דערמאָן איך מיך אָן איסר דעם שמשׂ, שטעלט זיך מיר פֿאָר אין דער פֿאַנטאַזיע אַ מין אַלכּסנדר מוקדוןἈλέξανδρος פֿ″ק 356-323, אַ נאַפּאָלעאָן באָנאַפּאַרטNapoleon Bonaparte 1769-1821, וכדומה אַזעלכע בילדער, גיבורים פֿון דער היסטאָריע…
אַ קלײניקײט איסר? אַ מענטש, װאָס פֿירט די גאַנצע שול מיט אַלע באַלעבאַטים בײַ דער נאָז. אַ מענטש, װאָס האַלט דאָס גאַנצע שטעטל בײַ זיך אין בוזעם. אַ מענטש, װאָס דינט בײַ אַלעמען און געװעלטיקט אױף אַלעמען. אַ מענטש, װאָס איז יעדן אונטערװאַרפֿן און האָט פֿאַר קײנעם קײן מורא ניט. אַ מענטש, װאָס האָט אַ בײזן קוק, מוראדיקע ברעמען, אַ מעשענע באָרד, אַ געזונטן קולאַק מיט אַ לאַנגן שטעקן. אַ װערטעלע אױסצורײדן איסר!
װער האָט געמאַכט איסרן פֿאַר אַן איסר? פֿרעגט מיך עפּעס גרינגערס. פֿאַראַן טיפּן, װאָס מע קען זײ אָנרופֿן: „פֿאַרגליװערטע“, „שטײענדיקע“, דאָס הײסט, אַזעלכע, װאָס רירן זיך ניט פֿונעם אָרט: „אָט אַזױ װי איר האָט זײ געזען דאָס ערשטע מאָל, אַזױ זײַנען זײ געבליבן װי אױף אײביק“. עס װײַזט זיך אײַך אױס, אַז זײ זײַנען תּמיד אַזױ געװען און װעלן אײביק אַזױ בלײַבן. קינדװײַז פֿלעג איך מיך ניט קענען אָפּרײַסן פֿון דעם איסרן; מיך האָט אינטערעסירט אײן זאַך: װיִאַזױ איז געװען איסר, בשעת ער איז נאָך ניט געװען קײן איסר? דאָס הײסט, בשעת ער האָט נאָך ניט געהאַט אָט די מוראדיקע ברעמען, אָט די גרױסע האָרבאַטע נאָז, װאָס איז שטענדיק אָנגעשטאָפּט מיט טאַביקע, אָט די מעשענע באָרד, װאָס הײבן הײבט זי זיך אָן, דוכט זיך, אַזױ געריכט און גראָב, און לאָזן לאָזט זי זיך אױס דװקא דין, מיט עטלעכע שיטערע לאַנגע בײזע האָר? װיִאַזױ האָט ער אױסגעזען, למשל, בשעת ער איז געװען אַ ייִנגל, געגאַנגען באָרװעס, געלערנט אין חדר און געכאַפּט פּעטש פֿונעם רבין? און װאָס איז געװען איסר, בשעת די מאַמע זײַנע האָט אים געטראָגן אױף די הענט, אים געגעבן זײגן, אים אױסגעװישט דאָס נעזל: „איסרל, זיסער קדיש מײַנער, ליכטיקער פּנים געטרײַער, מיר זאָל זײַן פֿאַר דײַנע בײנדעלעך!“? ―
אָט אַזױ פֿלעג איך זיך קינדװײַז אַמאָל פֿאַרטראַכטן, זיך ניט קענען אָפּרײַסן פֿון איסרן.
― אַהײם, ממזרים, אַ רוח אין אײַער פֿאָטער און מוטער אַרײַן! ― פֿלעגט איסר אַפֿילו קלערן װעגן אים ניט לאָזן.
דוכט זיך, אַז איך בין אײנער, פֿונדעסטװעגן הײס איך בײַ אים מיט אַ לשון־רבים: ממזרים! פֿאַרװאָס קומט מיר „ממזרים“? איסר האָט פֿײַנט, פֿאַרשטײט איר מיך, אַז מע שטײט און מע קוקט אים אין די אױגן אַרײַן. איסר האָט פֿײַנט קלײנװאַרג, קען ניט אָנקוקן קײן קינדער! „קינדער, זאָגט ער, ― דאָס זײַנען כּל־מום־רע; קינדער זײַנען פּאַקאָסטניקעס, צו־להכעיסניקעס; קינדער זײַנען ציגן, װאָס שפּרינגען אין פֿרעמדע גערטנער; קינדער זײַנען הינט, װאָס סיפּען בײַ די פּאָלעס; קינדער זײַנען חזירים, װאָס קריכן אױפֿן טיש; קינדער דאַרפֿן װיסן דרך־ארץ, דאַרפֿן ציטערן, קינדער דאַרפֿן האָבן דאָס נײַניעריקע קדחת!…', און מיר האָבן טאַקע געציטערט, טאַקע געהאַט דאָס נײַניעריקע קדחת.
