אײַזנבאַן־געשיכטעס: 2: דער גליקלעכסטער אין קאָדני

שלום עליכם (אַלע װערק)

דער גליקלעכסטער אין קאָדני

די בעסטע צײַט פֿאָרן אין באַן איז ― װײסט איר װען? אָסיענצײַט,
אַרום נאָך־סוכּות.

ס'איז נישט הײס און נישט קאַלט, און איר קוקט נישט אָן דעם פֿאַרװײנטן הימל מיט דער קלאָגעדיקער פֿאַרחושכטער ערד. טראָפּנס רעגן שמײַסן אין די פֿענצטער, קײַקלען זיך אַראָפּ אַפֿן פֿאַרשװיצטן גלאָז, אַזױ װי טרערן, און איר זיצט זיך, װי אַ פּריץ, אין װאַגאָן דריטער קלאַס מיט נאָך אַ סך אַזעלכע מיוחסים, װי איר, און כאַפּט אַ קוק אין דרױסן אַרױס, און איר דערזעט פֿון דערװײַטנס אַ װעגעלע שלעפּט זיך, טיאָפּקעט אין דער בלאָטע. אַפֿן װעגעלע זיצט, אײַנגעבױגן אין דרײַען, אַ גאָטס באַשעפֿעניש, מיט אַ זאַק איבערגעדעקט, און לאָזט אױס זײַן ביטער האַרץ צום פֿערדל נעבעך, אױך אַ גאָטס באַשעפֿעניש, ― און איר דאַנקט גאָט, װאָס איר זײַט אונטער אַ דאַך, צװישן מענטשן. איך װײס נישט, װי אַזױ איר ― איך האָב ליב פֿאָרן אין באַן אָסיענצײַט, אַרום נאָך־סוכּות.

דאָס ערשטע איז באַ מיר — אַן אָרט. האָב איך פֿאַרכאַפּט אַן אָרט, און װער שמועסט נאָך אין דער רעכטער האַנט, נעבן פֿענצטער, — בין איך מיר אַ קיסר. אַרױסגענומען דעם פּאָרטאַבאַק, הײבט מען אָן צו פֿאַררײכערן אַ פּאַפּיראָס נאָך אַ פּאַפּיראָס און אַרומקוקן זיך, װער פֿאָרט אין װאַגאָן און מיט װעמען קאָן מען רײדן אַ פּאָר װערטער װעגן געשעפֿט? פּאַסאַזשירן, דאַכט זיך, נישט צו פֿאַרזינדיקן, אָנגעפּאַקט, װי הערינג אין אַ פֿאַס, בערד, נעזער, היטלען, בײַכער, געשטאַלטן פֿון מענטשן. און מענטשן? ― נישט אײנער. נאָר שאַ, אָט זיצט עפּעס אין אַ װינקעלע אײנער אַלײן אַ מאָדנער פּאַרשױן, אַ פּאַרשױן נישט װי אַלע. באַ מיר איז אַ שאַרף אױג. נישט קײן געװײנלעכע מענטשן װעל איך אײַך באַמערקן צװישן הונדערט.

דאָס הײסט, אַפֿן קוק איז דאָס אַפֿילו אַ גאַנץ געװײנלעך מענטשל, אַ ייִדל פֿון די ייִדלעך, װאָס מע מעסט זײ אַפֿן מעסטל, אָדער דאָס, װאָס װערט אָנגערופֿן באַ אונדז: „אַ ייִד פֿון אַ גאַנץ יאָר“. נאָר אָנגעטאָן איז ער עפּעס מאָדנע: אַ קאַפּאָטע נישט קײן קאַפּאָטע, אַ כאַלאַט נישט קײן כאַלאַט. אַפֿן קאָפּ ― אַ היטל נישט קײן היטל, אַ יאַרמעלקע נישט קײן יאַרמעלקע. אין די הענט ― אַ שירעם נישט קײן שירעם, אַ בעזעם נישט קײן בעזעם. אַ מאָדנע אָנטאָן.

נאָר נישט דאָס אָנטאָן איז דער עיקר, װי דאָס ייִדל אַלײן מיט זײַן רירעװדיקײט, מיט זײַן אַרומקוקן זיך אַף אַלע זײַטן און מיט זײַן נישט קאָנען אײַנזיצן אַף אײן אָרט, און דערהױפּט ― מיט זײַן שײַנענדיק, פֿרײלעך, לעבעדיק פּנים און גליקלעך אױסזען.

נישט אַנדערש, װי דער מענטש האָט אָדער אױסגענומען אַ הױפּט־ טרעפֿער, אָדער חתונה געמאַכט אַ טאָכטער אין אַ מזלדיקער שעה, אָדער אַרײַנגעגעבן אַ זון אין גימנאַזיע. אַלע מינוט כאַפּט ער זיך אױף, טוט אַ קוק אין פֿענצטער און אַ זאָג צו זיך אַלײן: „אַ סטאַנציע? נאָך נישט?“ ― און זעצט זיך אַװעק, אַלע מאָל נענטער צו מיר, אַ שײַנענדיקער, אַ פֿרײלעכער, אַ גליקלעכער.

בטבֿע, דאַרפֿט איר װיסן, בין איך אַ מענטש, װאָס האָב פֿײַנט, װי אַנדערע, קריכן צו יענעם אין האַרצן אַרײַן, אױסטאַפּן, אױספֿרעגן, װער און װאָס און װען. איך גײ מיר מיט דעם גאַנג, אַ ז אַ מ ע נ ט ש, װ אָ ס ה אָ ט ע פּ ע ס, װ ע ט ע ר ע ס אַ ל ײ ן אַ ר ו י ס־ ג ע ב ן.

