, אַז אַמאָל, ניט הײַנט געדאַכט, איז געװען אַ סך ― אַ סך ערגער, און ער טראָגט נישט קײן שׂנאה, קײן פֿאַרדראָס אַף זײַנע שׂונאים; אַדרבה, ער װאָלט טרינקען מיט זײ „ברודערשאַפֿט“:
װאַרשאַװסקיס העלד איז אַ גרױסער מאמין, און כאָטש די נאַכט איז לאַנג, כאָטש די נאַכט איז פֿינצטער, גלײבט ער פֿונדעסטװעגן, אַז אָט־אָט גײט־אױף די זון אין ציון; ער זעט איר שײַן פֿון דער װײַטן, ער הערט הימלישע געזאַנגען פֿון פֿײגל, װאָס פֿליִען דאָ און דאָרט:
װיבאַלד אַזױ, איז ער דאָך גערעכט, אַז ער זינגט:
װאָס נאָך פֿאַר אַ סוד ליגט אין װאַרשאַװסקיס לידער? ― װאָס זײ זײַנען פּראָסט און עכט ייִדיש, נישט געמלאָכהט ― און דאָס איז אמתע פּאָעזיע. װעמען פֿון אונדז איז נישט באַקאַנט דאָס בילד פֿונעם ייִדישן חדר:
אָדער װי געפֿעלן אײַך, אַשטײגער, „שׂרה און רבֿקה“, די צװײ שװעסטער פֿון „ראַכמעסטריװקע“? און דאָס בריװל פֿון אַמעריקאַ, װאָס אַ זון שרײַבט צו זײַן מאַמע און גיט איר אָפּ אַ גרוס פֿון יעדן באַזונדער: פֿון לאהניון און פֿון דבֿורהלען, װאָס װײַזט מיטן גרױסן פֿינגער אַף דער באָבעניוס פּאַטרעט: און מײַן שײנער יונג מײַן סאַני אַרבעט, גאָלדענע האָט ער הענט! משהלע זאָגט שױן „מודה אַני“, רחלען װאָלסטו נישט דערקענט…
אָט אַזױ זינגען זיך ייִדישע, באמת ייִדישע פֿאָלקסלידער! אױך די שפּראַך פֿון װאַרשאַװסקיס לידער איז די אמתע פֿאָלקס־שפּראַך, אַ פּראָסטע ייִדישע קאַפּאָטע, נישט געקינצלט, נישט פֿאַרדײַטשערט פּונקט אַזױ װי מען רעדט באַ אונדז אין אונדזער געגנט.* איך בין רעכט איבערצײַגט, אַז עס װעט גאָר נישט לאַנג געדױערן און װאַרשאַװסקיס „ייִדישע פֿאָלקסלידער“ װעלן װערן באַ אונדז באמת פֿאָלקסלידער, װאָס מע װעט זײ קאָנען הערן זינגען אומעטום, אין יעדער ייִדישער שטוב, דאָרט װוּ מע הערט נאָך אַמאָל אַ ייִדיש װאָרט, דאָרט װוּ מע שעמט זיך נישט מיט אונדזער אָרעמער ייִדישער פֿאָלקסשפּראַך, װאָס מע רופֿט זי „זשאַרגאָן“…
אױגוסט 1900 , קיִעװ.
ב. די געשיכטע פֿון װאַרשאַװסקיס לידער (צו דער צװײטער אױפֿלאַגע)
דאָס איז געװען מיט אַ יאָר פֿערצן־פֿופֿצן צוריק. אין אַ געשפּרעך מיט אַ געשװױרענעם אַדװאָקאַט אין קיִעװ (מ. מ―ר) דערצײלט מיר ―――― * מיר בעטן באַ די, װאָס די אױסשפּראַך איז באַ זײ אַ ליטװישע, זײ זאָלן מוחל זײַן װאַרשאַװסקין די גראַמען: „װוּנדער ― קינדער, מוטער ― ביטער, בלוט ― ניט, צו ― פֿרי, זיס ― פֿוס“, וכדומה אַזעלכע פֿערזן, װאָס פֿאַרן ליטװישן לעזער קומען זײ אױס פּריקרע. דערפֿאַר זײַנען מיר מוחל די ליטװישע שרײַבער זײערע גראַמען: „שׂונאים ― פּנים“, װײַל „פּנים“ לײענט זיך באַ זײ װי באַ אונדז „שׂונאים“, אָדער די גראַמען: „אױך ― גיך“, װײַל „אױך“ לײענט זיך באַ זײ „עך“ און „גיך“ ―„געך“… אױך די מאָס פֿון די פֿערזן איז באַ װאַרשאַװסקין נישט אױסגעהאַלטן אומעטום גלײַך, װײַל ער גײט מיט דעם גאַנג, אַז אין לידער איז נישט די מאָס דער עיקר; ער בױט זײַנע לידער אַף דער אַרט, װי עס האָט געשריבן גאָלדפֿאַדען, װעלכן ער שעצט גאַנץ הױך אַלס פֿאָלקסדיכטער און האַלט זײַן שרײַבן פֿאַר אַ מוסטער באַם צונױפֿלײגן פֿאָלקסלידער אין זשאַרגאָן. דער דאָזיקער אַדװאָקאַט אַ מעשׂה, אַז יענע װאָך איז ער געפֿאָרן מיט זײַנעם אַ קאָלעגאַ, אױך אַ געשװױרענער אַדװאָקאַט, מ. מ. װאַרשאַװסקי, פֿון קיִעװ קײן װאַסילקאָװ אין געריכט אַרײַן, האָט אים אָט דער װאַרשאַװסקי דעם גאַנצן װעג געזונגען ייִדישע לידלעך אין „זשאַרגאָן“, נאָר אַזעלכע, װאָס צעגײען זיך ממש אין אַלע איבֿרים. באַזונדער איז אים פֿאַרבליבן אין טעם אַ לידל, װאָס הײבט זיך אָן מיט די װערטער:
― װעמענס לידלעך זײַנען דאָס? װוּ קריגט מען זײ און װוּ זײַנען זײ געדרוקט?
― זײַנע אײגענע לידלעך, אין ערגעץ נישט געדרוקט. ער אַלײן מאַכט די לידער, ער אַלײן באַשאַפֿט די מוזיק צו זײ און ער אַלײן זינגט זײ ― אַלצדינג אַלײן.
― סטײַטש, װאָס־זשע שװײַגט איר? גיט אים אַהערצוצו, אָט דעם פֿױגל!
און ס'איז געבליבן, אַז אין אַ פֿרײַען טאָג ברענגט ער מיר אים צו פֿירן.
דער נאָמען װאַרשאַװסקי איז מיר געװען באַקאַנט פֿון לאַנג אין קיִעװ. דאָס איז געװען אַ געשװױרענער אַדװאָקאַט, אַ טיפּ פֿון יענעם מין געשװױרענע אַדװאָקאַטן, װאָס כאַפּן נישט קײן שטערן, קנאַקן נישט, לאָזן נישט זיך הערן אַף דער װעלט, זיצן זיך שטיל אין זײער קאַבינעט, קוקן לאַנג־לאַנג אַרױס אַף אַ קליִענט, נאָר אַז דער קליִענט איז געקומען, איז ער שױן זיכער, אַז ער האָט געטראָפֿן נישט צו קײן אַדװאָקאַט, װאָס קוקט אים אין דער האַנט אַרײַן און שאַצט אים די קעשענע, נאָר צו אַ פֿרײַנט, צו אַ ברודער, װאָס װעט אים אױסרעדן װי אַ פֿרײַנט און באַהאַנדלען װי אַ ברודער.
פֿאַרשטײט זיך, אַז אַזעלכע מענטשן פּלאָגן זיך זײער גאַנץ לעבן, פֿירן אַ ביטערע מלחמה, קומען קױם־קױם אױס מיטן שטיקל ברױט און װערן געעלטערט פֿאַר דער צײַט.
אַף װאַרשאַװסקין איז דאָס אָבער געװען שװער צו דערקענען. דאָס איז געװען אַ פּאַרשױן אַ לעבעדיקער, אַן אמתער כּתריליק ― אַן אָרעמס און אַ פֿרײלעכס, און צװישן חבֿרה געשװױרענע אַדװאָקאַטן ― די נשמה. קײן אָװנט, קײן יום־טובֿ, קײן קערמעשל איז זיך נישט באַגאַנגען אָן מאַרק מאַרקאָװיטשן. װאָרעם מאַרק מאַרקאָװיטש װאַרשאַװסקי האָט געהאַט אַ באַזונדערן טאַלאַנט אַף צו פֿרײלעך מאַכן דעם עולם מיט זײַנע אױסגעצײכנטע הומאָריסטישע עקספּראָמטן אין רײַמען, װאָס ער האָט אײַך געקאָנט, װען איר װילט, צוטראַכטן צו יעדן אײנציקן נאָמען, און מיט דער בעסטער כאַראַקטעריסטיק אָפּשילדערן אײַך אַ מענטשן אין דרײַ־פֿיר װערטער.
קופּערניק מיט זײַנע גלענצנדע רעדעס און װאַרשאַװסקי מיט זײַנע עקספּראָמטן־קופּלעטן האָבן געשמט אין שטאָט, און בײדע זײַנען געװען געליבט אין אַלע אינטעליגענטישע קרײַזן פֿון קיִעװער ראַיאָן. נאָר אַז דער זעלביקער װאַרשאַװסקי קאָן אױך ייִדישע לידלעך מאַכן אין „זשאַרגאָן“ ― דאָס איז מיר אַפֿילו אַף די געדאַנקען נישט געקומען. מע קאָן זיך דעריבער פֿאָרשטעלן, מיט װאָס פֿאַר אַ נײַגעריקײט איך האָב אַרױסגעקוקט אַף װאַרשאַװסקין מיט זײַנע לידלער.
די עטלעכע טעג זײַנען אַריבער ― מע האָט מיר געבראַכט דעם פֿױגל.
אַ מענטש פֿון אַריבער פֿופֿציק, קורצן װוּקס מיט קורצזיכטיקע, נאָר שמײכלענדיקע און אַ סך רײדנדיקע אױגן, גוט געפּאַקט, אַן אָפּגעטראָגן רעקל מיט אַ ביסל אױסגעריבענע עלנבױגנס, אַן אַלטגעזעסענער שניפּס, אַ גיך גענגל, אַ שײן קול און אַ שטאַרק הילכיקער געלעכטער ― אָט דאָס איז װאַרשאַװסקיס פּאָרטרעט.
דער גאַסט האָט זיך לאַנג נישט געלאָזט בעטן, זיך אַװעקגעזעצט צום פֿאָרטעפּיאַן און גענומען זינגען און זיך אַלײן אַקאָמפּאַנירן זײַנע שײנע לידער מיט אַזױ פֿיל הומאָר און געפֿיל און מיט אַזאַ שײנער, האַרציקער שטימע, אַז איך האָב אים פּשוט אַרומגעכאַפּט קושן:
― גזלן! פֿאַר װאָס לאָזט איר נישט אָפּדרוקן די דאָזיקע לידער? װען איך זאָל נישט װיסן, אַז דאָס זײַנען אײַערע אײגענע, װאָלט איך געמעגט שװערן, אַז איך האָב זײ אַמאָל געהערט זינגען פֿון מײַן מאַמען!
אַזױ פֿיל פֿאָלקסטימלעכקײט האָט זיך געפֿונען אין די װערטער און אַזױ פֿיל פּראָסטקײט אין זײערע מעלאָדיעס!
דער געדאַנק פֿון לאָזן דרוקן די לידער איז אָבער געװען פֿון װאַר־שאַװסקין אַזױ װײַט, אַז ער האָט גאָרנישט געװאָלט הערן דערפֿון. און דערצו האָט ער זיך מודה געװען, אַז כאָטש ער האָט אַמאָל געשטודירט אין דער ראַבינער־שול (אין זשיטאָמיר), האָט ער ייִדישקײט געלערנט אַזױ װינציק און פֿאַרגעסן אַזױ פֿיל, אַז ס'איז אים שװער אַפֿילו אָנצושרײַבן זײַנע לידער אַף פּאַפּיר.
קעגן דעם האָט זיך אָבער געפֿונען אַ מיטל ― און מיר האָבן אים גענומען אַטאַקירן פֿון אַלע זײַטן אַזױ לאַנג, ביז מע האָט באַ אים געפּועלט, ער זאָל מיר דיקטירן דעם טעקסט, און פֿאַר אַ מוזיקער ― די נאָטן, און דער ערשטער באַנד װאַרשאַװסקיס לידער איז למזל צונױפֿגעשטעלט געװאָרן, און מע האָט זיך גענומען זײ אַרױסגעבן על חשבון החבֿרה פֿון קיִעװ.
יענע צײַט איז געװען די צײַט פֿון „ציוניזם“: ציוניסטישע אָװנטן, פֿאַרזאַמלונגען און דיסקוסיעס. און אַזױ װי די פֿאַרזאַמלונגען זײַנען באַשטאַנען פֿון סאַמע הײסע דעבאַטן און טרוקענע ― אָפֿטמאָל אַביסל צו טרוקענע ― רעדעס, האָט מען זיך שטאַרק גענײטיקט אין אַ פֿאַר־בײַסעכטס, אין אַ מין קאָמפּאָט ― „פּאור לאַ באָן באוש“, װי דער פֿראַנצױז דריקט זיך אױס.
דער דאָזיקער קאָמפּאָט איז געװען די ערשטע צײַט שלום־עליכמס „מעשׂיות“, און דערנאָך איז צוגעקומען אױך װאַרשאַװסקיס לידער.
ס'איז כּמעט נישט אַװעקגעגאַנגען אײן אָװנט, אײן ציוניסטישע פֿאַרזאַמלונג, מע זאָל אונדז נישט שלעפּן פֿון „קרעשטשאַטיק“ אַף „פּאָ־דאָל“ און פֿון „פּאָדאָל“ אַף „קרעשטשאַטיק“. איך האָב געמוזט עפּעס פֿאָרלײענען, און װאַרשאַװסקי האָט געמוזט עפּעס זינגען ― און נישט „עפּעס“ זינגען, נאָר טאַקע אַ סך זינגען! אַלצדינג, װיפֿל ער האָט פֿאַרמאָגט, האָט ער געמוזט אױסזינגען, גאָר אָן אַ שום תּירוץ, ― כאָטש נישט מײַן לײענען, נישט װאַרשאַװסקיס געזאַנג האָבן זיך אָנגעקערט מיטן ציוניזם. ס'איז שױן אָבער געװאָרן אַזאַ רגילות ― פֿאַרפֿאַלן! אָנגערעדט זיך װי די פּױקן און אָנגעגעסן זיך מיט דעבאַטן, האָט מען אַװעקגעשטעלט אַ טישל, צונױפֿגערוקט די בענקלעך, אַװעקגעזעצט שלום־עליכמען אױבנאָן, און די ערנסטע פֿאַרעסקטע פּנימער האָבן שױן באַצײַטנס, אַף קרעדיט, געשענקט אַ שמײכל, און ס'איז אַרױס אַף דער סצענע כּתרילעװקע, און דער עולם האָט זיך געפֿילט גאַנץ יום־טובֿדיק.
נאָר דער אמתער יום־טובֿ האָט זיך אָנגעהױבן ערשט דעמאָלט, אַז װאַרשאַװסקי האָט זיך אַװעקגעזעצט באַם ראָיאַל. באַלד נאָך די ערשטע צװײ־דרײַ לידער האָבן אָנגעהױבן פֿליִען באַשטעלונגען פֿון אַלע זײַטן, װי פֿון געבעטענע בעלי־בתּים אַף אַ חתונה:
― „טײַערע מאַמע“!
― „אַ גוט מאָרגן, יענקעלע“!
― „תּנחום דער טרובאַטש“!
― „די מיזינקע“! „די מיזינקע“!
― „שׂמחת־תּורה“! „שׂמחת־תּורה“!
און דער גוטער װאַרשאַװסקי, װאָס האָט נישט געװוּסט װאָס הײסט אָפּזאָגן, אַז יענער װיל, האָט אױסגעהערט אַלע בעלי־בתּים און מיט פֿאַרגעניגן געגעבן יעדן בעל־הבית, װאָס ער פֿאַרלאַנגט, נעבעך גוט געשװיצט, גלײַך װי מע װאָלט אים געצאָלט דערפֿאַר מי יודע װיפֿל!
נישט אײן מאָל, גײענדיק פֿון די אַסיפֿות באַנאַכט צו־פֿוס (אַף צו באַשטעלן פֿאַר די אומזיסטע „אַרטיסטן“ אַ פֿאַיעטאָן ― דערױף איז קײנער נישט געפֿאַלן), האָט ער מיר מיט זײַן הילכיקן גוטמוטיקן געלעכטער איבערגעגעבן און באַװיזן, אַז דאָס העמד איז אַף אים „פֿיטש־נאַס“.
― כאָטש אױסצודרײען, אַ רוח אין זײער פֿאָטער און מוטער אַרײַן, כאַ־כאַ־כאַ!
נאָר אָט איז געקומען די צײַט, ער זאָל שױן אַמאָל דערלעבן נחת אױך. עס איז אַרױס מיט גאָטס הילף דער באַנד מיט לידער (לערך מיט אַ יאָר צען צוריק), געדרוקט אין קיִעװ בהשתּדלות פֿון פֿרײַנט און ציוניסטן. און מחמת די לידער זײַנען שױן געװען באַקאַנט פֿון אַ סך פֿריִער, האָט מען די ערשטע טױזנט ביכלעך צעכאַפּט װי מצה־װאַסער, נישט איבערגעלאָזט אַפֿילו אַף אַ רפֿואה.
מאָלט אײַך, קײן גרױסע גליקן האָט דער מחבר באַ דעם געשעפֿט נישט געקאָנט מאַכן. ער איז געװען גליקלעך, װאָס זײַנע פֿרײַנט האָבן געדעקט די קאָסטן. אַ בעלן אַף אַרױסצוגעבן די צװײטע אױפֿלאַגע האָט זיך עפּעס נישט געפֿונען. אַ קונה, װאָס זאָל באַצאָלן דערפֿאַר דעם „מחבר“ עטלעכע הונדערטער במזומן ― אַװדאי נישט (פֿאַר זשאַרגאָנישע לידלעך מזומן געלט?). אַלײן אַרױסגעבן דאָס ביכל ― האָט װאַרשאַװסקי נישט פֿאַרמאָגט קײנמאָל אַזאַ גרױסן קאַפּיטאַל. סײַדן מיט דער צײַט, אַז דער אײבערשטער װעט רחמנות האָבן?… גאָט, אַז ער װיל, קאָן ער!…
דערפֿאַר האָט ער אָבער געהאַט כּבֿוד ― אַ יובילײ!
איך מאַך נישט קײן שפּאַס: מיר האָבן אים געפּראַװעט אַ יובילײ.
אַזױ האָט דאָס טאַקע געהײסן: „דער אָנדערהאַלבן־יאָריקער יובֿל פֿון װאַרשאַװסקיס לידער“.
דאָס האָט באַדאַרפֿט הײסן: אַזױ װי אָנדערהאַלבן יאָר האָבן זיך װאַרשאַװסקיס לידער בהשתּדלות פֿון פֿרײַנט און ציוניסטן געדרוקט און זײַנען מיט גאָטס הילף אין אַ גוטער שעה אַרױס פֿון דרוק ― איז אַ גוט יום־טובֿ אײַך, ייִדן!
דעם יובֿל האָט מען „געפֿײַערט“ טאַקע באַ מיר אין שטוב. פּורים איז דאָס געװען (אױב איך האָב קײן טעות נישט), נאָך דער סעודה.
אַ יום־טובֿ איז דאָס געװען דװקא אַ פֿרײלעכער, מיט טאָסטן און מיט רעדעס.
סאַמע אין מיטן יום־טובֿ האָבן זיך אַרײַנגעריסן אַ בינטל קיִעװער סטודענטן, יונגע לײַט װאַרעמע, היציקע, ייִדיש בלוט, און מע האָט געמאַכט אַ כּוסה, און מע האָט געהױבן אַ טאָסט, און מע האָט גערעדט אַ רעדעניש, און מע האָט געלױבט דעם מחבר אין טאָג אַרײַן, געבענטשט אים מיטן נאָמען: „דער ייִדישער בעראַנזשע“, און מע האָט געכאַפּט אַ רקודל מיטן בעל־היובֿל און מיטן בעל־הבית, און מע האָט געטאַנצט און מע האָט געזונגען ― חי־געלעבט!
װי נאָר ס'איז אױספֿאַרקױפֿט געװאָרן דאָס ביכל, איז דער נאָמען פֿון װאַרשאַװסקיס לידער גיך געװאָרן מפֿורסם נישט נאָר אין קיִעװ און אַרום קיִעװ, נאָר װײַט־װײַט איבערן גאַנצן לאַנד איז כּמעט נישט געװען די ייִדישע שטוב, װוּ מע זאָל נישט װיסן צו זינגען דעם „אַלף־בית“. און דער קול, אַז דער פֿאַרפֿאַסער אַלײן זינגט זײַנע לידער פֿאַרן עולם אין קיִעװ, האָט דערגרײכט אױך אין אַנדערע שטעט, און מיר האָבן בײדע אָנגעהױבן באַקומען זײער פֿרײַנטלעכע אײַנלאַדונגען פֿון אַ סך גרױסע און קלײנע שטעט, מיר זאָלן קומען לוסטיק מאַכן דעם עולם ― איך מיט מײַנע „מעשׂיות“, װאַרשאַװסקי מיט זײַנע „לידלעך“… אַז דאָס לעבן איז ליב, איז די װעלט הפֿקר!
דאָס איז געװען די גליקלעכסטע צײַט, קאָן מען זאָגן, דער סאַמע פֿרילינג פֿון װאַרשאַװסקיס לעבן. איך געדענק אַזױ װי הײַנט דעם חשבון, װאָס ער האָט מיר געמאַכט פֿון אונדזער ערשטן טורנע איבערן לאַנד.
― צו למ"ד אַלפֿים! ― האָט ער מיר געזאָגט מיט זײַן הילכיקן געלעכטער, ― צו למ"ד אַלפֿים דאַרף אונדז איבערבלײַבן רײנע, אַ רוח אין זײער פֿאָטער און מוטער אַרײַן!
― און דערנאָך װעלן מיר אַריבערשװימען דעם ים ― האָט ער גענומען פֿאַנטאַזירן װײַטער ― און מאַכן אַ רײַזע איבער אַמעריקע, און דאָרטן װעלן מיר איבערקערן די װעלט!…
נאָר דער װעלט איז, אַפּנים, באַשערט געװען, זי זאָל נישט איבערגעקערט װערן. װאָרעם פֿון אונדזער גאַנצער נסיעה און נאָך אַלע אײַנלאַדונגען זײַנען מיר דערװײַלע געװען נאָר אין צװײ סאַמע נאָענטע שטעט: אין ביעלאָצערקאָװ און באַרדיטשעװ ― און װײ־װײ, װאָס ס'האָט זיך געטאָן; עס האָבן געשװיצט די װענט! עס האָט געקאַפּעט פֿון דער סטעליע! אַ דערשטיקעניש!
אמת, צו למ"ד אַלפֿים איז נאָך געװען גענוג װײַט („למד“ איז געװען, נאָר די „אַלפֿים“ האָבן געפֿעלט). מיר האָבן אָבער געהאַט פֿאַר זיך אַ גאַנצע װעלט. שױן געװען צוגעגרײט פֿאַר אונדז אַן אָװנט אין יעקאַטערינאָסלאַװ, און פֿון דאָרטן האָבן מיר באַדאַרפֿט פֿאַרפֿאָרן קײן אַדעס, און װײַטער, און נאָך װײַטער. האָט זיך גאָט אַרײַנגעמישט און ס'האָט זיך געטראָפֿן אַ מעשׂה:
געקומען קײן יעקאַטערינאָסלאַװ, האָב איך געפֿונען אַ דעפּעש בסך־הכּל פֿון דרײַ װערטער:
„װאַרשאַװסקי געפֿערלעך קראַנק“…
און װען טרעפֿט זיך אַזאַ זאַך? װעט איר האָרכן, ס'איז כּדאַי צו װיסן.
כּל ימיו האָט זיך װאַרשאַװסקי נעבעך געראַנגלט מיטן דלות, װי אַן אמתער העלד, חלילה נישט אַרױסבאַװיזן קײנעם, אַז ער און זײַן פֿאַמיליע (אַ װײַב און אַ טאָכטער) לײַדן נױט. נאָר גראָד אַף דער עלטער, שױן צו עטלעכע און פֿופֿציק יאָר, געפֿעלט עפּעס אַן אײַזן־קאָמפּאַניע פֿון דאָנער באַסײן, חלילה נישט קײן ייִדן, נאָר בעלגיער קריסטן, מע זאָל אַראָפּברענגען צו זיך אין דער קאַנטאָר, אין יעקאַטערינאָסלאַװער גובערניע, אַלס פּראָקוריסט, אַן אָנשטענדיקן, אַן אָרנטלעכן יוריסט פֿון קיִעװ, ער מעג זײַן אַ ייִד. און װוּ קאָן מען קריגן אַ מער אָנשטענדיקן און מער אָרנטלעכן מאַן, װי מ. מ. װאַרשאַװסקי?
און אָט אַזױ איז אונדזער װאַרשאַװסקי פּלוצעם מיטאַמאָל נתגדל געװאָרן, באַקומען אַ שטעלע פֿון שײנע עטלעכע טױזנט רובל אַ יאָר געהאַלט, מיט אַ דירה, מיט אַלעם גרײטן, מיט אַ פֿאַיעטאָן און מיט פֿערד ― אַז מע שמועסט פֿון כּל טובֿ!
װאָס טוט גאָט? זאָגט ער, אַז אָנשטענדיקע און ערלעכע לײַט דאַרף ער אַלײן האָבן. און װאַרשאַװסקי לײגט זיך אַװעק, מוטשעט זיך פֿריִער אָפּ העכער אַ יאָר אין אוממענטשלעכע לײַדן ― און דער ייִדישער בע־ראַנזשע שטאַרבט אַװעק עלנט און פֿאַרגעסן פֿון דער גאַנצער װעלט און לאָזט איבער אַ פֿאַמיליע אָן שום מיטלען צום לעבן. ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―
װאַרשאַװסקי איז געשטאָרבן, און זײַנע לידער האָבן אָנגעהױבן װערן װאָס װײַטער אַלץ מער פּאָפּולער אינעם ייִדישן פֿאָלק, באַ אונדז, אין דער „טשערטאַ“, און אױך װײַט־װײַט, הינטער דער „טשערטאַ“. נישט נאָר באַ אונדז, נאָר אין אױסלאַנד, אין אַמעריקע און נאָך װײַטער פֿון אַמעריקע אױך.
אַף אַלע ייִדישע קאָנצערטן טרעטן־אַרױס קינסטלער, װאָס זינגען אױסגעצײכנט װאַרשאַװסקיס לידער, נאָר דער אַנטיק דערבײַ איז, װאָס באַ די לידער און אַף די אַפֿישן װערט זײער זעלטן (כּמעט קײנמאָל נישט) דערמאָנט דער נאָמען װאַרשאַװסקי.
נאָך מער: נישט לאַנג איז מײַנער אַ חבֿר, אַ ייִדישער שרײַבער פֿון װאַרשע, געװען אין אַדעס אַף אַ ייִדישן קאָנצערט און איז נתפּעל געװאָרן, װי אַזױ אַן אַרטיסטן האָט געזונגען אַ ייִדיש „פֿאָלקסליד“:
באַ דעם ייִדישן שרײַבער איז װאַרשאַװסקיס ליד אַ „פֿאָלקסליד“. און דער נאָמען װאַרשאַװסקי איז נישט דערמאָנט באַ אים!
װער װײס? אפֿשר איז דאָס אַ מעלה? אפֿשר איז דאָס אַן אידעאַל, װאָס יעדער פֿאַרפֿאַסער מעג זיך װינטשן אַזאַ פּאָפּולאַריטעט צו דערגרײכן? מע זאָגט, אַז דאָס ליד „לאָרעלײַ“, װאָס אַלע קענען, װײסן נישט אַלע, אַז דער מחבר פֿון דעם איז הײַנע.
דער נאָמען פֿון יענעם פֿראַנצױז, װאָס האָט באַשאַפֿן די „מאַרסע־ליעזאַ“, װײס אַװדאי אײנער פֿון טױזנט, אָדער פֿון צענטױזנט, אַז ער איז רוזשע דע־ליל.
אָדער אַ סך ציוניסטן װײסן נפֿתּלי הערץ אימבער, דעם, װאָס האָט געמאַכט דעם „עוד לא אָבֿדה תּקותנו“?
בעת איך האָב געשריבן מײַן הקדמה צו דער ערשטער אױפֿלאַגע פֿון װאַרשאַװסקיס לידער, האָט זיך מיר פֿאַרװאָלט זאָגן נבֿיאות, אַז ס'װעט נישט נעמען קײן סך צײַט און װאַרשאַװסקיס לידער װעלן װערן עכטע פֿאָלק־מאָטיװן, געזונגען פֿון פֿאָלק בכל תּפֿוצות ישׂראל.
איך האָב נישט געװוּסט, אַז מײַן נבֿיאות װעט גרײכן אַזױ װײַט, אַז די דאָזיקע לידער װעלן װערן אַזױ פֿאָלקסטימלעך, אַז זײ װעלן טאַקע קענען אַלע, לאַנג־לאַנג, כּל זמן עס װעט געזונגען װערן אַ ייִדיש ליד, נאָר דעם פֿאַרפֿאַסער װעלן נישט אַלע קענען, און דער נאָמען װאַרשאַװסקי װעט פֿאַרגעסן װערן, גלײַך װי ס'איז גאָר קײנמאָל אַף דער װעלט קײן װאַרשאַװסקי נישט געװעזן…
נערװי, 20טן פֿעברואַר, 1914.
פֿאַראַיאָרן פּסח איז דאָס געװעזן.
נאָך אַ שװערער שלאַפֿקײט און נאָך אַ לאַנגער קוראַציע אין די װאַרעמע לענדער, בין איך געקומען קײן װאַרשע. אַ סך פֿרײַנט און גוטע פֿרײַנט האָבן מיך אָפּגעװאַרט אַפֿן באַנהױף, און צװישן אַלע פּרץ און דינעזאָן.
װער עס האָט געקענט פּרצן, האָט זיך גאָרנישט געקענט פֿאָרשטעלן פּרצן אָן דינעזאָנען. אַ רירנדע חבֿרשאַפֿט! אַ מאָדנע ליבשאַפֿט! און ניט פֿון נעכטן איז דאָס געװען, און ניט פֿון פֿאַראַיאָרן. נאָך מיט אַכט און צװאַנציק יאָר צוריק, אַז איך האָב געהאַלטן באַ אַרױסגעבן מײַן ערשט יאָרבוך „די ייִדישע פֿאָלקסביבליאָטעק“ און פּרץ האָט מיר צוגעשיקט קײן קיִעװ זײַן באַלאַדע „מאָניש“, איז תּיכּף נאָך פּרצעס בריװ אָנגעלאָפֿן אַ בריװל פֿון װאַרשע, פֿון דינעזאָן, װוּ ער פֿרעגט זיך נאָך אַף דעם „אױפֿ־גײענדן שטערן“, און אַז איך האָב אים געענטפֿערט, אַז איך בין פֿון דער באַלאַדע אַנטציקט און אַז דער אױטאָר שײַנט צו זײַן אַ גרױסער טאַלאַנט, איז קײן מער גליקלעכער פֿון דעם דינעזאָן אַף דער װעלט ניט געװען. ער, דינעזאָן, ניט פּרץ, האָט מיר שױן צוגעשיקט נאָכדעם אַ גאַנצע „טעטראַד“ מיט קלײנע דערצײלונגען פֿון י. ל. פּרץ, פֿון װעלכע ס'איז גרינג געװען אױסצוקלײַבן און אָפּצודרוקן אַזעלכע זאַכן, װי דער „כעלעמער מלמד“, „װענוס און שולמית“ און דאָסגלײַכן. פֿון דעמאָלט אָן און װײַטער איז אַלץ, װאָס פּרץ האָט אַרױסגעװאָרפֿן (איך װעל שפּעטער זאָגן פֿאַרװאָס איך באַנוץ דאָס װאָרט „אַרױסגעװאָרפֿן“), איז דאָס געגאַנגען דורך דינעזאָנס הענט.
אַז דינעזאָן איז געװען זײַן ביזנעס־סעקרעטאַר, װי עס הײסט באַ אײַך, אָדער פֿינאַנץ־מיניסטער, װי מיר האָבן אים, בדרך ליצנות, גערופֿן ― פֿון דעם איז אָפּגערעדט, װאָרעם אין געלט־זאַכן איז פּרץ געװען, לױט דינעזאָנס אָפּשאַצונג, ערגער פֿון אַ קינד, אַ קינד, װאָס דאַרף האָבן אַ מאַמע. און אין דינעזאָנען האָט פּרץ געפֿונען אַ מאַמע, אַ געטרײַע, איבערגעגעבענע מאַמע, װאָס איז גרײט געװען זיך מוסר־נפֿש זײַן פֿאַר אים אַלע מינוט. און גאָט זאָל אײַך היטן זאָגן אַ שלעכט װאָרט װעגן פּרצן אין דינעזאָנס קעגנװאַרט! און נישט נאָר זאָגן ― טראַכטן שלעכטס װעגן פּרצן האָט שױן געהײסן אַ באַלײדיקונג, אַ פֿאַרשװעכונג. די װאַרשעװער לצים אַפֿילו האָבן זיך געװיצלט איבער דעם, און דינעזאָן האָט געװוּסט, אַז לצים װיצלען זיך, און האָט זיך געמאַכט דערפֿון: „דערױף זײַנען זײ לצים, זײ זאָלן זיך װיצלען“. ער האָט געטאָן זײַן זאַך באמונה, נישט געלאָזט קײן שטױב זאָל אַף אים פֿאַלן. און טאָמער האָט ער געזען באַ עמעצן אַ שײנס, און טאָמער האָט איר אים דערצײלט עפּעס אַ גוטע זאַך, האָט ער זיך באַלד דערמאָנט, אַז באַ פּרצן איז אַ סך בעסער. עס איז דערגאַנגען אַזױ װײַט, אַז בשעת פּרץ איז פֿאַרגאַנגען מיט אַ נײַער זאַך, האָט מען דאָס געקאָנט אַרױסזען אַף דינעזאָנס פּנים, און אַז פּרץ האָט די נײַע זאַך אָנגעשריבן, האָט דינעזאָנס פּנים געשײַנט װי די זון.
די בעסטע אילוסטראַציע דערצו איז אַ בריװ פֿון פֿאַר־צװײ־יאָרן. די ערשטע העלפֿט איז פֿון י. ל. פּרץ, די אַנדערע העלפֿט פֿון יעקבֿ דינעזאָן, װאָס קװעלט אָן פֿון זײַן ליבן, טײַערן פּרץ, און, װי אַ פֿאַרליבטע מוטער, האָט ער איבערגעצײלט אַפֿילו די שורות ― גאַנצע זעקס שורות מיט אַ האַלבער ― „אַ גבֿורה פֿון אַ ייִדן!“…
אָט האָט איר דעם בריװ: ,,12―1, 1913.
„ליבער, ליבער שלום־עליכם,
איך בין בטבֿע אַ פֿײַנט פֿון בריװ־שרײַבן. אָבער דײַן צושריפֿט צו דינעזאָנס בריװ האָט מיך שרעקלעך גערירט. װאָס זאָל איך דיר אָבער שרײַבן? איך לעז אַלץ װאָס דו שרײַבסט, אַפֿילו װעגן אונדזער באַקאַנטן פֿ… איך לעז און באַװוּנדער… איך װאָלט זײער געװאָלט, דו זאָלסט געזונט װערן. זײַ געזונט! דײַן, י. ל. פּרץ“.
„װאָס זאָגט איר, אפֿשר ניט אַ גבֿורה פֿון אַ ייִדן? גאַנצע זעקס אַ האַלב שורות אױפֿשרײַבן, שױן מיט דער אונטערשריפֿט! און גלײבט מיר, ליבער שלום עליכם, װער עס קען פּרצן װײס, אַז דאָס איז באמת זיך אָנגעטאָן אַ כּח פֿון זײַן זײַט. געדענקט־זשע, זעט װאָס גיכער פֿאָלקאָם געזונט צו װערן. האָפֿט און װילט אין גיכן צו אונדז אין װאַרשע צו קומען. עס האַלט באַם געבױרן װערן באַ מיר אַ פּלאַן. מיר, דאָס איז טײַטש: איר, פּרץ און איך, זאָלן מיר פֿאָרן קײן ארץ־ישׂראל, אַ קוק טאָן, אַ טראַכט טאָן און אַ דערצײל טאָן פֿון דאָרט אַלץ, װאָס מיר װעלן מיט אונדזערע אױגן דאָרט זען בחוש און מיטן האַרצן דורכפֿילן, טרעטנדיק אַף די ערד, פֿון װעלכער מיר שטאַמען, אין װעלכער עס זײַנען באַהאַלטן אַלע אונדזערע גײַסטיקע װאָרצלען, און צו װעלכער אונדזערע תּפֿילות און האָפֿענונגען זײַנען געװענדעט.
איך בעט אײַך, װערט באַלד געזונט! חוץ אַלץ װיל איך גלאַט אַזױ אױך נישט, איר זאָלט קראַנק זײַן ― טאָ זײַט־זשע בעסער געזונט, כאָטש מיר און פּרצן צוליב. אונדז טוט װײ, אַז איר שרײַט נעבעך פֿון יסורים. אונדז קלעמט דאָס האַרץ, אַז מיר דערמאָנען זיך, װי איר פֿילט אײַך אַצינד, דעריבער װילן מיר, דעריבער בעטן מיר אײַך, טוט אונדז צוליב און װערט טאַקע באַלד באמת געזונט און שטאַרק.
דאָס האַרץ אונדזערס בעט אױך גאָט אַ רפֿואה שלמה פֿאַר אײַך, פֿאַר אײַער פֿרױ און ליבע טײַערע קינדער. צום גיכן זען זיך געזונטערהײט, אײַער י. דינעזאָן“.