װאָס האָבן מיר מורא געהאַט, פֿרעגט איר? אַנו, פּרוּװט, אַדרבא, האָט ניט מורא, אַז מע טוט אײַך אַ נעם פֿאַרן אױער און מע פֿירט אײַך צו צו דער טיר און מע גיט אײַך אין האַלדז־און־נאַקן און מע זאָגט אײַך:
― אַהײם, ממזרים, אַ רוח אין אײַער פֿאָטער און מוטער אַרײַן!
איר װעט זיך אפֿשר קלאָגן אױף אים פֿאַר דער מאַמען? נו, אַדרבא, פּרוּװט! װאָס װעט זײַן, װילט איר װיסן? אָט װעל איך אײַך זאָגן װאָס ס'װעט זײַן: איר װעט קומען אַהײם און באַװײַזן דער מאַמען אַן אָנגעריסענעם אױער; װעט די מאַמע אָנפֿאַלן אױפֿן טאַטן מיט אַ געװאַלד: „זע נאָר, זע דעם בן־יחיד דײַנעם, װי דער רוצח דער גזלן האָט אים אָנגעריסן אַן אױער!“ װעט אײַך דער טאַטע נעמען פֿאַר אַ הענטל און װעט אײַך ברענגען אין שול אַרײַן און צופֿירן גלײַך צו איסר דעם שמשׂ, װי אײנער רעדט: „נאַט, זעט װאָס איר האָט געטאָן מיט מײַן בן־יחיד, איר האָט דאָך אים שיר־שיר ניט אָפּגעריסן אַן אױער“. װעט איסר געבן אַ הוק אױפֿן טאַטן: „גײט אײַך געזונטערהײט מיט אײַערע ממזרים!“ (איר הערט? אַ בן־יחיד איז בײַ אים אױך „ממזרים“!). און דער טאַטע װאָס װעט טאָן? דער טאַטע װעט אָנרוקן דאָס היטל און װעט גײן אַהײם. װעט אים די מאַמע פֿרעגן: „נו?“ װעט איר דער טאַטע זאָגן: „איך האָב דאָס אים מכבד געװען, אָט דעם המן־הרשע! װאָס נאָך האָב איך אים געקענט טאָן?“…
זײער ניט שײן אַפֿילו, אַז אַ טאַטע זאָל זאָגן אַזאַ גראָבן ליגן! נאָר װאָס זאַל מען טאָן, אַז מען איז בײַ אַ שמשׂ אין גלות?
מע קען זאָגן, אַז די גאַנצע שטאָט איז בײַ איסרן אין גלות. װאָס ער װיל, דאָס טוט ער. װיל איסר ניט הײצן די שול װינטער אינעם פֿראָסט, מעגט איר צעזעצט װערן רײדנדיק, װעט ער אײַך הערן, װי דעם פֿאַראַיאָריקן שנײ. װיל איסר, מע זאָל זיך שטעלן דאַװענען פֿרי, װעט איר שױן פֿאַרשפּעטיקן װען איר זאָלט קומען. װיל איסר אײַך ניט געבן קײן עליה אַכצן װאָכן דורכאַנאַנד, מעגט איר קוקן צו אים אױף דער בימה פֿון הײַנט ביז מאָרגן, הוסטן צעזעצטערהײט ― ער װעט אײַך ניט זען, ניט הערן! דאָס אײגענע איז מיטן טלית, און מיטן חומש, און מיטן מחזור, און מיט אתרוג, און מיט דער הושענא. איסר װעט אײַך ברענגען דעמאָלט, װען ער װעט װעלן, ניט װען איר װילט! װאָס זײַט איר עפּעס פֿאַר אַ „איר“? „באַלעבאַטים ― זאָגט ער ― זײַנען װי די הינט, און ער איז אײנער, אײן שמשׂ, קײן עין־הרע, אױף אַזױ פֿיל עולם ― משוגע צו װערן!“.