כּך הװה. נאָך דער צװײטער סטאַנציע האָט זיך מײַן רירעװדיק ייִדל צוגערוקט צו מיר נאָך אַביסל נענטער, דאָס הײסט, טאַקע גאַנץ נאָענט, אַזױ, אַז זײַן מױל איז אױסגעקומען אַקוראַט אַקעגן מײַן נאָז.

― װוּהין פֿאָרט אַ ייִד?

איך האָב אָבער פֿאַרשטאַנען פֿון זײַן פֿרעגן מיך און פֿון זײַן אַרומקוקן זיך און פֿון זײַן קראַצן זיך אונטערן היטל, אַז אים גײט נישט אָן אַזױ, װוּהין א י ך פֿאָר, װי עס װילט זיך אים אַרױסדערצײלן, װוּהין ע ר פֿאָרט. און איך האָב אים געטאָן צוליב, דאָס הײסט, איך האָב אים דערױף נישט געענטפֿערט גאָרנישט, נאָר אַ פֿרעג געטאָן: „און איר װוּהין?“ ― און ס'איז אַװעק אַ גאַנג:

― איך װוּהין? קײן קאָדני. געהערט אַמאָל קאָדני? בין איך אַ דאָרטיקער בין איך. נישט װײַט פֿון דאַנען. די דריטע סטאַנציע. דאָס הײסט, פֿון דאַנען האָבן מיר נאָך אַזױ גרױס װי דרײַ סטאַנציעס. און פֿון דאָרטן קײן קאָדני באַדאַרף מען נאָך צופֿאָרן מיט דער אַקס אַ שעה אָנדערטהאַלבן. דאָס הײסט, סע רעדט זיך נאָר אַזױ: אָנדערטהאַלבן. אין אמתן איז דאָס טאַקע גאַנצע צװײ שעה, אײַזערנע צװײ שעה, נאָך מיט אַ סמיטשיק. אי דאָס, מיט אַ תּנאַי ― אױב ס'איז אַ גוטער װעג און מע פֿאָרט מיט אַ פֿאַעטאָן. איך האָב באַשטעלט, דורך אַ דעפּעש. איך האָב געקלאַפּט, הײסט דאָס, אַ דעפּעש, מע זאָל מיר אַרױסשיקן אַ פֿאַעטאָן אַף דער סטאַנציע. צוליב מיר, מײנט איר? שרעקט אײַך נישט. איך קאָן באַשטײן זיך איבערכאַפּן זאַלבעזעקסט מיט אַ פּראָסטן בעל־עגלה, אָדער אַז נישט, נעמט מען דעם שירעם אין אײן האַנט און דאָס פּעקל אין דער אַנדערער האַנט און מען איז עולה־רגל גלײַך אין שטאָט אַרײַן גאַנץ פֿײַן צופֿוס. סע טראָגט נישט, פֿאַרשטײט איר מיך, אַף קײן פֿאַעטאָנעס. װעדליק די גאָלדענע געשעפֿטן, מעג מען גאָר אינגאַנצן זיצן אין דער הײם. האַ? װאָס זאָגט איר?

דאָ איז מײַן פּאַרשױן מפֿסיק, טוט אַ זיפֿץ און הײבט־אָן רײדן שטיל, גלײַך צו מיר אין אױער אַרײַן, קוקט זיך פֿריִער אַרום אין אַלע זײַטן, אױב קײנער הערט אים נישט אונטער.

― איך פֿאָר נישט אַלײן. איך פֿאָר מיט אַ פּראָפֿעסאָר פֿאָר איך… װי קום איך צו אַ פּראָפֿעסאָר? איז אַזױ די מעשׂה: פֿון קאַשעװאַרעװקע האָט איר געהערט? אַ שטעטל אַזעלכעס פֿאַראַן, הײסט דאָס מיטן נאָמען קאַשעװאַרעװקע. װױנט דאָרטן אַ ייִד אַ גבֿיר, אַן אױפֿגעקומענער גבֿיר, אפֿשר האָט איר געהערט פֿון אים, באָראָדענקאָ הײסט ער, איציקל באָראָדענקאָ. געפֿעלט אײַך דער נאָמען? אַיאָ אַ גױיִשער נאָמען? נאָר װאָס קומט אַרױס? אַ גױיִשער נאָמען, אַ ייִדישער נאָמען ― דערװײַל האָט ע ר דאָס געלט. און אַ סך געלט. גאָר אַ סך. ס'איז אַ סבֿרה, אַז בײַ אונדז אין קאָדני שאַצט מען אים כּמעט אין אַ האַלבן מיליאָן. און אפֿשר, אַז איר װעט מיך שטאַרק בעטן, האָט איר באַ מיר געפּועלט, אַז ער זאָל פֿאַרמאָגן דעם גאַנצן מיליאָן. דאָס הײסט, װעדליק ער איז, איך בעט איבער אײַער כּבֿוד, אַ דבֿר־אַחר, װאָלט ער געמעגט פֿאַרמאָגן צװײ. אָט האָט איר אַ ראַיה: כאָטש איך זע אײַך דעם ערשטן מאָל, נאָר פֿאַרשטײן פֿאַרשטײ איך אַז איר פֿאָרט אױס אַ װעלט, אַװדאי מער פֿון מיר. זאָגט מיר דעם אמת: איר האָט עפּעס אַ סך מאָל געהערט דעם נאָמען באָראָדענקאָ, ער זאָל זיך אױסשטעלן מיט עפּעס אַ ייִדישער זאַך, אַ גרױסע נדבֿה, צי װאָס? באַ אונדז אין קאָדני האָבן מיר נאָך לעת־עתּה דערפֿון עפּעס נישט געהאָרכט. נאָר אױך די אײגענע מעשׂה. גאָטס סטראַפּטשע בין איך נישט און אַף יענעמס קעשענע איז יעדער אַ װתּרן. איך רײד נישט פֿון נדבֿות און צדקה; איך רײד מ ע נ ט ש ל ע כ ק יי ט רײד איך. גאָט האָט דיר געהאָלפֿן, דו ביסט אַזױ רײַך, אַז דו קאָנסט זיך פֿאַרגינען אױסשרײַבן אַ פּראָפֿעסאָר, — װאָס װעט דיך אַרן, אַז יענער װעט אױך געניסן דורך דיר דעם זכות? מע בעט נישט באַ דיר קײן געלט, מע בעט באַ דיר אַ גוט װאָרט ― װאָס כאַפּט דיך אַװעק דער רוח? װעט איר האָרכן אַ שײנס.