װי איר זעט פֿונעם בריװ, איז נאָר אײן װוּנטש געװען באַ זײ בײדע ― איך זאָל זײַן געזונט. דאָס פֿאָרן מיט זײ אין דרײַען אין ארץ־ישׂראל ― דאָס, דאַרף מען פֿאַרשטײן, איז געװען מער ניט אַז אַ לעקעכל, װי מען זאָגט צו אַ קראַנק קינד. דער עיקר ― איך זאָל געזונט װערן ― „כאָטש מיר און פּרצן צוליב“… און איך האָב זײ צוליב געטאָן ― איך בין געזונט געװאָרן און געקומען צו פֿאָרן אַף די אַנדערע טעג פּסח קײן װאַרשע און אַרײַנגעפֿאַלן אין די ברײטע געזונטע אָרעמס פֿון דעם ריז י. ל. פּרץ און אין די קלײנע דאַרע הענטלעך פֿונעם קלײנטשיקן גוטינקן אײביק־פֿאַרליבטן יעקבֿ דינעזאָן ― און מיט די צװײ האָבן מיר זיך שױן נישט געשײדט אַ װאָך כּסדר. װי אַרום אַ ציטעריק קינד, זײַנען זײ די גאַנצע צײַט אַרומגעגאַנגען אַרום מיר, געהיט, איך זאָל מיך, חס ושלום, ניט פֿאַרקילן. אַזױ װײַט, אַז אַפֿן רעסעפּשאָן, װאָס דער „הזמיר“ האָט מיר געגעבן (פּרץ איז געװען דער פּרעזידענט פֿון „הזמיר“), האָט פּרץ נישט געלאָזט מיך זיצן מער װי עטלעכע מינוט, כאָטש ער אַלײן איז געװען דער רעדנער פֿון מײַן כּבֿוד װעגן, ― און װעלכער רעדנער װיל עס ניט, מע זאָל אים הערן?… ס'איז אָבער געװען ענג און הײס, ,, א ו ן ד ע ר א י ז ב אַ א ו נ ד ז אַ צ י ט ע ר י ק ע ר , אַ ן אָ פּ ג ע ־ ש ר י ג ע נ ע ר“ ― אַזױ האָט געטענהט פּרץ, אָנװײַזנדיק אַף מיר מיט אמתער ליבשאַפֿט פֿון אַן עלטערן ברודער.
איך שטרײַך אונטער די דאָזיקע װערטער מיט אַ באַזונדער כּװנה, װײַל װער עס האָט געקענט פּרצן פּערזענלעך, דער װײס, אַז ער איז געװען װײַט פֿון סענטימענטן, פּונקט דער היפּך פֿון זײַן מאַמע דינעזאָן, װעלכער איז אַ מאַמע צו אַלע שריפֿטשטעלער, צו די עלטערע װי צו די ייִנגערע. פּרץ איז געװען צײַטנװײַז קאַלט װי אײַז, שטרענג װי אַ רבי און שנײַדנד װי אַ מעסער. „שטיװל פּוצן“! ― האָט ער געקאָנט געבן אַ שנײַד־אָפּ אַ יונג אַ גראַמענמאַכער, װאָס איז געקומען צו אים מיט אַ „בינטל פּאָעזיע“, אַזױ אַז יענער האָט נישט געװוּסט װוּ אַ טיר עפֿנט זיך. און צוריק, האָט ער אָנגעשמעקט, אַז ס'איז דאָ אַ טאַלאַנט ― האָט ער אים אױפֿגעהױבן ביז צום הימל און האָט אָנגעזאָגט דורך דינעזאָנען אַ בשׂורה אין שטאָט, אַז ס'איז געבױרן געװאָרן באַ ייִדן אַ שעקספּיער, אַ ישעיה הנבֿיא, אַ משיח! משיח!… איך מײן, אַז איך האָב קײן טעות נישט, אַז דאָס ערשטע װערק, װאָס שלום אַש האָט אָנגעשריבן, איז דורכגעגאַנגען פֿאַרבײַ פּרצעס אױגן, און אַז פּרץ איז געװען דער ערשטער, װאָס האָט געזאָגט אַף שלום אַש, אַז ער איז ש ל ו ם אַ ש…
דאָס אײגענע איז געװען אױך מיט אַנדערע, מיט די ייִנגערע. און פֿאַרשטײט זיך, אַז ער האָט אָפֿטמאָל געהאַט אַ מיאוסן טעות אױך. ניט אַלע פּורים איז יום־טובֿ, און נישט אַלע תּמיד װערט געבױרן אַ שלום אַש. פּרץ האָט זיך אָבער װינציק־װאָס געקימערט פֿון אַזעלכע זאַכן ― אױסגעלאַכט זיך און פֿאַרגעסן. פּרץ איז בכלל געװען אַ נאַטור, װאָס האָט פֿײַנט געהאַט קלײנלעכקײטן. אַ ברײט װאַרעם האַרץ, אַ קאָלאָסאַלער קאָפּ, אַ מענטש אַ ריז ― אָט דאָס איז געװען דער אײַנדרוק, װאָס ער האָט געמאַכט; און דער עיקר ― אַ פּקח, מיט אױגן פֿון אַ תּלמיד־חכם, טיפֿע, בליצנדיקע, גרױסע אױגן, אַ ברײטער בליצנדיקער קוק און אַ מױל, װאָס פּערלט, געדאַנקען, װאָס ברױזן, זעצן װי פֿון אַ קװאַל, און װערטער אַזעלכע שײנע און אַזעלכע געפֿליגלטע, אַז ס'איז נאָר געװען אַ װוּנדער, פֿון װאַנען נעמען זיך צו אונדזער אַזױ־גערופֿענער „אָרעמער שפּראַך“ אַזױ פֿיל פֿײַנע קײַלעכיקע פּערלדיקע װערטער?
איך האָב געקענט פּרצן אַ סך מיט יאָרן, נאָר איך האָב אים קײנמאָל ניט געזען אַזױ פֿריש און בליִענד און גלענצנד, װי פֿאַראַיאָרן פּסח, אין דער װאָך, װאָס מיר האָבן פֿאַרבראַכט אינאײנעם. גלײַך װי דאָס האַרץ האָט אים געזאָגט, אַז דאָס איז אונדזער לעצטע װאָך, האָט ער זיך צו מיר באַזונדערס צוגעלאָזט, גענומען אַ באַזונדערן אינטערעס אין מיר און אַנטפּלעקט פֿאַר מיר זײַן האַרץ, די קדשי־קדשים פֿון זײַן נשמה, גערעדט פֿון נײַע שאַפֿונגען… װאָס מיך האָט איבעראַשט ― איז די גלײַכגילטיקײט, מיט װעלכער ער האָט אױסגעהערט מײַן קריטיק איבער זײַנע מיסטישע פּאָעמען אין דער לעצטער צײַט. איך האָב אים גאַנץ אױפֿריכטיק אַרױסגעזאָגט מײַן מײנונג װעגן דער „גאָלדענער קײט“; איך האָב אים געזאָגט, אַז איך װעל אַװעקגעבן צען „גאָלדענע קײטן“ פֿאַר אײן מעשׂהלע פֿון זײַנע „פֿאָלקסטימלעכע געשיכטן“. האָט ער זיך אױפֿגעכאַפּט מיט אַ געשמאַקן הילכיקן געלעכטער: כאַ־כאַ־כאַ ― דינעזאָן זאָגט אױך דאָס אײגענע!“
דאָס איז די „גאָלדענע קײט“, װעלכע פּרץ האָט עטלעכע מאָל איבערגעניצעװעט ― גאָרנישט פּרצעס טבֿע. פּרץ האָט פֿײַנט געהאַט, װי, למשל, דער זײדע מענדעלע, זאָל מאריך ימים זײַן, אַז ער שרײַבט אָן אַ זאַך, צאַצקעט ער זיך מיט דעם, פֿײַלט דאָס און פּוצט דאָס איבער עטלעכע מאָל, אײדער ער לאָזט דאָס אַרױס פֿון האַנט, און אַז ער לאָזט דאָס אַרױס, ציטערט ער איבער דעם, װי איבער אַ טײַער קינד, שפּיגלט זיך אין דעם, זוכט חסרונות, גלעט דאָס אױס נאָך אַ מאָל ― אַזױ שאַפֿט דער זײדע מענדעלע און אַזױ שאַפֿן אײניקע פֿון זײַנע אײניקלעך… נאָר ניט אַזױ האָט געשאַפֿן פּרץ. מיט אַן אומגעהױערער שנעלקײט, אַבי ס'איז אים נאָר געקומען דער רוח־הקודש, האָט ער אַרױסגעװאָרפֿן אײן נאָװעלע נאָך דער אַנדערער, און צום ערשטן זײַנען זײ, פֿאַרשטײט זיך, דורכגעלײענט געװאָרן פֿאַר יעקבֿ דינעזאָן, און יעקבֿ דינעזאָן האָט געפֿונען, אַז אַזעלכעס איז נאָך נישט דאָ געװעזן. דאָס האָט ער שױן פֿאַרשפּאָרט זאָגן. דאָס האָט מען שױן געקאָנט זען אין זײַנע אױגן.
גאָרנישט קוקנדיק דערױף, װאָס איך האָב מיך אַזױ װאָכעדיק אױסגעדריקט װעגן זײַן ליבלינג די „גאָלדענע קײט“, האָט זיך פּרץ גאַנץ אָפֿנהאַרציק מודה געװען פֿאַר מיר, אַז ער האַלט, אַז דאָס איז די בעסטע פֿון אַלע זײַנע שאַפֿונגען, און אַז ער װעט דאָס, מיר און דינעזאָנען אַף צו־להכעיס, איבעראַרבעטן נאָך אַ מאָל, ביז עס װעט אַרױס אַ כּלי שלמה. און תּוך־כּדי־דבור איז ער אַריבערגעשפּרונגען אַף מיר און אַף מײַנע אַרבעט מיט אַזױ פֿיל װאַרעמקײט און אינטערעס, גלײַך װי ער װאָלט גערעדט פֿון זײַנע אײגענע אַרבעט, און מיט פֿרײד גערעדט װעגן מײַן דערפֿאָלג, גלײַך װי װעגן זײַן אײגענעם דערפֿאָלג.
איך װיל דענקען, אַז דעם אײגענעם אינטערעס האָט פּרץ געהאַט אין אַנדערע שריפֿטשטעלער, װעלכע זײַנען געװען נאָענט צו זײַן האַרצן. און עס קאָן גאָר אַנדערש ניט זײַן, װאָרעם אױב מיר, שריפֿטשטעלער, זײַנען אַ משפּחה, װאָס באַשטײט פֿון טאַטע און מאַמע, שװעסטער און ברידער, פֿאַר װאָס זאָלן מיר זײַן ערגער פֿון אַלע אַנדערע משפּחות? װוּ שטײט עס, אַז מיר, שריפֿטשטעלער, באַדאַרפֿן זײַן ענגהאַרציק, קוקן אײנס אַף דאָס אַנדערע, װי אַף „קאָנקורענטן“ פֿון פֿאַרשײדענע לאַגערן?… אָט האָט איר נאָך אַ בריװ פֿון פּרצן, פֿון װעלכן ס'איז צו זען, װי אַ שריפֿטשטעלער אינטערעסירט זיך מיט די װערק פֿון אַ צװײטן און װיל, אַז יענעמס שריפֿטן זאָלן דערשײַנען װאָס שענער (עס האָט זיך אונטערהאַנדלט װעגן אַן אױסגאַבע פֿון אַלע מײַנע װערק אין אילוסטראַציעס):
„ליבער שלום־עליכם,
איך האָב געהערט, אַז איר װילט אַרױסגעבן אײַערע זאַכן אילוסטרירט, און אַז מען פּראָפּאָניערט אײַך דעם יונגן קראַטקע צו דער אַרבעט. און אַזױ װי איך װאָלט זײער געװאָלט זען אײַערע זאַכן אילוסטרירט און האָב דערבײַ אמונה אינעם טאַלאַנט פֿון יונגן קראַטקע, על כּן שרײַב איך אײַך מײַן דעה און עצה, אַז איר זאָלט מיט קראַטקע ענדיקן. אײַער י. ל. פּרץ“.
מע דאַרף נישט פֿאַרגעסן, אַז פּרץ האָט צו יענער צײַט אַלײן געהאַט אַזעלכע צװעלף בענדער פֿון זײַנע װערק, און דאָך האָט אים געפֿרײט צו זען דעם דערפֿאָלג פֿון זײַן חבֿרס װערק, און מיטן גאַנצן האַרצן גע־װינטשט, אַז דער דערפֿאָלג זאָל זײַן נאָך בעסער, גאָר נישט מורא געהאַט פֿאַר קאָנקורענץ… „דײַן דערפֿאָלג איז אונדזער אַלעמענס שטאָלץ“ ― האָט ער צו מיר געזאָגט אין אַ מינוט פֿון השתּפּכות־הנפֿש. אין אַזעלכע מינוטן האָט פּרץ ליב געהאַט, װי איר זעט פֿון זײַן ערשטן בריװ, אַריבערצוגײן פֿון „איר“ אַף „דו“. דאָס זײַנען געװען די בעסטע מינוטן באַ פּרצן…
די װאָך פֿון פּסח איז אַװעקגעגאַנגען, װי עס גײען אַװעק אַלע װאָכן פֿון אַ גאַנץ יאָר, און טאַקע װידעראַמאָל, װי דאָס האַרץ האָט אים געזאָגט, איז פּרץ נישט אָפּגעטראָטן פֿון מיר און צוזאַמען מיט דינעזאָנען האָבן מיר אױסגעמאָסטן װאַרשע אין דער לענג און אין דער ברײט, זיך אינדרײַען געפֿאָטאָגראַפֿירט, געחלומט פֿון ייִדיש טעאַטער, פֿון ליטעראַטור, געבױט פּלענער און לופֿט־שלעסער, װי גאָר אין די יונגע יאָרן ― װער האָט דעמאָלט געקאָנט זאָגן, אַז דאָס װעט זײַן באַ מיר די לעצטע װאָך מיט פּרצן?… געשריבן אין יאָר 1915.
מע זיצט זיך אין דעם שײנעם פֿרײַען שװײצערלאַנד, אונטער די בלױע הימלען, אַף די הױכע מיט שנײ־באַדעקטע אַלפּנבערג, װײַט פֿון דער ליבער הײם, אָפּגעריסן פֿון אײגענע און פֿון הײמישע, און מע הערט ניט אַ ייִדיש װאָרט. נאָר דער גוטער גאָט פֿאַרלאָזט נישט און גוטע מענטשן פֿאַרגעסן נישט און שיקן צו צײַטונגען פֿון גאָר דער װעלט און פֿון כּל המינים; לײענט מען זיך אָן און מע הערט זיך אָן צרות פֿון דער הײם, צרות צרורות אַף ייִדן, מיט גזירות רעות, מיט רדיפֿות, מיט אַנגסטן, מיט באָיקאָט, מיט געװײנען, װעלכע קײנער װיל ניט הערן, מיט טרערן, װעלכע קײנער װיל נישט זען ― און פּלוצעם לײען איך אַ נײַס: אַ יובילעום! אין װאַרשע, װי אױך אין אַנדערע שטעט, קלײַבט מען זיך צו פֿײַערן אַ יובילעום פֿון אײנעם פֿון אונדזערע גרעסטע און פֿון אונדזערע בעסטע און פֿון אונדזערע שענסטע ― פֿון דװיד פֿרישמאַן ― און עס װערט אַף אַ װײַלע ליכטיק אין די אױגן, פֿרײַ אַף דער נשמה, גרינג אַפֿן האַרצן.
און אָט פֿאַר װאָס: מיר זײַנען דאָך עפּעס ייִדן אַף דער װעלט, און ייִדן זײַנען דאָך עפּעס אַנדערש פֿון אַלע פֿעלקער. אַלצדינג, װאָס אַלע פֿעלקער האָבן, האָבן מיר, ברוך־השם, ניט. האָבן מיר נישט קײן באָדן, קאָנען מיר נישט שטעלן קײן דענקמאָלן אונדזערע גדולים. נישטאָ װוּ. האָבן מיר נישט קײן מעצענאַטן, קײן ליבהאָבער מיט פֿולע קעשענעס, קײן אײגענע נאָבעלס, קאָנען מיר נישט אַרױסקוקן, אַז עמעצער פֿון אונדזערע בעסטע זאָל באַערט װערן אַמאָל מיט אַ בכּבֿודן פּרײַז. האָבן מיר נישט קײן אַקאַדעמיע פֿון אומשטערבלעכע, קאָנען מיר נישט דערװאַרטן, אַז עמעצער זאָל באַ אונדז פּרעטענדירן אַף אומשטערבלעכקײט. דאָס אײנציקע, װאָס באַ אונדז איז נאָך דאָ, איז ― אַ יובילעום. אַ יובילעום איז, להבֿדיל, אַ מפֿטיר. נישטאָ קײן אַנדערע כּבודים פֿאַר ייִדן. נישטאָ קײן אַמטלעכע אױסצײכענישן, קײן אַרױפֿשטײַגענישן, קײן אױפֿהײבענישן, קײן מעדאַליען, קײן אײבלען ― איז פֿאַרבליבן באַ אונדז מפֿטיר אין שול, אָדער דער ערשטער פּסוק פֿון „אַתּה הראית“, אָדער סנדק אַף אַ ברית, און פֿאַר אונדז ייִדישע שריפֿטשטעלער ― אַ יובילעום. עס קאָן זײַן, אַז פֿילאָזאָפֿיש גענומען, אַפֿן שטײגער פֿון קהלת, איז אַלצדינג בלאָטע שבבלאָטע, נאָר כּל־זמן אַ מענטש לעבט ― און לעבט נישט צוליב דעם, װאָס ער עסט און װעט נאָך עסן און עסן, ― איז אונדזער חובֿ, מיט װאָס מיר קאָנען און װי װײַט מיר קאָנען, אַרױסבאַװײַזן אַזאַ מענטשן, און דװקא באַ זײַן לעבן, נישט נאָכן טױט, אַז מיר אָנערקענען אַז ער האָט געלעבט ניט אומזיסט. און אַרױסבאַװײַזן קאָנען מיר עס נאָר ― דורך אַ יובילעום.
דאָס איז, װאָס ס'איז שײך צום יובילאַר אַלײן. אַ יובילעום האָט אָבער נאָך אַ באַדײַטונג פֿאַר אונדז גופֿא, אפֿשר נאָך מער װי פֿאַרן בעל־היובֿל. איך רײד ניט פֿון חבֿרים שריפֿטשטעלער (קנאת סופֿרים תּרבה חכמה), איך רײד פֿון גרױסן פּובליקום. פֿונעם לעזער רײד איך. אַז מיר פֿײַערן עמעצנס אַ יובילעום, עפֿענען מיר אױף זײַן ספֿר־הזכרונות, פֿירן־אונטער אַ סך־הכּל צו אַלצדינג, װאָס ער האָט געטאָן, גערעדט אָדער געשריבן, צעגלידערן עס און שאַצן עס אָפּ נאָך אונדזער אױג און פֿאַרשטאַנד, און דערמיט באַקענען מיר אַ װעלט נישט נאָר מיט די װערק פֿון דעם און דעם שריפֿטשטעלער אַלײן, נאָר מיט זײַן פֿיזיאָנאָמיע אַלס מענטש און אַלס שרײַבער, נישט װאַרטנדיק ביז ער װעט אַמאָל צומאַכן אַן אױג און מיר װעלן זיך צעגיסן דערנאָך אין הספּדים און נעקראָלאָגן, װעלכע זײַנען שטענדיק, פֿון זינט די װעלט שטײט, שטאַרק איבערגעטריבן, אַז פּלוני בן פּלוני איז געװען אַזױנער און אַזױנער… אָט דאָס איז, נאָך מײַן מײנונג, די באַדײַטונג פֿון אַ יובילעום. און אױב עמעצער פֿון אונדזערע באַרימטע האָט פֿאַרדינט אַ יובילעום, האָט דאָס אַממערסטן און אַמכּשרסטן פֿאַרדינט ― דװיד פֿרישמאַן.
דװיד פֿרישמאַן איז אַן אָריגינעלע פּערזענלעכקײט אין אונדזער ליטעראַטור. אָריגינעל איז ער דערמיט, װאָס אומעטום און אַלעמאָל, אין יעדער עפּאָכע, װען ער האָט זיך באַװיזן, האָט ער זיך באַװיזן מיט עפּעס אַזעלכעס, װאָס איז נײַ און אײגנאַרטיק און װאָס מאַכט אַ רושם און װאָס טראָגט אַף זיך, װאָלט איך זאָגן, דאָס שטעמפּל „פֿרישמאַן“. שױן דער ערשטער אַרױסטריט זײַנער אין דער העברעיִשער ליטעראַטור, גאָר אין דער יוגנט, אַלס קריטיקער מיט זײַן „תּהו ובֿהו“, איז געװען אַ דונער־קלאַפּ פֿאַר אַ גאַנצן דור פֿון מחברים. דאָס איז נישט געװען קײן געװײנלעכע בעל־הבתּישע קריטיק, װי עס פֿלעגט זיך פֿירן פֿאַרצײַטן, נאָר אַ קאַנאָנאַדע פֿון אַ יונגן לעבעדיקן אָפֿיציר, װאָס האָט אָנגעגורט די לענדן און האָט זיך אַרױסגעריסן מלחמה־האַלטן מיט שװאַכינקע, קלײנינקע, נישט באַװאָפֿנטע מענטשעלעך, װאָס זײַנען געפֿאַלן תּחת חרבֿ, ממש װי פֿליגן נעבעך, ― עס איז געװען אַ גאָטס רחמנות צו קוקן.
פֿאַרשטײט זיך, אַן פֿרישמאַן, װעלכער צײלט שױן איצט מסתּמא נישט אײן גרױע האָר, קוקט איצט אַװדאי מיט אַ פֿאַרביסן שמײכל אַף דעם דאָזיקן ביכעלע, װי אַף אַ פּראָדוקט פֿון די יונגע יאָרן, װי אַף אַ קונדסערײַ. דאָס דאָזיקע קונדסערײַ אָבער ― איך זאָג עס נאָך מײַן אײגענעם דערפֿאַרן ― האָט געמאַכט אַ שטאַרקן אײַנדרוק נישט נאָר אַף די מחברים, נאָר אױך אַף דעם „קהל הקוראים“, און געהאַט אַ באַזונדערע װירקונג אַף אונדז, דעמאָלט נאָך גאָר יונגע, קינפֿטיקע שרײַבער.
די דאָזיקע װירקונג האָט פֿרישמאַן נישט אױפֿגעהערט צו פֿאַרשפּרײטן אױך שפּעטער אַפֿן יונגן דור מיט זײַן אױסגעצײכנטער געשליפֿענער שפּראַך, איך װאָלט זאָגן, פֿרישמאַנס העברעיִשער שפּראַך. פֿרישמאַנס העברעיִשע שפּראַך איז אַן אײגנטימלעך העברעיִש. די „נאַ־טור־געשיכטע“ פֿון בערנשטײן, למשל, אין פֿרישמאַנס איבערזעצונג, איז אַ מײַסטערװערק, אַף װעלכע אַ סך יונגעלײַט האָבן זיך געלערנט ― אױסער װיסנשאַפֿט ― שרײַבן העברעיִש. אַ גאַנצע רײע פֿרישמאַנס פֿעליעטאָנען אין דעם העברעיִשן „היום“ און אין אַנדערע העברעיִשע צײַטונגען האָבן באַשאַפֿן אַ באַזונדערן סטיל, פֿרישמאַנס סטיל. און נישט נאָר אין דער שפּראַך און אינעם סטיל איז פֿרישמאַן געװען נײַ. ער איז געװען נײַ אױך אינעם שאַפֿן. מיט זײַנע „אותיות פּורחות“ האָט ער געװיזן אַ נײַעם דרך, אַז מע דאַרף נישט שרײַבן דװקא קײן לאַנגע מעשׂיות, װאָס זאָלן זיך ציִען װי דער גלות, און אַז מע קאָן אין קורצינקע, גאָר קורצינקע מעשׂהלעך און נאָװעלן זאָגן אַמאָל מער, װי אין אַ גרױסער לאַנגװײַליקער געשיכטע. און אױב פֿרישמאַנס פּראָזע איז נײַ, אײגנאַרטיק, אױסגעפֿײַנט און אָפּגעקירצט, איז זײַן פּאָעזיע אױסגעהאַקט פֿון שטײן, פֿון אײדלשטײנער, געפֿײַלט און געשליפֿן מײַסטעריש. עפּעס פֿילט זיך אַ געניטע האַנט פֿון אַ געניטן מײַסטער נאָך גאָר אין די ערשטע זײַנע דיכטונגען. און מיר דאַכט, אַז פֿרישמאַן איז געװען דער ערשטער, װאָס האָט אָפּגעזאָגט זיך פֿון די י"א תּנועות און אַרײַנגעטראָגן די נײַע מעטריק אין דער פּאָעזיע פֿון אונדזער ליטעראַטור. (דער גרױסער ביאַליק איז אַװדאי נאָך דעמאָלט געװען אין דער ישיבֿה און נאָך געשלײַפֿט זיך דעם קאָפּ איבער אַ שטיקל מהרש"אָ).
אָט די אַלע אײגנשאַפֿטן, די פֿײַנקײט פֿון דער שפּראַך, די אָריגי־נאַליטעט פֿונעם סטיל, הן אין פּראָזע והן אין פּאָעזיע, האָט פֿרישמאַן אַריבערגעטראָגן פֿון דער העברעיִשער אין אונדזער ייִדישער פֿאָלקס־ליטעראַטור, אין אונדזער ייִדיש לשון. און דאָס איז געװען מיט אַ יאָר פֿינף־און־צװאַנציק צוריק, און איך האָב מורא, אױב נישט איך בין געװען דער ערשטער, װאָס האָט מטמא געװען פֿרישמאַנען דעם העברעיִסט, אַרױפֿגעפֿירט, ער זאָל אײַנטונקען די פֿעדער אין אונדזער ייִדיש טינטערל און פּרוּװן געבן אַ שרײַב, װי מע האָט דאָס נאָך דעמאָלט גערופֿן „אַף זשאַרגאָן“. און פֿרישמאַן האָט אײַנגעטונקט די פֿעדער און געגעבן אַ שרײַב „אַף זשאַרגאָן“ ― און ס'איז אַרױס די באַרימטע פּאָעמאַ „אופֿיר“ (אינעם ערשטן בוך פֿון דער „ייִדישער פֿאָלקס־ביבליאָטעק“, אַרױסגעגעבן פֿון מיר אין קיִעװ אין די יאָרן 1887 און 1888). אָנגעהױבן שרײַבן אַף ייִדיש, איז פֿרישמאַן צוגעטראָטן צו דעם נישט װי יענע מיוחסים די העברעיִשע שרײַבערס, װאָס האָבן געטאָן דער װעלט אַ טובֿה און האָבן זיך אַראָפּגעלאָזט צו דער שפֿחה, צו דער דינסטמױד (װי די מײנסטע פֿון זײ האָבן דעמאָלט אָנגערופֿן דעם „זשאַרגאָן“), נאָר װי אַן אמתער אַריסטאָקראַט האָט ער צוגעצױגן צו זיך דאָס פֿאָלק און גענומען רײדן מיט אים אַ פֿײַן, נאָר אַ פֿאַרשטענדלעך, ייִדיש, אַ רײנע, אײנפֿאַכע, נאָר אַ פּערלדיקע שפּראַך.
פֿון דעמאָלט אָן איז אָפּגעלאָפֿן אַ סך װאַסערן. דער „זשאַרגאָן“ איז געװאָרן אױס זשאַרגאָן, נאָר „ייִדיש“, און ס'איז אױסגעװאַקסן אַ ייִדישע ליטעראַטור, אין װעלכער פֿרישמאַן פֿאַרנעמט, דאַנקען גאָט, זײער אַ בכּבֿודיק אָרט, גאַנץ אױבנאָן, אַלס דיכטער, קריטיקער, אַלס זשורנאַליסט און אַלס פֿעליעטאָניסט, ― נאָר פֿון יענעם מין פֿעליעטאָניסט, װאָס יעדער זשורנאַל האַלט זײ לכּבֿוד שבת און לכּבֿוד יום־טובֿ. װאָרעם פֿרישמאַן אַלס פֿעליעטאָניסט איז נישט דער לץ, דער פּלױדערזאַק, װאָס קומט אַלע טאָג אַ קיצל טאָן דעם עולם. פֿרישמאַנס פֿעליעטאָן איז דער פּראָדוקט פֿונעם אײראָפּעיִשן געשמאַק, פֿון דער אײראָפּעיִשער עסטעטיק, דורכגעזײַט דורך ייִדישן געלעכטער און ייִדישע טרערן ― דער עכטער ייִדישער הומאָר. פֿרישמאַנס װיץ איז װײַט פֿון בית־המדרש, נאָר עכט ייִדיש, טיף, שאַרף און שטעכעדיק, נאָר פֿײַן; בײַסנדיק, נאָר אײדל; שנײַדנדיק, נאָר מיט כּבֿוד… פֿרישמאַנס אַ פֿעליעטאָן לכּבֿוד שבת איז אַלײן אַ שטיק שבת, פֿרישמאַנס אַ ליד איז אַ „זמר לכּבֿוד יום־טובֿ“. אַלצדינג איז דורכגעװעבט מיט ייִדישער פֿילאָזאָפֿיע. אַלצדינג איז דורכגעקנעטן מיט ייִדישע טרערן און מיט ייִדישן געלעכטער, און אַף אַלץ שװעבט דער ייִדישער גײַסט. אַלץ איז עכט נאַציאָנאַליסטיש, און אַלץ איז שטענדיק אײגנאַרטיק, טיפּיש, איך װאָלט געזאָגט פֿרישמאַניש. פֿריש־מאַן איז פֿון דעם מין פֿעליעטאָניסטן, װאָס אַז איר באַקומט דאָס ערבֿ־שבתדיקע בלאַט, קערט איר איבער די ערשטע זײַט, כאַפּט אַ קוק פֿון אונטן אַף דער צװײטער זײַט, אַף דער דריטער זײַט, דערזעט איר אַן אונטערשריפֿט: ד. פֿרישמאַן ― װײסט איר שױן פֿריִער, אַז איר װעט דאָרטן געפֿינען אי דעם װיץ, אי דאָס לעצטע װאָרט פֿון דער צײַט, אי דעם ייִדישן קרעכץ, אי דעם ייִדישן אײַנפֿאַל, ― און דאָס אַלצדינג אין דער אײגנאַרטיקער פֿרישמאַנס לײַכטער, גלאַטער, פֿײַנער שפּראַך, װאָס לײענט זיך װי אַ װאַסער. איר זײַט זיכער, אַז איר װעט דאָרטן געפֿינען װאָס צום דענקען און װאָס צום לאַכן, און כאָטש דאָס װעט זיך בײַסן און כאָטש דאָס װעט אײַך אפֿשר אָנרירן, אַלס מענטש און אַלס ייִד, סאַמע דאָרט, װוּ סע טוט װײ, נאָר איר װעט הנאה האָבן און איר װעט װעלן לײענען נאָך און נאָך. אָט דאָס איז דװיד פֿרישמאַן. אָט דאָס איז דער כּח פֿון דעם, װאָס איז צו גלײַכער צײַט אַ טאַלאַנט און אַ דיכטער און אַן עסטעט און אַ הומאָריסט, אַן אײראָפּעיִש געבילדעטער מאַן און דערצו נאָך אַ תּלמיד־חכם, פֿאַר װעלכן אַ ייִד האָט פֿון תּמיד אָן דרך־ארץ.
איך בין איבערצײַגט, אַז פֿרישמאַנס יובילעום װעט זײַן אַ יום־טובֿ נישט נאָר פֿאַר דער אינטעליגענץ, נאָר אױך פֿאַר די ברײטע מאַסן פֿון אונדזער פֿאָלק, װעלכע האָבן שױן אָנגעהױבן צו אונטערשײדן פֿון אַ שרײַבער צו אַ שרײַבער, אין װעלכער עס האָט זיך אָנגעהױבן אױסאַרבעטן אַ ליטעראַרישער געשמאַק ― און דאָס איז דער פֿאַרדינסט פֿון אַזעלכע שריפֿטשטעלער, װי פֿרישמאַן, און אין דעם פֿאַרדינסט האָט פֿרישמאַן אױב נישט דעם גרעסטן חלק. איך בין איבערצײַגט, אַז נישט נאָר אין די גרױסע צענטערן, נאָר אין אַלע ייִדישע שטעט און שטעטלעך, װוּ אַ ייִדיש װאָרט װערט געלײענט און אָפּגעשאַצט, װעט פֿרישמאַנס יובילעום אַרױסרופֿן אַ גרױסן אינטערעס און װעט איבערגײן אומעטום פֿײַערלעך און גלענצנד, נישט קוקנדיק דערױף, װאָס מיר לעבן איבער אַ שטיקל ביטערע צײַט. איך בין איבערצײַגט, אַז די אינטעליגענץ און דאָס פֿאָלק װעלן זען דעם טאָג פֿונעם דאָזיקן יובילעום אױסצײכענען אַפֿן פֿײַנסטן אַרט, װי עס פּאַסט פֿאַר אַזאַ פֿאַרדינטן און באַליבטן יובילאַר, װי דװיד פֿרישמאַן. איך בין איבערצײַגט אױך אין דעם, אַז דער גרױסער סקעפּטיקער, דער בעל־היובֿל אַלײן, שמײכלט דאָרט ערגעץ אין דער שטיל, מאַכט זיך דערפֿון: „ייִדישע יובילעומס… ייִדישער כּבֿוד“… הערט אים נישט! נעמט אים, דעם חתן דנן, זעצט אים אַװעק אױבנאָן, און פֿײַערט אים אַ יובילעום, אַ גרױסאַרטיקן, אַ װאַרעמען יובילעום, װי ער האָט דאָס כּשר פֿאַרדינט! פֿײַערט אים אַ יובילעום, ס'זאָל רעשן, ס'זאָל זיך לאָזן הערן אַף דער װעלט און ס'זאָל זײַן אַ כּבֿוד סײַ פֿאַרן שריפֿטשטעלער, סײַ פֿאַר די לעזער!
לאָזאַנאָ (שװײץ), ערבֿ 1913 אַ פּאָר עפּיזאָדלעך.
דאָס איז געװען שױן לאַנג, גאַנץ לאַנג: מיר בײדע, נישט איך, נישט פֿרישמאַן, האָבן נאָך אַפֿילו נישט געחלומט פֿון יובילעומס…
פּערזענלעך האָבן מיר זיך נישט געקענט. נאָר גוטע פֿרײַנט זײַנען מיר געװעזן, אוהבֿים נאמנים, געשריבן זיך אײנס דאָס אַנדערע בריװלעך, „ידידי־יקירי־בריװלעך“, און געצױגן, געצױגן אײנס צו דאָס אַנדערע, װי ס'איז גאַנץ נאַטירלעך באַ יונגע שרײַבערס.
נאָר װי קומט די קאַץ איבערן װאַסער, אַז מען איז צעריסן ― אײנער אין קיִעװ, דער אַנדערער אין װאַרשע ― אַ פֿאָלג מיך אַ גאַנג!
נאָר ס'איז אַ תּירוץ? ― אוהבֿים נאמנים!…
בקיצור ― פֿרישמאַן איז געקומען קײן קיִעװ צו־גאַסט צו שלום־עליכמען.
געקומען פֿרישמאַן!
פֿאַרשטײט זיך, אַרױסגעפֿאָרן אַפֿן װאָקזאַל באַגעגענען פֿרישמאַנען, געבראַכט פֿרישמאַנען גלײַך צו זיך אַהײם, אים אָפּגעטראָטן אַ גאַנצן אַפּאַרטאַמענט ― גוטע צײַטן געװען, זײ װעלן זיך שױן נישט אומקערן מער…
װי אַזױ מע האָט פֿאַרבראַכט די צײַט ― באַדאַרפֿט איר נישט פֿרעגן. בײדע געװען יונג, בײדע פֿריש, בײדע פֿרײלעך און בײדן האָט געשפּאַרט ― לאַכן האָט זיך געװאָלט, לאַכן!
איך װעל נישט דערצײלן פֿון די געלעכטערן, װאָס זײַנען געװען אין שטוב, אין גאַס, אין טעאַטער. דאָס זײַנען געװען אָפּשניצלעך פֿון צװײ קונדסים, װאָס האָבן זיך לאַנג־לאַנג געצױגן אײנס צו דאָס אַנדערע, און גאָט האָט זײ געהאָלפֿן ― חבֿרה האָבן זיך „צונױפֿגעסקאָמפּאַניעט“. ער האָט געשריבן פּאַראָדיעס אַף זיך אַלײן אינעם געשטאַלט פֿון „אופֿיר“:
„גאָלד און זילבער און באַרליאַנטן“ ― און מע האָט געלאַכט.
מען איז געגאַנגען אין גאַס און מע האָט געקאָפּירט באַקאַנטע פּאַרשױנען ― געװײנטלעך, ליטעראַטן ― און מע האָט געלאַכט.
מען איז געקומען אין טעאַטער, אין דער אָפּעראַ, גאַנץ אױבנאָן אין אַ לאָזשע־בענואַר, האָט זיך דער גאַסט אַװעקגעזעצט דװקא מיטן פּנים צו דער טיר און אָפּגעזעסן אַזױ אַלע פֿיר אַקטן ― און מע האָט געלאַכט.
געװען גוטע יאָרן ― זײ װעלן זיך שױן נישט אומקערן מער, און נישט פֿון דעם װיל איך אײַך דערצײלן.
איך װעל אײַך דערצײלן נאָר אַ פּאָר עפּיזאָדלעך פֿון יענער צײַט.
ע פּ י ז אָ ד ל נ ו מ ע ר א ײ נ ס.
װי באַלד פֿרישמאַן איז געקומען, נאָך אַפֿן װאָקזאַל, האָט ער אױסגענומען מיט מיר אַ תּנאַי: אינקאָגניטאָ ― די „חכמי קיִעװ“ דאַרפֿן נישט װיסן, אַז ער איז פֿרישמאַן.
די „חכמי קיִעװ“ ― דאָס איז געװען אַ בינטל ייִדישע שרײַבער, צװישן זײ גאַנץ באַרימטע; צװישן זײ אױך גאַנץ קלײניטשקע.
דאָרט זײַנען געװען: משה אַהרן שאַצקעס, יהל"ל, יצחק יעקבֿ װײַס־בערג, דובזעװיטש, דאַרעװסקי ― און נאָך גאָר־גאָר קלײניטשקע.
דער גרעסטער טײל פֿון זײ פֿלעגן זײַן באַ מיר אָפֿטע געסט, און פֿון זײ האָט זיך עס פֿרישמאַן דװקא געװאָלט אױסבאַהאַלטן.
װאָס־זשע טוט גאָט? ― טראָגט עס אָן אײנעם פֿון זײ צו מיר אַקוראַט דעמאָלט, װען פֿרישמאַן זיצט, און עס װערט אַ שמועס ― געװײנטלעך, װעגן ליטעראַטור, און, געװײנטלעך, װעגן קריטיקער, „אונדזערע קריטיקער“; און אונדזערע קריטיקער ― דאָס איז געװען פֿריש־מאַן, און נאָך אַ מאָל פֿרישמאַן, און װידער אַ מאָל פֿרישמאַן.
איך געדענק שױן נישט אַקוראַט, צי פֿרישמאַן האָט שטאַרק אָנגערירט ערגעץ אין אַ פֿעליעטאָן אָט דעם נפֿש, צי נישט שטאַרק, צי גלאַט אין אַ בריװ אים אָנגערירט דעם כּבֿוד, ― נאָר װאָס דער פּאַרשױן האָט אױסגערעדט אַף דעם פֿרישמאַנען! אַש האָט ער פֿון אים געמאַכט; עפֿר ואפֿר! מיט דער בלאָטע גלײַך! גאָר נישט שײך צו זאָגן! פֿרישמאַן האָט זיך נאָכגעפֿרעגט אַף פֿרישמאַנען, און יענער האָט נישט אױפֿגעהערט צו שיטן פּעך און שװעבל אַף פֿרישמאַנען!
