ניטאָ קײן מזל!
― איר רעדט פֿון גנבֿים? ― רופֿט זיך אָן אײנער אַן אָפּגעפּוצטער פּאַרשױן מיט אַ רענצל אין האַנט, װאָס ער היט עס, װי דאָס שװאַרצאַפּל פֿונעם אױג (דאָס איז געװען באַנאַכט אין װאָקזאַל צװײטער קלאַס; מיר זײַנען געזעסן זאַלבאַדריט און געװאַרט אַפֿן קוריער, װאָס האָט פֿאַרשפּעטיקט אַף אַ שעה מיט אַ פֿערטל, און גערעדט פֿון גנבֿים און גנבֿות). ― פֿון גנבֿים רעדט איר? גנבֿים לאָזט מיך. װוּ האָט איר אַף דער װעלט נאָך אַזױ פֿיל גנבֿות, װי אין אונדזער בראַנזשע? אַ קלײניקײט בריליאַנטן? דער יצר־הרע פֿון בריליאַנטן איז אַזױ גרױס, אַז צװישן די קונים גופֿא זײַנען פֿאַראַן גנבֿים. און נישט אַזױ נאָך צװישן די קונים, װי צװישן די קונהטעס, צװישן די דאַמען. מיר קוקן אַף יעדער דאַמע, װאָס מיר קענען זי נישט, מיט זיבן און זיבעציק אױגן. און נישט אַזױ גיך גנבֿהט מען באַ אַ יוּװעליר סחורה. איך קען מיך באַרימען, אַז זינט איך בין אַ סוחר און האַנדל מיט בריליאַנטן, האָט מען מיך נאָך קײנמאָל נישט באַגנבֿהט. נאָר אַז ס'איז באַשערט אַן אומגליק, װעט איר הערן װאָס סע קאָן זיך טרעפֿן.
איך אַלײן בין סך־הכּל נישט קײן יוּװעליר. דאָס הײסט, אַ יוּװעליר בין איך, נאָר איך פֿאַרנעם מיך נישט מיט יוּװעלירערײַ. איך בין נישט מער װי אַ סוחר, װאָס האַנדלט מיט בריליאַנטן. איך קױף און פֿאַרקױף בריליאַנטן, צום מײנסטן, אַנגראָ, און, צום מײנסטן, אין דער פֿרעמד, אַף די ירידים, אָדער אַזױ, אַז עס מאַכט זיך ערגעץ אַ קונה, נעם איך מיר מײַן רענצל, אָט דאָס־אָ, אין האַנט, זעץ מיך אַף דער באַן און פֿאָר.
דערװײַל טרעפֿט זיך אַ מעשׂה, איך װער געװאָר, אַז אין יעהופּעץ איז דאָ אַ גבֿיר, מאַכט ער חתונה אַ טאָכטער. באַדאַרף ער דאָך מסתּמא בריליאַנטן. איז אַפֿילו, אַז מע װיל שמועסן צוריק, איז אין יעהופּעץ אױך פֿאַראַן גענוג יוּװעלירן, אפֿשר מער, װי מע דאַרף. נאָר אײנס צום אַנדערן קער זיך נישט אָן. עס מעג זיך זײַן אַכצנטױזנט יוּװעלירן, איר גיט מיר נאָר אַהער אַ קונה, װעל איך שױן װײַזן, װער ס'װעט לײזן געלט, איך צי זײ. פֿאַרקױפֿן בריליאַנטן איז אַ מלאָכה, װאָס מע דאַרף קענען. מע דאַרף װיסן, װאָס צו װײַזן, און װי צו װײַזן, און װעמען צו װײַזן. איך דאַרף מיך פֿאַר אײַך נישט אַרױסשטעלן, און בסך־הכּל האָב איך פֿײַנט באַרימערײַ. נאָר אַז איר װעט אַ רײד טאָן װעגן מיר מיט יוּװעלירן, װעלן זײ אײַך אַלע זאָגן, אַז מיט מיר קאָנקורירן איז נישט גרינג. דאָרט, װוּ אַן אַנדערער װעט לײזן אַ הונדערטער, װעל איך לײזן דרײַ. איך קען די מלאָכה.