דאַרף זיך טרעפֿן אַ מעשׂה, אַז מע װערט געװאָר באַ אונדז אין קאָדני (באַ אונדז אין קאָדני װײס מען אַלץ), אַז באַ דעם קאַשעװאַ־רעװקער גבֿיר, באַ אָט דעם איציקל באָראָדענקאָ, װאָס איך דערצײל אײַך, װערט קראַנק, נישט דאָ געדאַכט, אַ טאָכטער. װאָס איז איר קראַנקשאַפֿט, מײנט איר? אַ נעכטיקער טאָג, אַ פֿאַרליבעניש. זי האָט זיך פֿאַרליבט אין אַ גױ, האָט זיך דער גױ אָפּגעזאָגט, האָט זי אײַנגענומען סם (באַ אונדז אין קאָדני װײס מען אַלץ). ערשט נעכטן איז דאָס געװען. איז מען אַװעקגעלאָפֿן און מע האָט אַראָפּגעבראַכט אַ פּראָפֿעסאָר, דעם גרעסטן פּראָפֿעסאָר. באַ אַזאַ גבֿיר שפּילט עפּעס אַ ראָליע? פֿאַלט מיר אײַן אַ געדאַנק: אַזױ װי דער פּראָפֿעסאָר װעט דאָך דאָרט נישט בלײַבן זיצן; הײַנט־מאָרגן פֿאָרט ער דאָך צוריק; און פֿאָרן פֿאָרט ער דאָך סײַ־װי־סײַ דורך אונדזער סטאַנציע, דאָס הײסט, פֿאַרבײַ קאָדני, — װאָלט אפֿשר געװען אַ פּלאַן, ער זאָל זיך צוריקװעגס אַראָפּכאַפּן מפּאָיעזד לפּאָיעזד צו אונדז, צו מיר הײסט דאָס? עס ליגט באַ מיר אַ קינד, נישט פֿאַר אײַך געדאַכט. דהײַנו, װאָס מײנט איר, איז אים? איך װײס אַלײן נישט װאָס, עפּעס איז אים אינעװײניק. דאָס הײסט, הוסטן, דאַנקען נאָט, הוסט ער נישט. און װײַטער, ער זאָל פֿילן עפּעס אַ װײטיק אין האַרצן ― איז אױך נישט. נאָר װאָס־זשע דען? קײן טראָפּן בלוט, און שװאַך, שװאַך, װי אַ פֿליג. דערפֿון, װאָס ער עסט נישט. גאָרנישט נישט. װי אַזױ, מײנט איר, גאָרנישט נישט? אָבער לחלוטין גאָרנישט. מילך אַמאָל טרינקט ער אױס אַ גלאָז. איז דאָס ― מיט גװאַלד. מע דאַרף אים אײַנבעטן דאַרף מען אים. אױסװײנען. און װײַטער איז נישט קײן לעפֿל יױך און נישט קײן ביסן ברױט. פֿון פֿלײש שמועסט מען נישט. פֿלײש קאָן ער גאָר נישט זען. פֿאַרװאַרפֿט מיטן קאָפּ. דאָס איז פֿון זינט ער האָט געבלוט. זומער האָט ער, נישט הײַנט געדאַכט, געבלוט. אײן מאָל, גאָר שטאַרק. איצט, דאַנקען גאָט, שױן מער נישט. הלװאַי װײַטער. נאָר אָפּגעשװאַכט איז ער ― איר קאָנט אײַך גאָר נישט משער זײַן. קױם־קױם װאָס ער האַלט זיך אַף די פֿיס. אַ קלײניקײט ― אַ מענטש פֿיבערט, גליט װי אַף פּאָקן גליט ער! פֿון נאָך שבֿועות. נײַן־און־דרײַסיק מ י ט אַ האַלבן, אָדער נײַן־און־דרײַסיק אָ ן אַ האַלבן. גאָר נישטאָ קײן שום מיטל דערצו. געװען שױן מיט אים באַם דאָקטער נישט אײן מאָל. נאָר װאָס װײסן אונדזערע דאָקטױרים? אַ סך עסן, זאָגן זײ, אַ סך לופֿט? װוּ־זשע? אַז פֿון עסן װיל ער גאָר נישט הערן. און לופֿט? פֿון װאַנען זאָל זיך נעמען באַ אונדז לופֿט? אין קאָדני ― לופֿט? כאַ־כאַ! אַ װױל שטעטל קאָדני. אַ ייִדיש שטעטל. פֿאַראַן באַ אונדז, קײן עין־הרע, אַביסל ייִדן, פֿאַראַן באַ אונדז אַ בית־מדרש, פֿאַראַן אַ שול, פֿאַראַן אַ רבֿ, פֿאַראַן אַלצדינג. נאָר פֿון צװײ זאַכן האָט אונדז גאָט אױסגעהיט: פֿון לופֿט און פֿון פּרנסה. מילא, פּרנסה איז אָפּגערעדט. פּרנסה האָבן מיר, ברוך השם, אײנס פֿון דאָס אַנדערע… און לופֿט? אַז מיר װילן לופֿט, גײען מיר אין „הױף“ אַרײַן. אין „הױף“, זעט איר, איז שױן דװקא דאָ לופֿט. אַמאָל, אַז קאָדני האָט געהערט צו די פּױלישע פּריצים האָט מען נישט געטאָרט אַרײַנשמעקן אין „הױף“ אַרײַן. די פּריצים האָבן נישט צוגעלאָזט. נישט אַזױ די פּריצים, װי די פּריצישע הינט. נאָר