נאָך מער קונץ: מיר דאַכט, אַז אָט דער ייִד האָט מיט אַ קורצער צײַט פֿריִער פֿאַר דעם, אָדער אין דער זעלביקער צײַט טאַקע, געהאַט געשריבן צום זעלביקן פֿרישמאַנען „לכבֿוד־בריװלעך“ מיט אַזעלכע טיטלען און מיט אַזױנע קאָמפּלימענטן, אַז באַם גרעסטן עניו קאָן זיך דער קאָפּ פֿאַרדרײען!… די געלעכטערן, װאָס זײַנען דעמאָלט געװען אין קיִעװ נאָכדעם, װי דער נפֿש איז אַװעק, האָט מען באַדאַרפֿט הערן, מײן איך, אין װאַרשע!
נאָר איך האָב מורא, אַז נאָך אַזאַ שװיץ־באָד איז דאָס געװען פֿרישמאַנס לעצטער „אינקאָגניטאָ“…
ע פּ י ז אָ ד ל נ ו מ ע ר צ װ ײ.
„מחברים“ פֿלעגן אָפֿט, זײער אָפֿט קומען צו מיר אין שטוב.
איך רײד פֿון דעם מין „מחברים“, װאָס שרײַבן און שרײַבן און קײנער דרוקט זײ נישט.
אײנער אַזאַ מחבר האָט זיך מיר אַמאָל געקלאָגט אַף צעדערבױמען: „װאָס איז דאָס פֿאַר אַ מין רעדאַקטאָר, אָט דער צעדערבױם? װאָס איך שרײַב אים און שרײַב, און ער דרוקט נישט! איך שרײַב ― און ער דרוקט נישט!“…
אַ ראָמאַן האָט ער געבראַכט צו פֿירן. פֿון אַ קלײן שטעטל אין פּאָלטאַװער גובערניע, און װיל צװײ זאַכן: ערשטנס, מיר בײדע, איך און פֿרישמאַן, זאָלן אים איבערלײענען פֿון אָנהײב ביזן סוף.
דאָס הײסט, נישט חלילה מיר זאָלן לײענען. נײן! לײענען װעט ער, און מיר'ן אים האָרכן.
איז אײן מאָל אַװעק. והשנית ― מיר זאָלן אים דרוקן. דאָס הײסט, נישט דעם מחבר ― דעם ראָמאַן זאָלן מיר דרוקן.
װי אַזױ מיר װילן ― אין אַ צײַטונג, אַ זשורנאַל, אַ בוך ― ס'אַרט אים נישט װוּ, אַבי דרוקן.
ער װיל זײער, אַז זײַן ראָמאַן זאָל זײַן געדרוקט.
הכּלל, װאָס טוט מען דאָ? דאַרף מען זיך אַװעקזעצן, הײסט עס, און האָרכן, װי ער װעט לײענען.
פֿאַררײכערט צו ציגאַרן, אַװעקגעזעצט זיך גאַנץ באַקװעם אין װיגשטולן, דעם מחבר ― אױבנאָן באַם טיש מיטן פּעקל כּתבֿים ― אַ היפּש פּעקל: דרײַ גרױסע גראָבע געדיכטע „טעטראַדן“, ביכער!
נײן, איך װעל אײַך נישט דערצײלן װאָס דער מחבר האָט אונדז געלײענט.
דאָס איז געװען אַ ראָמאַן „אין דרײַ טײלן“, אַפֿן שניט פֿון שמ"ר, באַזאַלצן מיט הומאָר און באַפֿעפֿערט מיט „סאַטיריקאָ“…
נאָר דער גאַנצער אַנטיק האָט געשטעקט אין דעם, װי אַזױ דער מחבר האָט געלײענט זײַן װערק, װי אַזױ ער האָט באַטאָנט, געקװעטשט, באַטעמט איטלעכס װאָרט באַזונדער, געמאַכט מיט די הענט און מיט אַלע איבֿרים, אָנגעקװאָלן, געשעפּט תּענוג, ממש געװאַקסן פֿאַר נחת, אַלײן געלעקט פֿון זיך די פֿינגער, װי אַזױ אַ מענטש קאָן נעמען און אַזעלכעס אָנשרײַבן מיט אַ פּראָסטער פּען, מיט שװאַרצער טינט אַף װײַס פּאַפּיר!…
באַדאַרף מען אײַך נאָך דערצײלן, װאָס פֿון אונדז בײדן איז געװאָרן, אַז מיר האָבן נאָך די ערשטע עטלעכע פֿראַזן געגעבן אַ קוק אײנס אַף דאָס אַנדערע? ברױן און בלױ און אַלערלײ קאָלירן ― נאָך אַ מינוט, און מיר װאָלטן געװען אָדער דערשטיקט געװאָרן אַפֿן אָרט, אָדער געפּלאַצט אַף שטיק־שטיקלעך.
אַ גליק, װאָס דער געלעכטער, װעלכן מיר האָבן אַ היפּשע צײַט געהאַלטן פֿאַרשטיקט אין זיך, האָט זיך דורכגעשלאָגן אַ װעג דורך דער נאָז און איז אַרױס לאַױר העולם.
דער ערשטער האָט געפּלאַצט פֿרישמאַן ― און אױ־װײ, װי איך האָב געציטערט פֿאַר אים, טאָמער דערזעט דער מחבר, אַ קשיא אַף אַ מעשׂה, און כאַפּט אַ „טעטראַד“ פֿון זײַנע „טעטראַדן“, און גיט אים איבערן קאָפּ און פּלעט פֿרישמאַנען דעם מח! אַ גראָשן איז באַ מיר נישט װערט געװען דעמאָלט פֿרישמאַנס לעבן!
און שטעלט אײַך פֿאָר אַ הצלחה פֿון אַ מענטשן! ― דער מחבר האָט אונדז דערזען לאַכן, האָט ער זיך אַלײן אױך צעלאַכט!
ער איז געװען זיכער, אַז דאָס האָט אַף אונדז געװירקט די זאַלץ פֿון זײַן הומאָר און דער פֿעפֿער פֿון זײַן „סאַטיריקאָ“.
פּלוצעם כאַפּט זיך אױף פֿרישמאַן:
― גענוג!
מע דאַרף נישט לײענען מער. ס'איז אַזױ גוט, אַז מע פֿאַרשפּאָרט שױן גאָר לײענען װײַטער.
― אַלזאָ, יונגערמאַן, װאָס װילט איר?
― איך װיל, מײַן ראָמאַן זאָל זײַן געדרוקט, און װײַטער גאָר נישט… און געלט ― איז װיפֿל איר װעט זאָגן…
דערזען, אַז דער יונגערמאַן באַנוגנט זיך ניט מיט כּבֿוד אַלײן ― ער װיל נאָך געלט אױך, האָט אונדז אָנגענומען אַ חשק, נעמען דעם יונגנמאַן צו דער אַרבעט.
תּחילת ― דאָס איז געװען פֿרישמאַנס אײַנפֿאַל (אַן אײַנפֿאַל פֿון אַ גאָון!) ― באַדאַרף מען װיסן די װערט פֿונעם װערק ― און דאָס לאָזט זיך נישט אָפּשאַצן, סײַדן מע זאָל װיסן די װאָג, װיפֿל עס װעגט.
און דאָס איז נישט שװער צו דערגײן. מע נעמט און מע לײגט דאָס אַװעק אַף אַ װאָג, דאָס הײסט (און דאָס איז אױך געװען פֿרישמאַנס זשעניאַלער אײַנפֿאַל!), מע לײגט אַװעק אַף אײן שאָל דאָס װערק און אַף דער אַנדערער לײגט מען אַװעק געװיכט, װעט מען דעמאָלט װיסן אַקוראַט.
און מע האָט זיך נישט געפֿױלט און מען איז געגאַנגען אין אַ קלײט, װוּ ס'איז דאָ אַ װאָג, און מע האָט אָפּגעװױגן דאָס װערק: דרײַ פֿונט מיט דרײַ פֿערטל ― קײן עין הרע נישט!
אַצינד איז געבליבן נאָר אײן זאַך: דער מקח?
― מה יקר? װי טײַער זאָל מען רעכענען אַ פֿונט?
װיל דער יונגערמאַן בשום אופֿן נישט זאָגן װיפֿל.
― װיפֿל אירט זאָגן, אַזױ װעט זײַן גוט.
איז געבליבן בײַ אונדז, אַז צװײ הונדערט רובל דער פֿונט.
― גענוג?
דער יונגערמאַן, װאָס איז שױן בלאו הכי געװען אַפֿן זיבעטן הימל, האָט אַ זאָג געגעבן:
― עס מעג זײַן הונדערט רובל אַ פֿונט, איז אױך גענוג.
האָט זיך אָבער פֿרישמאַן אַװעקגעשטעלט אײן מאָל פֿאַר אַלע מאָל: צװײ הונדערט רובל ― ס'איז װערט מער!
דער מחבר אונדזערער איז שיִער נישט צעשמאָלצן געװאָרן פֿאַר תּענוג:
― שאַ! מילא! אַז איר האָט זיך אײַנגעשפּאַרט צװײ הונדערט, זאָל זײַן צװײ הונדערט.
― װיפֿל־זשע, הײסט עס, כאַפּט דאָס אױס אַרום און אַרום?
און פֿרישמאַן האָט אָנגעזאָטלט די נאָז מיטן פּענסנע מיט גרױס מאַטערניש (עס האַלט זיך נישט אַף פֿרישמאַנס נאָז קײן פּענסנע!), און אַלע דרײַ האָבן גענומען אַרײַנקוקן אין חשבון אַרײַן ― עס טרעפֿט אָן אַקוראַט 750 רובל, װי אַ גראָשן אַ בײגל!
דער יונגערמאַן האָט זיך שױן גענומען גלעטן דאָס בערדל און װאַרטן.
מיר האָבן אױך געװאַרט.
― נו?…
― נו־נו?…
― אַדרבה?…
― אַדרבה ואַדרבה?…
און אָט דאָ האָט זיך אַרױסבאַװיזן דער גאַנצער טעות: דער יונגערמאַן האָט געמײנט, אַז מיר דאַרפֿן אים צאָלן צװײ הונדערט פֿאַר אַ פֿונט און מיר האָבן געמײנט, אַז דער יונגערמאַן זאָל אונדז צאָלן די צװײ הונדערטער אַ פֿונט!
איז דער יונגערמאַן געפֿאַלן אַף אַ המצאה:
― װײסט איר גאָר װאָס? איכל אײַך נישט צאָלן, אירט מיר נישט צאָלן ― נאַט אײַך מײַן װערק און דרוקט עס אָפּעט!
האָבן מיר זיך אָבער אַװעקגעשטעלט: נײן! דאָס װעט נישט גײן! פֿון זינט די װעלט שטײט איז אַ מנהג, אַז פֿאַר אַ װערק אָדער מע צאָלט דעם מחבר, אָדער דער מחבר צאָלט ― אַנדערש גײט עס נישט!
פֿונעם געשעפֿט איז נישט געװאָרן גאָר נישט ניט.
נאַרישע, ייִנגלשע, נאָר גוטע, גליקלעכע יאָרן ― זײ װעלן זיך שױן נישט אומקערן מער!…
נערװי, 1 מאַרץ, 1914 א.
יאָרן־לאַנג בין איך געשטאַנען אין פֿאַרבינדונג מיט ביאַליקן און נישט זוכה געװען פּערזענלעך זיך צו באַקענען מיטן גרעסטן פֿון אונדזערע פּאָעטן, װײַל מיר זײַנען געװען װײַט אײנס פֿון דאָס אַנדערע. ער האָט געװױנט אין אַדעס און איך ― אין קיִעװ. דערנאָך זײַנען געקומען די גלות־יאָרן פֿון נאָך דער רוסישער קאָנסטיטוציע. האָט דאָס מיך פֿאַרװאָרפֿן קײן אױסלאַנד ― שװײץ ― און פֿון דאָרטן, איבערן אַטלאַנטישן ים, קײן אַמעריקע, און אָט אַזױ האָב איך שױן כּמעט אינגאַנצן אױפֿגעגעבן מײַן האָפֿענונג צו באַגעגענען זיך װען ס'נישט איז מיטן ריז פֿון די ריזן. װאָס טוט גאָט? פֿאָרן זיך צונױף די ציוניסטן אַפֿן קאָנגרעס אינעם יאָר 1907 אין האַאַג, און די אַמעריקאַנער ציוניסטן קלײַבן מיך אױס פֿאַר אַ דעלעגאַט, און איך קום צו פֿאָרן קײן האַאַג, אין האָלאַנד.
ערבֿ קאָנגרעס איז אַ קאָנפֿערענץ פֿון העברעיִסטן. איך קום אַרײַן, דער זאַל איז פֿול. דער טשערמאַן איז א. ל. לעװינסקי. קלאַפּט מיטן האַמער אין טיש. דער עולם איז אױפֿגערעגט. און מער פֿון אַלע אַנדערע קאָכט זיך עפּעס אַ יונגערמאַנטשיק. װײַזט אױס, אַ „בורזשוק“; באַ אונדז אין דער הײם הײסט ער אַ „קופּטשיק“. איך באַטראַכט דעם יונגנמאַנטשיק און באַשליס, אַז דאָס מוז זײַן מסתּמא אָדער אַ יונגערמאַן אַ משׂכּיל, װאָס איז נאָר־װאָס אַראָפּ פֿון קעסט, אָדער אַן אײדעם, װאָס זיצט נאָך אַף קעסט. און װײַל ער איז אַ משׂכּיל און זײַן שװער איז אַ ייִד אַ בעל־הבית, האָבן די ציוניסטן פֿון זײַן שטעטל אים אױסגעקליבן פֿאַר אַ דעלעגאַט, װאָס פֿאָרט מסתּמא אַף זײַנע אײגענע הוצאָות קײן האַאַג. און איך מײן, אַז איך האָב קײן טעות נישט, װאָרעם איך בין דאָך אַ שרײַבער, און װעלכער שרײַבער איז דאָס נישט קײן פֿיזיאָנאָמיסט? איך לאָז נישט אַראָפּ קײן אױג פֿונעם קופּטשיק, און דער קופּטשיק שפּרינגט אַלע מאָל אױף. רײדן רײדן אַלע אַף העברעיִש, און ער אױך. אַלע מאָל טוט ער אַ שיס־אױס:
― אַדרבה!… לא! אין אַני מסכּים! ― ער איז נישט מסכּים! ער איז ניט אײַנפֿאַרשטאַנען!…
דער טשערמאַן (לעװינסקי) קלאַפּט מיטן האַמער. די קאָנפֿערענץ איז צו ענדע. דער עולם קאָכט זיך נאָך. דער טשערמאַן שטײט אױף פֿון טיש. מיר צעקושן זיך. איך װיל גײן. דער טשערמאַן האַלט מיך אָפּ אַ מינוט.
― װאַרט אױס אַ װײַלע. איך װיל אײַך באַקאַנט מאַכן פֿריִער מיט אונדזער ביאַליקן.
― ביאַליק איז דען אױך דאָ? װוּ איז ער?
― אָט איז ער דאָך.
און ער שטעלט מיר פֿאָר דעם בורזשוק.
אָט־אָ־דער קלײנער בורזשוק איז דאָס געװען דער גרױסער ביאַליק. די משמעות, אַז איך בין נישט אַזאַ שאַרפֿער פֿיזיאָנאָמיסט… ב.
אין האַאַג האָב איך קײן סך נישט פֿאַרבראַכט. נאָר די גאַנצע צײַט כּמעט זײַנען מיר מיט ביאַליקן געװען נישט צעשײדט. אַפֿן ברײטן װײַס־זאַמדיקן ברעג פֿונעם װײַס־זילבערנעם ים האָבן מיר שעהען־לאַנג שפּאַצירט און געפֿירט אינטימע געשפּרעכן. עפּעס גלײַך װי מיר װאָלטן געװען באַקאַנט פֿון יאָרן און יאָרן, עפּעס גלײַך װי מיר האָבן זיך אין אונדזער װײַטער קינדהײט צעשײדט און איצטער װידער אַ מאָל צונױפֿגעקומען זיך. איטלעכער פֿון אונדז האָט געהאַט צו דערצײלן און צו דערצײלן פֿון דער פֿאַרגאַנגענהײט און פֿאַנטאַזירן פֿון דער צוקונפֿט ― און די צײַט איז אַזױ קורץ! ביאַליק האָט מיר דאָס װאָרט געגעבן, אַז אַפֿן צוריקװעגס שטעלט ער זיך אָפּ באַ מיר אין גענף, װאָס אין דער שװײץ. און ער האָט געהאַלטן װאָרט. נאָך אַ קורצער נסיעה איבער איטאַליע איז ער אַף ראָש־השנה אַראָפּגעפֿאָרן צו מיר קײן גענף. ג.
אין יענער צײַט האָט אָפּגעריכט גלות אין דער שװײץ אױך דער זײדע ,מענדעלע מוכר־ספֿרים, און אױך בן־עמי, װעלכער איז אַ תּושבֿ אין גענף עד היום הזה. עס איז זעלבסטפֿאַרשטענדלעך, אַז יעדער פֿון אונדז דרײַ האָט געװאָלט דעם כּבֿוד און דעם פֿאַרגעניגן צו האָבן באַ זיך דעם גרױסן גאַסט. נאָר אַזױ װי די אידעע איז געװען מײַנע, דעריבער איז דער גאַסט פֿאַרפֿאָרן גלײַך צו מיר. פֿאַר מײַנע קאָלעגן האָב איך עס געהאַלטן דערװײַל בסוד, געװאָלט זײ מאַכן אַ סורפּריז. אַף מאָרגן, ראָש־השנה אינדערפֿרי, האָב איך גענומען דעם גאַסט און בין מיט אים אַװעק אין שול אַרײַן. דאָרט זײַנען שױן געװען דער זײדע און בן־עמי. דער זײדע האָט אים אָפּגעגעבן אַ ברײטן שלום־עליכם. בן־עמי ניט. דער איז געװען אש־להבֿה, פֿאַר װאָס ער איז פֿאַרפֿאָרן צו מיר, ניט צו אים, צו בן־עמין. װער עס קען בן־עמין, דער װעט פֿאַרשטײן זײַן אײפֿערזיכטיקײט… אַז ס'איז געקומען צו „אױסנעמענעס“ און מיר זײַנען אַרױס פֿון שול אַפֿן הױף, האָט זיך בן־עמי ניט געקאָנט אײַנהאַלטן און האָט פֿאָרגעהאַלטן דעם גאַסט, למאַי ער האָט זיך ניט אָפּגעשטעלט באַ אים. נישט געהאַט קײן אַנדער תּירוץ אַף אַרױסצודרײען זיך, האָט ביאַליק זיך געװאָלט פֿאַרענטפֿערן פֿאַר בן־עמין, אַז ער האָט עס נישט געקאָנט טאָן, װײַל ער איז נאָר־װאָס געקומען פֿון באַן.
― װען? הײַנט? הײַנט, דעם ערשטן טאָג ראָש־השנה?! דער גרעסטער ייִדישער דיכטער איז געפֿאָרן אום ראָש־השנה???!! און פֿון װעמען הערט ער עס? ― פֿון ביאַליקן אַלײן?! שומו שמים!!! ― הימל עפֿן זיך!!…
און װאָס מער בן־עמי האָט זיך געקאָכט, אַלץ מער האָט ביאַליק געלאַכט. און װאָס מער ביאַליק האָט געלאַכט, האָט זיך בן־עמי געקאָכט. עס האָט אָנגעהױבן װערן שטאַרק לעבעדיק. עס איז געװאָרן אַרום אונדז אַ „רעדל“. עס איז אָנגעקומען דער זײדע. דערזען, װי די אײניקלעך קאָכן זיך, װי אײנער בײזערט זיך, די איבעריקע לאַכן, האָט ער מקײם פּסק געװען בן־עמין אַפֿן אָרט. ער האָט אים אױסגעלאַכט, װי דער זײדע קאָן:
― װאָס זײַט איר עס גאָטס סטראַפּטשע אין דער שװײץ אָנצונעמען זיך גאָטס קריװדע אין די ימים נוראָים? פֿאַרלאָזט אײַך אַף דעם רבונו של עולם ― ער קאָן אַלײן באַשטײן זײַן שטעטל ― האָט איר געהערט אַ מעשׂה!
װער עס קען בן־עמיס היציקן טעמפּעראַמענט, װעט פֿאַרשטײן, אַז לאַנג האָט ער נישט געקאָנט זײַן ברוגז. און איבערהױפּט ― אַף ביאַליקן. קאָן מען דען זײַן לאַנג ברוגז אַף אַ קונדס, אַף אַ ליבן קונדס, װאָס לאַכט אַזױ האַרצעדיק און מאַכט אײַך לאַכנדיק? מיר האָבן באַלד אַפֿן אָרט געמאַכט אַ פּשרה, אַז ס'איז פֿאַרפֿאַלן. סטאַנציע האַלט דער דיכטער טאַקע באַ מיר. נאָר עסן זאָל ער אַמאָל דאָ און אַמאָל דאָרט ― אַזױ אַז ער זאָל זײַן אונדזער אַלעמענס אורח. און אָט אַזױ האָבן מיר פֿאַרבראַכט מיטן גרױסן גאַסט אַ גוטע װאָך. אַ אומפֿאַרגעסלעכע װאָך. אַלע זאַלבע־פֿערט האָבן מיר זיך געלאָזט פֿאָטאָגראַפֿירן, לױט דאָס בילד װאָס ליגט דערבײַ, אונטער דעם שײנעם בלױען הימל, באַ דער גענפֿער שטילער זעע, אַקעגן די הױכע, מיט אײביקן שנײ באַדעקטע, שוױיצער־אַלפּן. און מעשׂיות זײַנען דערצײלט געװאָרן אײנציקװײַז, מערקװירדיקע פּאַסירונגען, װאָס יעדן האָט זיך געטראָפֿן אין זײַן לעבן. אײניקע פֿון די דאָזיקע מעשׂיות האָב איך דערנאָך באַשריבן און אַרױסגעגעבן באַזונדער אין אַ ביכל אונטערן נאָמען: „פֿיר זײַנען מיר געזעסן“. מיט אײנעם װאָרט, דאָס איז געװען אַ װאָך פֿון ביאַליק. און נאָך אָ מאָל ביאַליק. און װידער אַ מאָל ביאַליק. ד.
אַװעקגעגאַנגען די טומלדיקע װאָך, אַװעקגעפֿאָרן דער גאַסט ― אױס ביאַליק. שטיל איז געװאָרן אין דער שװײץ. די הױכע, מיטן אײביקן שנײ באַדעקטע, בערג האָבן זיך חנעװדיק אָפּגעשפּיגלט אינאײנעם מיטן בלױען הימל אין דער שײנער שטילער גענפֿער זעע. עס איז אָבער באַשערט געװען, אַז ביאַליקס נאָמען זאָל צװישן אונדז נאָך אַביסל װענטי־לירט װערן צוליב אַ נײַעם אינצידענט, צוליב אַ נײַ קונדסערײַ.
אין אַ שײנעם פֿרימאָרגן באַקום איך אַ בריװעלע פֿון ביאַליקן. אין בריװעלע לאָזט מיך דער גרױסער דיכטער הערן, אַז ער האָט פֿאַרגעסן ערגעץ אין װעג אַ פּאָר שטעקשיך, בעט ער מיך, איך זאָל זיך מטריח זײַן אַ קוק טאָן אונטערן בעט, װוּ ער איז געשלאָפֿן, און אױב איך װעל געפֿינען זײַנע שטעקשיך, זאָל איך זײ אים איבערשיקן. געשריבן איז דאָס בריװעלע אין ביאַליקס סטיל מיט מגלה־טמירין־לשון: „השטעקשיך שלי“… און עס האָט זיך אָנגעהױבן אַ חתונה מיט שטעקשיך. עס זײַנען געלאָפֿן בריװ נאָך בריװ, װוּ דאָס װאָרט: „שטעקשיך“ װערט דערמאָנט און איבערגעחזרט און איבערגעקײַט אפֿשר אַ מאָל הונדערט. אינעם ערשטן בריװל שרײַב איך אים, אַז איך האָב געזוכט די שטעקשיך אונטערן בעט, װוּ ער, ביאַליק, איז געשלאָפֿן, נאָר איך װײס נישט פֿאַר געװיס, אױב די שטעקשיך זײַנען זײַנע שטעקשיך, אָדער גלאַט אַ פּאָר שטעקשיך? און בכדי עס זאָל נישט אַרױס חס־ושלום קײן שום טעות, האָב איך געבראַכט אַ פֿאָטאָגראַפֿישן אַפּאַראַט און האָב אַראָפּגענומען אַ בילד פֿון די שטעקשיך, און איך שיק אים אַרױס רצוף פּה דאָס בילד פֿון די שטעקשיך, ער זאָל זיך צוקוקן צו די שטעקשיך און זאָל מיר באַלד מודיע זײַן דורך אַ בריװל, אױב די שטעקשיך זײַנען זײַנע שטעקשיך? קומט מיר אָן אַ בריװל פֿון ביאַליקן, אַזױ װי ער האָט זיך גוט אײַנגעקוקט אינעם בילד פֿון די שטעקשיך און האָט דערקענט אין זײ זײַנע שטעקשיך, אַזױ אַז ער קאָן שװערן בנקיטת חפֿץ, אַז די שטעקשיך זײַנען זײַנע שטעקשיך, לכן דעריבער זאָל איך, למען השם, אים אַרױסשיקן זײַנע שטעקשיך! ענטפֿער איך אים מיט אַ בריװל, אַז ער זאָל מוחל זײַן מיר צושיקן אַ קבלה אַף די שטעקשיך, װעל איך אים דעמאָלט אַרױסשיקן די שטעקשיך… קומט מיר אָן אַ בריװל פֿון ביאַליקן מיט אַ גװאַלד: היתּכן? הישמע כזאת? װי קאָן ער מיר שיקן אַ קבלה אַף די שטעקשיך אײדער ער האָט באַקומען די שטעקשיך? ענטפֿער איך אים, אַז ס'איז דאָ אַן עצה: איך שיק אים דערװײַל אַרױס אײן שוך פֿון זײַנע שטעקשיך, װעט ער מיר צושיקן אַ קבלה אַף די שטעקשיך. און אַז איכל באַקומען די קבלה אַף די שטעקשיך, װעל איך אים דעמאָלט אַרױסשיקן דעם אַנדערן שוך פֿון די שטעקשיך. און צום אַרױסגעשיקטן שוך האָב איך צוגעלײגט אַ צעטעלע: „המשך יבֿוא“ ― פֿאָרזעצונג פֿאָלגט…
אַזױ האָט מען געקונדסט און אַרױסגעװאָרפֿן שטיקלעך, און צװישן רעכטן קונדסערײַ האָט מען געטאָן ערנסטע ליטעראַרישע אַרבעט אױך ― מע האָט געשריבן און איבערגעזעצט זאַכן פֿון ייִדיש אַף העברעיִש, אַרױסגעגעבן גאַנצע בענדער מעשׂיות פֿאַר ייִדישע קינדער, געפּלאַנעװעט אַרױסצוגעבן נאָך מערערע זאַכן ― ביז דער גאָט פֿון נקמה האָט זיך צעבײזערט און ער האָט אָנגעשיקט אַ בלוטיקן מבול אַף דער זינדיקער ערד… מיך האָט דער שטראָם אױפֿגעכאַפּט און פֿאַרטראָגן אַזש אַהער, קײן אַמעריקע. ביאַליק איז פֿאַרבליבן דאָרט באַ די ברעגעס פֿונעם שװאַרצן ים, װײַט פֿון די, װאָס האָבן זיך געשפּיגלט אין זײַן נשמה, װאָס האָבן זיך געװאַרעמט אינעם ברען פֿון זײַן טאַלאַנט, װאָס האָבן אים ליב געהאַט אָן אַ ברעג און האָבן אים ליב עד היום הזה.
ניו־יאָרק, ניסן, 1916.
מ ע נ ד ע ל ע מ ו כ ר ־ ס פֿ ר י ם ― אַ שײנער זקן, רעדט צוקערזיס.
ב י אַ ל י ק ― אַ פּאָעט, אַ בעל־מחשבֿות.
ב ן ־ ע מ י ― אַ ייִד, װאָס קאָכט זיך.
ש ל ו ם ־ ע ל י כ ם ― אַן אַלטער באַקאַנטער, װאָס הערט זיך צו און שרײַבט אַלצדינג אַרײַן אין אַ ביכל.
אַלע מײנען, אַז בערג, למשל, שטײען אַף אײן אָרט. און איך זאָג אײַך, אַז בערג גײען, און נאָך װי אַזױ! זײ לױפֿן! װען איך בין דערגאַנגען דעם דאָזיקן שׂכל? אין דער צײַט, װען מיר, דרײַ ייִדישע שריפֿטשטעלער און אײנער אַ פּאָעט, האָבן געמאַכט די ערשטע עקסקורסיע צו די באַרימטע, מיט אײביקן שנײ באַדעקטע, אַלפּנבערג.
אַרױסגעגאַנגען אַ פּאָר מײַל פֿון שטאָט אַרױס, האָט זיך אונדז אױסגעדאַכט: אָט־אָט זײַנען מיר באַ די בערג, אָט־אָט נעם צי אױס אַ האַנט ― גיט איר זײ אָפּ שלום. נאָר װאָס װײַטער מיר גײען צו זײ, אַלץ װײַטער גײען זײ אַװעק, אַנטלױפֿן פֿון אונדז. מיר הײבן אָן גײן אַביסל גיכער, שטאַרק גיך, ― בלאָטע! זײ לױפֿן נאָך גיכער.
― זײ רײצן זיך מיט אונדז? ― רוף איך מיך אָן צום איבעריקן עולם.
― װער?
― די בערג.
― איך װײס גאָר נישט װאָס דאָס איז! ― רופֿט זיך אָן מײַן קאָלעגע מיטן הײסן טעמפּעראַמענט, װעלכער איז קלאָר אין די אַלפּנבערג, װי אַ ייִד אין אַשרי. ― ס'איז קײנמאָל נישט געװען אַזױ װײַט, װי איצטיקס מאָל. איר זאָלט מיך פֿאָלגן, װאָלטן מיר געגאַנגען אַביסל גיכער.
און אָט אַזױ האָט ער אונדז אונטערגעגעבן אַלע מאָל מער היץ, מיר זאָלן גײן גיכער, מער פֿון אַלעמען זיך אײַנגעמידט און מחמת דעם איז ער געװאָרן בײז, גערעדט מיט גאַל, געשאָטן מיט פֿײַער, אױסגעלאָזט כּל חמתו אַף פֿאָניע־גנבֿ מיט זײַן רעװאָלוציע און מיט זײַן קאָנסטיטוציע.
― שאַט! איך װיל אײַך עפּעס פֿרעגן! ― אַזױ האָט זיך אָנגערופֿן צו אונדז דער זײדע רב מענדעלע, און מיר אַלע האָבן זיך אױפֿגעשטעלט אַף אַ װײַלע. ― איך װיל, איר זאָלט מיר זאָגן, יעדער באַזונדער, װי אַזױ פֿילט איר זיך אין דער מינוט?
אַפּנים, אַז מײַן קאָלעגע מיטן הײסן טעמפּעראַמענט האָט דער ערשטער פֿאַרשטאַנען דעם זײדנס פֿראַגע, מחמת ער האָט זיך געאײַלט ענטפֿערן דער ערשטער, װישנדיק מיט די פּאָלעס דעם שװײס פֿונעם נאַסן שטערן.
― איך פֿיל מיך אַזױ גרינג, אַז איך װאָלט געפֿלױגן, װי אַן אָדלער, נישט אַרומגעקוקט זיך צוריק אַפֿילו אַף אַ מינוט.
― און איך ― מאַכט דער יונגער פּאָעט ביאַליק, אײַנגעקוקט זיך אַף מיר ― איך פֿיל מיך נישט שלעכט, נאָר פֿליִען װי אַן אָדלער ― װײס איך ניט, אױב איך װאָלט געפֿלױגן.
אַצינד איז געקומען די צײַט, איך זאָל אױך עפּעס ענטפֿערן. און איך האָב געזאָגט:
― איך פֿיל, אַז עס װאָלט מיר צוגעקומען אַ שטיק געזונט, װען מיר זעצן זיך אָט־דאָ, למשל, אַפֿן גראָז…
מײַן קאָלעגע מיטן הײסן טעמפּעראַמענט איז געװאָרן אָנגעצונדן. ער האָט געזאָגט, אַז אױב מיר װעלן אָט אַזױ גײן, װעלן מיר שבת האַלטן אונטערן באַרג. מיך האָט ער געמאַכט אױסצודרײען. ער האָט ניט פֿאַרשטאַנען, װי אַזױ נעמט זיך אונטער אַזאַ מענטש װי איך גײן, אַז איך וױיס, אַז איך קאָן ניט גײן?
פֿונדעסטװעגן האָט דאָס אים גאָרנישט געשטערט, ער זאָל צונױפֿלײגן דעם שירם, פֿאַרקאַטשען די פּאָלעס און גלײַך מיט אונדז אַלע זיך אַ װאָרף טאָן אין גרינעם פֿרישן שמעקעדיקן גראָז אַרײַן און געניסן טעם גן־עדן פֿון רוען אין מיטן פֿעלד, אונטער גאָטס הימל, און הערן דעם זײדן דערצײלן אַ מעשׂה. * * *
באַשרײַבן אַ מעשׂה און דערצײלן אַ מעשׂה ― דאָס איז זיך צװײ באַזונדערע זאַכן. פֿאַראַן מענטשן, װאָס װעלן אײַך באַשרײַבן אַ זאַך אױסגעצײכנט, און לאָזן זײ אײַך עפּעס נעמען דערצײלן, צעברעקלען זײ דאָס און צעקײַען עס אײַך אַזױ, אַז עס שלאָגט צו דער גאַל. און פֿאַראַן מענטשן, װאָס װעלן אײַך דערצײלן אַ מעשׂה טשאַקענדיק, אױסגעטאָקט און אױסגעפּוצט, מחיה נפֿשות, ― און פּרוּװט, לאָזן זײ דאָס װעלן איבערגעבן אַף פּאַפּיר ― איר זאָלט זײ אַראָפּנעמען דעם קאָפּ! פֿאַראַן נאָך אַ קאַטעגאָריע גליקלעכע מענטשן, װאָס זײַנען װײַט פֿון בײדע זאַכן, ניט דערצײלן, ניט באַשרײַבן; נאָר פֿון זײ רײדן מיר נישט. מיר רײדן פֿון די, װאָס די נאַטור האָט זײ געבענטשט מיט בײדע טאַלאַנטן. דער זײדע רב מענדעלע מוכר־ספֿרים באַזיצט בײדע מתּנות פֿון זײַן ליבן נאָמען אַפֿן העכסטן שטײגער. ער, אַז ער דערצײלט אַ מעשׂה, מאַכט ער אַ בילד, און איר זיצט און הערט און זעט, און עס דאַכט זיך אײַך, אַז איר לעזט דאָס פֿון אַ בוך, ― נײן! װאָס זאָג איך? עס דאַכט זיך אײַך, אַז דאָס לעבט, אַז דאָס רעדט, אַז דאָס קומט־פֿאָר פֿאַר אײַערע אױגן, און עס װילט זיך אײַך אײביק אַזױ זיצן און הערן, און הערן, און הערן…
דער שמועס, װאָס באַ אונדז האָט זיך געקײטלט, האָט זיך אָנגעהױבן, געװײנטלעך, פֿון פּאָליטיק, פֿון דער ייִדישער לאַגע אינעם אומגליקלעכן לאַנד, און מען איז אַריבער אַף דעם, װאָס אונדז, שריפֿטשטעלער, איז מער נאָענט צום האַרצן, ― אַף דער ליטעראַטור. די גאַנצע צײַט איז אָבער דער זײדע געזעסן פֿאַרכמורעט, מיט אַ ביטער שמײכעלע אַף די ליפּן, װי אײנער רעדט: „נאַראָנים האָבן געפֿונען פֿון װאָס צו רײדן!“… מײַן קאָלעגאַ מיטן הײסן טעמפּעראַמענט האָט געװאָלט מאַכן די אונטער־האַלטונג מער אינטערעסאַנט, האָט ער אַרױפֿגעפֿירט דעם שמועס אַף „נאַציאָנאַליזם“, און האָט גענומען אײַנטײלן די רעװאָלוציאָנערן מיט די בונדיסטן מיט די אַריסטאָקראַטן פֿון אײן זײַט, און די ציוניסטן מיט די טעריטאָריאַליסטן פֿון דער אַנדערער זײַט, ― אַלע האָבן זיך פֿון אים ניט גענאַרט! עס האָט אָבער קײנעם נישט גענומען. דער גאַנצער פּולװער מיט אַלע קױלן זײַנען איצטיקס מאָל געװען אַרױסגעװאָרפֿן. דער זײדע האָט זיך אױפֿגעהױבן מיט אַ קאָפּ העכער פֿון דער גאַנצער װעלט און האָט געזאָגט, אַז כּל זמן עס װעט לעבן די „אונערבאַרעמלעכקײט פֿון עקזיסטענץ“ („אַכזריות הקיום“), װעט אים נישט נעמען נישט דאָס „שלעכטע“ נישט דאָס „גוטע“, װאָרעם עס איז נישטאָ אַף דער ערד נישט „שלעכטעס“ נישט „גוטעס“ ― עס איז נאָר דאָ דאָס, װאָס עס איז… און ער האָט אױסגעלאָזט זײַן פֿילאָזאָפֿישע טעאָריע מיט אַ בקשה צו אונדז, זײַנע אײניקלעך, אַז מיר זאָלן איצטיקס מאָל אַראָפּװאַרפֿן פֿון זיך די שריפֿטשטעלערישע קאַפּאָטע, פֿאַרגעסן, אַז ס'איז דאָ אַף דער װעלט אַ קולטור מיט אַ ליטעראַטור מיט בוכדרוקערײַ מיט מוכרי־ספֿרים און פֿאַרלעגער און אַרױסגעבער און צײַטשריפֿטן און גאַזעטן, מיט מענטשן־רשעים און מענטשן־צדיקים, מיט פֿאָניע, מיט להבֿדיל, ייִדן, מיט נאָך אַזעלכע זאַכן, און מיר זאָלן געדענקען, אַז איצט, אין דעם דאָזיקן טאָג, זײַנען מיר גלאַט מענטשן ― טוריסטן, װאָס האָבן געמאַכט אַן עקסקורסיע אין די אַלפּנבערג. עלעהײ ענגלענדער! און מחמת מיר זײַנען אַביסל מיד, האָבן מיר זיך אַנידערגעזעצט אָט דאָ אַביסל רוען, און לאָמיר בעסער רײדן, דערצײלן גלאַט אַזױ אין דער װעלט אַרײַן.
― מעשׂיות! מעשׂיות! ― האָבן אױסגעשריִען מיר, אַלע דרײַ אײניקלעך. ― דערצײלט אונדז עפּעס אַ מעשׂה, זײדעניו, אַ מעשׂה!
― אַ מעשׂה? װאָס פֿאַר אַ מעשׂה זאָל איך אײַך דערצײלן?