הכּלל, פֿאָר איך, הײסט עס, קײן יעהופּעץ. מיטגענומען האָב איך מיט זיך, לאָז זיך אײַך דאַכטן, אַ היפּש ביסל סחורה, לאָמיר דאָס אַלע פֿאַרמאָגן, װאָס ס'האָט אָנגעטראָפֿן, כאָטש ס'איז אַרײַן אין אָט דעם דאָזיקן רענצל. און איך האָב מיך אַװעקגעזעצט און זיץ. פֿאַרשטײט זיך, אַז זיצן זיץ איך אָנגעשפּאַרט האַרט אַף מײַן רענצל, טרעט נישט אָפּ פֿון אָרט. און פֿון שלאָפֿן איז שױן אָפּגערעדט. אַז מע פֿאָרט מיט סחורה, שלאָפֿט מען נישט. מיט יעדן נײַעם פּאַרשױן, װאָס קומט־אַרײַן אין װאַגאָן אַרײַן, רײַסט זיך מיר אָפּ אין האַרצן: אפֿשר איז דאָס אַ גנבֿ? אַף דער נאָז שטײט נישט אױפֿגעשריבן באַ קײנעם.
גאָט האָט געהאָלפֿן, אָפּגעפֿאָרן אַ טאָג מיט אַ נאַכט, נישט געגעסן, נישט געשלאָפֿן, געקומען קײן יעהופּעץ צום גבֿיר, אַרױס מיט דער קראָם, גערעדט, גערעדט, זיך אָנגערעדט, װי אַ פּױק, און, װי דער שטײגער איז, געלײזט אַ מכּה, נישט קײן געלט.
די גבֿירים, איך װיל אַף זײ קײן שלעכטס נישט רײדן, נאָר עס מעג אַף זײ קומען אַ גוטע חלירע. זײ קאָכן־אױס דאָס װאַסער. קוקן־אָן, טאַפּן־איבער יעדן אַרטיקל, שפּיגלען זיך, צאַצקען זיך, און קומט צו עפּעס ― אַ נעכטיקער טאָג. מילא, װאָס זאָל מען טאָן? יאָ געלײזט, נישט געלײזט, מע דאַרף לױפֿן װײַטער. טאָמער װײסט איר, װאָס װעט מען פֿאַרשפּעטיקן? גאָרנישט, מע לױפֿט. כאַפּ איך מסתּמא אַ דראָשקע און לױף צו דער באַן. דערװײַל הער איך, עמעצער פֿון הינטן שרײַט מיר: „פֿעטער, פֿעטער!“ איך קוק מיך אום ― אַ יונגערמאַן לױפֿט מיר נאָך, האַלט אַ רענצל אין האַנט, פּונקט אַזאַ רענצל װי מײַנס, און זאָגט צו מיר:
― אָט האָט איר פֿאַרלױרן!…
אַ צרה, אַ שלאַק! דאָס איז דאָך מײַן רענצל! װוּ? װען? װי אַזױ? אַז ס'איז באַשערט, האָט זיך עס אַרױסגעגליטשט באַ מיר פֿון דער האַנט, און אָט דער יונגערמאַן האָט דאָס אױפֿגעהױבן ― און גאָרנישט, װאָס פֿרעגט איר? איך נעם מיך צו מײַן יונגנמאַן, איך קװעטש אים די האַנט, איך דאַנק אים: „אַ דאַנק אײַך, גאָט זאָל אײַך געבן, זאָג איך, געזונט און הצלחה. אַ דאַנק, זאָג איך, און נאָך אַ מאָל אַ דאַנק“. מאַכט ער צו מיר: „נישטאָ פֿאַר װאָס“. זאָג איך: „װאָס הײסט, נישטאָ פֿאַר װאָס? איר האָט דאָך מיך, זאָג איך, באַ מײַן לעבן דערהאַלטן. איר האָט דאָך, זאָג איך, פֿאַרדינט אַזאַ מצװה, אַז די װעלט מיט יענער װעלט איז פֿאַר אײַך קאַרג. זאָגט מיר, זאָג איך, װיפֿל זאָל איך אײַך געבן? זאָגט, שעמט זיך נישט“. און איך װיל מיך אַ נעם טאָן צו דער קעשענע. מאַכט ער צו מיר: „װיבאַלד איר אַלײן זאָגט, אַז ס'איז אַזאַ גרױסע מצװה, זאָגט ער, הײַנט למאַי זאָל איך זי, זאָגט ער, פֿאַרקױפֿן פֿאַר געלט?