און איסר שמיצט זיך, װאַרפֿט זיך, מאַכט איטלעכן מיט דער בלאָטע. דער גרעסטער בעל־הבית קען בײַ אים כאַפּן אַ פּסק, ער זאָל ניט טרעפֿן די טיר. „מיך ― זאָגט ער ― זאָלט איר בעסער ניט זאַטשעפּען, װאָרעם איך האָב קײן צײַט ניט מיט אײַך צו רײדן! איר זײַט אַ סך, און איך בין, קײן עין־הרע, אײנער!“ און קײנער זאַטשעפּעט אים ניט; איר זײַט גערן, אַז ער טשעפּעט אײַך ניט.
ס'פֿאַרשטײט זיך, אַז קײנער װעט זיך ניט אײַנשטעלן פֿרעגן בײַ איסרן, װוּ קומט אַהין דאָס געלט, װאָס פֿאַלט אַרײַן פֿון די „בעבֿור־שנדרס“, פֿון די יאָרצײַט־ליכט, פֿון דער פּושקע, וכדומה אַזעלכע זאַכן, װאָס זײַנען שײך צו באַלעבאַטישקײט. װאָרעם בעל־הבית אין שול איז דאָך ער ― הײַנט װעמען דאַרף ער דאָס אָפּגעבן דין־וחשבון? דער עולם איז גערן, אַז ער לאָזט זײ צו רו און װאַרפֿט זײ ניט די שליסלען פֿון בית־המדרש אין פּנים אַרײַן: גײט האַלט אױס אַלײן אַזאַ שול מיט האָלץ און מיט װאַסער, מיט ליכט און מיט שװעבעלעך, און אַ האַנטעך אױסװאַשן דאַרף מען אױך, און אַ טאַפֿליע אַרײַנשטעלן דאַרף מען אױך, און אױסשמירן די װענט מיט דער סטעליע דאַרף מען אױך, און אַ סטענדער פֿאַרריכטן דאַרף מען אױך, און אַ סידור צוקױפֿן דאַרף מען אױך, און אַ סליחה אײַנבינדן דאַרף מען אױך; און װוּ איז אַ גראַגער, װוּ איז אַ דרײדל, װוּ איז אַ חנוכּה־ליכטל, װוּ איז אַ לולבֿ, װוּ איז אַן אתרוג, װוּ איז אַ הושענא, און װוּ איז אַ דאָס, און װוּ איז אַ יענץ?“… און כאָטש אַלע װײסן גאַנץ גוט, אַז אַ גראַגער און אַ דרײדל און אַ חנוכּה־ליכטל און אַ לולבֿ און אַן אתרוג און אַ הושענא און אָ דאָס און אַ יענץ ― זײַנען אַלץ אַזעלכע זאַכן, װאָס ניט נאָר מע דאַרף אױף זײ אױסגעבן געלט, אַדרבא, זײ ברענגען נאָך אַרײַן געלט, ― פֿונדעסטװעגן װעט זיך קײנער ניט דערװעגן אַרײַנשטעקן די נאָז. דאָס געהער צום שמשׂ; דאָס איז זײַן הכנסה. „די שײנע שׂכירות, װאָס מע נעמט זיך אָן בײַ אײַך?… דער קאָפּ קען האַרט װערן!… װאַסער אױף קאַשע!“… אַזױ זאָגט איסר, און דער עולם שװײַגט.