― דערצײלט אונדז, זײדעניו, אַ מעשׂה פֿון זיך אַלײן, פֿון אײַער אײגענעם לעבן, פֿון פֿאַרצײַטן!
― גוט, איך װעל אײַך דערצײלן אַ מעשׂה מיט אַ פֿערטל עוף, נאָר מיט אַ תּנאַי…
― אַז מע זאָל אײַך נישט איבערשלאָגן אינמיטן? ניט פֿאַרלױפֿן אַף צו־פֿריִער? ניט אַרײַנפֿאָרן מיט אַ װאָגן אין שליטן אַרײַן?
― אָט־אָט־אָט! גוט, װאָס איר װײסט מײַן טבֿע און װאָס איר קענט זיך אַלײן.
אַזױ האָט אונדז געזאָגט דער זײדע, זיך גענומען צום מדרש, װאָס ער האָט מיטגענומען אין װעג אַרײַן צידה לדרך, פֿאַרריסן די ברילן אַרױף אַפֿן שטערן, געגעבן אַ קוק־אַרײַן, פֿאַרמאַכט דעם מדרש, אַראָפּגעלאָזט די ברילן צוריק אַף דער נאָז און אָנגעהױבן מיט אַ ניגון פֿון דער גמרא: א. אַ מעשׂה מיט אַ פֿערטל עוף
― הערט־זשע, אָמר רבי יוחנן ― האָט רבי יוחנן געזאָגט: איבער קמצא ובר־קמצא איז חרובֿ געװאָרן ירושלים; איבער אַ הון מיט אַ האָן איז חרובֿ געװאָרן די שטאָט ביתּר; איבער אַ פֿלעקל פֿון אַ װאָגן איז חרובֿ געװאָרן טור־מלכּא. דערלױבט מיר צוצוזעצן: איבער אַ פֿערטל עוף איז פֿון אַבראַמאָװיטש געװאָרן מענדעלע מוכר־ספֿרים. הערט אַ מעשׂה!…
מיר רוקן זיך צונױף אַלע דרײַ נאָך נענטער צום זײדן, און דער זײדע הײבט־אָן צו דערצײלן בזה הלשון:
― שטעלט אײַך פֿאָר אַ גרױסן פֿירעקעכיקן פּלאַץ, פֿאַרבױט פֿון אײן זײַט מיט אַ ברײטן מױער, אַ פּאַלאַץ, פֿון דער אַנדערער זײַט ― מיט אַ שײנעם בית־המדרש, באַ דער זײַט, להבֿדיל, אַ מרחץ, אַ גרױסע קיך, ברײטע שטאַלן און קאַמערס מיט קעמערלעך ― דאָס איז דער „הױף“. װעמענס הױף ― דאָס װעט איר װיסן שפּעטער. אין בית־המדרש זיצן יומם ולילה צען ייִדן לומדים און לערנען. נאָר אַז מע זאָגט אײַך צען ייִדן לומדים זיצן און לערנען, שטעלט איר זיך שױן פֿאָר אין דער פֿאַנטאַזיע די געװיסע „עשׂרה בטלנים“, דאָס הײסט: פֿאַרשמירטע, אָפּגעריסענע, אָרעמע לײדיקגײער. האָט צײַט! דאָס זײַנען געװען צען שײנע זױבער־געקלײדטע פּאַרשױנען, מיט ליכטיקע פּנימער, געקליבענע לומדים פֿון דער ליטע, װאָס יעדער פֿון זײ װאָלט געמעגט זײַן אַ רבֿ בכל תּפֿוצות ישׂראל. אַ זכיה האָט געהאַט דער, װאָס איז צוגעלאָזט געװאָרן צו הערן פֿון זײ אַ װאָרט. אַלע פֿרי און פֿאַרנאַכט האָט מען דאָרט געדאַװנט ― דאָס איז זעלבסטפֿאַרשטענדלעך. האָט איר אײַך דעם בית־המדרש. אַצינד װעלן מיר זיך דורכגײן מיט אײַך אין קיך אַרײַן. נאָר אַז איך זאָג אײַך אַ קיך, זאָלט איר ניט מײנען, אַז איך רײד פֿון סתּם אַ קיך מיט אַן אױװן, מיט אַן אונטערן־אױװן, מיט אַן אַפֿן־אױװן און מיט אַ קאַץ. נײן, דאָס מײן איך אַ גאַנצן רעסטאָראַן מיט לאַנגע געדעקטע טישן, און אַף די טישן ― פֿון כּל טובֿ: פֿיש און פֿלײש און ביר און פּירות אַלערלײ, און כּל דכפֿין ― פֿראַנק און פֿרײַ פֿאַר דער גאַנצער װעלט, מיט צװײ טירן, פֿון אײן טיר אַרײַן, פֿון דער אַנדערער אַרױס, אױף און אָפּ, װי אַף אַ יאַריד! און די קאַמערן מיט די קעמערלעך זײַנען געפּאַקט מיט פּראָװיזיע אַפֿן גאַנצן יאָר, און משרתים, דינערס און דינסטן און משגיחים, דרײען זיך אַרום הין און הער, און עס קאָכט װי אין אַ קעסל. װער עס קאָכט, װער עס באַקט, װער עס דערלאַנגט עסן, װער עס װאַשט, װער עס פּרעסט, װער עס הײצט די באָד, װער עס לעשט די ליכט אום שבת, ― דערױף איז פֿאַראַן אין הױף אַ באַזונדערער פּאַרשױן, אַ שבת־גױ מיטן נאָמען פּאַװלאָ, װאָס פֿון אים האָב איך פֿאַר אײַך גאָר אַ באַזונדערע מעשׂה. איר קאָנט פֿאַרשטײן, װער דער פּאַװלאָ איז ― אַז ס'זײַנען געװען מענטשן, װאָס פֿלעגן באַ דעם פּאַװלאָ זיך נאָכפֿרעגן, װען איז ראָש־חודש און װען איז דער מולד… נאָר מיר לאָזן פֿאָרלױפֿיק פּאַװלאָ צו־רו. און מיר קערן זיך אום צוריק אין „הױף“ אַרײַן. דאָס האָט איר אײַך דעם פּרוזדור, דעם אַרײַנטריט. אַצינד װעלן מיר זיך מטריח זײַן מיט אײַך אין טרקלין, אין פּאַלאַץ אַרײַן, זיך באַקענען מיטן אײגנטימער פֿונעם „הױף“.
שטעלט אײַך פֿאָר אַ בילדשײנעם מענטשן, האַלב־ייִדיש, האַלב־אײ־ראָפּעיִש געקלײדט, מיט אונטערגעבױגענע פּאות, מיט אַ װײַסן קאָלנער, מיט אַ ליכטיק שטרענגן פּנים, מיט מאַניערן פֿון אַ פֿירסט. דער גאַנצער „הױף“ שטײט פֿאַר אים װי פֿאַר אַ מלך. אין שטוב איז רײן, זױבער, רײַך, נאָר אײנפֿאַך און שטרענג, און זעלטן װער עס האָט די ערע אַהער אַרײַנצוטרעטן, אַ חוץ שבת; און קומט שבת, װערט געדעקט אַ לאַנגע רײע פֿון טישן, און אַ חוץ דער פֿאַמיליע װערן אײַנגעלאַדן אױך געסט פֿון די פֿאָרנעמסטע אורחים. איך האָב אײַך פֿאַרגעסן מיטצוטײלן, אום איר זאָלט האָבן אַ ריכטיקן באַגריף פֿון דעם „הױף“, אַז אין שטוב דרײט זיך אַרום אױך אַ גלוח. דאָס איז אַ דײַטש, אַ לערער צו די קינדער, װאָס לערנט מיט זײ „שפּראַך“. אױבנאָן, אַף אַ הױכן שטול, זיצט דער בעל־הבית, דער אײגנטימער אַלײן, און אַלע אױגן זײַנען צו אים.
װײסט איר, װער דאָס איז? דאָס איז אַ ליטװישער גבֿיר, אַ ייִד אַ סוחר, רב יונה סלוצקער, און די מעשׂה קומט־פֿאָר נישט אין קײן אַנדער שטאָט, נאָר טאַקע אין סלוצק.
אַצינד לאָזן מיר איבער דעם בן־מלך און נעמען זיך צו דער בת־מלכּה, דאָס מײן איך ― צו רב יונה סלוצקערס טאָכטער, װאָס איר נאָמען איז געװען פֿײגל און גערופֿן האָט מען זי די „קלײנע אײגעלעך“, נישט בלשון סגי־נהור, װײַל זי האָט געהאַט גרױסע אױגן, נאָר טאַקע דערפֿאַר, װײַל זי האָט געהאַט זײער קלײנע אײגעלעך, און מחמת רב יונה סלוצקער איז געװען אַ ייִד אַ גבֿיר און די טאָכטער האָט געהאַט קלײנע אײגעלעך, האָט מען איר געזוכט אַ חתן אַן אָרעם־בחור, נאָר אַ מושלם, אַ צאַצקע, אַזעלכן, װאָס זאָל זײַן אײנער באַ גאָט, דער אַנדערער באַ אים, ― און גאָט האָט אים געבראַכט די מציאה אין שטוב אַרײַן.
איר שטױסט זיך שױן אַװדאי, אַז דאָ װיל איך אײַך דערצײלן שױן פֿון זיך. אַלזאָ, מוז איך אײַך דערקלערן, װער בין איך געװען און װאָס בין איך געװען צו יענער צײַט. מיך האָט גאָט געבענטשט מיט דרײַ טיטלען מיט אַ מאָל. איך בין געװען אַ „יתום“, אַ „יורש“ און אַ „נשׂרף“. אַ יתום בין איך געװען פֿון טאַטע־מאַמע אין אַ קלײן שטעטל אין דער ליטע, אין קאַפּוליע. אַ יורש בין איך געװען אַף אַ חלק פֿון דער דירה, װאָס איז געבליבן אונדז בירושה ― געװײנטלעך, ניט אַף אַ גרױסן חלק: דעם גרעסטן חלק האָט געהאַט מײַן עלטערער ברודער, דער בכור; אַף מײַן חלק האָט זיך אָנגענומען סך־הכּל אַ „זיבעטל“, װאָס אַז מע זאָל געװען די דירה צו יענער צײַט פֿאַרקױפֿן, װאָלט זיך אָנגענומען אַף מײַן חלק אַװדאי אַ קערבלעך דרײַסיק, און געװיס זײַנען געװען אַ סך אַזעלכע, װאָס האָבן מיר מקנא געװען. נאָר אַזױ װי מע האָט די דירה באַצײַטנס ניט פֿאַרקױפֿט, ― און שולדיק זײַנען אין דעם געװען טאַקע די יורשים אַלײן ― איז זי אין דער גרױסער שׂרפֿה, װאָס עס איז געװען באַ אונדז אין קאַ־פּוליע, אָפּגעברענט געװאָרן, און צו מײַנע צװײ טיטלען, „דער יתום“ און „דער יורש“, איז צוגעזעצט געװאָרן אַ דריטער טיטל: „דער נשׂרף“, װעלכער האָט אײַנגעשלונגען יענע ערשטע צװײ טיטלען, װי די זיבן מאָגערע קי פֿון מצרים, װאָס האָבן אַזױ בריהש אײַנגעשלונגען אין זיך די זיבן פֿעטע קי, אַזױ אַז קײנער האָט ניט דערקענט, װאָס פֿאַר אַ גוטן אָנבײַסן זײ האָבן געהאַט…
מילא, דערצײלן אײַך װאָס אין קאַפּוליע האָט זיך אָפּגעטאָן בשעת פֿונעם „יתום“ מיטן „יורש“ איז געװאָרן אַ „נשׂרף“ ― װיל איך נישט. דאָס לאָז איך איבער אַף אַן אַנדערש מאָל. איך װיל אײַך נאָר מודיע זײַן, אַז עס האָבן זיך געפֿונען גוטע באַרמהאַרציקע מענטשן, װאָס האָבן רחמנות געהאַט אַפֿן „יתום“ דעם „נשׂרף“ (דער טיטל ,,יורש“ איז אַװעק, װוּ דער ליבער שבת־קודש גײט אַװעק) און האָבן אים אָפּגעפֿירט פֿון קאַפּוליע קײן סלוצק צו רב יונה סלוצקער אין בית־המדרש אַרײַן ― לערנען.
מײַן איבעראַשונג, אַז איך בין אָנגעקומען צו רב יונה סלוצקער אין „הױף“ אַרײַן, לאָזט זיך ניט באַשרײַבן. איך בין זיכער, אַז קײן תּלמיד פֿון דער ישיבֿה און קײן סטודענט פֿון אוניװערזיטעט האָט אַזױ פֿלײַסיק נישט געלערנט און אַזױ פֿיל הנאה געהאַט פֿון דעם לערנען, װי דער „יתום“ פֿון קאַפּוליע האָט געהאַט באַ רב יונה סלוצקער אין בית־המדרש. אײביק װעל איך ניט פֿאַרגעסן די לאַנגע װינטער־נעכט אינעם העל־באַ־לױכטן ניט־אָנגעהײצטן בית־המדרש, אַף די גלאַטע בענק מיט די געפּאָ־לירטע סטענדערס, װוּ דאָס קול קלינגט זיך אָפּ מיט אַ זעלטענער זיסקײט, װאָס צעגײט זיך ממש אין די בײנער. נאָכדעם ― דאָס געשמאַקע דאַװנען מיטן ערשטן מנין פֿאַרטאָג, אַז דער רבונו־של־עולם אַלײן שלאָפֿט נאָך, און נאָכן דאַװנען ― דאָס הײסע גלעזל טײ מיט זודיקע מילך מיט פֿרישע געבעקס, נאָר־װאָס פֿונעם אױװן. און ועל כּולם ― פֿרײַטיק אין באָד אַרײַן מיט די פּראַכטפֿולע שטײנערנע בענק, רײנע שעפֿלעך, מחיהדיקע שפּריצערס, רײנע באַסײנס אַף צו שװימען ― אַן אמתער גן־עדן! איך זאָג אײַך דעם אמת: איך װאָלט װעלן אײביק זײַן אַ „יתום“ אַ „נשׂרף“ און זיצן באַ רב יונה סלוצקער אין „הױף“, אַלס אָרעם־בחור, און לערנען. איז דאָך אָבער דאָ אַ שׂטן מקטרג אַף דער װעלט, גײט ער און רעדט אָן די לומדים, װאָס האָבן מיט מיר געלערנט אין בית־המדרש, אַז זײ זאָלן רײדן מיט רב יונה סלוצקער װעגן דעם קאַפּוליער אָרעם־בחור, און רב יונה סלוצקער גיט אַרױס אַ באַפֿױל, אַז שבת זאָל מען מיך ברענגען צום „טיש“. פֿונעם שמועס, װאָס די עשׂרה בטלנים האָבן געהאַט צװישן זיך, האָב איך פֿאַרשטאַנען, אום װאָס דאָ האַנדלט זיך. קײן גרױסער חכם דערצו האָט מען נישט באַדאַרפֿט זײַן, װאָרעם זײ האָבן מיר גלײַך אַרױסגעזאָגט, אַז איך בין אַ גרױסער בר־מזל, און האָבן שױן געקוקט אַף מיר װי אַף אַ פּרינץ, װי אַף רב יונה סלוצקערס טאָכטערס חתן.
װאָס איך האָב איבערגעלעבט יענעם טאָג, װען איך האָב באַדאַרפֿט צום ערשטן מאָל גײן צום „טיש“ ― באַדאַרף איך אײַך נישט דערצײלן. דער כּח הדמיון האָט מיך געכאַפּט אַף די פֿליגלען און האָט מיך אַװעקגעטראָגן צו אַלדי שװאַרצע יאָר, ערגעץ הינטער די הרי־חושך, און איך האָב מיך דערזען זיצן אױבנאָן אַף אַ גאָלדענעם שטול, אָנגעטאָן אין סאַמע זײַדענע מלבושים, און דער גאַנצער „הױף“ מיט די עשׂרה בטלנים מיט, להבֿדיל, פּאַװלאָ דעם שבת־גױ קניִען און בוקן צו מיר, און איך שאַף מיך מיט זײ, זײ זאָלן מיר דערלאַנגען די גמרא… און פּלוצעם, איך טו אַ קוק ― עס פֿליט אַ קאַרעטע מיט געגילטע רעדער און מיט ברענענדיקע פֿערד, און אין קאַרעטע, זע איך, זיצט צעלײגט אַ גראַף ― דער „יתום“, דער „יורש“, דער „נשׂרף“ פֿון קאַפּוליע, און װיל גאָרנישט אַ קוק טאָן אַף מיר…
― װאָס נעמסטו זיך איבער אַזױ? ― טענה איך צו אים. ― דאָס בין איך דאָך טאַקע אַלײן, הײַנט װאָס איז מיט דיר דער יחוס?…
― הקיצור, איך װעל אײַך נישט מאריך זײַן, קינדער, מע האָט מיך געבראַכט צום „טיש“ דעם ערשטן פֿרײַטיק־צו־נאַכטס און מע האָט מיך אַװעקגעזעצט באַם עק טיש, פּונקט אַקעגן דעם גבֿיר און אַקעגן דעם גבֿירס טאָכטער מיט די קלײנע אײגעלעך. דער גבֿיר האָט אַלע מאָל געװאָרפֿן אַף מיר אַ פּאָר שװאַרצע שאַרפֿע שטרענגע אױגן, מיט װעלכע ער האָט מיך דורכגעניזעט דורך און דורך. די „קלײנע אײגעלעך“ האָבן געקוקט צו זיך אין טעלער אַרײַן. מיר איז געװען ניט אַם בעסטן ― דאָס דאַרפֿט איר אַלײן פֿאַרשטײן.
אָפּמאָלן אײַך די פּרעכטיקע סעודה ― למאַי זאָלט איר מיך נײטן, איך זאָל אײַך טאָן אַזאַ זאַך, װאָס איר קאָנט דאָס געפֿינען אין שבֿועותדיקן „אַקדמות“? איך װיל אײַך נאָר זאָגן אײנס: דעם ערשטן מאָל אַף מײַן לעבן האָב איך דערזען אַזױ פֿיל טעלער מיט טעלערלעך! און גלאַנצנדיקע, גלאַטע, גליטשיקע. איר מײנט, ס'איז אַ מעלה? האָט צײַט, איר װעט עפּעס הערן! דערצו דאַרף איך מיך מודה זײַן, אַז מיטן שׂכל פֿון גאָפּל־מעסער בין איך צו יענער צײַט נאָך עפּעס נישט אַזױ שטאַרק באַקאַנט געװען, און דאָ דערלאַנגט מען אײַך, אַ געבראָטענעם, אַ פֿערטל עוף, גוט אײַנגעפּרעגלט אין שמאַלץ, אָנגעפֿילט און באַגאָסן מיט אַ מין זאַך (צימעס מן הסתּם?), װאָס איך האָב עס נאָך קײנמאָל נישט פֿאַרזוכט. אַװדאי דאַרף מען זײַן אַ גרױסער חכם, מע זאָל פֿאַרשטײן, אַז דאָס איז ניט קײן שלעכטער מאכל. נאָר במה דבֿרים אַמורים ― װען איז דאָס גערעדט געװאָרן, אַז מע זאָל דאָס נעמען אין האַנט אַרײַן, װי גאָט האָט געבאָטן, און טאָן מיט דעם דאָס, װאָס דער טאַטע האָט געטאָן. װי־זשע איז אָבער דער דין, אַז מע דאַרף נאָכקוקן װאָס אַנדערע טוען? איך קוק און זע, אַז אַלע קליגן זיך, בריהן זיך מיטן מעסער און מיטן גאָפּל, ― קליג איך מיך אױך און בריה מיך אױך מיטן מעסער און מיטן גאָפּל, און דאָ דער גבֿיר מיט זײַנע שאַרפֿע שטרענגע אױגן, װאָס נידערן אײַך גלײַך אין דער נשמה אַרײַן! איר קאָנט זײַן װי הונגעריק, מוזט איר פֿאַרלירן דעם אַפּעטיט. אַװעקלײגן דעם גאָפּל מיטן מעסער איז אָבער אױך ניט קײן פּלאַן. שלעכט! פּלוצעם ― אַז מײַן פֿערטל עוף הײבט זיך ניט אױף פֿונעם טעלער, גלײַך װי עס װאָלט באַ דעם אױסגעװאַקסן פֿליגל, און טוט ניט אַ פֿלי איבערן גאַנצן טיש ― און גלײַך דעם גבֿיר אין פּנים אַרײַן, און פֿונעם פּנים גלײַך אַף זײַנע רײנע שײנע רײַכע שבתדיקע בגדים?!!! ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―
איר װילט װיסן דעם סוף פֿון דער מעשׂה? איר װײסט אים שױן… דער גאַנצער מײן מײַנער איז געװען ― ערשטנס, מיר זאָלן אַביסל אױסרוען די פֿיס, און, צװײטנס, כאָטש אַ האַלבע שעה נישט רײדן פֿון אונדזערע מכּות. אַצינד קאָנען מיר גײן װײַטער.
און מיר האָבן זיך אױפֿגעהױבן פֿון דער ערד און מיר זײַנען אַװעק װײַטער.
ב.
דעם זײדנס האָטעל
עס טרעפֿט אַמאָל, אַז איר זאָלט װעלן זײַן נישט דאָס, װאָס איר זײַט? איך, למשל, װאָלט אַ בעלן געװען אַמאָל זײַן נישט קײן ייִד ― געװײנטלעך, נישט אַף שטענדיק, חלילה! איך מײן נאָר אַזױ, אַף אַ קורצער צײַט, און אָנקוקן מיט מײַנע נישט־ייִדישע אױגן, װאָס פֿאַר אַ פּנים עס האָט בשעת ייִדן גײען און רײדן און פּילדערן און שפּאַרן זיך און מאַכן מיט די הענט? איך מײן, עס שײַנט צו זײַן אַ העכסט־אינטע־רעסאַנט בילד? אַ גאַנץ געװײנלעכער שמועס װאָלט געװיס אױסגעזען אין מײַנע אױגן, אַז מע קריגט זיך און מע רײַסט זיך, און בשעת צװײ ייִדן אַמפּערן זיך איבער אַ פּרינציפּיעלער פֿראַגע, װעגן װען פֿאַרגײט די זון, װעגן װען האָבן מיר הײַנטיקן יאָר ראָש־השנה, װעגן װיפֿל קאָן װערט זײַן אָט דער דאָזיקער מױער, וכדומה, ― װאָלט איך זיכער מײנען, אַז מע קריגט זיך און עס האַלט באַ פּעטש.
די דאָזיקע געדאַנקען זײַנען מיר געקומען אין קאָפּ אַרײַן אין דער צײַט, װען מיר, דרײַ ייִדישע שריפֿטשטעלער און אײנער אַ פּאָעט, האָבן געמאַכט די ערשטע נסיעה צו די באַרימטע אַלפּנבערג. כּמעט אַלע די, װאָס מיר האָבן באַגעגנט אַף אונדזער רײַזע, צװישן זײ פֿראַנצױזן, דײַטשן און ענגלענדער, האָבן זיך אָפּגעשטעלט און עפּעס װי פֿאַרװוּנדערט געקוקט אַף אונדז, גלײַך װי מיר װאָלטן אָנגעקומען מי יודע פֿון װאָס פֿאַר אַ לאַנד און געגאַנגען אָנגעטאָן מי יודע אין װאָס פֿאַר אַ מלבושים. איך רעכן, אַז ס'איז געװען דערפֿאַר, װאָס מיר האָבן געשמועסט טאַקע אַביסל צו הױך, און אַביסל דערפֿאַר, װאָס מיר האָבן גערעדט אינאײנעם אַלע פֿיר. רײדן אַלע אינאײנעם איז אַ קונסט, װאָס נאָר מיר, ייִדן, באַזיצן דאָס: קײן אַנדער פֿאָלק קאָן זיך נישט באַרימען דערמיט. אונדזערע אַסיפֿות, דין־תּורהס, שׂמחות און זיצונגען האָבן אַ שם אַף דער װעלט. פּאַרלאַמענטאַריזם, דאָס הײסט, אַז יעדער אײנציקער זאָל רײדן באַזונדער, איז אַ נײַס, װאָס מיר האָבן דערמיט צו פֿאַרדאַנקען דעם ציוניזם און, איבערהױפּט, דעם דאָקטאָר הערצל. דאָס איז טאַקע אַ גוטע זאַך, נאָר נישט אומעטום און נישט אַלע מאָל. װאָסער אַ פּנים האָט פּאַרלאַמענטאַריזם באַ דרײַ ייִדישע שריפֿטשטעלער און אײנעם אַ פּאָעט, בשעת מע גײט זאַלבעפֿערט אין דער שװײץ צװישן די באַרימטע, מיט אײביקן שנײ באַדעקטע, אַלפּנבערג און מע רעדט אַלע פֿיר װעגן ליטעראַטור, פּאָעזיע, תּלמוד, מדרש, היסטאָריע, פּאָליטיק, רעװאָלוציע, וכדומה אַזעלכע זאַכן? מיר װעלן דאָך נישט מאַכן ג ײ ע נ ד י ק אַ „זיצונג“ און אױסקלײַבן אַ פּרעזידענט און בעטן באַ אים דאָס װאָרט!
די מענטשן, װאָס מיר באַגעגענען, די פֿראַנצױזן, דײַטשן און ענגלענדער, גײען אַף די אײגענע בערג, װאָס מיר, נאָר זײער גײן איז נישט אינטערעסאַנט. זײ גײען און שװײַגן, אָדער אַז זײ רײדן, רײדן זײ אַזױ שטיל, אַז קױם־קױם װאָס מע הערט. יעדער פֿון זײ האָט אין זינען נאָר זיך, נאָר זײַן אײגענעם מאָגן. דאָס איז אַ כּלל: אַז עטלעכע מענטשן גײען צוזאַמען און שװײַגן, איז אַ סימן, אַז זײ זײַנען פֿאַרטיפֿט אין זײערע מאָגנס. ייִדן זײַנען װײַט פֿון אַזעלכע זאַכן. אַ מאָגן איז באַ אונדז אַ באָמבע, װאָס די נאַטור האָט אונדז אָנגעהאַנגען, װי אַן אינעװײניקסטע טאָרבע, אַן אָפּקומעניש אַף דער װעלט. איך זאָג עס נישט פֿון זיך. דער זײדע רב מענדעלע האָט דאָס שױן אָנגערירט װיפֿל מאָל אין זײַנע אומשטערבלעכע כּתבֿים.
װי אַזױ די מעשׂה איז ― אַלע דורכגײער האָבן אַף אונדז געקוקט מיט גרױס באַװוּנדערונג. אײניקע האָבן זיך אָפּגעשטעלט און אײַנגעהערט זיך אין אונדזערע געשרײען, געװאַרט, אַפּנים, ביז מיר װעלן זיך אָנהײבן שלאָגן. שוטים! זײ װײסן נישט, אַפּנים, אַז נאָך אַזעלכע אמתע גוטע פֿרײַנט, װי מיר, איז שװער צו געפֿינען אַף דער גאַנצער װעלט, כאָטש קײן קאָמפּלימענטן מאַכן מיר נישט אײנס דעם אַנדערן, אין קאָרטן שפּילן מיר נישט, און פֿון אַנדערע תּענוגים פֿון עולם הזה, װאָס בינדן־צונױף באַקאַנטע מענטשן, װײסן מיר נישט. אונדזער גאַנץ פֿאַרגעניגן איז, אַז דער ייִדישער גלות טרײַבט אונדז אַמאָל צוזאַמען אַף אײן פּלאַץ, גיסן מיר אױס אײנס פֿאַר דאָס אַנדערע אונדזער פֿאַרביטערט האַרץ, װײנען צוזאַמען אַף גלות השכינה, באַדױערן די אָרעמע צעשלאָגענע „קליאַטשע“, אָדער די „כּנסת ישׂראל“, און אַז גאָט העלפֿט, מע נעמט צו ביסלעך משקה אַמאָל באַ אַ מלװה־מלכּה, װערט מען אַזױ שטאַרק פֿרײלעך, אַז עס גיסן זיך אַזש טרערן פֿון די אױגן… * * * די זון האָט געהאַלטן אין רעכטן שפּאַצירן איבערן העל־בלױען שװײצאַרישן הימל, באַגאָסן די בערג אַרום און אַרום מיט גאָלדענע סנאָפּעס, װאָס האָבן זיך צעשאָטן אַזױ װי זאַנגען איבער די אײביקע שטײנער און געקײַקלט זיך אַראָפּ־באַרג, איבער גרינע טאָלן, און אַרײַנגעפֿאַלן אינאײנעם מיט די שלענגלדיקע װאַסערלעך אין דער גלענצנד־בלױער אומרויִקער „ראָנאַ“, װאָס לױפֿט מיט אַ געזאַנג צװישן די פֿעלדזן, גאָט װײס פֿון װען־אָן און ביז װאַנען, גאָט װײס פֿאַר װאָס און צוליב װאָס װאַקסט פֿאַר אונדזערע אױגן, װערט אַלע מינוט ברײטער און שענער, און עס דאַכט זיך, אַז ער לױפֿט שױן נישט מער פֿון אונדז, װי פֿריִער, נאָר, אַדרבה, ער גײט אונדז אַקעגן מקבל־פּנים זײַן, קוקט אַף אונדז פֿרײַנטלעך, נאָר מיט גדלות, װינקט צו אונדז, אַז מיר, פֿיר ייִדישע שריפֿטשטעלער, זאָלן זיך מטריח זײַן אַהין, צו אים אַרױף, נאָענט צום הימל, צו גאָטס שטול; דאָרט װעט ער אונדז צײַגן זײַנע גרױסע װוּנדער; דאָרט װעט ער אונדז לײענען אַ קאַפּיטל פֿון מעשׂה־בראשית; דאָרט װעט ער אונדז דערצײלן װאָס גאָט קאָן, און פֿון דאָרט װעט ער אונדז באַװײַזן דאָס נידעריקע, נאַרישע װעלטל, װוּ נאַרישע קינדער האָבן אױסגעבױט קלײנע שטיבעלעך און האָבן דאָס אַ נאָמען געגעבן שטעט, געלאָזט לױפֿן קלײנע װעגעלעך און האָבן דאָס אַ נאָמען געגעבן באַנען, האָבן זיך פֿאַרשטעלט פֿאַר מלכים, קעניגן און פּרעזידענטן, שפּילן אין מלחמות, ים־געשלעג, האַרן און קנעכט ― פּונקט אַזױ װי באַ די גרױסע…
באַ יעדן פֿון אונדז באַקומט דער באַרג אַן אַנדער נאָמען: באַ אײנעם הײסט ער „דער זקן“; דער אַנדערער האָט געפֿונען, אַז אים פּאַסט הײסן „דער גדול“; נאָך אײנעם איז געפֿעלן אים אַ נאָמען געבן „רב זײַט־זשע מוחל“. דעם זײדן רב מענדעלע האָט זיך פֿאַרגלוסט אַראָפּברענגען אַהער דעם גרעסטן ריז עוג מלך הבשן, װאָס זאָל כאַפּן דעם באַרג אַף די פּלײצעס און לױפֿן מיט אים תּ"ק מײַל אין אײן אָטעם און װעלן אַרױפֿװאַרפֿן אים אַף די ייִדן; פּלוצעם טוט גאָט אַ נס און עס װאַקסן־אױס באַם מערדערישן קעניג צװײ צײן, אײנער אַרױף, דער אַנדערער אַראָפּ, און דער מערדערישער קעניג בלײַבט שטײן מיטן באַרג, נישט אַהער, נישט אַהין ― אַ זעלטן טראַגיקאָמיש בילד!…
― װי אַזױ הײסט ער, אָט דער שײנער באַרג?
אַלע אױגן קוקן אַף מײַן קאָלעגאַ מיטן הײסן טעמפּעראַמענט ― ער איז דאָך אין דער שװײץ אַ גאַנצער בעל־הבית: ער קען זיך, זאָגט ער, מיט אַלע בערג און איז אױסגעבונדן מיט אַלע טײַכן און טײַכלעך ― מיט אײנעם אַ װאָרט, אַ „הײמישער מענטש“. מײַן קאָלעגאַ מיטן הײסן טעמפּעראַמענט האָט זיך אָפּגעשטעלט, געװאָרן רױט, געריבן זיך דעם שטערן, געקוקט אַרױף, אַפֿן סאַמע שפּיץ באַרג; נאָכדעם האָט ער אױסגעשפּיגן מיט אַזאַ כּעס, גלײַך װי עמעצער װאָלט אים אָנגעטראָטן אַפֿן פֿוס:
― טפֿו זאָל דאָס װערן! איך האָב פֿאַרגעסן דעם נאָמען פֿונעם באַרג! געװוּסט נאָר־װאָס ― און פֿאַרגעסן! װאָס זאָגט איר דערױף?
― פֿאַרגעסן? ― רופֿט זיך אָן דער זײדע רב מענדעלע, ― הערסטו! װאָס פֿאַרגעסעניש מאַכט ― פֿרעגט באַ מיר. נישטאָ קײן ערגערע שטראָף אַף דער װעלט, װי אַז מע פֿאַרגעסט! מיר איז באַקאַנט דער טעם, אַז מע װײס עפּעס אַ זאַך און פּלוצעם פֿליט דאָס אַרױס פֿון זכּרון, װי אַ פֿײגעלע פֿון דעם שטײַגעלע ― גײ כאַפּ דאָס! פֿאַרגעסעניש איז אַ חולאת, אַן אָנשיקעניש, אַן אומגליק אַף אַ מענטשן! אױב איר װילט, קינדער, װעל איך אײַך דערצײלן אַ מעשׂה, נישט קײן פֿאַנטאַזיע, נאָר טאַקע אַ מעשׂה שהיה, װאָס מיט מיר האָט געטראָפֿן אין אַדעס פֿאַר עטלעכע יאָרן. אַ מעשׂה מיט אַ האָטעל…
― איך װעל אײַך דערצײלן אַ שענערע מעשׂה, װאָס מיט מיר האָט געטראָפֿן אין אַדעס!… הערט איר? ס'איז װערט צו באַשרײַבן!…
אַזױ האָט זיך אָנגערופֿן מײַן קאָלעגע מיטן הײסן טעמפּעראַמענט און האָט שױן געװאָלט אָנהײבן דערצײלן, האָט אים דער פּאָעט איבערגעשלאָגן:
― אָט װעל איך אײַך דערצײלן נאָך אַ שענערע מעשׂה, װאָס מיט מיר האָט זיך געטראָפֿן, נישט אין אַדעס, נאָר אין זשיטאָמיר!
― און װוּ בין איך? ― האָט זיך אַרױסגעכאַפּט דער פֿערטער, טאַקע איך אַלײן, ― איך װעל אײַך בעסער דערצײלן אַ מעשׂה פֿון דרײַ שטעט מיטאַמאָל, װעט איר זיך האַלטן באַ די זײַטן!…
― פֿון דרײַ שטעט מיטאַמאָל? אױב אַזױ ― קומט אײַך די בכורה!
אַזױ האָט זיך אָנגערופֿן דער זײדע מיט אַ הילכיקן געלעכטער און מיט אַ ניגון און האָט אַ מאַך געטאָן מיט דער האַנט אין דער לופֿטן, װי אײנער רעדט: „איר האָט אױסגעכאַפּט?… פֿאַר אײַך די מציאה!“…
אַלע פֿיר האָבן זיך צעלאַכט, און איך האָב מיך דערמאָנט אינעם פּסוק: „שבֿעה דבֿרים בגולם“, און פֿאַרשטאַנען, װי אומטאַקטיש עס איז פֿון אונדזער זײַט, װאָס מיר זײַנען אַרײַנגעפֿאָרן מיט אונדזערע מעשׂיות דעם זײדן אין די רײד אַרײַן, און מיר זײַנען גרײט געװען פֿאַרריכטן אונדזער פֿאַרברעכן. מיר האָבן אָבער לאַנג באַדאַרפֿט בעטן דעם זײדן, ער זאָל אונדז דערצײלן די מעשׂה, װאָס מיט אים האָט זיך געטראָפֿן אין אַדעס, און דער זײדע (אַז מע בעט אים שטאַרק, פּועלט מען באַ אים) האָט פֿאַרקאַטשעט די אַרבל, װי זײַן שטײגער איז, אַרױפֿגערוקט די ברילן אַפֿן הױכן, װײַסן, קלוגן שטערן, װאָס קוקט־אַרױס פֿון די כװאַ־לעדיקע שנײ־װײַסע האָר. די קלײנע נאָר שאַרפֿע, טיפֿע, דורכדרינגענדיקע אױגן האָבן זיך האַלב געשלאָסן, געקוקט אַרױף, אַביסל אין אַ זײַט, און אַפֿן פּנים האָט זיך צעגאָסן דאָס שײַנענדיקע קינדערשע שמײכעלע, װאָס מאַכט אים תּמיד ייִנגער מיט פֿופֿציק יאָר און גיט אים צו אַזױ פֿיל חן, אַז עס װילט זיך זיצן אַזױ אײביק נעבן אים און האָרכן אים רײדן און רײדן און רײדן!…
און לאַנגזאַם, װי זײַן שטײגער איז, מיט אַ האַלב־קאָמישן, האַלב־ערנסטן טאָן, האָט ער אָנגעהױבן זײַן געשיכטע בזה הלשון:
― דאָס איז געװען, װי איך האָב אײַך געזאָגט, מיט עטלעכע יאָר צוריק אין אַדעס, דאָס הײסט, נישט אין אַדעס גופֿא, נאָר עטלעכע סטאַנציעס הינטער אַדעס. קורץ, איך בין געפֿאָרן אַהײם קײן אַדעס. אָסיענצײַט איז דאָס געװען. דער אינדרױסן האָט זיך אײַנגעהילט אין אַ רעגנמאַנטל. דער הימל האָט געגאָסן מיט טרערן, דער װינט האָט געקלאָגט, די ערד האָט געטרױערט, געבענקט נאָך דער ליבער װאַרעמער זון, װי אַן אַלמנה נאָך איר מאַן. די בײמער האָבן זיך שױן לאַנג אָפּגעטרײסלט פֿון די געלע בלעטלעך, די פֿױגלען האָבן פֿאַרלאָזן זײערע נעסטן, צוגעזאָגט אַף, אם ירצה השם, איבער אַ יאָר צוריק קומען, אַז גאָט װעט שענקען דאָס לעבן… אַ דריבנע רעגנדל האָט געזיפּט פֿון אױבן אומאױפֿהערלעך און פֿון צײַט צו צײַט צעבײזערט זיך און געשמיסן אין די פֿאַרשװיצטע פֿענצטער פֿון אונדזער װאַגאָן, װוּ מיר זײַנען זיך געזעסן גאַנץ ברײטלעך, באַקװעם, אין דער װאַרעם, אַ גאַנצע קאָמפּאַניע און געשמועסט פֿון פֿאַרשײדענע זאַכן, ענינים און קעגנשטאַנדן. אַקעגן מיר איז געזעסן אַ פּאַסאַזשיר, אַ געבילדעטער, אַ באַלעזענער, אַ פּראַכטפֿולער מענטש, װי עס האָט זיך אַרױסגעװיזן נאָכדעם ― אַ קריסט, אַ זעלטענער ייִדנפֿרײַנט. איר װײסט, אַז איך האָב פֿײַנט אַ מה־יפֿיתייִדן ערגער װי אַ משומד, און װער נישט נתפּעל פֿון אַ קריסט, װאָס זאָגט אַף אונדז אַ גוט װאָרט. נאָר צו דעם פּאַרשױן האָב איך געהאַט אַ פּערזענלעכע סימפּאַטיע דורך אַ פֿאַרבאָרגענער צוציִונגס־קראַפֿט, װאָס ליגט אַביסל טיפֿער פֿון אונדזער פֿאַרשטאַנד. װאָס זאָל איך אײַך זאָגן? איך האָב זיך געפֿילט מיט אים אַזױ גוט, איך װאָלט זאָגן: הײמיש, אַז עס װאָלט װירקלעך מיר נישט נמאס װערן פֿאָרן מיט אים נאָך דרײַ טעג. עס האָט זיך מיר געװאָלט מיט עפּעס װאָס־נישט־איז נוצלעך זײַן אים, טאָן עפּעס אַ געפֿעליקײט, און שטעלט אײַך פֿאָר, אַז די גוטע געלעגנהײט איז מיר געקומען צו דער האַנט גאַנץ אַלײן, פֿון זיך. װאָס איז די מעשׂה? אַזױ װי ער פֿאָרט דעם ערשטן מאָל אין מײַן שטאָט, אין אַדעס, װאָלט ער װעלן עפּעס אַ רעכטע סטאַנציע, אַן אָנשטענדיקן האָטעל, און אַזױ װי איך בין אַן אַדעסער תּושבֿ פֿון אַ סך יאָרן, אפֿשר איז מעגלעך, איך זאָל אים רעקאָמענדירן נאָך מײַן פֿאַרשטאַנד דאָס שענסטע און דאָס בעסטע האָטעל אין אַדעס?