זינט קאָדניר „הױף“ איז אַרײַנגעפֿאַלן אין ייִדישע הענט, איז געװאָרן אױס הינט, און דער „הױף“ איז געװאָרן גאָר אַן אַנדער „הױף“. אַ מחיה אַרײַנצוגײן אין „הױף“ אַרײַן. טאַקע פּריצים, פּאָמעשטשיקעס, נאָר ייִדישע פּאָמעשטשיקעס. רײדן ייִדיש, װי איך מיט אײַך. און האַלטן פֿון ייִדישקײט, און האָבן ליב אַ ייִדן. אַז מען שמועסט ייִדן, איז דאָך נישט שײך! דאָס הײסט, איך װעל אײַך נישט זאָגן, אַז זײ זאָלן זײַן אַזעלכע גרױסע צדיקים. ברוך השם, אין שול אַרײַן צו אונדז דאַװנען כאַפּן זײ זיך ניט אַזױ שטאַרק, און, להבֿדיל, צו אונדז אין באָד אַרײַן ― אַװדאי נישט. און זײ זאָלן מורא האָבן מחלל־שבת זײַן ― זעט מען עפּעס אױך נישט. און פֿאַר אַ הינדל, זאָגט מען, אין פּוטער, שרעקן זײ זיך אױך נישט שטאַרק איבער. נו, און שערן דאָס בערדל, און גײן אָן אַ היטל, און נאָך אַזעלכע זאַכן ― פֿון דעם שמועסט מען נישט. דאָס איז שױן הײַנט אומעטום אַ װאָכעדיקער גאַנג. פֿאַראַן שױן באַ אונדז, דאַנקען גאָט, אין קאָדני אױך אַזעלכע בחורימלעך, װאָס ס'איז זײ שװער דאָס היטל אַפֿן קאָפּ… פּראַװדע, קאָדני האָט אַף אונדזערע פּאָמעשטשיקעס נישט װאָס צו קלאָגן זיך. אונדזערע ייִדישע פּריצים זײַנען פֿאַרן שטעטל גענוג יוצא. פֿאַרקערט, פֿײַנען זיך אױס, װי װײַט מעגלעך. קומט אָסיען, שיקן זײ אַרײַן אַ הונדערט זעקלעך קאַרטאָפֿלעס פֿאַר אָרעמעלײַט. װינטער ― שטרױ אַף צו הײצן. ערבֿ פּסח ― מעות־חטים. נישט לאַנג האָבן זײ געשענקט ציגל אַף אַ שול. װאָס איז שײך? אַלצדינג פֿײַן און שײן און לײַטיש, װי עס געהער צו זײַן. נאָר אָט דאָס הינדל אין פּוטער זאָל נאָר נישט זײַן, אױ, אָט דאָס הינדעלע!… מײנט נישט! איך װיל זײ חלילה דערמיט נישט באַרײדן. װאָס האָב איך צו זײ? אַדרבה! זײ װעלן אײַך פֿאַר מיר נישט אַװעקגעבן קײן זאַק באָרשט. רב אַלטער (מע רופֿט מיך אַלטער רופֿט מען מיך) איז באַ זײ דאָס אײבערשטע פֿון שטױסל. אַז מע דאַרף האָבן עפּעס אין שטאָט אַרײַן מכּח אַ נײטיקער זאַך, אַ נײַעם לוח, צום בײַשפּיל, אַף ראָש־השנה, מצות אַף פּסח, אַף סוכּות הושענות, וכדומה אַזעלכע זאַכן, װאָס זײַנען שײך צו ייִדישקײט, ― שיקט מען רופֿן אַלטערן. און מײַן װײַב אין קלײטל (מײַן װײַב האַלט אַ קלײטל האַלט זי) גיבן זײ צו לײזן שײן געלט. פֿאַר זאַלץ און פֿאַר פֿעפֿער און פֿאַר שװעבעלעך און פֿאַר אַלצדינג. דאָס האָט איר אײַך די פּאָמעשטשיקעס. און זײערע קינדער די סטודענטלעך ― די זײַנען פֿאַר מײַן זון גאָר די כּפּרה. קומט דער זומער און זײ פֿאָרן זיך צונױף פֿון פּײטערבאַרג, לערנען זײ מיט אים װאָס איר װילט. זיצן אַװעק מיט אים טעגװײַז איבער די ביכלעך. און באַ מײַנעם אַ ביכל, דאַרפֿט איר װיסן, איז דאָס חיות מיט דער נשמה! טײַערער פֿונעם טאַטן מיט דער מאַמען. איך האָב מורא צו זאָגן, נאָר מײנען מײן איך, אַז דאָס ביכל ― דאָס איז טאַקע זײַן מלאך־המות. פֿון דעם ביכל האָט זיך גענומען דאָס גאַנצע אומגליק… זי דרינגט מיר אַפֿילו, אַז ס'איז באַ אים פֿונעם פּריזיװ. װאָס פּריזיװ? װען פּריזיװ? דעם פּריזיװ האָט ער שױן לאַנג פֿאַרגעסן. נאָר מילא, װי אַזױ די מעשׂה איז שױן דאָרטן, צי ביכל, צי פּריזיװ ― דערװײַל ליגט באַ מיר אַ קינד, נישט פֿאַר קײן ײִדן געדאַכט, און צאַנקט, צאַנקט נעבעך, גײט־אױס, װי אַ ליכט, אײן גאָט זאָל זיך אַף אים דערבאַרעמען…