דער עולם שװײַגט; כאָטש דער עולם װײס גאַנץ גוט, אַז איסר לײגט אָפּ אַ קערבל; דער עולם װײס גאַנץ גוט, אַז דער שמשׂ איז אָנגעשטאָפּט מיט געלט. ס'איז גאָר אַ סבֿרא, אַז שטילערהײט פֿאַרלײַט ער אַמאָל עטלעכע גראָשנס, מאַכט אַ הלװאהלע, געװײנלעך, אױף אַ באַװאָרעניש, אױף אַ משכּון. און אַ שטיבל האָט איסר אַן אײגנס, און אַ בהמה אַן אײגענע, און טרינקען טרינקט ער אױס אַלע טאָג, און דװקא פֿון אַ גרױס גלאָז, און אַ פּעלץ טראָגט ער װינטער, ברוך־השם, װי דער שענסטער בעל־הבית, און שיך טראָגט די שמשׂטע גאַנצע, און אַ יופּע האָט זי זיך געמאַכט ניט לאַנג אַ נײַע ― פֿאַר קהלס געלט: „פֿאַר אונדזער בלוט, אױסקרענקען זאָל זי דאָס, רבונו של עולם!“…
אַזױ מורמלען די באַלעבאַטים צװישן זיך שטילערהײט, אַז דער שמשׂ זאָל ניט הערן. און אַז דער שמשׂ גײט צו, האַקט מען איבער דעם שמועס און מע הײבט אָן רײדן פֿון עפּעס אַנדערש, בליצלען מיט די אײגלעך, סמאָרקען בשעת־מעשׂה מיט די נעז און נעמען בײַ אים אַ שמעק טאַביקע מיט צװײ פֿינגער פֿון זײַן הילצערן פּושקעלע: „זײַט־זשע מוחל!“…
אָט דער „זײַט־זשע מוחל“ איז אַ פּאַסקודנער זײַט־זשע מוחל. אין אים ליגט אַ חניפֿהלע: „זײַט־זשע מוחל, בײַ אײַך דאַרף זײַן אַ רעכטער שמעק טאַביקע“… אין אים ליגט אױך אַן אָנצוהערעניש אױף אַװעקצוגײן: „זײַט־זשע מוחל, גיט אַ שמעק טאַביקע און גײט אײַך געזונטערהײט“…
איסר איז אַ מבֿין סײַ אױף דער חניפֿהלע, סײַ אױף דעם אָנצוהערעניש. איסר װײס, אַז דער עולם װאָלט װעלן אים מאַכן אױס שמשׂ, אַזױ װי מע װיל לעבן. נאָר ער רעדט זײ אַלעמען, װי המן דעם גראַגער. איסר האַלט זײ רעכט אין די לאַפּקעס. איסר װײס װאָס ער האָט צו טאָן.
װער עס װיל יוצא זײַן פֿאַר אַלעמען, דער איז ניט יוצא פֿאַר קײנעם; און אַז ס'איז באַשערט זיך בוקן, זאָל מען זיך בוקן צום קאָפּ, ניט צו די פֿיס.
דאָס האָט פֿאַרשטאַנען איסר, און האָט געשלאָגן בלאַט מיט די גבאָים, מיט די עטלעכע געצײלטע רעדל־פֿירער פֿון שטאָט. זײ האָט ער דװקא געפֿאָלגט, געקראָכן אונטער די נעגל, ניט געפֿױלט זיך פֿון זײערט װעגן גײן אַן איבעריקן גאַנג, און געחנפֿעט האָט ער זײ, אַז ס'האָט געשלאָגן צו דער גאַל! און װער שמועסט, אַז ס'איז געקומען די צײַט פֿון דער קלפֿי, פֿון קלײַבן גבאָים, ― דעמאָלט האָט איסר ניט גערוט. װער עס האָט ניט אָנגעקוקט דעמאָלט איסרן, דער האָט קײן שײנס ניט געזען. אַ פֿאַרשװיצטער, פֿאַררוקט דאָס היטל אַרױף, מיטן גרױסן שטעקן און מיט די לאַנגע שטיװל, האָט איסר געקנאָטן די בלאָטע, געשפּרײַזט פֿון אײן גבאי צום אַנדערן, געאַרבעט, געפֿלאָכטן, געפֿירט רכילות מיט אינטריגעס, אינטריגעס, אינטריגעס אָן אַ שיעור!
אױף אינטריגעס פֿירן איז איסר פֿון תּמיד אָן געװען אײן בריה אין דער װעלט. אַ װאַנט מיט אַ װאַנט האָט ער געקענט צונױפֿפֿירן, פֿאַרקאָכן אַ קאַשע אַזױ קונציק, אַז דער גאַנצער עולם זאָל זיך בלאָזן אײנער אױפֿן אַנדערן, זיך קריגן און זידלען, און עס זאָל דערגײן אַזש צו פּעטש ― און ער, איסר, גאָרניט, גאָט די נשמה! איסר, פֿאַרשטײט איר מיך, האָט געפֿירט דאָס רעדל דװקא ניט שלעכט. ער האָט זיך געטראַכט: „רײַסט זיך, רײַסט זיך, באַלעבאַטים, בײַ די נעז, װעט איר פֿאַרגעסן אינעם שמשׂ“…
פֿאַרגעסן אינעם שמשׂ ― דאָס איז געװען פֿאַר אונדזער איסרן זײער אַ נײטיקע זאַך, מחמת פֿון אַ צײַט אַז מע האָט זיך אָנגעהױבן צו אים נעמען, דולן אַ ספּאָדיק, ער זאָל אָפּגעבן דין־וחשבון, װוּ קומט אַהין דאָס גאַנצע געלט פֿון שול? און װער? דװקא די יונגעלײַט, דװקא יונגװאַרג, דװקא אָט די „ממזרים“, װאָס ער האָט זײ אַזױ פֿײַנט געהאַט פֿון תּמיד, װאָס ער פֿלעגט זײ אַמאָל דערגײן די יאָר!