“ דערהערט פֿון אים אַזעלכע דיבורים, כאַפּ איך מסתּמא אַרום מײַן יונגנמאַן און הײב אים אָן קושן: „גאָט אַלײן זאָל אײַך, זאָג איך, באַצאָלן דערפֿאַר, װאָס איר האָט מיט מיר געטאָן! קומט כאָטש אַרײַן מיט מיר, זאָג איך, װעלן מיר עפּעס נעמען אין מױל אַרײַן, זאָג איך, טרינקען אַ גלעזל װײַן“. „אַ גלעזל װײַן, זאָגט ער, מהכתּיתי, פֿאַר װאָס נישט?“ און מיר זעצן זיך אױף בײדע אַף דער דראָשקע, און װער מיר באַן? װאָס מיר באַן? מיר פֿאָרן שױן אין „קאַפֿע“ עפּעס נעמען אין מױל אַרײַן.
געקומען אין „קאַפֿע“, האָב איך גענומען אַ באַזונדער קאַבינעט, געהײסן דערלאַנגען פֿון כּל טובֿ און אַװעקגעזעצט זיך מיטן יונגנמאַן אַביסל שמועסן. דער דאָזיקער יונגערמאַן, אױסער װאָס ער האָט מיך, מע קאָן זאָגן, באַ מײַן לעבן דערהאַלטן, איז מיר גלאַט געפֿעלן געװאָרן. אַ סימפּאַטישער יונגערמאַן מיט אַ סימפּאַטיש פּנים, מיט טיפֿע, שװאַרצע, ערנסטע אױגן ― אַ יונגערמאַן אַ גאָלד. און דערצו נאָך אַ שעמעװדיקער ― סכּנות. איך האָב אים געבעטן, ער זאָל זיך גאָר נישט זשענירן און זאָל זיך הײסן געבן צום טיש װאָס זײַן האַרץ גלוסט, פֿונעם שענסטן און פֿונעם בעסטן. און װיפֿל ער האָט זיך געהײסן געבן, האָב איך מסתּמא געהײסן געבן צװײ מאָל אַזױ פֿיל. און מיר האָבן גוט אױסגעטרונקען און רעכט פֿאַרביסן, אַזױ װי גאָט האָט געבאָטן. חלילה נישט אַף אָנצושכּורן זיך. אַ ייִד איז נישט קײן שכּור. נאָר „ױהי כּטובֿ לבֿ המלך בײן“, זאָג איך צו מײַן יונגנמאַן: „איר װײסט כאָטש, זאָג איך, װאָס איר האָט מיט מיר געטאָן? דאָס, װאָס איר האָט מיר מציל געװען, זאָג איך, אַזאַ פֿאַרמעגן ― פֿון דעם, זאָג איך, שמועסט מען נישט. לאָמיר דאָס בײדע, זאָג איך, פֿאַרמאָגן, װאָס איך בין אַף דער סחורה שולדיק. ס'איז פֿריִער גאָטס, זאָג איך, נאָכדעם פֿרעמדס. איר האָט מיך פּשוט, זאָג איך, דערהאַלטן באַ מײַן כּבֿוד און באַ מײַן לעבן, װאָרעם מײַנע קרעדיטאָרן, זאָג איך, װען איך קום אַהײם אָן דעם דאָזיקן רענצל, װאָלטן געװיס געמײנט, אַז דאָס איז עפּעס אַ מאַניפֿאָרגע, װאָס אונדזערע לײַט יוּװעלירער מאַכן אָפֿטלעך. זײ זעצן־אָפּ דאָס ביסל סחורה און לאָזן אַרױס אַ קלאַנג, אַז מע האָט זײ באַגנבֿהט. מיר װאָלט, זאָג איך, הערט איר, געקומען נאָר קױפֿן אַ שטריקל און אױפֿהענגען זיך אַפֿן ערשטן בױם! לחײם, זאָג איך, גאָט זאָל אײַך ממלא זײַן, װי איר װינטשט אײַך אַלײן, זאָג איך, און זײַט מיר געזונט, זאָג איך, לאָמיר זיך צעקושן, װאָרעם מע דאַרף, זאָג איך, פֿאָרן“. און איך געזעגן מיך אָפּ און איך צעצאָל מיך אין „קאַפֿע“ און טו מיך אַ כאַפּ צי מײַן רענצל ― װאָס מיר רענצל? װער מיר יונגערמאַן? נישטאָ!