― אַ האָטעל? אָך!…
מיט בײדע הענט האָב איך מיך אָנגעכאַפּט אינעם דאָזיקן צופֿאַל און האָב גענומען אים אױסמאָלן מיט די שענסטע פֿאַרבן אַ באַװוּסטן האָטעל, לױט מײַן מײנונג, דאָס גרעסטע און דאָס שענסטע האָטעל, װאָס אין דער שטאָט. ערשטנס, די פּאַנאָראַמע. דאָס הױז איז אױפֿגעשטעלט געװאָרן אַזױ קונציק, אַז אַלע פֿענצטער קוקן־אַרױס אַפֿן ים. הײַנט די ברײטע, הױכע, ליכטיקע חדרים, דער פּרעכטיקער וױנטער־גאָרטן, די אָראַנזשעריען, דאָס לעזע־צימער, די באַדינונג, איך מײן די „מענטשן“. הײַנט דער רעסטאָראַן, די מוזיק ― קורץ, איך האָב מיך אַזױ באַגײַסטערט, גלײַך װי איך װאָלט געמאָלט אַ גן־עדן, נישט קײן האָטעל.
אַ ליכטיקע, װאַרעמע, פֿרײלעכע סטאַנציע אין אַ פֿרעמדער שטאָט, בשעת אין דרױסן איז אַזױ אָנגעכמורעט, איז צען מאָל אַזױ אָנגעלײגט, װי אין אַן אַנדער צײַט. מײַן פּאַרשױן האָט מיך אױסגעהערט מיט לױכטנדיקע דאַנקבאַרע אױגן און מיט אַ שײַנענדיק גליקלעך פּנים. איך האָב באַמערקט, װי ער האָט אַרױסגענומען פֿון דער טאַש אַ נאָטיץ־ביכל, אָפּגעשפּילעט פֿונעם זײגער אַ גאָלדן שטיפֿטל, און האָט געװאַרט ביז איך װעל ענדיקן, אום ער זאָל קאָנען פֿאַרשרײַבן דעם נאָמען פֿונעם האָטעל. איך בין אָבער נאָך אַלץ געװען באַגײַסטערט פֿון מײַן באַשרײַבונג און האָב נישט אױפֿגעהערט אױסצורעכענען די מעלות פֿונעם מערקװירדיקן האָטעל. איך האָב גאָר נישט באַמערקט, אַז מיר זײַנען שױן אָט־אָט אין אַדעס. נאָר אַז דער עולם האָט גענומען אױפֿהײבן זיך פֿון די ערטער און קוקן אַרױף צו די פּעקלעך, האָט מײַן פּאַרשױן פֿאָרזיכטיק מיט זײער אַ פֿרײַנטלעך שמײכעלע, זיך געװענדעט צו מיר און האָט מיך זײער העפֿלעך אַ פֿרעג געטאָן, װי אַזױ איז דער נאָמען פֿונעם האָטעל?
― אַך! יאָ, דער נאָמען? אָט באַלד װעל איך אײַך זאָגן!…
און איך האָב מיך אַף אַ װײַלע פֿאַרטראַכט ― גאָט מײַנער! װי אַזױ איז דער נאָמען? אָט ערשט האָב איך געװוּסט… בלאָטע! נישטאָ קײן נאָמען! אַװעקגעפֿלױגן!… אומזיסט האָב איך מיר געריבן דעם שטערן, געזוכט אין אַלע קעשענעס ― נישטאָ קײן נאָמען! אפֿשר מײנט איר, אַ שװערער נאָמען, אַ פֿאַרפּלאָנטערטער, װאָס איז נישט גרינג צו געדענקען? אָט װעט איר הערן! קײן מער גרינגערער נאָמען קאָן שױן גאָר נישט זײַן אין דער װעלט! נאָך מער, דאָס איז אַזאַ נאָמען, װאָס מע קאָן אים נישט פֿאַרגעסן, מע זאָל אַפֿילו װעלן! איר װעט הערן, װעט איר אַלײן זאָגן! קורץ, איך האָב געמײנט, אַז איך װעל מיר נאָר אַ מעשׂה אָנטאָן! דער נאָמען איז מיר געלעגן, װי מע זאָגט, אַף דער צונג: אָט־אָט! נאָר אַרױסרײדן אים ― בשום אופֿן נישט, כאָטש שרײַ חי וקים! כאָטש לײג זיך און שטאַרב! איך װעל אײַך מער נישט דערצײלן. מײַן פּאַרשױן האָט, אַפּנים, געזען מײַן טרױעריקע לאַגע. ער האָט געװאָלט מיר אױסהעלפֿן װי װײַט מעגלעך, אַרױסציִען מיך פֿון דער בלאָטע, װוּהין איך בין מיט מײַן אײגענעם װילן פֿאַרקראָכן. ער האָט דערצו אָנגעװענדעט אַלע קרעפֿטן. ער האָט מיר גענומען אונטערזאָגן, אױסרעכענען אַלע נעמען פֿון דער גאַנצער װעלט. דאָס איז געװען: „גראַנדהאָטעל“, „בעל־װיו“, „טערמינוס“, „מעטראָפּאָל“, „נאַציאָנאַל“, „אינטערנאַציאָנאַל“, „בריסטאָל“, „פּאַריז“, „מאַדריד“, ,,סאַנקט־פּעטערסבורג“, „שיקאַגאָ“, „סאַנרעמאָ“, „לאָנדאָן“, „האַמבורג“, „קאָנסטאַנטינאָפּאָל“ ― נײן, נײן און נײן! קורץ, מײַן פּאַרשױן האָט געזען, אַז נעמען פֿון שטעט גײען נישט, האָט ער זיך אַ װאָרף געטאָן אַף נעמען פֿון לענדער: אפֿשר „פֿראַנציע“? „מאָנטענעגראָ“? „אַנגלעטער“? „ראָססיאַ“? „עסטרײַך־אונגאַרן“? „בעלגיע“? „האָלאַנד“? „בראַזיליע“? „אַרגענטינאַ“? ― װוּ? עס הײבט זיך גאָר נישט אָן! אפֿשר „האָטעל פּאָסט“? „האָטעל ראָיאַל“? „האָטעל אײראָפּאַ“? „האָטעל לאָװר“? „האָטעל דאַגמאַראַ“? „האָטעל אימפּעריאַל“? ― קורץ, איך האָב געזען, װי מײַן פּאַרשױן האָט באַהאַלטן דאָס נאָטיץ־ביכל, צוגעשפּילעט צוריק צום זײגער דאָס גילדענע שטיפֿטל, זיך גאַנץ העפֿלעך מיט מיר אָפּגעזעגנט, געדאַנקט, געבעטן, איך זאָל מיר נישט באַמיִען, ער װעט שױן װי־ס'נישט־איז אַלײן זען, מע זאָל אים פֿירן אינעם בעסטן האָטעל… און איך? אַ גרוב, װען עס עפֿנט זיך מיר, װאָלט איך אַרײַן אַ לעבעדיקער! אַזאַ שאַנדע! אַזאַ סקאַנדאַל! אױספּאַטשן זיך! שמיץ בין איך דאָך װערט געװען!… און איך האָב גענומען זיך אַלײן זאָגן מוסר: אַלטער נאַר װאָס דו ביסט! דו אַלײן זאָגסט אַלע טאָג אַן איבערגעדרײטן מדרש: מוטבֿ שאהיה רשע כּל ימי, בעסער לאָם איך זײַן אַ רשע אַלע מײַנע יאָרן, ואל אהיה שוטה אַפֿילו שעה אַחת, אַבי נישט זײַן קײן נאַר אײן שעה אַפֿילו, ― זאָלסטו אָפּטאָן אַזאַ דומהײט? װער האָט דיך געבעטן, זאָלסט רעקאָמענדירן אַן אומבאַקאַנטן מענטשן אַ האָטעל אין אַדעס? װי קומט צו דיר האָטעלן? און װי אַזױ פֿאַרגעסט מען דאָס אַ זאַך, װאָס מע װײס, װאָס מע זעט דאָס אַלע טאָג, װאָס מע קלערט פֿון דעם אַלע מינוט???…
קורץ, איך װעל אײַך מער נישט דערצײלן. איך בין געקומען אַהײם אַ צעקאָכטער, אַרומגעגאַנגען איבערן שטוב און געריבן זיך דעם שטערן, טאָמער װעל איך מיך דאָ כאָטש דערמאָנען דעם נאָמען פֿונעם האָטעל? ― נישטאָ קײן נאָמען!
― װײסטו נישט, ― זאָג איך צו מײַן װײַב ― װי אַזױ הײסט דאָס האָטעל?
― װאָסער האָטעל?
― הערסט! איך זאָל איר זאָגן װאָסער האָטעל! איך פֿרעג דאָך באַ דיר!
― זאָג מיר דעם נאָמען ― מאַכט זי צו מיר.
נו? גײט רעדט מיט אַ ייִדענע! בקיצור, מע דאַרף אַלײן זיך מטריח זײַן זיך דורכגײן אַהין צום האָטעל! נאָר, װי געװײנלעך, אַז אַ מענטש קומט פֿון װעג, געפֿינען זיך אַכצנהונדערט געשעפֿטן, בריװ, עסקים ― מע דאַרף דאָס אַלץ דערלײדיקן. און איך װער נאָך מער אױפֿגערעגט, נערװעז, אין כּעס אַף זיך און אַף דער גאַנצער װעלט, לאָז אױס דאָס האַרץ צו די אומשולדיקע. און אָט אַזױ האָט מען מיר פֿאַרדרײט דעם קאָפּ. עס איז געװאָרן נאַכט, מע האָט שױן לאַנג אָפּגעגעסן, מע דאַרף זיך שױן לײגן שלאָפֿן ― און מיך מוטשעט נאָך אַלץ דער נאָמען פֿונעם האָטעל. האָט איר געהערט אַ מעשׂה?… קורץ, איך װעל אײַך מער נישט דערצײלן. עס איז געבליבן, אַז מאָרגן כּאור גײ איך צום האָטעל גאָר אָן אַ שום תּירוץ! עס נעמט מיך אָבער נישט קײן שלאָף! איך װאָלט שױן װעלן דערלעבן טאָג, װעל איך מיך אָנטאָן און װעל פֿריִער פֿאַר אַלע היומס צוגײן צום האָטעל און אַ קוק טאָן אַפֿן שילד, װאָס פֿאַר אַ נאָמען עס טראָגט. פּלוצעם טוט דאָס מיך אַ טראָג־אױף פֿונעם בעט און איך טו מיך אָן.
― גאָט איז מיט דיר! ― זאָגט צו מיר מײַן װײַב, אַן איבערגעשראָקענע נעבעך אַף טױט, ― װוּהין איז?
― איך װעל דאָס נישט אױסהאַלטן! ― זאָג איך, ― איך מוז גײן באַלד אַ קוק טאָן!
― װוּהין אַ קוק טאָן?
― נעם אַ לאַנטערן ― זאָג איך צו מײַן װײַב ― און קום מיט מיר!
― װוּהין?
― פֿרעג מיך נישט, קום!
מילא, די לאַגע פֿון מײַן װײַב נעבעך פֿאַרשפּאָר איך אײַך צו באַשרײַבן. איר דאַרפֿט אַלײן פֿאַרשטײן די לאַגע פֿון אַ װײַב, װאָס איר מאַן איז אַװעקגעפֿאָרן פֿון דער הײם, דאַכט זיך, געזונט און שטאַרק ― און קומט צו פֿאָרן אַהײם אַ ברוגזער, רעדט נישט, שפּאַנט־אַרום איבער דער שטוב און רײַבט זיך דעם שטערן, װי אַ פֿאַרריקטער, און פּלוצעם כאַפּט ער זיך אױף באַנאַכט פֿון בעט, הײסט אָנצינדן אַ לאַנטערן און זאָגט: „קום!“… נאָר װאָס טוט נישט אַ װײַב נעבעך צוליב איר מאַן? מע זאָגט איר „קום“ ― גײט זי! קורץ, װאָס טױג אײַך, איך גײ, מײַן װײַב גײט מיר נאָך. איך טיאָפּקע אין דער בלאָטע, מײַן װײַב טיאָפּקעט מיר נאָך. גאָט האָט געהאָלפֿן, מיר זײַנען געקומען. געקומען צום האָטעל, אױפֿגעהױבן די לאַנטערן, איך גיב אַ קוק אַפֿן שילד ― אַנו, טרעפֿט, װאָס פֿאַר אַ נאָמען? אַז איר װעט זײַן מיט אַכצן קעפּ, װעט איר אױך נישט טרעפֿן! דאָס האָטעל הײסט מיטן נאָמען: „ אָ ד ע ס אַ “!!!…
ג. דער פּאָעט און זײַן כּלה
― נו? אַצינד דערצײלט איר; איר האָט, זאָגט איר, צו דערצײלן אַ שענערע מעשׂה.
אַזױ האָט זיך געװענדט דער זײדע רב מענדעלע צו מײַן קאָלעגע מיטן הײסן טעמפּעראַמענט, װעלכער האָט גענומען פֿאַרענטפֿערן זיך, אַז, ערשטנס, האָט ער נישט געזאָגט, אַז ער װײס אַ „שענערע“ מעשׂה. דאָס האָט גאָר געזאָגט דער פּאָעט. און אױב ער האָט דאָס יאָ געזאָגט, האָט ער נישט דאָס געמײנט. אַ סימן, זאָל דערצײלן דער פּאָעט פֿריִער זײַן מעשׂה, נאָכדעם שױן װעט ער דערצײלן זײַן מעשׂה.
און עס איז געבליבן, אַז דער פּאָעט זאָל דערצײלן פֿריִער זײַן מעשׂה. און דער יונגער פּאָעט האָט זיך אױסגעהוסט און האָט אָנגעהױבן צו דערצײלן זײַן געשיכטע כּהאַי לישנא:
― געװיס איז יעדער פֿון אײַך געװען אַ מאָל אַ חתן און געהאַט אַ כּלה. איר זײַט עלטער פֿון מיר, האָט איר דאָס אפֿשר שױן לאַנג פֿאַרגעסן. איך געדענק עס נאָך, אַזױ װי נעכטן איז דאָס געװען. אַך! װאָס פֿאַר אַ ליכטיק שטיקל צײַט! מיר איז גוט װי די װעלט! מיך האָט געטראָפֿן אַ גליק! איך בין אַ חתן, איך נעם אַ כּלה, אַ שײן מײדל, מיט זעקסהונדערט קאַרבן נדן, מיט צװײ יאָר קעסט, מיט אַ גאָלדענעם זײגער אין דער טאַש, און בין אין אַ גרױסער שטאָט, אין זשיטאָמיר, און אין דרױסן איז ל"ג־בעומרדיק, די זון צעגיסט זיך אין בריליאַנטן, דער לױ־טערער הימל שפּיגלט זיך, די פֿײגעלעך זינגען, אַפֿן האַרצן איז יום־טובֿדיק, עס װילט זיך אַרומנעמען די גאַנצע װעלט, זיך צעקושן מיט אַלע מענטשן אַף דער ערד! איך קאָן מיר גאָר נישט פֿאָרשטעלן, אױב עס איז פֿאַראַן באַ מיר אַף דער װעלט אײן מענטש, װאָס זאָל מיר נישט זײַן „הײמיש“, װי דער זײדע זאָגט, װאָס זאָל מיר נישט זײַן באַפֿרײַנדעט, אײַנגעבאַקן אין האַרצן! דאָס װאָרט „פֿרעמד“ עקזיסטירט מער נישט! װאָס הײסט דאָס, מענטשן זאָלן גאָר זײַן פֿרעמד? אַלץ, װאָס מע האָט ליב, איז נישט פֿרעמד, און איך האָב ליב אַלעמען! איך האָב ליב זימל דעם שנײַדער, װאָס לױפֿט מיט דער אַרבעט, חײם־הערש דעם בעל־עגלה, װאָס עס שמעקט פֿון אים סמאָלע, לײזער־בער דעם װאַסערפֿירער מיט די אָנגעשװאָלענע פּאַפּעציס און מיטן אָפּגעשײלטן פּנים, און אַפֿילו איװאַן דעם גױ, װאָס אַז ער שכּורט זיך אָן, שװערט ער זיך, אַז ער װעט אױסקױלען אַלע ייִדן, װאָלט איך אַרומגעכאַפּט קושן זײַן חנעװדיקע שאַר־שאַװע שטעכעדיקע מאָרדע. הײַנט לערנט אײַך אָפּ אַ קל וחומר: מה־דאָך איװאַן, װאָס אָט שכּורט ער זיך אָן און מאַכט אַ תּל פֿון אַלע ייִדן, גלוסט זיך מיר אַרומנעמען אים מיט בײדע הענט, הײַנט לא־כּל־שכּן אַ חבֿר, װאָס איך בין מיט אים אינאײנעם אױסגעװאַקסן, אינאײנעם אַװעק קײן װאַלאָזשין אין דער ישיבֿה, אינאײנעם געהונגערט, אינאײנעם אױסגעריסן געװאָרן!… קורצע װערטער, איך האָב מיך באַגעגנט מיט מײַן חבֿר דעם ערשטן טאָג, װאָס איך האָב געמאַכט אַ שפּאַציר מיט מײַן כּלה איבער דער שטאָט, און איר פֿאַרשטײט שױן אַלײן, אַז איך האָב געװאָלט, אַז מײַן כּלה זאָל װיסן, װער מײַן חבֿר איז, און מײַן חבֿר זאָל װיסן, װער מײַן כּלה איז, און זײ זאָלן זיך באַקענען, און זײ זאָלן זיך ליב קריגן אײנס דאָס אַנדערע, אַזױ װי איך האָב ליב זײ און זײ מיך און מיר אַלע די גאַנצע װעלט! און איך בין געפֿאַלן מײַן חבֿר אַפֿן האַלדז און האָב מיך צעקושט מיט אים, און אין אײן װעגס מיט מײַן כּלה, און האָב זײ פֿאָרגעשטעלט אײנס דאָס אַנדערע: „דאָס איז מאַדמואַזעל… פֿרײַלײַן… ע־ע־ע… מײַן כּלה… זי הײסט… יאָ! און דאָס איז הער… מאָסיע… ע־ע־ע… דאָס איז מײַן בעסטער טײַערסטער חבֿר… זײַן נאָמען איז… איך האָב דיר, דאַכט זיך, דערצײלט פֿון אים, נשמה מײַנע? מע רופֿט אים… ער װעט דיר שױן אַלײן זאָגן, װי אַזױ מע רופֿט אים… װי אַזױ רופֿט מען דיך? דו װײסט דאָך, װי אַזױ מע רופֿט דיך! װאָס שװײַגסטו?!…
איר פֿאַרשטײט דאָך שױן מסתּמא, פֿאַר װאָס מײַן חבֿר האָט געשװיגן? ער האָט געװיס גערעכנט, אַז פֿאַר גרױס גליק בין איך אַראָפּ פֿון זינען… נאָר װאָס מײַן כּלה האָט זיך בשעת מעשׂה געטראַכט ― דאָס װײס איך נישט עד היום הזה. מיר זײַנען שױן, ברוך השם, מאַן און װײַב עטלעכע יאָר און מיר רײדן נישט דערפֿון עד היום הזה. עס איז אונדז בײדן נישט אָנגענעם דערפֿון צו רײדן. ס'איז דאָ זאַכן, װאָס מע װיל זײ פֿאַרגעסן, אױסמעקן פֿונעם זכּרון, נאָר עס איז אוממעגלעך! דאָס, װאָס מע דאַרף געדענקען, פֿאַרגעסט מען, און דאָס, װאָס מע װיל פֿאַרגעסן, געדענקט זיך… דאָס איז, הײסט עס, דער היוצא לנו מזה, די מאָראַל פֿון דער געשיכטע. איך האָב געענדיקט. אַצינד זאָלן אַנדערע דערצײלן.
אַזױ האָט אױסגעלאָזט דער יונגער פּאָעט, און מײַן קאָלעגע מיטן הײסן טעמפּעראַמענט האָט אָנגעהױבן צו דערצײלן זײַן געשיכטע מיט אַ קללה, װי זײַן שטײגער איז אַלע מאָל, װען ער רעדט פֿון דעם, װאָס ער האָט נישט ליב. ד.
װי אַזױ רופֿט מען מיך?
― אַז עס האָבן זיך אָנגעהױבן באַ אונדז אין אַדעס די בהלות מיטן שיף פּאָטיאָמקין, מיט די באָמבעס, װאָס זײַנען געפֿלױגן איבער אונדזערע קעפּ, און מיט די שׂרפֿות און הריגות, האָב איך געזאָגט: אײַנגעזונקען זאָל דאָס װערן הײַנטיקן טאָג, איך װיל נישט זײַן דערבײַ! איך װעל בעסער פֿאָרן אין עק װעלט, כאַפּט דאָס דער רוח! און איך האָב מיך גענומען גרײטן אין װעג אַרײַן. נאָר עס איז גרינג צו זאָגן: פֿאָרן! אַזױ גיך לאָזט אײַך אַרױס קװאַס פֿון דער פֿאַס? מע דאַרף אַ פּאַס!… איך בין נישט שולדיק, װאָס עס גראַמט זיך באַ מיר קװאַס מיט פֿאַס און מיט פּאַס און מיט גאַס און מיט משוגעת… יאָ, איז װוּ האַלט איך? דאַרף מען אָנהײבן אַרבעטן מכּח אַ פּאַס, האָבן צו טאָן מיט אַלערלײ פּאַרשױנען, ימח שמם וזכרם, און באַקענען זיך מיט די שרײַבערלעך, עס זאָל אַף זײ קומען אַ חלירע הײַנטיקן טאָג!…
― איר זײַט שױן באַלד פֿאַרטיק מיט דער גאַנצער תּוכחה. אפֿשר װאָלט געװען אַ סבֿרה, איר זאָלט אױפֿהערן שילטן און בעסער דערצײלן טאַקע די מעשׂה אַלײן?
אַזױ האָט זיך אָנגערופֿן דער זײדע, און מײַן קאָלעגע מיטן הײסן טעמפּעראַמענט, האָט גענומען פֿאָרזעצן זײַן דערצײלונג:
― איך שילט דען װעמען? כאַפּט עס דער רוח! איך זאָג עס גלאַט אַזױ, זאָל עס אײַך גײן כּף־הקלע! הכּלל, האָב איך גענומען אױסאַרבעטן מיר אַ פּאַס. און װאָס עס הײסט באַ אונדז אױסאַרבעטן אַ פּאַס ― דאָס דאַרף איך אײַך, דאַכט מיר, נישט דערצײלן? אױסאַרבעטן אַ פּאַס הײסט: באַקענען זיך מיט אַלע מאָרדעס פֿון אַלע פּאַראַזיטן און טײלן געלט, װי, להבֿדיל, באַ ייִדן ערבֿ יום־כּיפּור באַ דער שול. יעדער מאָרדע ― אַ קאַרב! בקיצור, איך האָב מיך אָנגעקוקט מיט גענוג מאָרדעס, ביז איך בין געקומען צו יעהאָ בלאַהאָמאָרדיע דעם אָדון אַלײן… דורכגעגאַנגען אַלע שבֿעה מדורי גיהנום, בין איך אַרײַנגעקומען צום אָדון אין קאַבינעט אַרײַן און געטראָפֿן אים באַ דער רעכטער אַרבעט ― סקריפּען מיט דער פּען. און דאָס װײסט איר דאָך, אַז אַ טשינאָװניק סקריפּעט מיט דער פּען, איז ער דעמאָלט ― חיות נישט זיכער! די גאַנצע װעלט מעג אונטערגײן, מוז מען שטײן און אָפּװאַרטן, ביז ער װעט אױפֿהערן צו סקריפּען. איך בין אָבער זײער קײן בעלן נישט צו שטײן באַ דער טיר און װאַרטן ביז יעהאָ בלאַהאָמאָרדיע װעט אַמאָל אױפֿהערן סקריפּען. האָב איך מיך מײשבֿ געװען און האָב מיר געגעבן אַ הוסט אַזױ פֿון דער גרינג, געשיקט אַ שטאַפֿעט, הײסט עס, אַז עס איז געקומען אַ מענטש…
מײַן אָדון אָבער הערט נישט אױף צו סקריפּען. בין איך מיך מײשבֿ און גיב אַ העכערן הוסט. הײבט ער אױף דעם קאָפּ, שטעלט אַרױף אַף מיר אַ פּאָר אָנגעגאָסענע אױגן און עפֿנט־אױף אַ גאָמבע:
― טשטאָ נאַדאַ? (װאָס דאַרפֿסטו?)
װער איך דאָך מסתּמא שױן אָנגעצונדן, װי אַ שװעבעלע. װאָס איז דאָס פֿאַר אַ „טשטאָ נאַדאַ“? און װאָס דאַרף מען עפֿענען אַזאַ מױל? איך, אַז איך װער אין כּעס, פֿאַרגעס איך באַלד אַף װאָס פֿאַר אַ װעלט איך בין; עס װערט מיר פֿינצטער אין די אױגן, עס הײבט מיר אָן צו קיצלען אָט־אַ־דאָ אין נאָז. װאָס עס קומט מיר אין מױל אַרײַן דאָס זאָג איך, און עס גלוסט זיך מיר צעברעכן װאָס איך זע, צערײַסן, מאַכן אַ תּל! איך געדענק אַ מעשׂה, איך בין געװען אַ קינד נאָך, אַ יתום בין איך געװען, און האָב פֿײַנט געהאַט דאָס װאָרט „יתום“ אַזױ װי חזיר, און האָב נישט געקאָנט לײַדן, אַז מע האָט מיר אַרױסבאַװיזן, אַז מע האָט רחמנות אַף אַ יתום. רחמנות אַז מע באַװײַזט אַרױס פֿאַר דער גאַנצער װעלט ― עקלט דאָס, שלאָגט צו דער גאַל, פּאַסקודסטװע! בקיצור, איך בין געװען אַ יתום און מע האָט אַף מיר געהאַט רחמנות, און מער פֿון אַלע האָט אַף מיר רחמנות געהאַט אונדזער שכנה, יהושעכע האָט מען זי גערופֿן. איז זיך מײשבֿ אײנמאָל אָט די יהושעכע און האָט רחמנות אַפֿן יתום און נעמט אים אָן, איך בעט אײַך איבער אײַער כּבֿוד, אַ פּאָר הױזן. מילא, איך זאָל אײַך דערצײלן די גרױסקײט, די שײנקײט און די רײַכקײט פֿון די הױזן ― איז נישט שײך. אײן מאָל אין הונדערט יאָר גיט זיך אײַן אַזאַ פּאָר הױזן. איך װײס נישט, אױב מע קריגט זײ הײַנט פֿאַר דרײַ רובל אַ טוץ! מילא, בין איר אײַך נישט אױסן. איר האָט נאָר באַדאַרפֿט אָנקוקן, װי די יהושעכע האָט צונױפֿגערופֿן אַלע שכנות מיט אַלע יענטע־מירלס פֿון דער גאַס, צענומען די הױזן, באַװיזן די הױזן פֿאַר דער גאַנצער װעלט, אַלע זאָלן זען, װאָס פֿאַר הױזן אָט די יהושעכע האָט אָנגענומען דעם יתום. און די גאַנצע װעלט האָט זיך געשפּיגלט אין די הױזן, באַטראַכט זײ װי אַן אבֿן־טובֿ, געשאַצט און מקנא געװען נישט אַזױ דעם יתום אַף די באַרימטע הױזן, װי יהושעכען אַף דער מצװה… איך בין געשטאַנען פֿון דער װײַטן אַ צעקאָכטער, טרערן האָבן זיך מיר געשטעלט, נישט אין די אױגן, נאָר אָט אַ־דאָ־אָ, אין גאָרגל. יהושעכע האָט מסתּמא גערעכנט, אַז איך בין אַפֿן זיבעטן הימל פֿון דער מתּנה, נאָר איך שעם זיך, האָט זי זיך אָנגערופֿן צו מיר זיס אַזױ װי צוקער:
― קום אַהער, יתום, שעם זיך נישט, מעסט נאָר אָן אַף אַ מינוט די הױזן, װאָס איך האָב דיר אױפֿגענײט.
מער האָט מען נישט באַדאַרפֿט. איך בין צוגעלאָפֿן, געכאַפּט די הױזן, אַרײַנגעפֿאָרן אין זײ פֿריִער מיט די נעגל, נאָכדעם מיט די צײן, דאָס איבעריקע מיט די פֿיס ― קורץ, עס איז אין עטלעכע מינוט פֿון די הױזן געבליבן נאָר אַ זכר, אַז עס איז אַמאָל געװען אַ פּאָר הױזן אַף דער װעלט, און נישט מער… בקיצור, װוּ־זשע האַלט איך? יאָ, באַ מײַן אָדון בפֿקדך, װי ער האָט מיך אָפּגעגאָסן מיט זײַן געשרײ „טשטאָ נאַדאַ“ און װי אַזױ איך בין שױן געװאָרן אין כּעס און האָב אים שױן געװאָלט אָפּשפּילן אַ װיװאַט, װי עס געהערט צו זײַן. האָב איך מיך אָבער באַרעכנט: װאָס װעט זײַן דערפֿון? איך קאָן דאָך דערװײַל בלײַבן אָן אַ פּאַס! האָב איך מיך איצטיקס מאָל אײַנגעהאַלטן און גײ־צו צום טיש און דערלאַנג אים די פּאַפּירן אָן װערטער. מײַן אָדון האָט געגעבן אַ קוק־אַרײַן אין די פּאַפּירן און אַ פֿרעג באַ מיר: „װי אַזױ רופֿט מען דיך?“ שװײַג איך. דערזען, אַז איך שװײַג, האָט ער דאָס קול געהעכערט אַף אַ פּאָר טענער און האָט מיר אַ פֿרעג געטאָן נאָכאַמאָל: „װי אַזױ רופֿט מען דיך? װי אַזױ איז דײַן נאָמען?!“… מײַן נאָמען??? װי איר זעט מיך לעבן, הערט איר, פּונקט אין דער מינוט האָב איך פֿאַרגעסן, אַז חוץ מײַן פּסעװדאָנים האָב איך מײַן אײגענעם נאָמען. אָבער װי אַזױ, מײנט איר, פֿאַרגעסן? טאַקע פֿאַרגעסן! לחלוטין פֿאַרגעסן! אַלע נעמען פֿון דער גאַנצער װעלט האָב איך געדענקט; אַלע נעמען פֿון מײַנע קרובֿים, פֿרײַנט און באַקאַנטע זײַנען מיר געשטאַנען פֿאַר מײַנע אױגן, נאָר אײן נאָמען, מײַן אײגענער נאָמען, איז אַװעק װוּ דער ליבער שבת־קודש גײט אַװעק, פֿאַרשװוּנדן געװאָרן! הערט אַ מעשׂה! „רבונו של עולם! װי אַזױ הײס איך? װי אַזױ רופֿט מען מיך? נו???“… פֿאַרגעסן, כאָטש האַקט מיר אָפּ דעם קאָפּ! װאָס טוט מען דאָ? דער אָדון קוקט אַף מיר מיט אױגן, װי אַף אַ רעכטן שאָלטיק. „אָט־אָט ― טראַכט איך מיר ― מאַכט ער מיר אַ דרײַגאָרנדיקן מי־שברך מיט אַ בגימטריא, טוט אַ קלונג און עס קומען־אַרײַן צװײ מלאַכי־חבלה און מע כאַפּט מיך אױף, װי דער רוח דעם מלמד, און מע פֿירט מיך אָפּ מיט כּבֿוד גלײַך אין כאָלאָדנע אַרײַן! איך האָב עס פֿײַנט, װײַל דעם טעם פֿון דעם האָב איך שױן פֿאַרזוכט. גענוג! מער װיל איך נישט.
איז דאָך אָבער דאָ אַ גרױסער גאָט, װאָס פֿירט־אױס דעם גערעכטן, גיט ער מיר אײַן אַ שׂכל, איך זאָל מיך האַלטן שטאַרק אַזױ װי אײַזן. און די לײַט, אַז מע האַלט זיך מיט זײ שײגעצעװאַטע און מע הײבט אױף דאָס קול נאָר אַף אײן טאָן העכער, אַזױ װערן זײ אײַך באַלד װײך, כאָטש לײג זײ צו צו אַ מכּה. כּך הװה. אָט װעט איר הערן, װאָס פֿאַר אַ שמועס עס האָט זיך צװישן אונדז פֿאַרבונדן. איך גיב אים אײַך איבער אַקוראַט:
ער: װי אַזױ רופֿט מען דיך?
איך: װעמען? מיך?
ער: װעמען דען? מיך?
איך: אַזױ װי איך שטײ אין די פּאַפּירן.
ער: װי אַזױ שטײסטו אין די פּאַפּירן?
איך: לײענען קאָנסטו?
ער: װער? איך?
איך: װער דען? איך?
ער (שטאַרק אַף אַ קול): קאַאַק! מיט מיר רעדסטו אַזױ? מיט מיר? דו װײסט, מיט װעמען דו רעדסט?!
איך (אױך שטאַרק אַף אַ קול): און דו װײסט, מיט װעמען דו רעדסט?
דערהערט פֿון מיר אַזאַ הױכן טאָן, צו װעלכן ער איז זינט ער לעבט נישט געװױנט געװאָרן צו האָרכן פֿון אַ ייִדן, האָט ער געגעבן אַ קוק־אַרײַן אין מײַנע פּאַפּירן און האָט איבערגעלײענט אין דער הױך מײַן נאָמען ― און מער האָב איך נישט באַדאַרפֿט!
װאָס װײַטער איז געװען ― איז שױן נישט אינטערעסאַנט. איך בין, ברוך השם, אַרױס בשלום און דאַנק און לױב גאָט אַלע טאָג און אַלע שעה, װאָס ער האָט מיך אױסגעלײזט פֿונעם דאָזיקן גלות, הלװאַי איך זאָל פֿון אים שױן קײנמאָל נישט װיסן!
― אָמן! ― האָבן מיר זיך אָפּגערופֿן אַלע דרײַ, און דער זײדע האָט אַ װוּנק געטאָן צו מיר, אַז איצט איז מײַן צײַט צו דערצײלן. און איך בין צוגעטראָטן צו מײַן געשיכטע „מיט די דרײַ שטעט“.
ה.