פֿון קינדער, זאָגט מען, װערן לײַט, און פֿון לײַט װערן קינדער. היפּשע עטלעכע דורות זײַנען געװאַקסן, אױסגעװאַקסן און אַװעקגעגאַנגען. פֿון די קלײנע ציגלעך זײַנען געװאָרן גרױסע צאַפּעס, פֿון די קלײנע ממזרים זײַנען געװאָרן באַלעבאָסלעך; די באַלעבאָסלעך האָבן חתונה געהאַט, געװאָרן באַלעבאַטים; די באַלעבאַטים זײַנען געװאָרן אַלטע ייִדן, און איסר איז אַלץ געװען איסר. נאָר מיטאַמאָל איז עפּעס אױסגעװאַקסן אַ דור, אַ נײַער, אַ יונגער, אַ משונה־מאָדנער דור, אַ דור פֿון סאַמע שקצים, עכבראָשים, עזות־מחוצף־פּנימער, מזיקים, הולטײַעס ― מע זאָל באַהיט און באַװאָרנט װערן!
― װאָס איז איסר פֿאַר אַן אױבערהאַר? איסר איז ניט מער װי אַ שמשׂ, װאָס דינט בײַ אונדז, ניט מיר בײַ אים! ביז װאַנען װעט געװעלטיקן אױף אונדז אָט דער אַלטער איסר מיט די לאַנגע פֿיס און מיטן גרױסן שטעקן? חשבון! װוּ איז חשבון? דין־וחשבון!…
אַזױ האָט געטענהט אָט דער נײַער דור פֿון סאַמע שקצים, עכבראָשים, עזות־מחוצף־פּנימער, מזיקים, הולטײַעס, און דװקא אין מיטן שול־הױף, און דװקא הױך אױף אַ קול… תּחילת האָט איסר געמאַכט זיך כּלא־ידע, אַ ביסל טױבלעך שױן; נאָכדעם האָט ער אָנגעהױבן זײ טרײַבן פֿון שול, פֿאַרלעשן די ליכט, פֿאַרשליסן די טיר; נאָכדעם האָט ער אָנגערײצט אױף זײ די באַלעבאַטים פֿון שטאָט, דערצײלט אױף זײ המנס מסירות, אַז די הולטײַעס מאַכן חוזק פֿון עלטערע מענטשן, אַז זײ לאַכן אָפּ פֿון די גבאָים, ― אַ סימן: אָט האָט ער ניט לאַנג געפֿונען אַ פּאַפּירל, עפּעס אַ לידל, װאָס אײנער פֿון די הולטײַעס האָט פֿאַרלאָרן.
דוכט זיך, װאָס? אַ נאַריש לידל? װאָס פֿאַר אַ חתונה האָט אָבער דאָס דאָזיקע נאַרישע לידל אָנגעמאַכט אין שטאָט! װאָס פֿאַר אַן איבערקערעניש ― אַי־אַי־אַי! הלװאַי װאָלט דאָס איסר בעסער ניט געפֿונען און ניט באַװיזן דאָס די גבאָים, װאָלט געװען פֿאַר אים אַ סך געזינטער! דאָס דאָזיקע לידל, קען מען זאָגן, איז געװען דער אָנהײב פֿון זײַן מפּלה. די נאַרישע גבאָים, אָנשטאָט דעם, מע זאָל דאָס לידל אַראָפּשלינגען און מאַכן אַ שװײַג, האָבן זײ דאָס אַלײן צעשמירט. זײ האָבן זיך אַזױ לאַנג אַרומגעטראָגן מיט דעם פֿון אײנעם צום אַנדערן, ביז דער עולם האָט דאָס אױסגעלערנט אױף אױסװײניק, לצים האָבן צוגעזעצט צו דעם אַ ניגון פֿון אַן אַלט באַקאַנט לידל, און מע האָט דאָס לידל געזונגען אױף אַלע שטרעקן: בעלי־מלאָכות האָבן עס געזונגען בײַם װאַרשטאַט, קעכינס ― בײַם אױװן, מײדלעך ― אױף די פּריזבעס, מוטערס האָבן מיט דעם פֿאַרװיגט קינדער… אַ נאַריש לידל האָט אין זיך אַ כּוח: בשעת דער האַלדז זינגט, טראַכט דער קאָפּ; קלערט, קלערט אַזױ לאַנג, ביז עס דערקלערט זיך עפּעס; מחשבֿות דרײען זיך, דרײען זיך, פּיקן אין מוח אַזױ לאַנג, ביז עס פּיקט זיך עפּעס אױס, און פֿון אַ מחשבֿה װערט אַ מעשׂה.