און איך בין געפֿאַלן חלשות.
געפֿאַלן חלשות, האָט מען מיך געמינטערט. אָפּגעמינטערט ― בין איך װידער אַ מאָל געפֿאַלן חלשות. און אַז מע האָט מיך שױן גוט אָפּגעמינטערט, האָב איך ערשט דעמאָלט געמאַכט אַ גװאַלד, אױפֿגעהױבן די גאַנצע יעהופּעצער פּאָליציע אַף די פֿיס, צוגעזאָגט אַ פֿעט שטיקל, אַרומגעלאָפֿן מיט זײ אין אַלע גוטע ערטער, אױסגעװען אַלע מײַזנלעכער, זיך באַקענט מיט אַלע װעלט־גנבֿים ― מײַן יונגערמאַן איז װי אין דער ערד אַרײַן! איך בין שױן געבליבן אָן כּחות, ס'איז מיר נמאס געװאָרן די װעלט. און איך האָב מיך אַװעקגעלײגט באַ זיך אַף דער סטאַנציע אַף אַ בעטל און טראַכט מיר, װי אַזױ מאַכט מען אַן עק מיטן לעבן? קױלען זיך מיט אַ מעסער? הענגען זיך אַף אַ שטריק? אָדער גאָר אַרײַנװאַרפֿן זיך אין דניעפּר אַרײַן? און אַזױ װי איך ליג מיר פֿאַרטיפֿט אין טרױעריקע מחשבֿות, הער איך, מע קלאַפּט. װער איז? מע איז געקומען מיך נעמען אין פּאָליציע: מע האָט געכאַפּט דעם פֿױגל מיטן רענצל, מיט דער גאַנצער סחורה!
דאַרף איך אײַך דערצײלן, װאָס מיט מיר איז געװען, אַז איך האָב דערזען מײַן רענצל מיט מײַנע בריליאַנטן? איך בין װידער אַ מאָל געפֿאַלן חלשות. באַ מיר איז אַ טבֿע פֿון חלשן. און אַז איך בין געקומען צו זיך, גײ איך צו צו מײַן יונגנמאַן און רוף מיך אָן צו אים: „איך פֿאַרשטײ נישט, זאָג איך, מאַכט מיך קלאָר, איך װער שיִער נישט משוגע. װאָס איז דער שׂכל, זאָג איך, װאָס אַז איר האָט געפֿונען מײַן רענצל, זײַט איר מיר נאָכגעלאָפֿן און אָפּגעגעבן מיר און אַפֿילו נישט געװאָלט נעמען פֿאַר דער מצװה קײן באַצאָלט, און אַז איך האָב מיך נאָר אָפּגעקערעװעט אַף אַ װײַלע, גײט איר און גנבֿהט־אַװעק באַ מיר מײַן גוטס, מײַן פֿאַרמעגן, מײַן נשמה? איר האָט דאָך מיך, זאָג איך, שיִער אומגליקלעך געמאַכט. עס איז דאָך מיר אָפּגעגאַנגען, זאָג איך, אַ מינוט צום טױט!“… קוקט ער אַף מיר, דער יונגערמאַן הײסט עס, מיט די טיפֿע ערנסטע שװאַרצע אױגן, און מאַכט צו מיר גאַנץ געלאַסן: „װאָס געהער זיך אָן, זאָגט ער, דאָס צו דעם? אַ מצװה איז אַ מצװה, און גנבֿהנען — דאָס איז, זאָגט ער, מײַן פּרנסה“… „יונגערמאַן, זאָג איך צו אים, װער, זאָג איך, זײַט איר?