אַ מינוט האָט זיך אַף מײַן ײִדלס שײַנענדיק פּנים אָנגערוקט װי אַ כמאַרעלע. אָבער נישט מער, װי אײן מינוט. גיך האָט געגעבן אַ קוק־אַרױס די זון, פֿאַרטריבן די כמאַרע, און דאָס פּנים האָט באַ אים װידער אָנגעהױבן שײַנען, די אױגן לײַכטן און דאָס מױל שמײכלען. און אָט דערצײלט ער װײַטער:

― הכּלל, װוּ־זשע האַלטן מיר? יאָ. האָב איך מיך מײשבֿ געװען, איך װעל געבן אַ לױף קײן קאַשעװאַרעװקע, צו איציקל באָראָדענקאָ, צום גבֿיר הײסט דאָס. געװײנלעך, האָב איך מיך נישט געלאָזט אין װעג אַרײַן גלאַט אַזױ, װי זאָגט איר, מיט לײדיקע הענט. איך האָב מיטגענומען אַ בריװ האָב איך מיטגענומען. פֿון אונדזער רבֿ (דער קאָדניר רבֿ האָט אַ נאָמען). אַ שײנעם בריװ: „היות אַזױ װי גאָט האָט אײַך געהאָלפֿן, איר זײַט אימשטאַנד אַראָפּברענגען צו זיך אין שטוב אַרײַן אַ פּראָפֿעסאָר, אַז איר דאַרפֿט, און אַזױ װי באַ אונדזער אַלטערן ליגט, נישט פֿאַר אײַך געדאַכט, אַ זון אַפֿן טױטן־בעט, אפֿשר װעט זיך דערװעקן אין אײַער האַרץ אַ פֿונק פֿון רחמנות און איר װעט אַראָפּנידערן פֿון אײַער געצעלט און אַרײַנגײן אין דער „פּאָלאָזשעניע“ און װעט פּועלן באַם פּראָפֿעסאָר, אַז צוריקװעגס, ער פֿאָרט דאָך סײַ־װי־סײַ פֿאַרבײַ קאָדני, זאָל ער זיך אַראָפּכאַפּן צו אונדז מפּאָיעזד לפּאָיעזד אַף אײן פֿערטל שעה נאָר, אַ קוק טאָן אַפֿן קראַנקן. ובשׂכר זה…“ נו, און אַזױ װײַטער. אַ שײנער בריװ.

פּלוצעם דערהערט זיך אַ פֿײַף, און מיר בלײַבן שטײן. מײַן ײִדל טוט זיך אַ כאַפּ־אױף:

― אַהאַ! אַ סטאַנציע? אָט טו איך אַ שפּרונג אין פּערװע קלאַס נאָר אַף אײן מינוט. איך װעל נאָר געבן אַ קוק צו מײַן פּראָפֿעסאָר, קום איך באַלד אַרײַן, װעל איך אײַך „קינטשען“ די מעשׂה.

אַרײַנגעקומען איז מײַן ייִדל צוריק מיט נאָך אַ מער שײַנענדיק פּנים, װי פֿריִער. איך זאָל װיסן, אַז מע קאָן זיך אַזױ אױסדריקן, װאָלט איך געזאָגט: ע ס ה אָ ט ג ע ר ו ט אַ ף א י ם ד י ש כ י נ ה. אָנגעבױגן זיך צו מיר אַפֿן אױער, מאַכט ער צו מיר שטיל, װי ער װאָלט מורא האָבן עמעצן אױפֿװעקן:

― ער שלאָפֿט, דער פּראָפֿעסאָר מײַנער. גאָט זאָל העלפֿן, ער זאָל זיך כאָטש גוט אױסשלאָפֿן, אַזױ אַז ער װעט קומען, זאָל ער קומען מיט אַ לױטערן קאָפּ… הקיצור, װוּ־זשע האָבן מיר זיך אָפּגעשטעלט? אין קאַ־שעװאַרעװקע.

קום איך, הײסט עס, צו פֿאָרן קײן קאַשעװאַרעװקע און לאָז מיך גלײַך אין שטוב אַרײַן, קלינג־אָן באַ דער טיר אײנס און צװײ און דרײַ, שפּרינגט־אַרױס אַ נפֿש מיט אַ פּאָר פּיסקעס און מיט אַ געגאָלטער מאָרדע און באַלעקט זיך, װי אַ קאַץ, און מאַכט צו מיר בלשון פֿאָניע: „שטאָ נאַדאַ?“ זאָג איך צו אים דװקא אַף ייִדיש: „מסתּמא איז „נאַדאַ“; ס'זאָל נישט זײַן „נאַדאַ“, װאָלט איך מיך נישט געהעצקעט אַהער אַזש פֿון קאָדני“…