די מעשׂה, װאָס איז אַרױס פֿון דעם לידל, איז געװען אַ שײנע מעשׂה, נאָר אַ קורצע. איר מעגט דאָס האָרכן. עס קען אײַך צו נוץ קומען.
שקצים, עכבראָשים, עזות־מחוצף־פּנימער, לצים, װײַסע חבֿרהניקעס, הולטײַעס האָבן אַזױ לאַנג געגראָבן אױף איסרן, געזוכט און גענישטערט, ביז מע האָט זיך אַרױפֿגעשלאָגן אױף אַ שטיקל דרך. אײנמאָל אין אַ שײנעם פֿרימאָרגן איז מען אַרױף אױפֿן בױדעם פֿונעם אַלטן בית־המדרש און מע האָט אַנטדעקט דאָרטן אַ גאַנצן אוצר: סטעאַרינאָװע ליכט אַ גוזמא, עטלעכע פּוד װאַקס, אַ פּאָר צענדליק טליתים נאָך גאָר נײַע, אַ גאַנצן סקלאַד פֿון מחזורים נאָך ניט קײן געניצטע, סידורים מיט סליחות מיט קינות מיט נאָך גוטע זאַכן, װאָס בײַ אײַך, קען זײַן, האָט דאָס ניט אַזאַ װערט, װי בײַ אַ שמשׂ פֿון אַ שול. מיט גרױס פּאַראַד האָט מען דעם דאָזיקן אוצר אַראָפּגעטראָגן פֿונעם בױדעם ― און לאָז אײַך שױן אײַער פֿאַנטאַזיע אַלײן פֿאָרשטעלן אָט דאָס בילד: פֿון אײן זײַט איסר מיט דער האָרבאַטער נאָז, מיט די מוראדיקע ברעמען, מיט דער מעשענער באָרד, װאָס הײבן הײבט זי זיך אָן, דוכט זיך, אַזױ געדיכט און גראָב, און לאָזן לאָזט זי זיך אױס דװקא מיט עטלעכע שיטערע לאַנגע בײזע האָר… און פֿון דער אַנדערער זײַט די שקצים, עכבראָשים, עזות־מחוצף־פּנימער, לצים, װײַסע חבֿרהניקעס, הולטײַעס, מיטן אוצר פֿון סטעאַרינאָװע ליכט, װאַקס, טליתים, סידורים, מחזורים, סליחות און קינות אַ גאַנצער סקלאַד! מײנט ניט פֿונדעסטװעגן, אַז איסר האָט זיך חלילה פֿאַרלאָרן. איסר איז ניט פֿון די מענטשלעך, װאָס באַלד עפּעס פֿאַרלירן זײ זיך. ער איז נאָך געשטאַנען, געקוקט און געחידושט זיך, װי קומט דאָס גאָר אַהער, אין שול אױפֿן בױדעם?!…
אױף מאָרגן גאַנץ פֿרי האָט זיך באַװיזן אױפֿן פּאַרקאַן פֿון דער שול אַזאַ מין אַנאָנס, מיט קרײַד אױפֿגעשריבן:
„בכּאַן פֿאַרקױפֿט מען יאָרצײַט־ליכט במקח־השװה“.