אַ מעשׂה מיט דרײַ שטעט
― רבותי! דאָס איז געװען מיט אַ פּאָר יאָר פֿריִער פֿאַר דער „קאָנסטיטוציע“. איך בין דעמאָלט געװען אַף מײַן רײַזע איבער שטעט און שטעטלעך. איך האָב געמאַכט אַ טורנע צו גונסטן פֿון פֿאַרשײדענע חבֿרות איבער גאַנץ ליטע. אײנמאָל אַרום חנוכּה קומען מיר אָן עטלעכע אײַנלאַדונגען מיטאַמאָל פֿון דרײַ שטעט: מאָהליװ, װיטעבסק און סמאָ־לענסק, װאָס געפֿינען זיך אין שכנות, אַלע דרײַ אַף אײן ליניע, און פֿון אַלע דרײַ שטעט פֿון פֿאַרשײדענע חבֿרות: פֿון „רײנע ציוניסטן“, פֿון „פּועלי־ציוניסטן“ און פֿון „בונדיסטן“. זעלבסטפֿאַרשטענדלעך, אַז די אַלע חבֿרות האָבן געלעבט צװישן זיך פֿרײַנטלעך, װי אַ קאַץ מיט אַ מױז. די „רײנע ציוניסטן“ האָבן חלילה קײן שלעכטס אַף זײערע חבֿרים די „פּועלי־ציוניסטן“ נישט גערעדט. זײ האָבן נאָר געשריבן, אַז זײ װײסן, אַז די „פֿאַלשע ציוניסטן“ קלײַבן זיך אַראָפּברענגען מיך אין די אױבנדערמאָנטע דרײַ שטעט, בכדי אױסצונוצן מיך צו זײער אַרבעט, װאָס האָט מיט ציוניזם גאָר נישט צו זאָגן. די „פּועלי־ציוניסטן“ האָבן אױך נישט באַנוצט זיך מיט שאַרפֿע װערטער קעגן זײערע קאָלעגן, די „רײנע ציוניסטן“. זײ האָבן נאָר באַדױערט, װאָס די דאָזיקע פֿאַלשע משיחס, די שבתי־צבֿיניקעס, פֿירן אַגיטאַציע פֿאַר אַן אינסטיטוט, װעלכער איז שױן לאַנג טױט… דערפֿאַר האָבן די „בונדיסטן“ אױסגעגאָסן כּל חמתם אַף בײדע ציוניסטישע חבֿרות און פֿאַרזיכערט מיך, אַז מײַן קומען צו זײ איז אַ גאַראַנטירטער דורכפֿאַל… קורץ, מיט מיר איז געװען נישט פֿרײלעך. װאָס טוט מען דאָ? בין איך געפֿאַלן אַף אַ המצאה, אַף אַ ייִדישע פּשרה: „יחדיו“ און „יחלוקו“. דאָס הײסט, איך האָב זײ אָפּגעענטפֿערט: „קינדערלעך, אַזױ און אַזױ. איך קום צו אײַך צו פֿאָרן נאָר מיט אַ תּנאַי, איר זאָלט זיך פֿאַראײניקן אַלע דרײַ חבֿרות פֿאַר אַלע דרײַ שטעט“… נאָך אַ קורצער אונטערהאַנדלונג איז מײַן פּראָיעקט אָנגענומען געװאָרן, און עס האָבן אָנגעהױבן לױפֿן הין און צוריק בריװלעך מיט דעפּעשן װעגן מײַן מאַרשרוט, אין װעלכער שטאָט איך זאָל זײַן פֿריִער. דער דאָזיקער פּונקט איז אונדז אָנגעקומען שװערער, װי אַלע אַנדערע פּונקטן. אַלע טאָג האָט מען געענדערט דעם פּלאַן: פֿריִער איז געװען באַ אונדז באַשטימט, אַז איך פֿאָר קײן מאָהליװ, פֿון מאָהליװ קײן װיטעבסק, פֿון װיטעבסק קײן סמאָלענסק און פֿון סמאָלענסק צוריק איבער מאָהליװ אַהײם. נאָכדעם איז געבליבן, איך זאָל בעסער פֿריִער פֿאָרן קײן סמאָ־לענסק, און פֿון דאָרטן קײן מאָהליװ, און פֿון מאָהליװ קײן װיטעבסק, און צוריק איבער מאָהליװ אַהײם. נאָכדעם איז דער פּלאַן אױך צעשלאָגן געװאָרן, און עס איז געבליבן, אַז איך פֿאָר קודם קײן װיטעבסק, פֿון װיטעבסק קײן מאָהליװ, פֿון מאָהליװ קײן סמאָלענסק, פֿון סמאָלענסק צוריק איבער מאָהליװ אַהײם. האָבן זיך חבֿרה באַטראַכט און האָבן בעסער אױסגעאַרבעט אַ נײַעם פּלאַן, טאַקע פֿון מײַן טובֿה װעגן, אַז איך זאָל קודם זיך אַראָפּכאַפּן קײן סמאָלענסק, פֿון סמאָלענסק קײן װיטעבסק איבער מאָהליװ, און פֿון װיטעבסק צוריק קײן מאָהליװ, און פֿון מאָהליװ באַלד נאָכן אָװנט גלײַך אַהײם. טעג האָב איך געהאַט דערױף: דעם 18טן, 19טן, 20טן. אַלזאָ, געדענקט־זשע דעם חשבון מיט קאָפּ: דעם 18טן ― סמאָלענסק, דעם 19טן װיטעבסק, דעם 20טן ― מאָהליװ. אַרױסגעפֿאָרן בין איך דעם 17טן אַף דער נאַכט, געגעבן דרײַ דעפּעשן אין אַלע דרײַ שטעט, אַז איך קום צו דער באַשטימטער צײַט, און דער עולם האָט דאָרט צוגעגרײט אַלצדינג, װאָס מע דאַרף, געדרוקט פּלאַקאַטן, בילעטן, פּראָגראַמעס און אַזױ װײַטער. פֿאָרנדיק צו דער באַן, האָב איך אָנגעהױבן נאָך אַ מאָל און נאָך אַ מאָל צעקײַען און איבערחזרן מײַן מאַרשרוט, און מחמת זײ האָבן מיר פֿאַרדרײט דעם קאָפּ מיט זײערע אַלע מאָל נײַע פּלאַנען, האָב איך, גאַנץ נאַטירלעך, פֿאַרלאָרן דעם חשבון, און עס האָט זיך מיר געדאַכט, אַז איך דאַרף זײַן דעם 18טן אין װי־טעבסק, דעם 19טן אין סמאָלענסק און דעם 20טן אין מאָהליװ. כּך הװה. איך האָב גענומען אַ בילעט און פֿאָר מיר גאַנץ רויִק קײן װיטעבסק. איך קום צו פֿאָרן קײן װיטעבסק אַפֿן װאָקזאַל, איך דרײ מיך אַרום אַ האַלבע שעה, אַ שעה, צװײ שעה, טאָמער װעל איך עמעצן דערזען פֿון די ציוניסטן אָדער פֿון די בונדיסטן? קײנער איז נישט אַרױסגעקומען מיך אָפּנעמען, מקבל פּנים זײַן!
טאַקע ציוניסטן און טאַקע בונדיסטן, און פֿאָרט נישט אין אָרדנונג… און איך האָב מיר גענומען אַן עקיפּאַזש און הײס מיך פֿירן אין דעם גרעסטן האָטעל. געדונגען אַ נומער, זיך אײַנגעװאַשן, איבערגעטאָן גאַנץ רויִק, און טראַכט מיר: „אַז איר זײַט יאָ אַזעלכע חבֿרה־לײַט, זײַט איר נישט קראַנק מיך זוכן אין אַלע האָטעלן. נישקשה, שלום־עליכם איז נישט קײן שפּילקע, איר װעט אים אַזױ לאַנג זוכן, ביז איר װעט אים געפֿינען“… אַראָפּגעגאַנגען אונטן אין רעסטאָראַן עסן מיטאָג, איך טו אַ קוק: צװײ גרױסע פּלאַקאַטן:
„אַ גאַסט באַ אונדז אין שטאָט! אַ גאַסט!!!
שלום־עליכם דער גרעסטער ייִדישער הומאָריסט!
דעם 19טן…“
― דעם 19טן? װאָס הײסט דעם 19טן?… ― און איך רוף־צו דעם קעלנער, אַ בחורעץ אַ ליטװאַק מיט רױטע הענט, מיט שװאַרצע פּיסקעס און מיט אַ װײַס טישטעכל אונטערן אָרעם פֿונעם קױטיקן פֿראַק.
― זאָג מיר נאָר, מײַן טײַערער, װאָס האָבן מיר הײַנט?
דער בחורעץ דער קעלנער האָט אױסגעשנײַצט די שװאַרצע נאָז אינעם װײַסן טישטעכל און אַ זאָג געטאָן צו מיר:
― הײַנט? הײַנט האָבן מיר אַ בוראַקאָװע באָרשט מיט קרױט, זײער אַ גוטן באָרשט, אַ זראַזע מיט פֿאַרפֿעלעך, און קאַטשקע, אױב איר װילט…
― נײן, ― זאָג איך ― נישט דאָס מײן איך. איך מײן, װאָס פֿאַר אַ טאָג האָבן מיר הײַנט?
דער בחורעץ האָט זיך אַביסל פֿאַרטראַכט:
― װאָס פֿאַר אַ טאָג מיר האָבן הײַנט? דינסטיק, דעם 18טן.
― װי אַזױ־זשע, זאָג איך, הײסט די שטאָט?
― װאָסער שטאָט?
― אָט די שטאָט, זאָג איך, אײַער שטאָט?
בלײַבט ער שטײן און קוקט מיך אָן און מאַכט צו מיר:
― װאָס הײסט, װי אַזױ הײסט די שטאָט? די שטאָט הײסט װי־טעבסק, הײסט די שטאָט!
― דו לײַגסט! ― זאָג איך צו אים, ― עס האָט זיך דיר געחלומט, מײַן טײַערער. אײַער שטאָט הײסט סמאָלענסק, נישט װיטעבסק!
― כי־כי־כי!… כי־כי־כי!…
דער גרעסטער ייִדישער הומאָריסט האָט, אַפּנים, אױסגעזען באַם בחור דעם קעלנער אין די אױגן פֿאַרן גרעסטן טפּש אין דער װעלט, מחמת ער, דער בחור דער קעלנער, האָט זיך אָפּגעקערעװעט אָן אַ זײַט, באַהאַלטן די שװאַרצע מאָרדע אינעם װײַסן סערװעטל, איך זאָל נישט זען, װי ער שטיקט זיך פֿאַר געלעכטער. און איך נעם מיך נאָך אַ מאָל צו די פּלאַקאַטן און לײען. עס שטײט מיט גרױסע אותיות:
„שלום־עליכם אין װיטעבסק!“…
אין װיטעבסק? רבונו־של־עולם! װי קום איך קײן װיטעבסק, אַז איך בין גאָר הײַנט אין סמאָלענסק? בקיצור, איך קאָן מיר שױן קײן אָרט נישט געפֿינען. װער מיר באָרשט? װאָס מיר קאַטשקע? מע דאַרף אַװעקפֿאָרן פֿון דאַנען, לױפֿן קײן סמאָלענסק. נאָר, אום איך זאָל װיסן אַקוראַט, װוּ איך האַלט אין די יוצרות, װעל איך בעסער פֿריִער טעלעגראַפֿירן אַהײם צו מײַן װײַב, זי זאָל מיר באַלד געבן צו װיסן דורך אַ טעלעגראַמע, װוּ דאַרף איך זײַן דעם ערשטן אָװנט?… אין די זאַכן, װאָס געהערן זיך אָן מיט צײַט און מיט מאַרשרוט, איז מײַן װײַב אַ פּראָפֿעסאָר. און בכדי ס'זאָל נישט נעמען קײן סך צײַט, קלאַפּ איך אַװעק צו איר אַ דעפּעשע, דרינגענד, עטלעכע קורצע װערטער:
„דראַטע פּאָסטרעסטאַנטע, װוּ בין איך הײַנט?“
אַװעקגעשיקט די דעפּעשע, האָב איך מיך אַביסל באַרויִקט און האָב זיך אומגעקערט אַף דער סטאַנציע צוריק צום בוראַקאָװע באָרשט מיט דער זראַזע און מיט דער קאַטשקע און האָב זיך צוגעלײגט אַביסל דרעמלען און בין, װי דער שטײגער איז, אַנטשלאָפֿן געװאָרן. אין שלאָף פּלאָנטען זיך מיר חלומות: רױטע װײַבער, שװאַרצע קעץ. איך האָב אַ סימן: װיבאַלד עס חלומען זיך מיר רױטע װײַבער אָדער שװאַרצע קעץ, איז אַ װיסטער סוף. כּך הװה: איך כאַפּ זיך אױף ― אױ־װײ, שפּעט! מע דאַרף לױפֿן װאָס גיכער, טאָמער װעל איך נאָך פֿאַרכאַפּן סמאָלענסק! און איך לױף אַװעק צו דער באַן און זעץ מיך אױף און פֿאָר קײן סמאָלענסק, און זיצנדיק אין װאַגאָן, הײב איך מיך אָן דערפֿרעגן באַם קאָנדוקטאָר, װען קום איך קײן סמאָלענסק? בלײַבט ער שטײן, קוקט אַף די שפּיץ שטיװל און זאָגט מיר אָן אַ בשׂורה, אַז אין סמאָלענסק װעל איך זײַן מאָרגן זעקס אַזײגער אינדערפֿרי. װער איך דאָך מסתּמא אױפֿגעטראָגן:
― װאָס הײסט מאָרגן זעקס אינדערפֿרי?? איך דאַרף דאָרט זײַן נישט שפּעטער פֿון הײַנט זײגער זיבן פֿאַרנאַכט!…
הערט ער מיך אױס, דער קאָנדוקטאָר, גאַנץ רויִק און גיט מיר צו פֿאַרשטײן מיטן זײגער אין דער האַנט, אַז פֿון דאַנען קײן סמאָלענסק לױפֿט דער קוריער אױך נישט װינציקער װי צװעלף שעה נאָך מיט מינוטן, און איצט האָבן מיר שױן זײגער פֿיר מיט מינוטן, הײַנט װי אַזױ קאָנען מיר זײַן הײַנט אין סמאָלענסק?… קומט־אױס, אַז ער איז גערעכט. נאָר װאָס האָב איך דערפֿון? פֿאַרשפּילט סמאָלענסק! װאָס טוט מען איצטער? פֿאָרן צוריק קײן װיטעבסק? כאַפּט דאָס דער רוח! לאָם איך כאָטש װיסן, װוּ האַלט איך מיט מאָהליװ? דאָס װײס אָבער קײנער נישט אַזױ גוט, װי מײַן װײַב. דאָ דערמאָן איך מיך, אַז איך האָב געבעטן מײַן װײַב, זי זאָל מיר טעלעגראַפֿירן קײן װיטעבסק; איצט פֿאָר איך קײן סמאָלענסק, ― הײַנט װי קומט די קאַץ איבערן װאַסער? נאָר אַ ייִד אַ למדן, װי זאָגט איר, גיט זיך אַן עצה; נעם איך און שרײַב אָן נאָך אַ דעפּעשע צו מײַן װײַב און גיב איבער מײַן קאָנדוקטאָר אַף אַ סטאַנציע:
„טעלעגראַפֿיר סמאָלענסק װען בין איך מאָהליװ“.
אַצינד לאָמיר זיך אַרײַנלאָזן אַף אַ װײַלע אין „הלכות לשון“, פֿילאָלאָגיע, און נעמען איבערזעצן בוכשטעבלעך מײַנע בײדע דעפּעשן פֿון דער שפּראַך, אַף װעלכער זײ זײַנען געשריבן, דאָס הײסט פֿון רוסיש, אַף אונדזער לשון, װעט אױסקומען, אַז, ערשטנס, פֿרעג איך מיך אָן באַ מײַן װײַב: װוּ בין איך („סראָטשי, גדיע יאַ סעװאָדניאַ?“), און, צװײטנס, הײס איך, מע זאָל מיר טעלעגראַפֿירן קײן סמאָלענסק בשעת איך בין אין מאָהליװ („טעלעגראַפֿירוּי סמאָלענסק, קאָגדאַ יאַ מאָגיליאָװיע?“). אַזעלכע צװײ דעפּעשן װען איר האָט, למשל, פֿון אײנעם, קאָנט איר אַנדערש נישט דענקען, סײַדן יענער איז גערירט. און דערצו דאַרפֿט איר נישט פֿאַרגעסן, אַז סמאָלענסק איז אױך נישט קײן הונט און האָט אױך נישט געשװיגן. חבֿרה האָבן מיך, געװײנלעך, דערװאַרט דעם 18טן אַפֿן װאָקזאַל פֿון זײגער אײנס באַטאָג ביז צװעלף באַנאַכט. עס האָט זיך געטאָן חושך! דער עולם האָט צעטראָגן דעם זאַל, געשריִען אַף די ציוניסטן, אַז זײ האָבן געמאַכט אַ שװינדל, אױסגעטראַכט אַ „שלום־עליכם“, אױסגענאַרט דאָס ביסל מינץ. װאָס טױג אײַך, מע האָט געמוזט עפֿענען די קאַסע און אומקערן דעם פּובליקום דאָס געלט. נאָך האַלבע נאַכט האָבן די ציוניסטן מיט די בונדיסטן פֿאַר האַרצװײטיק זיך צונױפֿגעלײגט און אַװעקגעקלאַפּט צו מיר אַהײם אַ דעפּעשע:
„װאָס איז מיט שלום־עליכמען?“
אַצינד לאָמיר אַװעקװאַרפֿן דעם בן־מלך און זיך נעמען צו דער בת־מלכּה. מײַן װײַב זאָל געזונט זײַן, אַז זי האָט באַקומען אָט די אַלע דרײַ פֿרײלעכע דעפּעשן, האָט זי נישט געמאַכט קײן לאַנגע מחזקות, זיך אױפֿגעזעצט און איז אַװעק גלײַך קײן מאָהליװ.
אין פֿלוג, װעט אײַך אױסקומען אַפֿילו אַביסל װילד: װאָס איז עפּעס קײן מאָהליװ? נאָר אַז איר װעט מיך אױסהערן ביזן סוף, װעט איר אַלײן זאָגן, אַז זי איז אַ חכמה. ערשטנס, קען זי מיך שױן נישט דאָס ערשטע יאָר. זי װײס, אַז איך טעלעגראַפֿיר צו איר פֿון װיטעבסק, אַז זי זאָל טעלעגראַפֿירן קײן סמאָלענסק, איז אַ סימן, אַז איך בין אין מאָהליװ. זי געדענקט, פֿאַרשטײט איר מיך, אַ מעשׂה שהיה. איך בין אַמאָל געװען אין װאַרשע און געפֿאָרן אַף פּסח אַהײם קײן קיִעװ. פּלוצעם קומט איר אָן פֿון מיר אַ דעפּעשע דעם ערשטן טאָג פּסח, אַז איך האַלט יום־טובֿ אין האָלענדרע, נישט װײַט פֿון װאַפּניאַרקע. װי קום איך קײן װאַפּניאַרקע, אַז װאַפּניאַרקע ליגט גאָר אַפֿן װעג צװישן זשמערינקע און אַדעס? אַ פֿאָלג מיך אַ גאַנג! זאָלט איר נישט פֿרעגן קײן קשיות. איך האָב עס נישט געטאָן חלילה פֿאַר שלעכטיקײט. מײַן מײן איז געװען צו גוטן. איך האָב מיך זײער געאײַלט, געװאָלט קומען אַהײם װאָס פֿריִער, געביטן אײן שנעלצוג אַפֿן אַנדערן אַזױ לאַנג, ביז איך האָב מיך אַרױפֿגעשלאָגן אַף אַדעסער ליניע און געבליבן שטעקן אַף אַ סטאַנציע האָלענדרע. נאָר גם זו לטובֿה. עס איז נאָך דאַנקען גאָט, װאָס איך בין נישט פֿאַרפֿאָרן קײן ריגע. דאָס נעמט זיך פֿון כאַפּעניש. נישט אומזיסט זאָגט דאָס פֿאָלק אַ װערטל: פֿון אײַלעניש קאָן קײן גוטס נישט אַרױסקומען… דאָס האָט איר אײַך אַלזאָ נומער אײנס.
והשנית, איז מײַן װײַב געגאַנגען מיט אַ רעכענונג, אַז לױט מײַנע דעפּעשן האָט דאָס אומגליק באַדאַרפֿט פּאַסירן נישט אין װיטעבסק און נישט אין סמאָלענסק, נאָר ערגעץ צװישן די דאָזיקע צװײ שטעט. דעריבער האָט זי נישט געקאָנט אױסקלײַבן קײן בעסערן מיטלפּונקט אַלס די שטאָט מאָהליװ. עס איז פֿאַר איר נישט געװען קײן שום ספֿק, אַז אַפֿן בעסטן פֿאַל האָט דאָ געמוזט פֿאָרקומען אַ צוזאַמענשטױס פֿון צװײ לאָקאָמאָטיװן, אײנער פֿון סמאָלענסק קײן װיטעבסק, דער אַנדערער פֿון װיטעבסק קײן סמאָלענסק. פֿון אַזאַ צוזאַמענשטױס, האָט זי גערעכנט, האָבן אַלע װאַגאָנעס געמוזט צעבראָכן װערן אַף שפּענדלעך; געהרגעטע אַף טױט ― נישט װינציקער פֿון צװײ הונדערט; שװער פֿאַרװוּנדעטע ― עטלעכע הונדערט, צװישן זײ ― אַ סך גערירטע פֿונעם זינען, און צװישן די לעצטע ― געװײנלעך איך.
באַלד, דאַרפֿט איר װיסן, האָט מײַן װײַב אַ טבֿע, אַז טאָמער פֿאָר איך אָפּ פֿון דער הײם, אַזױ הײבט זי אָן איבערקלערן אַף מיר די שרעקלעכסטע צופֿאַלן, װאָס קאָנען זיך נאָר טרעפֿן אַף דער װעלט. װוּ ערגעץ אַ צרה, אַ שלאַק, אַן אומגליק אַף דער באַן, אַן אײַנגעפֿאַלענע בריק, אַ דונערשלאַג, אַן ערד־ציטערניש, אַ שׂרפֿה, אַ פּלוצלעכע עפּידעמיע, אַן איבערפֿאַל פֿון באַװאָפֿנטע גזלנים, אַ ביס פֿון אַ שלאַנג, װאָס טרעפֿט זיך אײן מאָל אין פֿינף הונדערט יאָר ― אָט די אַלע זאַכן װאַרטן, נאָך איר מײנונג, אַף מיר און קוקן אַרױס, װען איך װעל דאַרפֿן פֿאָרן. און אַז איך קום אַהײם גאַנץ, גלײבט זי נישט אירע אױגן; זי קוקט אַף מיר װי אַף אַ מוצלח, װאָס איז אַרױס גליקלעך, ממש פֿון טױט לעבעדיק, און זי בענטשט גומל.
איצטיקס מאָל, אַז זי האָט מיך דערזען געזונט און שטאַרק, האָט זי זיך צעװײנט װי אַ קלײן קינד. פֿרעג איך זי: „װאָס װײנסטו, נאַרעלע?“ ענטפֿערט זי מיר: „ער פֿרעגט נאָך, װאָס איך װײן! עס איז אים דאָס אַנדערע „ראָװנע!“ “…
װאָס פֿאַר אַ „ראָװנע“, פֿרעגט איר? דאָס איז זיך אױך אַ מעשׂה פֿון מײַנע נסיונות. אױב איר האָט שטאַרק חשק, װעל איך אײַך דערצײלן, װאָס ס'האָט זיך געטראָפֿן מיט מיר אין ראָװנע. דאָס איז געװען פֿאַר עטלעכע יאָרן, בין איך געלעגן אין פּעטערבורג װעגן אַ ייִדישער צײַטונג, און איך האָב מיך געקליבן פֿאָרן אַהײם איבער װילנע. האָב איך אָפּגערעדט מיט מײַן פֿרױ, אַז איך פֿאָר אַרױס אַזאַ און אַזאַ טאָג פֿון פּעטערבורג, און אױב איך דאַרף זײַן אין װילנע, װעל איך אָפּשטײן אַ טאָג אָדער צװײ אין װילנע, און פֿון דאָרטן ― אַהײם, און אױב איך דאַרף ניט װילנע ― פֿאָר איך גלײַך פֿון פּעטערבורג אַהײם. כּך הװה. עס איז אױסגעקומען אַזױ, אַז איך דאַרף מיך אין װילנע נישט אָפּשטעלן און אַז איך פֿאָר גלײַך. דאָס, האָב איך געװוּסט, װעט באַ מײַן װײַב זײַן זײער אָנגעלײגט, האָב איך איר געגעבן אַ דעפּעש שױן פֿון װעג, באַנאַכט; פֿאַרשלאָפֿן בין איך געװען, האָב איך די װערטער „איך פֿאָר גלײַך“ אי־בערזעצט אַף רוסיש אַביסל נישט ריכטיק, דהײַנו: אַנשטאָט „יעדו פּריאַמאָ“, האָב איך געשריבן: „יעדו ראָװנאָ“… און מחמת איך האָב שױן אַ צײַט נישט געזען זיך מיט די קינדער, האָב איך צוגעשטעלט נאָך צװײ װערטער: „װסטרעטשײַ דיעטמי“, דאָס הײסט: זאָלסט מיך באַגעגענען מיט די קינדער. קורץ און גוט, איך קום צו פֿאָרן אַהײם פֿאַרנאַכט, איך לױף אַרום װי אַ משוגענער איבערן װאָקזאַל ― װער מיר װײַב? װאָס מיר קינדער? קײן נפֿש נישט! איך פֿאָר־צו צו מײַן שטוב ― פֿינצטער, װי אַף אַ בית־הקבֿרות! איך קלינג און קלינג, איך רײַס דאָס גלעקל, איך קלאַפּ אין טיר ― קױם מיט צרות, עס האָט זיך באַװיזן אַ קעכן, אַ פֿאַרשלאָפֿענע װי אַ קאַץ, אַ שװאַרצע ליטװעטשקע. איך טו זי אַ כאַפּ, די ליטװעטשקע:
― װוּ איז די מאַדאַם? װוּ זײַנען די קינדער?
― אַװוּ די מאַדאַם? ― ענטפֿערט מיר די ליטװעטשקע מיט אַ שמיר איבער דער נאָז, ― די מאַדאַם איז ניסטאָ!
― װאָס הײסט זי איז ניסטאָ? ― פֿרעג איך זי איבער אַף איר שפּראַך.
― זײ זײַנען דאָך אַװעקגעפֿאָרן!
― װאָס הײסט זײ זײַנען אַװעקגעפֿאָרן? װוּהין זײַנען זײ אַװעקגעפֿאָרן?
― איך װײס װוּהין? קײן ראָװנע.
― װאָס עפּעס קײן ראָװנע?
― װאָס פֿרעגט איר מיר? איר האָט דאָך זײ אַלײן אַרױסגערופֿן קײן ראָװנע?
― איך האָב זײ גערופֿן קײן ראָװנע? איך?
― װער דען? איך? ― אַזױ מאַכט צו מיר די קעכן די ליטװעטשקע, און עס דאַכט זיך מיר, אַז זי לאַכט.
איר פֿאַרשטײט? מיר טריפֿט זיך בלוט ― און זי לאַכט! איך שװער אײַך בנאמנות, הערט איר, עס איז אַ שאַנדע צו זאָגן, קײן אַנדערן װאָלט איך עס נישט דערצײלן, אָסור אױב איך האָב אַף מײַן לעבן מיט אַ פֿינגער אַמאָל אָנגערירט אַ מענטשן!… נאָר די דאָזיקע פֿאַרשלאָפֿענע ליטװעטשקע מיט איר נאַריש געלעכטערל האָבן מיך אַזױ אַרױסגעבראַכט פֿון די כּלים, אַז איך האָב מיך פֿאַרגעסן, װוּ איך בין אין דער װעלט!… װאָס, מײנט איר, איז געװען דער סוף? איך האָב געהאַט אַף זיך אַ משפּט… דאָס װאָרט „ראָװנע“ האָט מיך געקאָסט געלט און איך האָב נאָך באַדאַרפֿט בעטן מחילה באַ דער ליטװעטשקע…
הכּלל, דערהערט אַזאַ גוטע בשׂורה, אַז מײַן װײַב איז מיט די קינדער אין ראָװנע, כאַפּ איך דאָך מסתּמא די פֿיס אַף די פּלײצעס און פֿלי קײן ראָװנע. איך קום צו פֿאָרן קײן ראָװנע ― װער? װאָס? נישטאָ קײנעם! איך הײב מיך אָן דערפֿרעגן, צי איז נישט געװען דאָ ערגעץ אַזאַ און אַזאַ פֿרױ מיט עטלעכע קינדער? זאָגט מען מיר: געװען און אַװעקגעפֿאָרן. דאַרף מען פֿאָרן צוריק אַהײם, הײסט עס? איך קום צו פֿאָרן אַהײם, טרעף איך באַ מיר אין שטוב דעם דאָקטער. װאָס איז שױן? מײַן פֿרױ איז קראַנק געװאָרן פֿאַר צרות…
― נו, פֿרעג איך דיך, ― אַזױ זאָג איך צו איר נאָכדעם, אַז מיר בײדע האָבן זיך שױן אַביסל באַרויִקט ― װאָס ביסטו געפֿלױגן מיט די קינדער קײן ראָװנע און װאָס האָסטו, אײגנטלעך, געקלערט?
― זאָלסט מיך נאָר נישט פֿרעגן! ― מאַכט זי צו מיר, ― איך, אַז איך האָב דערהאַלטן דײַן דעפּעש, איך זאָל פֿאָרן מיט די קינדער צו דיר קײן ראָװנע, בין איך שיִער נישט משוגע געװאָרן. אַלערלײ מחשבֿות זײַנען מיר דורכגעפֿלױגן אין קאָפּ. איך האָב נישט אַנדערש גערעכנט, אַז דו ביסט חלילה פֿאַרשלאַפֿט געװאָרן אין מיטן װעג, ערגעץ נישט װײַט פֿון ראָװנע, אָדער אַף אַ טיפֿוס, אָדער אַף שװאַרצע פּאָקן…
― פֿון װאַנען האָבן זיך גענומען שװאַרצע פּאָקן? ― פֿרעג איך זי אײַנגעהאַלטן.
― איך האָב גראַדע דעם טאָג געלײענט ― זאָגט זי ― אַ בלאַט, אַז עס גײען־אַרום אַצינד שװאַרצע פּאָקן אין… אינדיע.
דאָ קאָן איך מיך שױן מער נישט אײַנהאַלטן און שפּרינג־אונטער אַפֿן בענקל.
― איך פֿאַרשטײ נישט! װוּ איז אינדיע און װוּ איז פּעטערבורג?!
קוקט זי אַף מיר, װי אַ מאַמע אַף אַ קינד, און מאַכט צו מיר:
― אַ קשיה אַף דיר! …………………………………………………………………………………….. ……………………………………………………………………………………..
נו, װיפֿל איז װערט אַזאַ װײַב?
ו. די היסטאָריע פֿון דער „קליאַטשע“
די זון האָט געהאַלטן אין רעכטן בראָטן, אין רעכטן באַקן, אָנגעגליט די שטײנער פֿונעם באַרג, װי אַן אײַזנפּרעס, און געמאַכט אונדז שװיצן, אַז מיר האָבן געמוזט אַראָפּװאַרפֿן פֿון זיך די קאַפּאָטעס, זיך װישן דעם שװײס און גײן באַרג־אַרױף אַביסל נישט אַזױ ראַשיק, פּאַװאָלינקע, אַזױ לאַנג, ביז מיר האָבן אָנגעהױבן פֿילן פֿיס ― און דאָס איז אַ שלעכטער סימן, װאָרעם אַן איבֿר פֿון אַ מענטשן האָט ליב, מע זאָל אים נישט פֿילן; קױם פֿילט איר אים, איז נישט גוט ― דאָס האָב איך געהערט נאָך אין חדר פֿון מײַן רבין, װאָס פֿלעגט אױך מאַכן פֿילנדיק אַזעלכע איבֿרים, װאָס אָן אים װאָלט איך זײ קײנמאָל נישט געפֿילט… בקיצור, מיר האָבן דערפֿילט פֿיס, און האָבן אָנגעהױבן אונטערקוקן אײנס אַפֿן אַנדערן און פֿרעגן זיך אײנער דעם אַנדערן:
― װאָס איז די מעשׂה? איר שטײט שױן אָפּ?
― װוּ? איך? חס וחלילה!
― װאָס־זשע שלעפּט איר זיך?
― עס װײַזט זיך אײַך אױס…
― מיר דאַכט, אַז איר הינקט עפּעס אונטער אַף אַ פֿוס?
― װער? איך?
― אײַך איז, אַפּנים, שװערלעך אַרױף אַ באַרג?
― עס הײבט זיך גאָר נישט אָן!
― װאָס־זשע סאָפּעט איר אַזױ?
― איר האָט אַ טעות: איך סאָפּע קײנמאָל נישט, באַ מיר איז נישטאָ קײן טבֿע פֿון סאָפּען.
― נו, און איר װי אַזױ פֿילט זיך עפּעס?
― גאַנץ גוט! נאָר די פֿיס װילן נישט דינען.
― באַ מיר אױך דאָס אײגענע.
― און באַ מיר נישט אַזױ די פֿיס, װי די פּיאַטעס!
― די פּיאַטעס איז בלאָטע! די ליטקעס פֿון די פֿיס!…
דאָס פֿאַרשטײט אַ מינדסט קינד, אַז נאָך אַזאַ געשפּרעך האָבן מיר אַלע פֿיר ייִדישע שריפֿטשטעלער, צװישן זײ אײנער אַ פּאָעט, זיך אַװעקגעזעצט אַפֿן גרינעם גראָז און האָבן זיך ממש מחיה געװען. דעם זײדן רב מענדעלע האָבן מיר אָפּגעטראָטן דעם אױבנאָן און מיר דרײַ האָבן זיך אױסגעזעצט אַרום אים, װי אײניקלעך אַרום אַ זײדן, אָדער װי תּלמידים אַרום אַ רבין, האָרכן דעם אַלטנס תּורה, װי ער דרשנט און טײַטשט פּסוקים און דערצײלט מעשׂיות, װאָס האָבן אַ שײַכות צו דעם, װאָס אונדז אַלעמען באַרירט ― צו דער ייִדישער ליטעראַטור, אױסגעמישט אַלעמאָל מיט אַ זײַטיקער מעשׂה, אָדער, װי ער רופֿט דאָס אָן, מיט אַ „הקדמה“. אַ הקדמה פֿון פֿאָרנט, אַ הקדמה אין מיטן, אַ הקדמה צום סוף.
― אַז איך בין פֿאַרגאַנגען מיטן טראָגן מיט דער „קליאַטשע“… ― אַזױ האָט דער זײדע אָנגעהױבן צו דערצײלן אַ מעשׂה, נאָר מע האָט אים באַלד איבערגעשלאָגן אין רעכטן אָנהײב, װי דער שטײגער איז. איטלעכער האָט געשטעלט אַן אַנדער פֿראַגע:
― זײדע! פֿון װאַנען האָט זיך גענומען צו אײַך „די קליאַטשע“?
― זײדע! װעלכע איז געװען דאָס ערשטע װערק, װאָס איר האָט געשריבן אין ייִדיש, און װאָס האָט אײַך געבראַכט צו שרײַבן ייִדיש?
― זײדע! פֿאַרװאָס האָט איר זיך אױסגעקליבן דעם פּסעװדאָנים „מענדעלע מוכר־ספֿרים“?
דער זײדע האָט גאַנץ רויִק, מיט האַלב־צוגעמאַכטע אױגן און מיט אַ שמײכעלע אַף די ליפּן, אױסגעהערט אַלע אונדזערע פֿראַגן, און האָט אונדז נאָכדעם מיט אַ הילכיקן געלעכטער אָפּגעענטפֿערט:
― נו? שױן? מער האָט שױן קײנער גאָר נישט װאָס צו פֿרעגן? טאָמער האָט איר נאָך אַ פּאָר שאלות ― אַדרבה, גיט אַהער, שעמט זיך נישט, שיט אױס אַלע אינאײנעם אין אײן קופּע, ס'איז גאַנץ ייִדישלעך. איר, מיט אײַער פֿרעגן מיך פֿון אַלע זײַטן, דערמאָנט מיר אַ בילד, װי אַ מוטער קומט פֿון מאַרק מיט אַ פֿולן קאָשעק פֿאַרשײדענע זאַכן: עפּל, און באַרן, און בײגל, און בולקעס, און אײער, און קאַרטאָפֿל, און מערלעך, און פֿלױמען, און פּעטרישקע, און אַ רױטער האָן מיט אַ האַרטן קאַם אױך אין קאָן, ― און עס באַפֿאַלן זי די קינדער פֿון אַלע זײַטן: מאַמע! מיר אַן עפּל! מאַמע! מיר אַ באַר! מאַמע! קאָן מען עסן רױע מערלעך? מאַמע! אַף װאָס דאַרף מען פּעטרישקע? מאַמע! װאָס קאָסט דער האָן? „קינדערלעך! ― בעט זיך נעבעך די מאַמע, ― לאָזט מיך כאַפּן דעם אָטעם, װעל איך אײַך אַלעמען צופֿרידן שטעלן!“…
אַזױ האָט אונדז דער זײדע באַרויִקט און האָט אונדז אַלעמען געגעבן אַ תּשובֿה יעדן אַף זײַן פֿראַגע, חלילה נישט דורכגעלאָזט קײנעם. און עס האָט זיך אַרױסגעװיזן, אַז צו שרײַבן ייִדיש, דאָס הײסט, צו רײדן מיטן גאַנצן פֿאָלק אַף זײַן לשון, האָט אים שױן לאַנג געצױגן, נאָך פֿאַרן ערשטן אַרױסטריט אַפֿן פֿעלד פֿון דער ייִדישער ליטעראַטור; און מחמת שרײַבן ייִדיש איז מיט פֿערציק יאָר פֿריִער נאָך געװען אַ שאַנדע, ובפֿרט נאָך פֿאַר אַזאַ יונגנמאַן אַ משׂכּיל, װי ער, װאָס „קלוגע מענטשן“ האָבן אַף אים געזאָגט, אַז דאָס װאַקסט אַ „חײם זעליק סלאָנימסקי“, ― האָט ער זיך מיט זײַן ערשטן װערק „דאָס קלײנע מענטשעלע“ באַהאַלטן בחדרי־חדרים, אַז קײנער זאָל ניט װיסן, און האָט אַװעקגעשטעלט דערױף אַ נאָמען פֿון אַ לעבעדיקן פּאַרשױן, אײנעם אַ סענדערל אַ מוכר־ספֿרימניק, װאָס האָט זיך אַרומגעשלעפּט אין יענער צײַט מיט זײַן פֿערד־און־װעגעלע אין דער סבֿיבֿה פֿון באַרדיטשעװ, דאָס באַרימטע גלופּסק אַלײן. „דאָס קלײנע מענטשעלע“, אָדער „יצחק אַבֿרהמל תּקיף“, איז גענומען געװאָרן פֿון אַ לעבעדיקן פּאַרשױן, װאָס האָט אין יענער צײַט געקנאַקט אין גלופּסק מיט דער גרױסער בײַטש און אָנגעטריבן די כּנסת ישׂראל… אָנגעשריבן האָט ער „דאָס קלײנע מענטשעלע“ אין פֿאַרלױף פֿון דרײַ טעג, נישט מער, מיט פּחדים און מיט פֿיבער, און אַװעקגעשיקט עס אין „קול מבֿשׂר“ אַרײַן, צו אַלכּסנדר צעדערבױם. דערזען אַפֿן שער דעם נאָמען „סענדערל מוכר ספֿרים“, האָט זיך אַלכּסנדר צעדערבױם דערשראָקן, צי מײנט מען דאָס ניט אים אַלײן טאַקע (אַלכּסנדר―סענדער―סענדערל)? האָט ער זיך מײשבֿ געװען ― קײן גרױסע צערעמאָניעס מיט אַ ייִדישן מחבר דאַרף קײנמאָל אַ ייִדישער רעדאַקטאָר נישט מאַכן, ובפֿרט נאָך אין יענער צײַט ― און האָט אים איבערגעמאַכט דעם נאָמען סענדערל אַף מענדעלע, ― און אָט אַזױ איז זיך אַרױס אַף דער װעלט „מענדעלע מוכר־ספֿרים“, װאָס האָט נישט אױפֿגעהערט אַרומצופֿאָרן מיט זײַן ביסל געדרוקטע סחורה איבער דער מדינה פֿון גלופּסק, פֿאַרבלאָנדזשעט פֿון דאָרטן קײן קאַבצאַנסק און טונעיאַדעװקע…
דאָס זײַנען די דרײַ הױפּט־שטעט, אָדער די דרײַ ק"קין, װי ער רופֿט זײ אָן אַף לשון־קודש, װאָס פֿיגורירן אין אַלע כּתבֿים פֿון מענדעלע מוכר־ספֿרים און װאָס דריקן־אױס אין זײערע נעמען די קװינטעסענציע פֿונעם ייִדישן געטאָ אין יענער צײַט. דאָס זײַנען די דרײַ זאַכן, װאָס האָבן אָפּגעשטעמפּלט דאָס פֿאַרצײַטיקע רוסישע ייִדנטום: גלופּסק ― אונװיסנהײט, קאַבצאַנסק ― אַרמוט, טונעיאַדעװקע ― פּוסטעפּאַסניקעס, לײדיקגײערס, אָן אַ שום מלאָכה, אָן אַרבעט נעבעך, איבעריקע באַשעפֿענישן אַף דער װעלט.