הערט ער מיך אױס, קײַט און באַלעקט זיך און דרײט מיטן קאָפּ: „מען קאָן נישט איצטער צוטרעטן צו אונדזערע, װאָרעם דער פּראָפֿעסאָר זיצט“. זאָג איך: „אַדרבה, װײַל דער פּראָפֿעסאָר זיצט. איך בין, זאָג איך, טאַקע צוליבן פּראָפֿעסאָר אַהער געקומען“. זאָגט ער צו מיר: „װאָס פֿאַר געשעפֿטן האָט איר מיט אַ פּראָפֿעסאָר?“ זאָל איך אים גײן דערצײלן מעשׂיות! נעם איך און דערלאַנג אים דעם רבֿס בריװ: „גוט איז דיר, זאָג איך, צו שמועסן, אַז דו שטײסט פֿון יענער זײַט, און אַף מיר, זאָג איך, גײט אַ רעגן. נאַ דיר, זאָג איך, אָט דעם דאָקומענט, און גיב דאָס איבער, זײַ מוחל, דעם בעל־הבית, זאָג איך, גלײַך אים אין די הענט אַרײַן“. און אַלײן בלײַב איך שטײן אין דרױסן, פֿון יענער זײַט טיר, און װאַרט ביז מע װעט מיך שיקן רופֿן. איך װאַרט אַ האַלבע שעה. איך װאַרט אַ שעה. איך װאַרט צװײ. דער רעגן גיסט, אַ מבול, און מע רופֿט מיך עפּעס נישט. הײבט דאָס מיך שױן אָן צו פֿאַרדריסן. נישט אַזױ פֿאַר זיך, װי פֿאַר אונדזער רבֿ. דאָס שרײַבט דאָך נישט קײן ייִנגעלע, דאָס שרײַבט דאָך עפּעס אַ רבֿ! (דער קאָדניר רבֿ האָט אַ נאָמען). גײ איך און טו אַ צי דאָס גלעקל נאָך אַ מאָל און נאָך אַ מאָל. אַז סע שפּרינגט נישט אַרױס דער אײגענער נפֿש מיט די רױטע פּיסקעס, מיט אַ גװאַלד און מיט אַ רציחה: „אַן עזות, זאָגט ער, פֿון אַ ייִדן — קלינגען!“ „אַן עזות לאָזן אַ ייִדן, זאָג איך, שטײן צװײ שעה אין דרױסן אַפֿן רעגן!“ און טו מיך אַ לאָז צו דער טיר און װיל אַרײַן אינעװײניק — װער? װאָס? פֿאַרהאַקט די טיר, און רוף מיך קנאַקניסל! װאָס־זשע טוט מען װײַטער? עפּעס טאַקע זײער נישט פֿרײלעך. פֿאָרן צוריק מיט גאָרנישט איז עפּעס זײער נישט שײן. ערשטנס, אַ בזיון פֿאַר זיך אַלײן. איך בין דאָך עפּעס אַ שטיקל בעל־הבית באַ אונדז אין קאָדני, חלילה נישט קײן שלעפּער… און אַגבֿ רײַסט מיר דאָס האַרץ: מײַן קינד נעבעך…