אױפֿן אַנדערן טאָג איז שױן געװען אַן אַנדער אױפֿשריפֿט. אױפֿן דריטן טאָג ― װידער אַן אַנדער אױפֿשריפֿט. און איסר האָט געהאַט אַ גוט שטיקל אַרבעט: אַלע פֿרימאָרגן פֿלעגט ער שטײן מיט אַ נאַסער שמאַטע אָפּרײַבן די דאָזיקע שײנע אַנאָנסן, װאָס זײַנען געװאַקסן אין דער לענג און אין דער ברײט אױפֿן פּאַרקאַן פֿונעם אַלטן בית־המדרש. אױך אין די סטענדערס האָבן באַלעבאַטים געפֿונען אַלע שבת גאַנצע פּעק מיט בריװעלעך, װאָס לצים האָבן אונטערגעװאָרפֿן אױף איסר דעם שמשׂ און אױף דעם בינטל גבאָים, װאָס איסר האָט געשלאָגן מיט זײ בלאַט.
אַ שװער שטיקל צײַט האָט דעמאָלט איבערגעלעבט איסר. ער האָט אַרױפֿגעפֿירט די גבאָים, מע זאָל אױסהענגען אין בית־המדרש אַ מודעה, אױף פּאַרמעט געשריבן, מיט גרױסע אותיות, בזה־הלשון:
„היות װי עס האָבן זיך באַװיזן בײַ אונדז, בעװנותינו־הרבים, יונגע לײַט, ריקים ופֿוחזים, פֿאַרדאָרבענע מענטשלעך, װאָס טרעטן אַרױס מיט פֿאַלשע מסירות קעגן די פֿאָרנעמסטע לײַט פֿון שטאָט, לכן זײַנען מיר מוסר־מודעה בשם הגבאָים דבֿית־המדרש־הגדול, אַז מהיום והלאה װעלן מיר געבן השגחה אױף די דאָזיקע ענינים זײער און זײער, און דעם, װאָס מע װעט כאַפּן, װעט מען מיט אים טאָן על־פּי הזאַקאָן“…
פֿאַרשטײט זיך, אַז די מודעה האָבן חבֿרה באַלד אַראָפּגעריסן, און אױף איר אָרט איז אַרױסגעװאַקסן אַן אַנדער מודעה. האָט מען זיך ניט געפֿױלט און מע האָט די נײַע מודעה אױך אַראָפּגעריסן, און עס איז אױף איר אָרט אױסגעװאַקסן אַ פֿרישע מודעה, און די באַלעבאַטים האָבן געפֿונען אין די סטענדערס פֿרישע בריװעלעך אױפֿן שמשׂ מיט די גבאָים. הכּלל, דאָס איז געװען אַ שטיקל צײַט, װאָס דער עולם האָט געהאַלטן אין אײן שרײַבן: די גבאָים האָבן געשריבן מודעות, און די לצים די װײַסע חבֿרהניקעס האָבן געשריבן בריװעלעך ― אַזױ לאַנג, אַזױ ברײט, ביז עס זײַנען געקומען די טעג פֿון ימים־נוראָים, די צײַט פֿון דער קלפֿי, פֿון קלײַבן גבאָים הײסט עס, און עס האָט זיך אָנגעהױבן אַ שטרײַט צװישן בײדע צדדים: פֿון אײן זײַט איסר מיט זײַנע פּאַטראָנען, די אַלטע גבאָים, און פֿון דער אַנדערער זײַט די שקצים, עכבראָשים, לצים, װײַסע חבֿרהניקעס מיט זײערע קאַנדידאַטן. איטלעכער צד האָט געצױגן צו זיך דעם גאַנצן איבעריקן עולם, יעדער מיט װאָס גאָט האָט אים געבענטשט: דער מיט הײסע װערטער, פֿלאַם־פֿײַערדיקע דרשות, דער גלאַט מיט זיסע רײד, און דער מיט געבראָטענע קאַטשקעס, פּופּיקלעך, גוטע הבֿטחות, צוזאָגעכצן אױף שפּעטער, ― און שטעלט אײַך פֿאָר, אַז גובֿר געװען האָבן ― איר װעט גאָרניט טרעפֿן! ― דװקא די שקצים, עכבראָשים, לצים, װײַסע חבֿרהניקעס! און אױסגעקליבן האָט מען נײַע גבאָים, און דװקא פֿון די יונגעלײַטלעך, קורצע װײטיקלעך, לצים, קבצנים און ― אױ־װײ, אַ שאַנד צו דערצײלן! ― בעלי־מלאָכות, פּראָסטע בעלי־מלאָכות!…
איך האָב מורא, אַז איר שטױסט זיך אָן, אַז די מעשׂה נעמט אַ סוף. ביז װאַנען איז דער שיעור צו ציִען? צי איר װילט, איך זאָל אײַך טאַקע דערצײלן, װיִאַזױ אונדזערע נײַע גבאָים האָבן זיך גערעכנט מיטן אַלטן שמשׂ? װיִאַזױ מע האָט נעבעך דעם אַלטן איסרן געפֿירט יענעם שׂימחת־תּורה מיט כּבֿוד און מיט געזאַנג איבער אַלע גאַסן, און קונדסים, לצים, װײַסע חבֿרהניקעס האָבן געטראָגן אױף צו־פֿריִער, מיט גרױס פּאַראַד, דעם גאַנצן אוצר מיט סטעאַרינאָװע ליכט, מיט װאַקס און מיט די אַלע טליתים, סידורים, מחזורים, קינות און סליחות, װאָס מע האָט געפֿונען אױפֿן בױדעם פֿונעם אַלטן בית־המדרש? ― נײן, איך מײן, אַז איר װעט פֿון מיר אַזאַ זאַך ניט פֿאַרלאַנגען.