― אָט דאָס זײַנען געװען די הױפּט־עלעמענטן פֿונעם ייִדישן פֿאָלק אין יענער עפּאָכע, װאָס מיר איז באַשערט געװען מיט זײ זיך אַרומצושלעפּן בכל תּפֿוצות ישׂראל… ― אַזױ האָט געזאָגט דער זײדע מיט אַ זיפֿץ און מיט אַ ביטער שמײכעלע. ― נאָר איר האָט זיך, דאַכט מיר, נאָכגעפֿרעגט אַפֿן יחוס פֿון דער „קליאַטשע“? דאַרף מען אײַך, קינדערלעך, טאָן צוליב און דערצײלן. אַזױ איז געװען די מעשׂה: אײנמאָל, אין אַ זומערטאָג איז דאָס געװען, זיץ איך מיר אַזױ אין גלופּסק אַף דער אַכסניה פֿאַרטראַכט און קוק מיר דורך אַן אָפֿענעם פֿענצטער אין דרױסן אַרױס און דערזע אַן אױסגעמוטשעטן, פֿאַרשװיצטן ייִדן מיט אונטערגעשטעקטע פּאָלעס פֿון אַ צעריסענער קאַפּאָטע, שטײט און קאַטעװעט אַן אָרעמע אױסגעמוטשעטע פֿאַרשװיצטע קליאַטשע מיט אַ צעביסענער פֿעל, אײַנגעשפּאַנט אין אַ פֿולן װאָגן מיט ציגל, שילט מיט טױטע קללות אי די קליאַטשע, אי זיך, אי די גאַנצע װעלט: ― ברענען זאָל די פֿעל דײַנע, װיסטע קליאַטשע װאָס דו ביסט! ― און זי, די קליאַטשע, האָט אױסגעדרײט די פֿאַרװיסטע, פֿאַרפֿינצטערטע מאָרדע אירע צום ייִדן, קוקט אַף אים, װי אַ זינדיקער מענטש, און עס דאַכט זיך מיר, אַז איך הער, װי זי זאָגט צו אים:
― שוטה! קליאַטשע רופֿט ער מיך! ביסט אַלײן אַ קליאַטשע! טו אַ קוק אַהין, צו יענעם פּלאַץ, װוּ איך שלעפּ די ציגל, װעסטו זען, אַז איר זײַט אַלע קליאַטשעס, װיסטע, פֿינצטערע קליאַטשעס, אַז אָך און װײ איז צו אײַך אַלעמען!
אַזױ, האָט זיך מיר געדאַכט, רעדט די קליאַטשע, און איך האָב אױפֿגעהױבן די אױגן אַף יענעם פּלאַץ, װאָס די קליאַטשע האָט אָנגעװיזן מיט איר מאָרדע, און איך האָב דערזען אַ באַקאַנטן נפֿש פֿון יענע פֿײַנע בריות, װאָס האָבן זיך אױסגעצײכנט אין גלופּסק מיט פֿינף פֿינגער אַרױפֿצושלאָגן זיך אַף אַ מױער, און אַף נאָך אַ מױער, און דאָס אַלץ נעבעך פֿון כּשרע ייִדישע מטבעות, פֿון כּשר ייִדיש שװײס און בלוט… דער שײנער מענטש, דער פֿײַנער בריה, איז געשטאַנען די הענט אַרונטער, דאָס היטל פֿאַררוקט אַרױף, דער שטערן האָט געשװיצט און געבױט גרױסע פּלענער, און אַרום אים האָבן זיך, װי קנעכט, אונטערטעניק אַרומגעדרײט אָרעמע ייִדלעך נעבעך, געקוקט אים, װי געטרײַע הינט, אין די אױגן אַרײַן, געװען גליקלעך מיט זײַנס אַ שמײכעלע און געציטערט פֿאַר אַ בײזן קוק דאָס נײַניעריקע, ― און עס איז מיר געקומען אַפֿן זינען דער פּסוק פֿון שיר־השירים: ל ס ו ס ת י ב ר כ בֿ י פּ ר ע ה ― צו דער קליאַטשע אינעם רײַטװאָגן פֿון פּרעה, ד מ י ת י ך ר ע י ת י ― טו איך דיך טאָן גלײַכן, כּנסת ישׂראל! ― און איך בין פֿאַרגאַנגען אַף טראָגן מיט דער „קליאַטשע“…
דרײַ טעג בין איך אַרומגעגאַנגען איבער גלופּסק אַ צעטראָגענער, װי מײַן ישׂראליק, נישט געהערט װאָס מע רעדט צו מיר, געענטפֿערט איטלעכן אַף זײַן „גוט־מאָרגן“ מיטן װאָרט „קליאַטשע“, װאָרעם אַלע פּנימער האָבן אױסגעזען באַ מיר קליאַטשעדיק, און אָט אַזױ האָב איך מיך געקליאַטשעט, ביז איך בין געקומען אַהײם קײן טונעיאַדעװקע און האָב מיך פֿאַרשלאָסן באַ זיך אין חדר אַף זעכצן טעג און אָנגעשריבן אַלע זעכצן קאַפּיטלעך פֿון דער „קליאַטשע“…
אַצינד איז געבליבן די פֿראַגע: װאָס טוט מען מיט דער „קליאַטשע“? דעמאָלט האָט נאָך קאָלומבוס ניט אַנטדעקט אַמעריקע, און דעריבער האָבן זיך נאָך ניט געפֿונען יענע באַרמהאַרציקע לײַט, װאָס האָבן אין דרײַסיק יאָר אַרום רחמנות געהאַט אַף מיר, דעם אָרעמען מענדעלע מוכר־ספֿרים, און האָבן מיך אַרױסגעגעבן דאָרטן, ניט צו פֿרעגן באַ מיר מײַן הסכּמה, ניט צו געבן מיר צו װיסן: הנה זײַט װיסן, רב מענדעלע, אַז מע האָט אײַך אַ טובֿה געטאָן, מע האָט אײַך באַגנבֿהט!…
דאָ האָט זיך דער זײדע אָפּגערוט אַ װײַלע און האָט זיך פֿאַרטראַכט. מיר, די אײניקלעך, האָבן זיכער געקאָנט מײנען, אַז דאָ װעט זיך אָנהײבן שיטן פֿײַער, פּעך און שװעבל אַף די פֿײַנע מענטשן אין אַמעריקע, װאָס האָבן װירקלעך באַגאַנגען אַן אומגעהײַערן פֿאַרברעכן קעגן דעם אײנציקן ייִדישן קלאַסיקער, קעגן דעם גרעסטן ייִדישן דיכטער, דענקער און קינסטלער, דערמיט װאָס זײ האָבן איבערגעדרוקט און אַרױסגעגעבן אַלע זײַנע װערק ניט אין אַמעריקע אַלײן, נאָר אױך אַריבערגעפּעקלט אַהער, קײן „יוראָפּ“, און געמאַכט אים אַ מיאוסע מפּלה, אַ קאָנקורענץ אַף זײַן סחורה טאַקע מיט זײַן אײגענער סחורה ― און גײט לאָדט זײ צום ונתנה־תּוקף!…
נאַטירלעך, איז מײַן קאָלעגאַ, דער װאָס מיטן הײסן טעמפּעראַמענט, אַרױס מיט אַ פֿײַערדיקן פּראָטעסט קעגן די אַמעריקאַנער פּיראַטן, ים־גזלנים, זײ געמאַכט (הינטער די אױגן) מיט דער בלאָטע גלײַך, זיך געװוּנדערט װאָס מע שװײַגט:
― װאָס שװײַגט איר זײ, זײדע? ― האָט אױסגערופֿן מײַן קאָלעגע. ― איך, אַף אײַער אָרט, װאָלט פֿון זײ געמאַכט אָט־אָ־דאָס־אָ!
און מײַן קאָלעגע מיטן הײסן טעמפּעראַמענט האָט באַװיזן מיט בײדע הענט אין דער לופֿטן װאָס ער װאָלט פֿון זײ געמאַכט, נאָר װאָס, אײגנטלעך, ― איז שװער געװען צו פֿאַרשטײן, מחמת מיט הענט קאָן אַ מענטש מאַכן מי יודע װאָס!… דערױף האָט אים דער זײדע געענטפֿערט מיט אַ שמײכעלע:
― איך װעל אײַך דערצײלן: כּל זמן איך בין נאָר אַ נגזל אַלײן, איז נאָך צו דערלײַדן ― װאָס קאָן מען טאָן? פֿון אַן אומגליק איז קײנער נישט באַהיט. נאָר זײַן דערצו נאָך אַ שוטה אױך ― דאָס איז שױן צופֿיל פֿאַר מיר! פּראָטעסטירן, רעכענען זיך, צאָלן ― דאָס איז נאַריש; דאָס דאַרפֿן טאָן אַנדערע, ניט איך. װאָס איך אַלײן דאַרף טאָן ― װעט מן הסתּם געטאָן װערן… מענדעלע מוכר־ספֿרים, ברוך השם, איז נאָך נישט געשטאָרבן! מילא, בקיצור המעשׂה, דאָס אַלץ איז נאַרישקײטן. איר װילט דאָך װיסן, װי אַזױ איז די „קליאַטשע“ אַרױס אַף דער װעלט? ― דאַרף מען אײַך דערצײלן װאָס װײַטער איז געװען.
און דער זײדע האָט אונדז איבערגעגעבן אַ געשיכטע, װי אַזױ ער האָט אין אַ געשלאָסענער פֿאַרזאַמלונג פֿון אינטימע פֿרײַנט צום ערשטן מאָל געלײענט די „קליאַטשע“, װי אַזױ זײַנע אינטימע פֿרײַנט האָבן פֿריִער געלאַכט פֿון אים, געמאַכט חוזק איבערן נאָמען פֿונעם װערק. נאַ דיר גאָר אַ פֿערד, אַ קליאַטשע! און װי אַזױ זײ זײַנען נאָכדעם געװאָרן ערנסט… װי אַזױ אײנער (יוסף בצלאל האַרקאַװי) האָט נאָכן איבערלײענען די „קליאַטשע“ צוגענומען באַם מחבר דאָס העפֿטל, אַרײַנגעלײגט אין זײַט־קעשענע אָן װערטער, אַװעקגעפֿירט דאָס קײן פּעטערבורג און צוגעשיקט אין אַ צײַט אַרום דעם פֿאַרפֿאַסער אַ פֿאַרטיקע, אַן אָפּגעדרוקטע „קליאַטשע“. װי אַזױ נאָכדעם דער צענזאָר האָט געהאַט אַ מיאוסע מפּלה דערפֿאַר, װאָס ער האָט דורכגעלאָזט אַזאַ „טרפֿה סחורה“, און נאָך אַ סך אינטערעסאַנטע מעשׂיות האָט אונדז דערצײלט דער זײדע, װערנד מיר, זײַנע אײניקלעך, זײַנען געזעסן און אױסגערוט זיך דערװײַלע אונדזערע אױסגעמוטשעטע פֿיס.
ז.
אַ מינוט פֿאַרן טױט
װידער אַ מאָל זײַנען מיר געזעסן זאַלבעפֿערט, די זעלבע פֿיר ייִדישע שריפֿטשטעלער, צװישן זײ דער ייִנגסטער פֿון אַלע ― אַ דיכטער. דער זײדע איז געװען, װי אַלעמאָל, דער צענטער, געזעסן אינמיטן; מיר, די אײניקלעך, אַרום אים. עס איז געװען אַ זומערנאַכט, אַ פּרעכטיקע, אַ װאַרעמע אַ שמעקנדיקע נאַכט. עס האָט זיך נישט געגלוסט גײן אין שטוב אַרײַן. שװער געװען זיך צעשײדן מיט אַזאַ נאַכט! גערעדט האָט מען װעגן איבערנאַטירלעכעס, אומבאַגרײַפֿלעכעס אין דער נאַטור און װעגן דעקאַדענץ אין דער ליטעראַטור. דער זײדע האָט געקוקט מיט זײַנע ניט גרױסע, נאָר שאַרפֿע, האַלב־צוגעמאַכטע, קורצזיכטיקע אױגן ערגעץ אין דער האַלב־פֿינצטערער װײַטקײט אַרײַן. נאָכדעם איז געקומען צו רײד װעגן באַשרײַבן די נאַטור. דער זײדע האָט געזאָגט, אַז באַשרײַבן די נאַטור הײסט פּראָפֿאַנירן די נאַטור, און ער האָט גענומען מאָלן מיט זײַן אײנפֿאַכער נאָר געשמאַקער ייִדישער שפּראַך אַ נאַכט־בילד מיט אַ האַלב־ערנסטן און האַלב־קאָמישן טאָן, אַזױ, אַז עס איז שװער געװען צו װיסן, אױב ער מײנט דאָס באמת, אָדער ער שפּאַסט?…
אָט אַזױ האָט דער זײדע געשילדערט אַ זומערנאַכט:
― שטיל גנבֿהט זיך אַרײַן די נאַכט. אײנציקװײַז, אַזױ װי ליכט, װערן אױסגעלאָשן די רױטפֿאַרביקע שטראַלן פֿון דער פֿאַרגײענדיקער זון. אַ קלײן װינטעלע לױפֿט־דורך און רױמט אײַך אײַן אַ סוד: „דער טאָג איז פֿאַרבײַ… דער טאָג שטאַרבט אָפּ“… די בײמער האָבן אַראָפּגעלאָזט די ברעמען, זײ װילן שלאָפֿן. אַן אומעט, אַ מרה־שחורה אַרום און אַרום, װי שבת פֿאַרנאַכט צו שלש־סעודות, װען אַלץ טרױערט, אַלץ בענקט און די נשמה יתירה רײַסט זיך ערגעץ, צאַפּלט, עס איז איר שװער צו שײדן זיך… נאָר שאַט! אָט גײט זי, די נאַכט־מכשפֿה. און פֿאַרשפּרײט איבער אונדז אירע שװאַרצע פֿליגלען. אָט באַלד װעט זי זיך באַזעצן אין איר פֿינצטערן געצעלט, װאָס װעט באַלײַכט װערן פֿון פֿינקלדיקע שטערן. אָט באַלד װעט זי אונדז זאָגן: אַ גוטע נאַכט! שטיל װעט זי אָפּלײענען „קריאת־שמע“, און װעט אײַנשלאָפֿן, און עס װעלן זיך איר חלומען אַלערלײ משונה־פֿאַרדרײטע פֿאַרפּלאָנטערטע װעלט־חלומות…
דער זײדע װערט שטיל. מיר זיצן װי פֿאַרכּשופֿט. מיר װאָלטן װעלן הערן װײַטער, װי ער מאָלט זײַנע פּרעכטיקע נאַכטבילדער אין דער דאָזיקער פּרעכטיקער זומערנאַכט. ער פֿאַרשטײט אונדזער װוּנטש.
פּלוצעם רײַסט־איבער דער זײדע זיך אַלײן און רופֿט זיך אָן:
― מילא, נו, בקיצור, נאַטור! עס איז גאָלע ליגן! אַלע אונדזערע באַשרײַבענישן, שילדערונגען און מאָלעכצן האָבן אַזאַ פּנים קעגן דער נאַטור אַלײן און געבן אונדז פֿון איר אַזאַ באַגריף, פּונקט אַזױ װי אָט־אַ־יענע געװיסע בילדער פֿון דער הגדה, װאָס זײַנען געדרוקט אין װילנע אָדער איז באַרדיטשעװ, גיבן אונדז אַ באַגריף פֿון יציאת־מצרים… אױב איר װילט, װעל איך אײַך, קינדער, בעסער דערצײלן אַ מעשׂה שהיה, אַ מוראדיקע מעשׂה, װאָס מיט מיר האָט אַמאָל פּאַסירט אין בעסאַראַביע. די געשיכטע האָט אין זיך עטװאָס מיסטישעס, אומבאַגרײַפֿלעכעס, און שטימט זײער מיט דער דאָזיקער פּראַכטפֿולער נאַכט, װאָס איז פֿול מיט כּשוף, מיסטיציזם און דעקאַדענץ… װילט איר האָרכן, זאָלט איר זיצן שטיל, רויִק, און דער עיקר ― נישט איבערשלאָגן אינמיטן, װי דער מנהג איז, און ניט פֿרעגן קײן קשיות. איך בין אײַך מבֿטיח, אַז עס װעט אײַך מיט דער צײַט אַלײן אַלצדינג פֿאַרענטפֿערט װערן.
און מיר אַלע דרײַ האָבן זיך צוגערוקט נאָך נענטער צום זײדן, און דער זײדע האָט אַ מאַך געטאָן מיט דער האַנט איבער דער לופֿט, גלײַך װי ער װאָלט עמעצן אָפּגעטריבן פֿון זיך, און האָט אָנגעהױבן רויִק און לאַנגזאַם צו דערצײלן זײַן שרעקלעכע געשיכטע בזה הלשון:
― בעסאַראַביע, װײסט איר, איז אַ װינקל חלילה נישט פֿון מכשפֿים, נישט פֿון לצים, נישט פֿון װעלטבאַרימטע גנבֿים, גזלנים און רױבער. בעסאַראַביע איז זיך אַ װינקל פֿון אַנטיסעמיטן, פּאַפּעשױעס, װײַן און מאַמעליגע , אַזױ, אַז פֿונעם נאָמען בעסאַראַביע איז נישט צו דערװאַרטן, עס זאָל זיך דאָרטן טרעפֿן מיט מיר עפּעס אַן אױסערגעװײנלעכע, איבערנאַטירלעכע געשיכטע. פֿונדעסטװעגן מוז איך אײַך זאָגן פֿאָרױס, אַז איר װעט הערן, װעט איר נבֿהל ומשתּומם װערן פֿאַר שרעק, און איר װעט שטױנען. איר װעט נישט פֿאַרשטײן מיטן גלײַכן שׂכל, װאָס דאָ שטעקט אַזעלכעס, און כּמעט האָב איך מורא, אַז איר װעט ניט װעלן גלײבן, דאָס הײסט, איר װעט חלילה ניט רעכענען אַף מיר, אַז איך זאָל אײַך איבערגעבן אַ פֿאַנטאַזיע פֿאַר אַ װירקלעכע געשיכטע; חס ושלום! אַזױ גראָב װעט איר ניט זײַן! נאָר װאָס דען? איר װעט זיך קלערן: אַ קשיא אַפֿן אַלטן, אפֿשר האָט זיך אים אױסגעדאַכט?…
נו, אַלזאָ, הערט־זשע מיט קאָפּ. שטעלט אײַך פֿאָר מיט אַ יאָר עטלעכע און דרײַסיק צוריק אַ שטאָט אין בעסאַראַביע (נאָר ניט קעשעניעװ, װאָרעם קעשעניעװ קריכט שױן פֿונעם האַלדז!). אַלזאָ, אַ שטאָט אין בעסאַראַביע, און אין מיטן שטאָט אַן אַרײַנפֿאָרהױז. מילא, װאָס אַן אַרײַנפֿאָר־הױז איז און װי אַזױ זעט אױס אַן אײַנפֿאָרהױז ― דאַרף מען אײַך ניט דערצײלן. דאָס איז אַ הױז, װאָס איז געשטעלט געװאָרן לכתּחילה צוליב „פּריצים“, און װיבאַלד צוליב פּריצים, קאָנט איר שױן זיכער זײַן, אַז עס איז פֿאַרזאָרגט מיט אַלע מעגלעכע באַקװעמלעכקײטן, װאָרעם אַ פּריץ איז נישט קײן ייִד. אַ ייִד איז אַ ייִד, און אַ פּריץ איז אַ פּריץ! נאָר נישט דאָס בין איך אױסן…
די שטוב אַלײן איז זיך אַפֿילו אַ גאַנץ געװײנלעכע שטוב פֿון „מיטלמעסיקן װוּקס“, ניט הױך, ניט נידעריק, מיט אַ רױטן דאַך פֿון שינדל, מיט אָ הױכן ברײטן טױער אַף אַרײַנצופֿאָרן מיטן גאַנצן עקיפּאַזש גלײַך אין הױף אַרײַן, מיט צװײ רײען חדרים פֿון בײדע זײַטן, רעכטס און לינקס, װאָס די טירן זײערע גײען־אַרױס צום הױף און די פֿענצטער צו דער גאַס. די צימערן זײַנען רײן, ברײט, גענוג ליכטיק. בעל־הבתּיש מעבל: אַ קײַלעכיקער טיש אין מיטן צימער, אַ שײן הילצערן געפּאָלירט בעט, פֿריש צוגעקליבן און מיט דיװאַנעס פֿאַרהאַנגען, אַ קלײדער־שאַפֿע אױך אַזױנע, אַ װעשקעסטל, אַ װײכע קאַנאַפּע מיט אַ שפּיגל איבער איר, מיט שטולן אַ פּאָר. אַף די װענט בילדער, געװײנלעכע בילדער, פּאָרטרעטן פֿון משה מאָנטעפֿיורי מיט דער ברײטער געפּלעטער מאַנישקע, פֿון, להבֿדיל, נאַפּאָלעאָן באָנאַפּאַרטע מיטן המנטאַש אַפֿן קאָפּ און מיט דער האַנט אין זשילעט, מיט אַביסל אַ צו בײז אױסזען ― פּונקט דער היפּך פֿון, להבֿדיל, רב משה מאָנטעפֿיורי, װאָס זעט־אױס שױן אַביסל צו פֿיל זיס־צוקערדיק. מערקװירדיק! צװײ באַזונדערע העלדן פֿון צװײ עפּאָכעס, געמאָלט פֿון באַזונדערע קינסטלער, און בײדע מיט אײן חסרון, בײדע איבערגעכאַפּט די מאָס… נאָר ניט דאָס בין איך אױסן. די שענסטע און די בעסטע צירונג װאָס אין צימער איז די הרובע, דער אױװן ― אַ פּראָסטע הרובע, ניט קײן געקינצלטע, אַ געװײנלעכע, אַ געלע, מיט בלױע פֿלעקן, אַ חנעװדיקע, און דער עיקר, אַ װאַרעמע הרובע ― אַ געטרײַע, װי אַ מאַמע! דערפֿון איז געדרונגען, אַז די מעשׂה, װאָס איך װיל אײַך דערצײלן, האָט זיך געטראָפֿן אום װינטער ― און דאָס איז זײער נײטיק צום ענין.
אַזױ װי דער זומער האָט אין זיך זײַן זומערדיקן חן און שײנקײט, װאָס אונדז איז ליב און טײַער, אַזױ האָט אױך דער װינטער באַ אונדז זײַן חן מיט זײַן צױבער, בשעת אין דרױסן איז גוט קאַלט, דער װינט בלאָזט, דער פֿראָסט ברענט און גנבֿהט זיך אַרײַן דורך די צוגעמאַכטע לאָדן און מאָלט צאַצקעס אַף די שױבן פֿון די פֿענצטער, און איר זיצט זיך מיט אַ געזעלשאַפֿט אין אַ װאַרעם־אָנגעהײצטן און גוט־באַלײַכטן חדר, באַ אַ געדעקטן טיש מיט אַ זודיקן סאַמאָװאַר, װאָס קאָכט און פּאַרעט און ציט־אױס אַ לאַנגן דינעם טאָן. זאָגט אײַך װאָס איר װילט ― איטלעכע זאַך איז גוט אין איר צײַט. נישט גוט איז נאָר, אַז אין מיטן װינטער װערט פּלוצעם זומערדיק, דרילעװאַטע, אָדער אַז אין מיטן זומער װערט קאַלט, װינטערדיק… נאָר נישט דאָס בין איך אױסן.
געזעסן באַם סאַמאָװאַר און געטרונקען טײ אײנער אַלײן, האָב איך אַרױסגעקוקט, אַז עמעצער אַ לעבעדיקער פּאַרשױן זאָל זיך באַװײַזן, רײדן אַ װאָרט, װי עס מאַכט זיך אַמאָל, אַז מע פֿאַרבענקט זיך נאָך אַ מענטשן. װאָרעם מענטשן האָבן אַ טבֿע: זײ עסן זיך צו, נאָר אַז מע זעט זײ נישט, בענקט מען נאָך זײ. גאָט האָט געהאָלפֿן, עס האָט זיך געעפֿנט די טיר און עס האָט זיך באַװיזן אַ נפֿש אַ באַװאַקסענער מיט האָריקע הענט, אײנער פֿון די נפֿשות, װאָס נאָר אַ לאַנד פֿון פּאַפּעשױעס, װײַן און מאַמעליגע קאָן אַרױסגעבן. אָפּמאָלן אײַך אים ― געפֿין איך נישט פֿאַר נײטיק צו אונדזער געשיכטע, נאָר אין צװײ װערטער זאָגן שאַדט נישט: גרעבער װי לענגער, און אַזױ פֿאַרװאַקסן מיט שמאַלץ, אַז קױם װאָס ער כאַפּט דעם אָטעם. דאָס איז דער בעל־הבית פֿון דער אַכסניה. אַרײַנגעקומען איז ער צו מיר, װי געװײנלעך, מקבל־פּנים זײַן דעם אורח, אים אָפּגעבן שלום, פֿרעגן, פֿון װאַנען ער איז און װוּהין ער פֿאָרט און װאָס איז זײַן טועכץ, אַ קוק, אַ שמעק, אַ טאַפּ אין װאָגן, אפֿשר דאַרף ער עפּעס האָבן, װעט ער אים דינען. נו, און אַזױ װײַטער. לאַנג בעטן אים זיצן האָב איך נישט באַדאַרפֿט; טרינקען מיט מיר אַ גלעזל טײ האָב איך אױך באַ אים געפּועלט. און עס איז אַװעק באַ אונדז אַ געשפּרעך, װאָס איך זע נישט, ער זאָל האָבן פֿאַר אײַך אַן אינטערעס. דער געשפּרעך האָט זיך געדרײט אַרום אַלערלײ װעלט־ענינים, שטאָט־זאַכן, מסחר, פֿאַ־מיליען־אָנגעלעגנהײטן, און אַביסל גלאַט אַזױ, אַבי גערעדט, נישט געשװיגן. מײַן בעל־הבית, װי איך האָב אײַך שױן געזאָגט, איז געװען אַ ייִד אַביסל אַ שװערער, אַביסל צו פֿיל פֿאַרװאַקסן מיט שמאַלץ, דעריבער איז אים שװער געװען אָנצוהײבן רײדן. אַלע מאָל, װען ער דאַרף עפּעס זאָגן, סאָפּעט ער זיך פֿריִער גוט אױס, װי אַ בלאָזאַק, און קױם האָט ער זיך אָפּגעסאָפּעט און דעם בלאָזאַק אױסגעבלאָזן, איז באַ אים אַװעק װי אַ מזמור, און ער האָט מיר אָפּגעגעבן דין וחשבון פֿון גאַנץ בעסאַראַביע, מיך באַקאַנט געמאַכט מיט אַלע פּריצים, װעלכע פּריצים עס האָבן אַ סך ערד און װינציק הינט, און װעלכע פּריצים עס האָבן װינציק ערד, נאָר אַ סך הינט. אױך פֿון פֿערד האָט ער מיר דערצײלט זײער אַ סך שײנע מעשׂיות, פֿון „ערלעכע“ פֿערד און פֿון „גנבֿהשע“ פֿערד, און פֿון גנבֿים, װאָס גנבֿהנען פֿערד, און פֿון גנבֿים, װאָס גנבֿהנען אַנדערע זאַכן, און פֿון גזלנים, װאָס קומען אַהער פֿון רומעניע, מײסטנס ציגײַנער, װאָס טוען־אָפּ אַמאָל אַזעלכע זאַכן, אַז די האָר שטעלן זיך קאַפּױר! איך האָב אים אױסגעהערט, באַטראַכט אָט דעם באַװאַקסענעם נפֿש מיט די האָריקע הענט, צי געהערט ער זיך נישט אָן אַ װײַטער קרובֿ מיט אָט די גזלנים פֿון רומעניע… איך האָב אָבער אַרױסגעזען, אַז אומזיסט האָב איך אים חושד געװען, װאָרעם פֿון זײַן װײַטערן שמועס האָט זיך אַרױסבאַװיזן, אַז ער איז גלאַט אַ גראָבער יונג, אַן עם־האָרץ און נעבעך אַ גרױסע בהמה! פֿון די גזלנים איז ער אַרױף אַף מכשפֿים, לצים, רוחות און שדים, מתים, װאָװקעלאַקעס און שרעטעלעך, װאָס ער אַלײן מיט זײַנע אױגן האָט דאָס געזען ― אַ סימן, זײ זײַנען מיט הערנער. װער איז מיט הערנער ― האָב איך אים פֿאַרגעסן פֿרעגן, און אַגבֿ האָבן זיך מיר געקלעפּט די אױגן… גאָט װײס, װיפֿל צײַט מײַן חכם װאָלט אַזױ געזעסן איבער מיר, װען איך הײב נישט אָן אונטערצודרעמלען. שטאָף אַף צו דערצײלן האָט ער נאָך געהאַט, װײַזט אױס, גענוג, מחמת אַז ער האָט זיך געזעגנט, האָט ער מיר צוגעזאָגט, אַז מאָרגן אין דער צײַט װעט ער ערשט דערצײלן און דערצײלן. פֿאַרן אַװעקגײן האָט ער מיט מיר אינאײנעם באַטראַכט די פֿענצטער, צי האָט מען גוט פֿאַרמאַכט די לאָדן, געכאַפּט אַ קוק צום אױװן, צי האָט מען נישט פֿרי צוגעשטעקט דעם קױמען, באַװיזן מיר, װי אַזױ מע פֿאַרשליסט די טיר, געזאָגט אַ גוטע נאַכט, אָפּגעלאָזט דעם בלאָזאַק און אַװעק.
נאָך זײַן אַװעקגײן האָב איך די טיר צוגעשלאָסן און געפּרוּװט, אױב זי עפֿנט זיך נישט. נײן ― זי עפֿנט זיך נישט. נאָכדעם האָב איך באַטראַכט די פֿענצטער אַלע, געכאַפּט אַ קוק, אַזױ זיך פֿאַרבײַגײענדיק, אונטערן בעט, גענומען זיך אױסטאָן, צוגעגרײט דעם זײגער אַפֿן טיש און די שװעבעלעך, אַרײַן אין בעט אַרײַן, זיך איבערגעדעקט מיט אַ װאַרעמער רײנער בײַענער קאָלדרע, אױסגעלאָשן דאָס פֿײַער, און…
דאָ האָט זיך דער זײדע פּלוצעם אָפּגעשטעלט און איז אַנטשװיגן געװאָרן. די נאַכט איז װירקלעך געװען פֿול מיט כּשוף. דער הימל האָט אַראָפּגעקוקט צו אונדז מיט זײַנע שטערן, װאָס האָבן זיך געמינעט, געביטן זיך, געפּינטלט, װי אַ מענטש, װאָס פּינטלט מיט די אױגן. זײ האָבן צו אונדז געװוּנקען, זײ האָבן גערעדט צו אונדז, זײ האָבן אונדז געזאָגט: „װען איר זאָלט װיסן, װאָס עס טוט זיך דאָ באַ אונדז אין הימל?!“… „נו, אַדרבה, זאָגט אונדז, שטערנדלעך, זאָגט אונדז, װאָס טוט זיך דאָרט באַ אײַך אין הימל?“… נאָר די שטערנדלעך זאָגן נישט, װאָס עס טוט זיך דאָרט באַ זײ אין הימל. זײ מינען זיך, זײ בײַטן זיך, זײ פּינטלען, װי אַ מענטש װאָס פּינטלט מיט די אױגן. און מיר קוקן, קוקן אין הימל אַרײַן, און װײסן נישט, װאָס דאָרטן טוט זיך.
מיר האָבן זיך אַלע, אַפּנים, שטאַרק פֿאַרטיפֿט אין די שטערן און גאָר נישט באַמערקט, אַז דער זײדע שװײַגט עפּעס זײער לאַנג. און אַלע דרײַ האָבן מיר זיך אָנגערופֿן צו אים:
― נו?
― װאָס נו?
― װאָס זײַט איר אַנטשװיגן געװאָרן?
― איך האָב געװאָלט אײַך אױספּרוּװן, צי איר האַלט קאָפּ.
― װאָס הײסט, צי מיר האַלטן קאָפּ? געװיס האַלטן מיר קאָפּ.
― זאָגט־זשע מיר, קינדערלעך, װוּ האַלט איך?
― איר האַלט באַ דער בײַענער װאַרעמער קאָלדרע. איר האָט זיך אײַנגעדעקט, אױסגעלאָשן דאָס פֿײַער און…
― אָט אַזױ האָב איך אײַך ליב. װיבאַלד איר האַלט קאָפּ, קאָן איך אײַך דערצײלן װײַטער. אַלזאָ, איך האָב מיך גאַנץ פֿײַן איבערגעדעקט און ― אַ גוטע נאַכט!… איך װעל אײַך ניט זאָגן אַקוראַט, צי איך האָב שױן געהאַט אײַנגעשלאָפֿן, צי איך האָב נאָר־װאָס געזאָלט אַנטשלאָפֿן װערן, צי איך האָב שױן געהאַט אָפּגעשלאָפֿן אַ צײַט, ― איך װײס נאָר, אַז די אױגן האָב איך געהאַלטן צו, נאָר געהערט האָב איך טריט, שטילע טריט ― מע גײט!… איך הער מיך צו שטאַרק ― יאָ, מע גײט!… „עט! עס װײַזט זיך מיר אַװדאי אױס!… דאָס איז אַ סך־הכּל, אַ רעזולטאַט פֿון דעם בעל־הביתס מעשׂיות“… אַזױ טראַכט איך מיר און װיל מיך איבערדעקן איבערן קאָפּ ― איך הער װידער אַ מאָל גאַנץ קלאָרע טריט! איך הײב מיך אָן באַרעכענען: אפֿשר גײט מען דאָס אינעם אַנדערן צימער אַף יענער זײַט װאַנט? אפֿשר פֿון אױבן איבער מײַן קאָפּ? נײן! איך הער טריט אָט דאָ, באַ זיך אין צימער, נישט װײַט פֿון מײַן בעט! איך האָב צונױפֿגענומען אַלע מײַנע געדאַנקען, איך דערמאָן זיך, אַז איך האָב, דאַכט זיך, גוט צוגעשלאָסן די טיר, באַטראַכט די פֿענצטער אַלע, געזען אױך װאָס אונטערן בעט טוט זיך ― װער קאָן דאָס זײַן און פֿון װאַנען האָט ער זיך אַהער גענומען?… און דאָ איז אַ פֿינצטערניש, כאָטש נעם זיך אַרױס די אױגן! װאָס טוט מען? אױסרײַבן אַ שװעבעלע? זײַט איר גערעכט. אַ שׂכל איז דאָס טאַקע. די פֿראַגע איז אָבער, װוּ נעמט מען אַ שװעבעלע, אַז די שװעבעלעך ליגן ערגעץ װײס איך װוּ, אַפֿן טיש? נו? װאָס װעט איר טאָן? אַיאָ, איר שװײַגט? אַז עמעצער איז פֿאַראַן באַ מיר אין צימער ― איז שױן באַ מיר קײן ספֿק נישט געװען. די קשיה איז נאָר, פֿון װאַנען האָט ער זיך גענומען? װי אַזױ איז ער אַרײַן? פֿאָלגלעך, דאַרפֿן מיר קלערן, אַז אָדער דורך דער טיר, אָדער דורכן פֿענצטער? אױב דורך דער טיר, איז דאָס דער בעל־הבית אַלײן, מיט אַ נאָכשליסל; אױב דורכן פֿענצטער, איז דאָס גלאַט אַ גנבֿ. קײן גרױסע נפֿקא־מינה אַפֿילו איז דאָס נישט, נאָר אַ מענטש אַ בר־דעת האָט ליב יעדע זאַך באַקלערן, ער זאָל װיסן, װוּ ער איז אין דער װעלט, ער זאָל נישט בלאָנדזשען אין דער פֿינצטער אַפֿילו דעמאָלט, װען עס איז פֿינצטער… איך האָב מיר פֿאָרגעשטעלט, פֿאַרשטײט איר מיך, אין קאָפּ אַלצדינג, װי אין פּסוק שטײט: החכם עיניו בראשו. איך האָב מיר אױסגעמאָלט מײַן צימער, דעם טיש, דאָס בעט, װי אַזױ האָב איך מיך געלײגט? מיטן פּנים צום פֿענצטער, מיט די פֿיס צו דער טיר. פֿאָלגלעך, װען עס זאָל זײַן אָפֿן די טיר, װאָלטן דאָס דערפֿילט פֿריִער פֿון אַלעמען ― װער? די פֿיס. שטעק איך אַרױס פּאַװאָלינקע אַ שפּיץ פֿוס פֿון אונטער דער קאָלדרע, געװיס װעל איך דערפֿילן עפּעס אַ װינטעלע? ― װער! װאָס! די טיר איז צו ― דערױף װעל איך שװערן! דאַרף מען זיך נעמען צום פֿענצטער. װי אַזױ־זשע טוט מען דאָס? שטעק איך אַרױס פּאַװאָלינקע פֿון אונטער דער קאָלדרע אַ האַנט ― קײן שפּור פֿון קײן װינטל, פֿון קײן קעלט. עס איז צו טיר און טױער, און די טריט װערן אַלע מאָל קלערער און נענטער. איך מעג שװערן, אַז איך הער עמעצער נעבן מיר אָטעמט שױן! עס פֿאַרשטײט זיך, אַז יעדע מינוט, יעדע סעקונדע איז אַ טאָג, אַ יאָר.
אַ קאַלטער שװײס האָט שױן לאַנג אַרױסגעטרעטן! דאָס האַרץ קלאַפּט, קלאַפּט, װי אַ זײגער. װאָס טוט מען? אַראָפּשפּרינגען פֿון בעט? אָנהײבן שרײַען? מאַכן אַ גװאַלד? צו װעמען? אַף װעמען? אַפּנים, איר װײסט דען, מיט װעמען איר האָט צו טאָן? אױפֿזעצן זיך אַפֿן בעט ― האָט איר מורא זיך אַ ריר טאָן, װאָרעם צו װאָס זאָלט איר װײַזן יענעם, אַז איר שלאָפֿט נישט? ממה נפֿשך, איז דאָס אַ גנבֿ, װעט ער זיך נעמען זײַנס, װאָס אים איז נײטיק, און װעט זיך גײן געזונטערהײט. אָבער אַז איר װעט נעמען מאַכן קולות, װעט ער דאָך װעלן ראַטעװען זײַן אײגענע פֿעל, װעט ער אָנפֿאַלן אַף אײַך װער װײס מיט װאָס פֿאַר אַ כּלי־זײן, װעט איר, הײסט עס, אַלײן מאַכן אים פֿאַר אַ גזלן, ― צו װאָס נוצט דאָס אײַך? װאָס־זשע דען? װאַרטן ביז ער װעט צוגײן צו אײַך צום בעט און װעט אַרױפֿפֿאַלן אַף אײַך און װעט אײַך אָנהײבן װערגן, שטיקן? איז עפּעס אױך נישט קײן פּלאַן. אַלזאָ, אַצינד זאָגט שױן איר, װאָס װאָלט איר געטאָן? לאָם איך הערן. איר זײַט יונגע לײַט, העלדן!…
אַזױ האָט זיך דער זײדע געװענדעט צו אונדז, זײַנע דרײַ אײניקלעך, און געװאַרט אַף אונדזער ענטפֿער. דער ערשטער האָט זיך אַרױסגעכאַפּט מיט זײַן ענטפֿער דװקא דער ייִנגסטער פֿון אַלע, דער פּאָעט. ער האָט זיך אָנגעצונדן, װי אַן אמתער העלד, געמאַכט צװײ מוראדיקע קולאַקעס און באַװיזן, װי אַזױ ער װאָלט געגעבן אַ שפּרונג־אַראָפּ פֿונעם בעט, װי אַזױ ער װאָלט אים צוגעבױגן צו דער ערד, װי אַזױ ער װאָלט אים געשטיקט, און האָט אױסגעלאָזט מיט פֿײַער: ― נפֿש תּחת נפֿש! מיר אַ טױט, דיר אַ טױט!…
אױסגעהערט די תּשובֿה פֿונעם פּאָעט, האָט דער זײדע אַ קנײטש געטאָן מיט דער האַנט, װי אײנער רעדט: „מהכתּיתי!“ און האָט זיך געװענדעט צו מײַן קאָלעגע מיטן הײסן טעמפּעראַמענט: װאָס װאָלט ע ר געטאָן? און מײַן קאָלעגע מיטן הײסן טעמפּעראַמענט האָט אים אָפּגעענטפֿערט גאַנץ אױפֿריכטיק:
― איך װעל אײַך זאָגן דעם אמת, זײדע: גײן אָנפֿאַלן אַף אַ מענטשן, װאָס איך קען אים נישט און זע אים נישט ― דאָס װאָלט איך נישט געטאָן. איך װאָלט אים איבערגעלאָזט דעם זײגער מיט האַק און פּאַק, כאַפּט אים דער רוח, און אַלײן װאָלט איך אַרױסגעשפּרונגען דורכן פֿענצטער. האָבן צו טאָן מיט יעדן פּאַרך, מיט יעדן גנבֿ? זאָל דאָס גײן אין דער ערד אַרײַן…
― אױך גערעכט! ― מאַכט דער זײדע, ― האָבן צו טאָן נישט מיט קײן גלײַכן איז אַװדאי נישט כּדאַי… נו, און איר, װאָס װאָלט איר געטאָן, װען מיט אײַך טרעפֿט זיך אַזאַ מעשׂה?