“ „װער, זאָגט ער, זאָל איך זײַן? איך בין, זאָגט ער, נעבעך אַ ייִד אַ גנבֿ און אַ בעל־מטופּל מיט קינדער און אַ גרױסער שלימזלניק. איך האָב, זאָגט ער, קײן עין־הרע, אַ גרינגע פּרנסה, נאָר איך האָב צו מײַן פּרנסה קײן הצלחה נישט. דאָס הײסט, איך קאָן מיך נישט באַקלאָגן. דאַנקען גאָט, גנבֿהנען, זאָגט ער, גנבֿהט זיך אַפֿילו קײן מעשׂה נישט; נאָר דער חסרון איז, זאָגט ער, װאָס נישט אַלע מאָל געראָט עס מיר. נישטאָ קײן מזל!“…
ערשט אַז איך בין געזעסן אין באַן, האָב איך מיך אַרומגעזען, אַז איך בין אַ פֿערדישער קאָפּ. מיט אַ קלײניקײט װאָלט איך דעמאָלט געקאָנט אױסקױפֿן דעם דאָזיקן גנבֿ. למאַי זאָל איך זײַן זײַן גואל־הדם? לאָז ער איבערגײן אַף אַנדערע הענט…
זײַט איר אפֿשר אַ בעלן אַף אַ פּאָר בריליאַנטענע אױרינגלעך אין גלײַכן געלט? װעל איך אײַך עפּעס װײַזן. איר האָט אַזעלכע בריליאַנטן נישט געזען אַפֿילו אין חלום. פּרימאַ שבפּרימאַ!…
ענדע געשיכטע נומער זעכצן.
געשריבן אין יאָר 1910 געשיכטע נומער זיבעצן באַשערט אַן אומגליק
ברײטלעך און געלאַסן, מיט געפּערלטע װערטער, האָט אונדז דערצײלט אַ מעשׂה, טאַקע פֿון זיך אַלײן, אַ שײנער ייִד מיט אַ שבתדיקער קאַפּאָטע און מיט אַ ברײטן דעניק אַפֿן זײַדענעם קאַשקעט און מיט אַן אױסגעצװאָגן פּנים, אַביסל פֿאַרזאָרגט און מיט קנײטשן אַפֿן ברײטן װײַסן שטערן:
― אַז ס'איז באַשערט, הערט איר, אַן אומגליק, טרעפֿט דאָס אײַך גלײַך אין שטוב אַרײַן. איר מעגט זײַן מיט אַכצן קעפּ, װעט איר זיך פֿון דעם נישט אױסבאַהאַלטן. איך בין מיר, װי איר זעט מיך, אַ ייִד אַ ספּאָקאָינער, אַ רויִקער, כ'פֿלי נישט, כ'לױף נישט, כ'האָב פֿײַנט קהלשע געשעפֿטן, איך אַנטלױף פֿון גבאָות, סנדק, חתן־בראשית, דאָס, יענץ, וכדומה.
קיצור, דאַרף זיך טרעפֿן אַ מעשׂה, באַ אונדז אין שטעטל איז געשטאָרבן אַ ייִד, „מנשה־גױ“, װאָרעם ער איז געװען, זאָל ער מיר מוחל זײַן, אַ פּראָסטער נפֿש, נישט געקאָנט כּמעט דאַװנען, װי זאָגט מען עס, קײן צלם פֿאַר קײן אַלף, נישט לײענען, נישט שרײַבן, נישט דאָס, נישט יענץ, וכדומה.
קיצור, אַ פּראָסטער שלש־סעודות, נאָר אַן ערלעכער מענטש, אַן אָרנטלעכער ביז גאָר; דאָס װאָרט איז געװען הײליק, יענעמס קערבל קודש־קדשים, און קאַרג, קאַרג! ― זיך לאָזן אַרױסנעמען בײדע אױגן פֿאַר אײן גראָשן, דאָס גאַנצע לעבן געקליבן געקליבן, געקליבן געקליבן ― און סאַמע אינמיטן… געשטאָרבן. מילא, געשטאָרבן ― געשטאָרבן.