איז דאָך אָבער פֿאַראַן, װי זאָגט איר, אַ גרױסער גאָט אַף דער װעלט. איך טו אַ קוק ― עס פֿאָרט־צו אַ קאַרעטע מיט פֿיר פֿערד, און גלײַך צו דער טיר. איך טו מיך אַ נעם צום קוטשער: װאָס איז פֿאַר אַ קאַרעטע און װעמענס איז פֿערד? װער איך געװאָר, אַז דאָס איז טאַקע דעם גבֿירס קאַרעטע מיטן גבֿירס פֿערד. פֿונעם פּראָפֿעסאָרס װעגן. דאָס װעט מען אים נעמען, דעם פּראָפֿעסאָר הײסט עס, און מען װעט אים אָפּפֿירן צו דער באַן. אױב אַזױ, טראַכט איך מיר, איז דאָך שױן טאַקע װידער גוט. אױסגעצײכנט גוט! און אײדער איך קוק מיר אַרום, עפֿנט זיך די טיר און עס באַװײַזט זיך טאַקע ער אַלײן, דער פּראָפֿעסאָר הײסט עס. אַ קלײניטשקער, אַן אַלטיטשקער, מיט אַ פּנים ― װאָס זאָל איך אײַך זאָגן? אַ מלאך, אַ מלאך פֿונעם הימל! נאָך אים גײט נאָך דער גבֿיר, איציקל באָראָדענקאָ הײסט עס, דװקא אָן אַ היטל. און גאָר הינטן גײט דער נפֿש מיט די רױטע פּיסקעס, טראָגט־נאָך דעם פּראָפֿעסאָרס טשעמאָדאַנטשיקל. איר זאָלט אָנקוקן אַ גבֿיר פֿון אפֿשר העכער אַ מיליאָן, גאָט זאָל מיך נישט שטראָפֿן פֿאַר די רײד, ― טראָגט ער אַ פּידזשאַק פֿון געװײנטלעכן געװאַנט, „דיאַגאָנאַל“, װי מע טראָגט באַ אונדז אין קאָדני, האַלט די הענט אין די קעשענעס, און קוקן קוקט ער אָן אַ זײַט, אַביסל קאַסאָקע. איך שטײ און באַטראַכט: רבונו של עולם! אָט דאָס האָט מיליאָנען? נאָר גײ טענה זיך אױס מיט גאָט!… דערזען מיך שטײן, נעמט ער מיך דורך מיט די קאַסאָקע אױגן און רופֿט זיך אָן צו מיר: „װאָס דאַרפֿט איר?“ גײ איך צו און מאַך צו אים: „אַזױ און אַזױ, זאָג איך, דאָס האָב איך אײַך געבראַכט, זאָג איך, דעם בריװ פֿון אונדזער רבֿ האָב איך אײַך געבראַכט“… מאַכט ער צו מיר: „פֿון װאָסער רבֿ?“ איר הערט? ער װײס שױן גאָר נישט, פֿון װאָסער רבֿ?! „פֿון קאָדניר רבֿ, זאָג איך. איך בין אַ דאָרטיקער בין איך, איך בין אומיסטנע געקומען, זאָג איך, פֿון קאָדני צום פּראָפֿעסאָר, זײ זאָלן זיך מטריח זײַן, זאָג איך, קײן קאָדני מפּאָיעזד לפּאָיעזד אַף אַ פֿערטל שעה צו מײַן קינד, זאָג איך, באַ מיר איז אַ קינד, זאָג איך, נישט פֿאַר אײַך געדאַכט, טױט־קראַנק“… אָט אַזױ, מיט די װערטער, זאָג איך צו אים. איך בין אײַך נישט מגזם אַף אַ האָר אַפֿילו. װאָס האָב איך גערעכנט? איך האָב גערעכנט: אַ מענטשן האָט געטראָפֿן אַן אומגליק, ס'האָט זיך באַ אים געסמט, נישט דאָ געדאַכט, אַ טאָכטער, אפֿשר װעט זיך באַ אים צעברעכן דאָס האַרץ, ער װעט רחמנות האָבן אַף אַן אָרעמען טאַטן? צום סוף: װער ― װאָס? נישט געענטפֿערט מיר קײן חצי דבור, נאָר אַ קוק געטאָן מיט די קאַסאָקע אױגן אַף דעם נפֿש מיט די רױטע פּיסקעס, װי אײנער רעדט: „טאָמער װאָלסטו אָפּגערױמט פֿונעם װעג אָט דאָס ייִדל?“ און מײַן פּראָפֿעסאָר איז דערװײַל אַרײַן מיטן טשעמאָדאַנטשיקל אין קאַרעטע אַרײַן. נאָך אײן מינוט ― איז אױס פּראָפֿעסאָר! װאָס טוט מען דעמאָלט? דערזען, אַז דאָס שפּיל איז פֿאַרן טײַװל, האָב איך מיר מײשבֿ געװען: יעבֿור עלי מה, װאָס ס'װעט זײַן װעט זײַן, מען דאַרף ראַטעװען אַ קינד! און נעם מיך אָן מיט האַרץ און ― פּוץ גלײַך אונטער די פֿערד!… מילא, װאָס זאָל איך אײַך זאָגן, אַז ס'איז מיר געװען גוט צו ליגן אונטער די פֿערד? ― װײס איך נישט. איך געדענק נישט אַפֿילו, װיפֿל צײַט איך בין געלעגן, און צי בין איך גאָר אינגאַנצן געלעגן? עס קאָן זײַן, איך בין גאָר נישט געלעגן. איך װײס נאָר, אַז עס האָט נישט געדױערט אַפֿילו אַזױ פֿיל, װיפֿל איך דערצײל אײַך, איז דער אַלטיטשקער, דער פּראָפֿעסאָר הײסט עס, שױן געשטאַנען נעבן מיר: „שטאָ טאַקאָיע?“ און „גאָלובטשיק!“ ― איך זאָל אים אױסדערצײלן אַלצדינג, אַרױסזאָגן װאָס איז מײַן באַגער, איך זאָל נאָר נישט מורא האָבן. און דער גבֿיר שטײט באַ דער זײַט און קוקט מיך אָן מיט די קאַסאָקע אױגן, און איך רײד! איר דאַרפֿט װיסן, אַז קײן גרױסער בעל־דברן אַף רוסיש בין איך נישט, נאָר דאָס מאָל האָט מיר גאָט עפּעס אַרײַנגעגעבן אַזאַ כּוח און עס האָט זיך גערעדט! איך האָב אים אױסדערצײלט אַלצדינג, װאָס ס'איז באַ מיר אַף דער נשמה. איך האָב אים געזאָגט: „אַזױ און אַזױ, הער פּראָפֿעסאָר, אפֿשר איז דאָס אַ באַשערטע זאַך, אַז איר זאָלט זײַן דער שליח מיר אומקערן מײַן קינד, מײַן אײנאונאײנציקן זון, װאָס איז געבליבן באַ מיר פֿון זעקס, דעם צו לענגערע יאָר. און אױב, זאָג איך, עס מוז קאָסטן געלט, פֿאַרמאָג איך מײַן אײגענעם אַ גאַנצן כּף־האער, אַ פֿינפֿאונצװאַנציקער הײסט עס, חלילה נישט מײַנער, זאָג איך, װי קומט צו מיר אַזױ פֿיל געלט? דאָס איז מײַן װײַבס פֿינפֿאונצװאַנציקער, זאָג איך, ליגט אָנגעגרײט צו פֿאָרן אין שטאָט אַרײַן נאָך סחורה. בין איך מפֿקיר, זאָג איך, דעם פֿינפֿאונצװאַנציקער, כאַפּט דער גוטער יאָר מײַן װײַבס קלײטל, אַבי ראַטעװען אַ קינד!… אַזױ זאָג איך און גײ און צעשפּיליע די קאַפּאָטע און װיל אַרױסבאַקומען מײַן פֿינפֿאונצװאַנציקער. נעמט דער אַלטיטשקער, דער פּראָפֿעסאָר הײסט עס, לײגט־אַרױף אַף מיר די האַנט: „ניטשעװאָ!“ און הײסט מיר קריכן אין קאַרעטע ― איך זאָל אַזױ דערלעבן טרעפֿן מײַן זון אַ געזונטן, װי איך זאָג אײַך נישט קײן ליגן! נו, פֿרעג איך אײַך, זאָל ער נישט זײַן די כּפּרה, איציקל באָראָדענקאָ מײן איך, פֿאַרן פּראָ־פֿעסאָרס מינדסטן נאָגל? ער האָט דאָך מיך שיִער געקױלעט אָן אַ מעסער האָט ער דאָך מיך! גוט, דער אײבערשטער האָט אַזױ געפֿירט, ס'איז מיר אָפּגעראָטן. און װאָס װאָלט געװען, למשל, װען חלילה פֿאַרקערט?… האַ? װאָס זאָגט איר?…