אַזױ זאָגט דער זײדע שױן צו מיר, און איך ענטפֿער אים אױך גאַנץ אָפֿנטלעך:
― איך? איך װאָלט פֿאַרשפּאָרט אַלע זאַכן! איך װאָלט נישט אָנגעפֿאַלן אַפֿן גנבֿ, איך װאָלט נישט געשפּרונגען דורכן פֿענצטער. איך װאָלט… איך װאָלט… געשטאָרבן!
― אָט דאָס איז ריכטיקער פֿון אַלץ! ― מאַכט דער זײדע מיט אַ הילכיקן געלעכטער, און אַף אים קוקנדיק לאַכן אַלע, אַחוץ מיר. ― שטאַרבן פֿאַר שרעק איז טאַקע זײער אַ װױלע עצה, נאָר אײדער מע קומט דערצו, פֿאַלט־אַרױס דרײַ מאָל די נשמה, עס באַשלאָגט אײַך אַ קאַלטער שװײס, און איר פֿילט, אַז דער מח הײבט זיך אײַך! איר זעט פֿאַר זיך דעם מלאך־המװת, איר פֿילט אַף זיך דעם קאַלטן חלף, נאָר איר װײסט נישט, װען װעט זײַן דער „כיק“!… בקיצור, איך װעל אײַך מער נישט דערצײלן. איך הער נעבן מײַן בעט עמעצער סאָפּעט, אָבער װי אַזױ נאָך! מיט אימפּעט, מיט כּעס: „האַ! אי־האַ! אי־האַ!“ איך פֿיל דורך דער קאָלדרע עמעצנס אַ האַנט אַף זיך, אַ פֿעסטע, אַ שװערע, אַ קאַלטע, אַ האָריקע האַנט, און טאַקע באַלד נאָך אַ האַנט. אַהאַ! עמעצער קריכט צו מיר אין בעט אַרײַן, אָט־אָט איז ער שױן, אָט־אָט כאַפּט ער מיך באַם גאָרגל! אָט־אָט דערלאַנגט ער מיר מיט אַן אײַזן איבערן קאָפּ! אָט־אָט… נו? חכמים! װאָס װעט איר איצטער טאָן?
דאָ האָט זיך דער זײדע אָפּגעשטעלט, אַפּנים, געװאָלט אָפּרוען אַ װײַלע. מיר האָבן פֿאַרשטאַנען, אַז עס איז אים מסתּמא שװער געװען איבערצולעבן נאָכאַמאָל אַזאַ קריטישן מאָמענט, האָבן מיר אים געלאָזט, ער זאָל אַביסל אָפּרוען, און אַלײן האָבן מיר זיך גענומען אײַנהערן אין דער שטילקײט פֿון דער נאַכט. איר װײסט, ליבע פֿרײַנט? די שטילקײט פֿון דער נאַכט רעדט, רעדט װערטער. הערט זיך אײַן אַמאָל, װעט איר הערן קולות, שטילע נאָר זיסע װערטער פֿון אַן אומבאַקאַנטן נפֿש, װאָס זיצט נעבן אײַך און סודעט זיך און שושקעט זיך מיט אײַך, און עס מאָלט זיך אײַך אױס, אַז אײַך איז באַקענט די שטימע, איר האָט ערגעץ געהאָרכט, איר װײסט נישט װוּ… און עס דאַכט זיך אײַך אױס, אַז איר האָט געהערט אַ זיפֿץ, אַ טיפֿן זיפֿץ, און איר װײסט נישט, װער האָט דאָס געזיפֿצט: צי אָט דער אומבאַמערקטער נפֿש, װאָס זיצט נעבן אײַך, אָדער איר אַלײן האָט דאָס געזיפֿצט?… און עס כאַפּט אײַך אָן אַ מורא מיט אַ בענקעניש אינאײנעם; איר װאָלט גערן אױפֿהײבן זיך, אַװעקגײן, נאָר עפּעס האַלט אײַך צו ― איר װײסט נישט װאָס… עמעצער ציט אײַך באַ דער נשמה, איר װײסט נישט װער… און עס בענקט זיך אײַך מיט סכּנת־נפֿשות ― איר װײסט נישט נאָך װעמען… פּלוצעם הערט איר: פּליוך! װי אין אַ טײַך אַז מע װאַרפֿט אַרײַן אַ שטײנדל, אָדער אין אַ ברונען האָט עמעצער אַראָפּגעלאָזט אַ זאַך!… אַרום און אַרום אײַך, װײסט איר, איז נישטאָ קײן ברונען, נישטאָ קײן טײַך. װאָס באַדײַט דער פּליוך?… אָדער אַ „קראָ“ לאָזט זיך הערן. פֿון װאַנען גײט דער „קראָ“, אַז אַלע פֿױגלען שלאָפֿן?… און עס דאַכט זיך אײַך, אַז די ערד אָטעמט, קױם־קױם װאָס מע הערט. גלײַך מיט אײַך אָטעמט זי, די ערד, די גאַנצע װעלט, און איר פֿילט, אַז איר זײַט אַ חלק פֿון דער אָטעמדיקער ערד, פֿון דער גרױסער־גרױסער װעלט, װעלכע איז אַ גרױ־סער־גרױסער סוד פֿאַר אײַך…
דאָס שטילשװײַגן פֿונעם זײדן האָט זיך װידער פֿאַרצױגן מער װיפֿל מע באַדאַרף, און מיר זײַנען אױסגעגאַנגען װיסן גיכער דעם סוף פֿון דער געשיכטע, און מיר האָבן זיך װידער אַ מאָל גענומען מינטערן דעם זײדן.
― נו?
― װאָס נו?
― װאָס הײסט, װאָס נו? װאָס איז געװען װײַטער? װער איז דאָס געװען? און װאָס האָט ער אײַך געטאָן? װי אַזױ זײַט איר אַרױס פֿון זײַנע הענט?
― אַזױ? איר װילט טאַקע װיסן דעם סוף? האָט צײַט. מאָרגן איז אױך אַ טאָג. עלעהײ, זאָל זיך אײַך דאַכטן, עס איז אַ ספּור־המעשׂה, װאָס איז געדרוקט ערגעץ אין אַ בלאַט, און דער רעדאַקטאָר דער חכם האָט אײַך איבערגעהאַקט אין סאַמע מיטן, אַװעקגעשטעלט פֿון אונטן די געװיסע צװײ װערטער: „פֿאָרטזעצונג פֿאָלגט“ ― און גײט לאָדט אים צום ונתנה־תּוקף. עס פֿאַרשטײט זיך, אַז דאָס האָט דער קלוגער רעדאַקטאָר אײַך געטאָן מיט אַ כּיװן, בכדי איר זאָלט מאָרגן אױך קױפֿן זײַן בלאַט ― איר האָט אַן אַנדער ברירה? אָדער עלעהײ, זאָל זיך אײַך דאַכטן, עס איז די מעשׂה מיט דער שלאַנג.
― מיט װאָסער שלאַנג?
― איר װײסט נישט די מעשׂה מיט דער שלאַנג? ― ציט אױס דער זײדע מיט אַ ניגון, ― װעל איך אײַך דערצײלן אַ נײַע מעשׂה, אַ מעשׂה מיט אַ שלאַנג.
אײנמאָל, דאָס איז געװען דעם 31טן דעקאַבר, פּונקט ערבֿ נײַ־יאָר, לײענט מען אין אַ צײַטונג אַזאַ מין געשיכטע: „אַ יונגע שײנע פֿרױ, אַן ערשטלינג, איז געזעסן מיט איר ברעקעלע קינד אַף די הענט באַם פֿענצטער, נאָר־װאָס געקליבן זיך געבן דעם קינד זױגן. פּלוצעם, מע װײס נישט װי און פֿון װאַנען, קריכט אַרױס אַ שלאַנג, טוט זיך אַ קאַטשע אַרױף גלײַך אַף דער פֿרױ, כאַפּט אַרײַן די ברוסט אין מױל אַרײַן און הײבט אָן צו זײגן. זעלבסטפֿאַרשטענדלעך, אַז די פֿרױ איז באַלד אַפֿן אָרט געפֿאַלן חלשות. נאַטירלעך, איז מען זיך צונױפֿגעלאָפֿן פֿון דער גאַנצער שטאָט רעטן די אומגליקלעכע פֿרױ. מע האָט צונױפֿגערופֿן די גרעסטע דאָקטױרים פֿון שטאָט, נאָר גײט טוט עפּעס, האַלט מלחמה מיט אַ גיפֿטיקער חיה! מע קאָן דאָ גאָר נישט מאַכן, מחמת טאָמער רירט מען אָן די שלאַנג, אַזױ לאָזט זי אַרױס איר גיפֿט און טױט די פֿרױ אַפֿן אָרט. װידער צוריק, זאָל מען לאָזן די שלאַנג זאָל זײגן װײַטער, װעט זי אַזױ לאַנג זײגן, ביז די פֿרױ װעט שטאַרבן… שלעכט! ― אַזױ לאָזט אױס די צײַטונג, ― די לאַגע איז זײער קריטיש, די שלאַנג זײגט, די פֿרױ חלשט. דאָקטױרים זיצן און זוכן מיטלען. אונדזערע רעפּאָרטערן שטײען און װאַרטן. מאָרגן װעלן מיר געבן צו װיסן אונדזערע לעזער װאָס ס'איז געװאָרן מיט דער פֿרױ און מיט דער שלאַנג“. עס פֿאַרשטײט זיך, אַז נישט אײן מאָרגן איז אַװעקגעגאַנגען. דער עולם האָט נישט אױפֿגעהערט צו קױפֿן אַלע טאָג די צײַטונג, געזוכט דעם סוף פֿון דער פֿרױ מיט דער שלאַנג אַ צײַט מיט יאָרן, און איך האָב מורא, אַז עס זײַנען פֿאַראַן אַזעלכע געטרײַע לעזער, װאָס עד היום נאָך הערן זײ נישט אױף צו קױפֿן די צײַטונג אַלץ צוליב דער פֿרױ מיט דער שלאַנג… שױן־זשע האָב איך נישט פֿאַרדינט באַ אײַך, קינדער, איר זאָלט מיר װאַרטן ביז מאָרגן? אַ גוטע נאַכט!
און דער זײדע איז אױפֿגעשטאַנען פֿון דער ערד און האָט גענומען זיך געזעגענען מיט אונדז אַף דער רעכטער אמת. זײַנען מיר, אַלע דרײַ אײניקלעך, צוגעפֿאַלן צו אים, געבעטן, געחלשט, געקושט ― קױם מיט צרות געפּועלט, ער זאָל זיך אַװעקזעצן צוריק אַף זײַן אָרט און פֿאָרזעצן זײַן שרעקלעכע געשיכטע.
― געדענקט־זשע, קינדער, װוּ האַלטן מיר? מיר האַלטן, װי אַזױ דער נפֿש גײט מיט שטילע טריט צו מײַן בעט. איך הער, װי ער סאָפּעט מיט אימפּעט און מיט כּעס: „האַ! אי־האַ! אי־האַ!“ איך פֿיל דורך דער קאָלדרע עמעצנס אַ האַנט, און טאַקע באַלד נאָך אַ האַנט, עמעצער קריכט צו מיר אין בעט אַרײַן, אָט־אָט איז ער שױן באַ מיר אין בעט!… איך װײס נישט, װי אַזױ איר; איך האָב מיך אָנגעלײענט אַמאָל, אין די יונגע יאָרן, אַ סך אַזעלכע מעשׂיות, מוראדיקע, מיט שדים, גזלנים, מכשפֿים, רוחות ― די דאָזיקע אַלע מעשׂיות, דאַרף איך אײַך זאָגן דעם רײנעם אמת, האָבן אַף מיר נישט געמאַכט קײן שום אײַנדרוק, אױסער דעם, װאָס איך האָב נאָר געװאָלט װיסן דעם סוף, אַשטײגער, אָט אַזױ װי איר אַצינד… דער באַגריף פֿון „אָנפֿאַלן“, „איבערפֿאַלן“, הרגהנען“, „טױטן“ ― איז מיר געװען פֿרעמד. אַפֿילו דער מלאך־המװת מיט די פֿילע אױגן איז אױך געװען באַ מיר נישט מער װי אַ „סטראַשידלע“, אַן אױסגעטראַכטער חלום אַף צו שרעקן אונדז, און װײַטער גאָר נישט… דאָ אָבער האָב איך דערזען דעם מלאך־המװת פֿאַר מײַנע אױגן. איך האָב אים דערזען און האָב אים דערקענט, אַז דאָס איז ― ער! ער! איך האָב נאָר נישט געקאָנט טרעפֿן, מיט װאָס פֿאַר אַ טױט איך װעל פֿון אים דאָ פֿאַלן, און האָב דעריבער נישט געװוּסט, צו װאָס איך זאָל מיך פֿריִער כאַפּן: צום קאָפּ, צום האַלדז, צום בױך? נעהער פֿון אַלץ האָט זיך מיר פֿאָרגעשטעלט, אַז צװײ גרױסע, בײנערדיקע, קאַלטע הענט װעלן מיך אַרומכאַפּן באַם האַלדז און װעלן מיך נעמען װערגן. איך װעל װערן ברױן און בלױ, די אױגן װעלן מיר אַרױס פֿון שטערן, און איך װעל נישט קאָנען שרײַען. אױך האָט זיך מיר פֿאָרגעשטעלט אַ שװערע זאַך, אַן אײַזערנע, לאָזט זיך אַראָפּ מיר אַפֿן קאָפּ, און איך װער פּריטשמעליעט… אָדער אַ ברײט שאַרף קאַלט מעסער טוט אַ שנײַד־אַרײַן זיך גלײַך צו מיר אין בױך אַרײַן, און איך הער דעם שניט… איך װײס אַלײן נישט, קינדער, פֿון װאַנען עס האָט זיך צו מיר גענומען מוט און כּח ― פֿון דערשרעק װערט דער גרעסטער טרוס אַ העלד, און אױב איר װילט װיסן, װעל איך אײַך אױסזאָגן אַ סוד, אַז קײן „העלדן“ זײַנען גאָר נישטאָ אין ערגעץ; דער אמתער העלד איז טאַקע נאָר דער טרוס… הקיצור, איך האָב דערזען, אַז עס איז מיר אַ מינוט צום טױט, האָב איך מיר אַ טראַכט געטאָן: „װאָס ליגסטו, שוטה? אַף װעמען װאַרטסטו? דײַן לעבן אין דאָך סײַ װי אַצינד נישט װערט אַ גראָשן“… און איך האָב מיך געגעבן אַ הײב־אױף און אַ שפּרונג־אַרױס פֿון בעט, און בין שױן געװען מיט אײן פֿוס באַם טיש, און האָב געכאַפּט אַ שװעבעלע און געגעבן אַ רײַב־אױס און אַ טראָג־צו צום בעט, ― איך טו אַ קוק: אַ גרױסער, אַ שװאַרצער, אַ קודלאַטער הונט, אַן אמתער „סיביריאַק“ מיט רױטע אױגן!…
געלעגן איז דער כּלבֿ־שבכּלבֿים, אַפּנים, די גאַנצע צײַט, ערגעץ אונטער דער קאַנאַפּע, אָדער צװישן דער שאַפֿע, איז אים נמאס געװאָרן צו ליגן אַלײן, אָדער עס איז אים געװאָרן קאַלט, איז ער דאָס געקומען צו מיר מיט אַ װיזיט, זיך באַקענען מיטן נײַעם אורח, און אַגבֿ איז טאַקע באַ מיר אַף דער בײַענער קאָלדרע פֿיל בעסער, װאַרעמער און געשמאַקער…
אַף מאָרגן האָט מיר דער האָריקער בעל־אַכסניה דערצײלט, אַז דאָס האָט ער באַקומען אַ מתּנה פֿון אַ פּריץ.
― עס איז אַ שטילער הונט, ― האָט ער זיך פֿאַרענטפֿערט ― זײער אַ שטילער הונט. ער טשעפּעט נישט קײן פֿליג אַפֿילו. ער איז שױן זײער אַלט, און דערצו איז ער נאָך בלינד אַף בײדע אױגן.
ח.
דער ייִדישער קרילאָװ
איצטיקס מאָל זײַנען מיר געזעסן זאַלבעפֿערט שױן אין װאַגאָן פֿון אײַזנבאַן. מיר האָבן זיך געמאַכט אַ פֿאָר־אַרױס פֿון שטאָט אַף אַ טאָג, אַ מין „פּאַרטי דע פּלעזיר“. נישט חלילה אַף דער יאַגד ― שיסן האָבן מיר נישט ליב. נישט שיפֿן זיך אַף אַ שיפֿל ― מיר קאָנען נישט. אױך נישט קײן אַנדערע תּענוגים זיך אָנטאָן ― װאָס זײַנען מיר? פּריצים? עס גײט אונדז מער נישט אָפּ? דורכפֿאָרן זיך אַביסל ― מהכתּיתי. פֿאָרנדיק שמועסט זיך אַמאָל בעסער װי אינדערהײם. און פֿון װאָס שמועסן פֿיר ייִדישע שריפֿטשטעלער, אַז זײ זיצן זאַלבעפֿערט אין אײן װאַגאָן? פֿון ליטעראַטור. דעם ייִנגסטן פֿון אונדז, דעם פּאָעט, איז אײַנגעפֿאַלן אַ געדאַנק, אַז אונדזער פֿאָלקס־ליטעראַטור פֿעלט נאָר אײן זאַך ― פֿאַבלען, „באַסניס“. אָבער באַסניס! עכט־ייִדישע! מיטן ייִדישן לשון, מיט ייִדישן װיץ, מיט פֿעפֿער! די אידעע איז אונדז אַלעמען געפֿעלן; שטאַרק געפֿעלן! דאָס הײסט, עס רעדט זיך נאָר אַזױ ― געפֿעלן. װי קאָן עס גלײַך געפֿעלן אַ זאַך, װאָס יענער האָט דאָס פֿאָרגעלײגט, נישט איך? מע דאַרף עס פֿריִער רעכט צעקײַען און ערשט נאָכדעם „מסביר זײַן“, געבן צו פֿאַרשטײן, באַלײַכטן, אױסבעסערן, איטלעכער נאָך זײַן השׂגה און פֿאַרשטאַנד. עס פֿאַרשטײט זיך, אַז תּחילת האָבן מיר זיך אַביסל געשפּאַרט, נאָכדעם טאַקע רעכט צעאַמפּערט זיך, דאָס הײסט, חלילה נישט געקריגט זיך, נאָר גלאַט אַזױ אױסגעװיזן, יעדער באַזונדער, אַז ער פֿאַרשטײט בעסער פֿונעם אַנדערן…
און עס איז געבליבן באַ אונדז אַלע פֿיר, אַז מע דאַרף זיך נעמען שרײַבן „באַסניס“. די פֿראַגע איז נאָר ― מי ומי ההולכים? װער זאָל זיך נעמען צו דער אַרבעט? דאָ האָט יעדער פֿון אונדז אַרױסבאַװיזן אַזױ פֿיל באַשײדנקײט און עניװת, אַז מע האָט זיך װידער געמוזט צעקריגן. איטלעכער פֿון אונדז האָט אַרױפֿגעלײגט די אַרבעט אַפֿן צװײטן, און מיר אַלע אַפֿן „זײדן“. אײנער האָט געזאָגט, אַז אַזאַ ערנסטע אַרבעט דאַרף נעמען אַף זיך מײַן קאָלעגע מיטן הײסן טעמפּעראַמענט; ערשטנס, װײַל ער איז אַן ערנסטער מענטש, און, צװײטנס, װײַל ער באַזיצט שפּראַך, עטלעכע לשונות. דער אַנדערער, טאַקע מײַן קאָלעגע מיטן הײסן טעמפּעראַמענט, האָט געדרונגען פּונקט קאַפּױער, אַז דאָס פּאַסט פֿאַר מיר, דװקא װײַל איך בין נישט אַזאַ ערנסטער מענטש… איך האָב אָנגעװיזן אַפֿן ייִנגסטן פֿון אונדז, אַפֿן פּאָעט, אַז דאָס איז פֿאַר אים װי אָנגעמאָסטן: סטײַטש, אַ דיכטער! און דער ייִנגסטער פֿון אונדז, דער דיכטער טײַט אַף מיר מיטן פֿינגער: „אַדרבה, דאָס פּאַסט פֿאַר אײַך, איר זײַט אַ הומאָריסט!“… אַזױ לאַנג, ביז עס איז געבליבן, אַז מיר אַלע פֿיר דאַרפֿן זיך נעמען צו דער אַרבעט און אַרױסגעבן אַ בוך פֿון פֿאַבלען.
― קינדער! ― רופֿט זיך אָן דער זײדע מיט זײַן פֿרײלעך שמײכל, װי געװײנלעך, ― איך האָב מורא, אַז די ערשטע פֿאַבל װעט מען דאַרפֿן מאַכן איבער אונדז טאַקע אַלײן, און הײסן װעט דאָס מיטן נאָמען „דער קװאַרטעט“…
דער געדאַנק האָט אַרױסגערופֿן אַ הילכיקן געלעכטער אין אונדזער גאַנצער חבֿרה, און דער ייִנגסטער פֿון אונדז, דער דיכטער, האָט זיך אַראָפּגעגליטשט פֿון דער באַנק און האָט זיך גענומען קאַטשען פֿאַר געלעכטער. ער האָט שױן אַזאַ טבֿע, אַז ער הײבט אָן לאַכן, לאַכט ער אַזױ געשמאַק, ביז ער מאַכט דעם גאַנצן עולם לאַכנדיק. פּלוצעם װאַקסט־אױס אַ גלאַטער קאָפּ פֿון נאָך גאָר אַ יונגנמאַן, אַ בחור, מיט אַ גלאַט געגאָלט געזיכט, װי אַן אַרטיסט, מיט לאַכנדיקע אױגן, מיט רירעװדיקע ברעמען, און רופֿט זיך אָן צו אונדז בזה הלשון:
― איזװיניטיע, גאָספּאָדאַ! עס איז אַביסל נישט פּריליטשנע, אפֿשר טאַקע נישט טאַקטיטשנע, װאָס איך װריװאַיע זיך אומגעבעטן אין אַ פֿרעמדן שמוס. איר האָט, נישט װילנדיק, מיר אָנגעטראָטן אַפֿן פֿוס. איך זיץ די גאַנצע צײַט, פֿון יענער זײַט, און האָרך, װי איר ראַזסוזש־דאַיעט פֿון אַ זאַך, װאָס איך האָב פֿאַרבראַכט דערױף אַ סך. באַסניס דאָס איז מײַן קאָניאָק, מײַן לעבן. אַ זאַק מיט באָרשטש אַװעקגעגעבן. מײַן נאָמען איז פֿעלדשטײן, פֿון קעשעניעװ בין איך אַלײן. איך שטודיר דאָקטער מעדיצין, אין דער גרױסער שטאָט בערלין. איר הערט, װי איך רײד מיט סטיכעס? אַזאַ פּריוױטשקע צו־נ־אַלדי רוחות! קורץ, איר קוקט מיך אָן, װי אַ הון ― אַ האָן; איר חלשט װיסן, װער איך ביז, איר זײַט גערעכט, עס האָט אַ זין. איך װעל אײַך זאָגן צװײ געצײלטע װערטער, װעט איר זיך אױפֿכאַפּן פֿון די ערטער: איך בין ד ע ר י יִ ד י ש ע ר ק ר י ל אָ װ, און אַן עק אַ סוף.
אָבער טאַקע אַזױ װי ער האָט געטראָפֿן! אַלע פֿיר האָבן מיר זיך געגעבן אַ הײב־אױף פֿון די ערטער און געבעטן דעם ייִדישן קרילאָװ, ער זאָל זיך אַװעקזעצן דאָ מיט אונדז. דער ייִדישער קרילאָװ האָט זיך לאַנג נישט געלאָזט בעטן. ער האָט זיך אַװעקגעזעצט נעבן אונדז און האָט אָנגעהױבן שיטן מיט גראַמען אַזױ פֿיל, אַז עס האָט זיך געדרײט דער קאָפּ. עס האָט זיך געדאַכט, אַז די גראַמען פֿאַלן פֿון די פּאָליצעס, פֿון די טשעמאָדאַנעס, שפּרינגען דורך די פֿענצטער, שיטן זיך און קײַקלען זיך, װי באָב, װי אַרבעס. אײדער איר האָט צעקײַט די ערשטע עטלעכע רײַמען, זײַנען שױן געקראָכן צו אײַך אין אױער אַרײַן פֿרישע גראַמען ― מיט אײנעם װאָרט, עס האָט זיך באַ אים געגראַמט פֿון אַלע זײַטן. קײנער פֿון אונדז האָט קײן צײַט געהאַט אַ װאָרט אױסצורײדן. דער ייִדישער קרילאָװ האָט אונדז אַלעמען פֿאַרכּשופֿט מיט זײַנע גראַמען און מיט זײַנע באַסניס, װעלכע איך גיב איבער װאָרט און װאָרט: אַן אײזל מיט אַ סאָלאָװײ
אַן אײזל דערזעט אַ סאָלאָװײ
און מאַכט צו־נ־אים מיט אַ געשרײ,
װי אַ נאַכאַל, אַ בלאַזן:
„הער נאָר, סאָלאָװײטשיק, מײַן טאַלאַנטליװע חזן!
מע זאָגט, דו זינגסט עפּעס אַזעלכע שטיק,
װאָס סע פּשוט אַן אַנטיק!
דו װײסט דאָך, אַז איך בין אַ מבֿין,
װי אַ קאַץ אַף הײװן.
טאָמער װאָלסטו מיר געזונגען עפּעס אַ זאַך,
אַ פּאָר שטיקלעך, נישט קײן סך,
נאָר לעבעדיק און הױך,
עס זאָל גײן אַ רױך“…
און ער האָט זיך עס צעלאָזט, דער סאָלאָװײ,
מיט אַ שלשלת, מיט אַ דרײ,
מיט אַ פֿײַף און מיט אַ קנאַק,
װי אונדזער חזן פּאַסטערנאַק
אַף אַ ברית, אַז ער כאַפּט אַ כּוסה,
פֿריִער אַ קלײנע, דערנאָך ― אַ גרױסע,
און מאַכט דעם גרױסן מי שברך
אונדזער נגיד רב נתן־קורח…
אַ סוף. ער האָט געענדיקט, דער סאָלאָװײ.
רופֿט זיך אָן דער אײזל צו אים אַזױ:
„נישט זאָגן קײן ליגן ―
דו זינגסט נישט שלעכט קײן ניגון.
אָטשען זשאַל! עס גײט פֿאַרלאָרן אַ טאַלאַנט.
אין אונדזער קעלבל האָב איך מיך דערמאַנט.
װען דו זאָלסט זײַן מיט דעם באַקענט,
װאָלט דײַן געמבע ערשט געשמט“…
. . . . . . . . . . . . . .
װאָס איז פֿון דער באַסניע די נראַװאָאוטשעניע?
אַז איר שרײַבט אָן אַ סאָטשינעניע
און איר װילט װיסן אַף דעם אַ מניעניע,
זאָלט איר דאָס בעז מאַלײשאַװאָ סטיעסניעניאַ,
און עס זאָל נישט זײַן קײן שום ניעדאָראַזומעניע, ―
אַרײַנװאַרפֿן אין אַ גוטן אָרט דליאַ אוניטשטאָזשעניאַ… * * *
דער ייִדישער קרילאָװ האָט אונדז נישט געלאָזט לאַנג קװיקן זיך מיט דער ערשטער באַסניע. ער איז אױפֿגעשטאַנען מיט אַ שײַנענדיק פּנים און מיט שמײכלענדיקע אױגן, אַרײַנגעלײגט בײדע גראָבע פֿינגער אין בײדע זײַטן זשילעט און גענומען לײענען אונדז די צװײטע באַסניע:
דער װאָלף און די קאַץ
עס לױפֿט אַ װאָלף פֿון שװאַרצן װאַלד,
עס ברענט דער פֿראָסט, עס בלאָזט, ס'איז קאַלט,
נאָר ער מוז נעבעך לױפֿן, אַניט ― װעט מען זײַן פֿעלעכן פֿאַרקױפֿן. מײַן װאָלף ― צום דאָרף.
ער זעט, עס זיצט אַ קאַץ אַלײן,
און הײבט אָן בעטן זײער שײן:
„קעצעלע! קעצעלע! מיר זאָל זײַן פֿאַר דײַן פּנים!
אַף מײַן פֿעל זײַנען דאָ אַ סך בעלנים!
נעם מיך אַרײַן צו דיר, װײַבעלע!
זײַ מיך מכבד מיט אַ געבראָטן טײַבעלע!“
― װײסטו װאָס? לױף זיך דורך צו מײַן טאָטע.
― איך קאָן נישט! איך האָב באַ אים געלקחנט די קאַפּאָטע.
― נו, גײ־זשע צו יענקל דלות.
― ס'איז גרינג צו זאָגן. װוּ איז זײַן טלית?
― נו, װײסטו װאָס? גײ צום בעל־הבית: צו בערל טנופֿת.
― איך קאָן נישט! איך האָב באַ אים אַװעקגעלײגט די עופֿות.
― נו, אױב אַזױ, איז אַ שלעכטער משׂא־ומתּן,
צוריק אין װאַלד, אַ רוח אין דײַן טאַטן!…
. . . . . . . . . . . . . .
יעדע באַסניע האָט זיך איר נראַװאָאוטשעניע.
פֿון דאַנען פֿירן מיר אַרױס אַ פּריאַמאָיע זאַקליוטשעניע:
אַז איר פֿאַררוקט דעם טשאָלנט, מעגט איר גיסן שמאָלץ
צען פּוד. נאָר לײגט איר נישט קײן האָלץ,
כאָטיאַ עס מעג זײַן אום פֿרײַטיק,
װעט דער קוגל נישט זײַן צײַטיק. * * *
נישט געלאָזט אונדז אָפּרוען זיך פֿון דער צװײטער באַסניע, האָט אונדז דער ייִדישער קרילאָװ גענומען לײענען אַ דריטע:
„קװאַרטעט“, באַ מיר הײסט עס „די קאַפּעליע“
אַז איר װילט װיסן װער ―
איז אַ ציג, אַן אײזל מיט אַ בער
האָבן זיך צונױפֿגענומען אַלע דרײַ
נעפּרעמעננאָ מאַכן אַ שפּילערײַ.
מע זיצט זיך ברײט און װײך, װי אַף װאָטן,
מע קוקט אַרײַן אין די ביכער מיט די נאָטן,
די אינסטרומענטן טראָגט מען צו,
מע מישט די נאָטן װײס איך װוּ,
מע קלאַפּט, מע רײַבט מיט די סמיטשאָקן,
עס פֿליִען פֿון די פֿידלען די קאָלאָקן.
דאָ צעבײזערט זיך דער אײזל
און גיט אַ שנאָל דער ציג אין נעזל:
„אָט באָלװאַנעס!
זיך צערימפּלט, װי די שאַרלאַטאַנעס!
ממה נפֿשך, מאַכן מיר אַ שפּילערײַ,
דאַרף מען שפּילן אַלע דרײַ
צום טאַקט, צום קלאָפּ,
און האַלטן קאָפּ.
הער נאָר, דו, רב בער!
די ציג זאָל זיצן דאָרט, און דו ― אַהער!“
בקיצור, עס דױערט נישט קײן סך, טוט די ציג אַ לאַך:
„מע־ע־ע! אַז אָך און װײ איז אײַך!
איר זײַט בײדע גראָבע יונגען!
אומזיסט אַרױסגעשטעלט די צונגען!
אָט פֿליט אַ סאָלאָװײ,
ער װעט אײַך זאָגן, װי אַזױ
מע דאַרף באַזעצן די קאַפּעליע,
זי זאָל נישט קריכן אַף דער סטעליע“.
דערהערט דער סאָלאָװײ,
צעלאַכט ער זיך און מאַכט צו זײ:
„כאַ־כאַ־כאַ, כּל־זמרים!
גרילצערס, שאָרים־באָרים!
איר קאָנט שױן שטײן, איר קאָנט שױן זיצן
איר קאָנט אײַך גראַבלען, איר קאָנט אײַך קריצן.
פֿון אײַער שפּילן, איר מעגט מיר גלײבן
װעט די װעלט קײן נחת נישט דערלעבן.
. . . . . . . . . . . . . .
פֿון דער באַסניע די זאַקליוטשעניע
איז אַ טיפֿע נראַװאָאוטשעניע:
אַז מע רופֿט־אױף אַ חתן צו דער תּורה
און ער קען נישט די הפֿטורה,
מעג ער אָנטאָן דרײַ טליתים,
װעט ער נישט אױפֿשטײן קײן תּחית־המתים.
דער שניט פֿון די באַסניעס מיט זײערע אומדערװאַרטעטע „נראַװאָ־אוטשעניעס“ האָבן אונדז, מע קאָן זאָגן, צום טױט געשלאָגן, און אײדער מיר האָבן צײַט געהאַט זיך אַרומקוקן און זיך נעהער צו באַקענען מיטן אינטערעסאַנטן נפֿש, האָט געגעבן אַ פֿײַף דער צוג, און דער „ייִדישער קרילאָװ“ האָט זיך געגעבן אַ כאַפּ צו זײַנע פּעקלעך, זיך אָפּגעזעגנט מיט אונדז, נאַטירלעך אין גראַמען, געביטן זיך מיט די אַדרעסן, און שטײענדיק שױן מיט די טשעמאָדאַנעס אין די הענט באַ דער טיר, האָט ער אונדז דערװײַל דעקלאַמירט נאָך אַ באַסניע מיטן נאָמען: אַ פֿוקס אין װײַנגאָרטן
אַ פֿוקס אַ מחותּן, הונגעריק װי אַ װאָלף,
איז געגאַנגען אין בעסאַראַביע אין אַ דאָרף
פֿאַרבײַ אַ װינאָגראַדניק אַ גראָמאַדנעם
(איך װעל אײַך זאָגן אַף זשאַרגאָן,
װעט איר כאַפּן דעם טאָן:
„אַ גאָרטן אַ װינאָגראַדנעם“).
ער דרײט זיך, דער מחותּן,
באַ די זײַטן און אין מיטן,
די פֿײגעלעך פּישטשען,
די װײַנטרױבן בלישטשען.
או־װאַ, אַן עבֿירה ―
אַ טײַערע פּרי,
און האָבן אַ זעלטענעם ריח;
נאָר זײ הענגען אַזױ הױך,
כאָטש דראַפּע זיך אַף די װענט,
כאָטש קריך פֿון דער פֿעל,
צערײַס זיך די הענט,
מאַך פֿון זיך אַ תּל!…
אָפּגעשטאַנען אַזױ אַקעגן אַ שעה,
מאַכט ער פֿאַר דאָסאַדע: „װײס איך ―
אַף װאָס ייִדן מאַכן אַ ברכה!
איך זאָל אַזױ האָבן הצלחה:
אַ שטיקל טרוקן ברױט מיט זאַלץ,
באַשמירט מיט פּוטער אָדער שמאַלץ,
האָט טױזנט מאָל מער טעם!
װינאָגראַד! אַ גאַנצער טאַרעראַם!
אַ טרעסקאַװיצי, אַ מציאה!
דאָקטױרים פּראָפּיסעװען אַ רפֿואה!
װאָפּערװיך, איז ער גרין אַזױ װי גראָז,
האָט קײן ייִדישן טעם, װײס איך װאָס!
זױער װי פּסחדיקער װײַן,
איך דאַרף אים אַף סים־סאָט כּפּרות,
װי צײן־װײטיק,
װי מײַנע צרות ―
לאָז ער אײַך גײן אין דער ערד אַרײַן!“…
. . . . . . . . . . . . . .
פֿון דער דאָזיקער באַסניע, ק'סאָזשאַלעניע,
ציִען מיר אַ מאָדנע נראַװאָאוטשעניע:
אַז סע שטײען אין גאַס צװײ ייִדן
און בעסיעדעװען זיך ספּאָקאָינע און צופֿרידן,
חלילה נישט געקריגט זיך, נישט געספּאָרעט,
נישט געשטורכעט, נישט געטאָרעט,
נאָר גלאַט אַזױ, מיט הענט, מיט בײנער, ―
דאַרף נישט אַרײַנמישן זיך קײנער,
װאָרעם צװישן יאָ און נײן,
קאָנט איר כאַפּן אין די צײן… * * *
שױן שטײענדיק מיט די טשעמאָדאַנעס אַפֿן װאָקזאַל, אין אַ לאַנגן ראָק, מיט אַ היטל אַף אַ זײַט, האָט „דער ייִדישער קרילאָװ“ צו אונדז געװוּנקען פֿון דער װײַטן. די קלוגע אױגן, די רירעװדיקע ברעמען, דאָס פּנים, דאָס גאַנצע סימפּאַטישע אױסזען זײַנס האָט גערעדט, גערעדט, גערעדט מיט גראַמען. צום לעצטן מאָל האָט ער אונדז געשענקט אַ שמײכל און אױסגעשריגן פֿון דער װײַטן:
באַסניעס װעל איך אײַך ערשט שיקן;
איך האָף צו גאָט, זײ װעלן אײַך געפֿעלן.
איר װעט, אם ירצה השם, זיך קװיקן.
דער עולם װעט די פֿינגער לעקן, איר װעט קװעלן!
געשריבן אין יאָר 1908