אין װאַגאָן װערט אַ שטיקל סומאַטאָכע, און מײַן ייִדל טוט זיך אַ װאָרף צום קאָנדוקטאָר:

― קאָדני?

― קאָדני.

— זײַט געזונט און פֿאָרט געזונט און זאָגט נישט קײנעם, מיט װעמען איך פֿאָר. איך װיל נישט, מע זאָל װיסן באַ אונדז אין קאָדני, אַז איך בין געקומען מיט אַ פּראָפֿעסאָר. מע װעט זיך צונױפֿלױפֿן!…

אַזױ מאַכט צו מיר דאָס ייִדל בסוד־סודות און קװעטשט מיר די האַנט ― און מער זע איך אים נישט.

ערשט אין אַ פּאָר מינוט אַרום, װען מיר האַלטן שױן באַ פֿאָרן װײַטער, דערזע איך דורכן פֿענצטער טרײסלט זיך אַ הינקענדיקער טאַ־ ראַנטאַס מיט אַ פּאָר אָפּגעבאַרעטע פֿאַרזאָרגטע גרױע פֿערדלעך. אין טאַראַנטאַס זיצט אַ קלײניטשקער, אַן אַלטיטשקער, מיט ברילן, מיט יונגע רױטע בעקלעך און מיט אַ גרױ בערדל. אַקעגן אים, אין פֿאַעטאָן, זיצט מײַן ייִדל אָן אַ זײַט, הענגט װי אַף אַ פֿאָדעם, קוקט דעם אַלטיטשקן גלײַך אין די אױגן אַרײַן און העצקעט זיך, און דאָס פּנים באַ אים שײַנט, און די אױגן ― אָט־אָט שפּרינגען זײ אַרױס.

אַ שאָד, װאָס איך בין נישט קײן פֿאָטאָגראַף און פֿיר נישט מיט זיך קײן אַפּאַראַט. עס װאָלט געװען אַ יושר אַראָפּצוכאַפּן פֿונעם ייִדל אַ פּאָרטרעט. לאָז די װעלט זען, װאָס הײסט אַ גליקלעכער מענטש ― דער גליקלעכסטער מענטש אין קאָדני.

ענדע געשיכטע נומער צװײ

געשריבן אין יאָר 1909 סטאַנציע באַראַנאָװיטש

דאָס מאָל זײַנען מיר געװען נישט מער װי אַ פּאָר מנינים ייִדן
און מיר זײַנען געזעסן אין װאַגאָן דריטער קלאַס, מע קאָן זאָגן, בהרחבֿה. דאָס הײסט, געזעסן זײַנען, אײגנטלעך, נאָר די, װעלכע האָבן באַצײַטנס פֿאַרכאַפּט ערטער. די איבעריקע זײַנען געשטאַנען אָנגעלענט אַף די צװי־שנװענטלעך און האָבן גענומען, פֿונדעסטװעגן, אַן אָנטײל אינעם שמועס גלײַך מיט די, װאָס זײַנען געזעסן. און דער שמועס איז געװען זײער אַ לעבעדיקער שמועס. אַלע האָבן גערעדט, אַלע אינאײנעם, װי געוױינלעך. ס'איז געװען אינדערפֿרי. דער עולם האָט זיך אױסגעשלאָפֿן, אָפּגעדאַװנט, װי עס איז איבערגעביסן, גוט אָנגערײכערט זיך מיט פּאַפּיראָסן און מען איז געװען אױפֿגעלײגט, זײער אױפֿגעלײגט, אַף צו רײדן. פֿון װאָס? פֿון װאָס איר װילט. איטלעכן האָט זיך געװאָלט דערצײלן עפּעס אַ פֿרישס, אַ צאַפּלדיקס, אַזעלכעס, װאָס זאָל צוציִען, אַלע זאָלן האָרכן. עס האָט זיך אָבער נישט אײַנגעגעבן קײנעם אױפֿצוהאַלטן דעם עולם אַף אײן זאַך. אַלע מינוט איז מען אַריבערגעלאָפֿן פֿון אײן ענין אַפֿן אַנדערן. אָט רעדט מען, דאַכט זיך, פֿונעם „אוראָזשאַי“, אַ גערעט אַף װײץ און אַף האָבער, און אָט איז מען אַריבער (אַ סמיכות הפּרשה!) אַף מילחמה. נישט געהאַלטן זיך באַ דער מילחמה קײן פֿינף מינוט, טוט מען אַ שפּרונג־אַריבער גלײַך צו דער רעװאָלוציע. פֿון דער רעװאָלוציע גיט מען זיך אַ װאָרף אין דער קאָנסטיטוציע, און פֿון קאָנסטיטוציע פֿאַלט מען שױן במילא אַרײַן אין די פּאָגראָמען, מיט די רציחות, רדי־