דערלעבן אַ נקמה אינעם שׂונא ― מהיכא־תּיתי; נאָר באָדן זיך אין זײַן בלוט ― דאָס ניט. איך קען אײַך נאָר דערצײלן ניט מער װי עטלעכע װערטער:
אױף הײַנטיקע ימים־טובֿים בין איך מיך דורכגעפֿאָרן אַהײם, אין מײַן געבורט־שטאָט. שױן לאַנג ניט געװען. אַ סך, אַ סך װאַסערן זײַנען פֿון יענער צײַט דורכגעלאָפֿן. פֿונדעסטװעגן האָב איך געטראָפֿן דאָס אַלטע בית־המדרש אױפֿן זעלביקן אָרט; דער אײגענער אָרון־קודש מיטן זעלבן פּרוכת, מיט דער אײגענער בימה, מיט די אײגענע הענגלײַכטער. נאָר די מענטשן ― די מענטשן האָבן זיך איבערגעביטן, שטאַרק פֿאַרענדערט געװאָרן, אַזױ, אַז ס'איז כּמעט ניט צו דערקענען זײ. די אַלטע לײַט זײַנען שױן לאַנג אױסגעשטאָרבן, און אױפֿן הײליקן אָרט זײַנען מסתּמא צוגעקומען אַ שײן ביסל מצבֿות מיט שײנע אױפֿשריפֿטן. די יונגעלײַט האָבן באַקומען גרױע בערדלעך. די גבאָים זײַנען נײַע, אַ חזן אַ נײַער, אַ שמשׂ אַ נײַער, מיט נײַע ניגונים, מינהגים נײַע ― גאָלע נײַס און נײַס און נײַס!…
אײנמאָל ― הושענא־רבה איז דאָס געװען ― דער נײַער חזן מיטן נײַעם כאָר האָט זײער שײן געזונגען דעם „קוֹל מְבַשֵּׂר מְבַשֵּׂר וְאוֹמֵר“, און דער עולם האָט זיך אַ נעם געטאָן אָפּשלאָגן די בלעטלעך פֿון די הושענות (דער דאָזיקער מינהג איז, אַ פּנים, פֿאַרבליבן אױף שטענדיק), און איך האָב באַמערקט פֿון דער װײַטן אַן אַלטעטשקן, אַ גרײַז־גרױען, אַן אײַנגעהױקערטן מיט אַ האָרבאַטער נאָז, מיט מוראדיקע געדיכטע ברעמען און מיט אַ באָרד, װאָס אָנהײבן הײבט זי זיך אָן, דאַכט זיך, גראָב און געדיכט, און אױסלאָזן לאָזט זי זיך אױס דװקא דין, מיט עטלעכע שיטערע לאַנגע בײזע האָר, ― און עס האָט מיך געטאָן אַ צי צום דאָזיקן אַלטעטשקן, און איך בין צו אים צוגעגאַנגען און האָב אים אױסגעצױגן די האַנט:
― שלום עליכם אײַך… דאַכט זיך, רב איסר… דער שמשׂ?
― דער שמשׂ? װאָסער שמשׂ? שױן לאַנג אױס שמשׂ. שױן לאַנג אַן אָפּגעשלאָגענע הושענא ― כע־כע!…
אַזױ האָט מיר דער אַלטעטשקער אַ זאָג געטאָן מיט אַ ציטערדיק קול און אַ װײַז געטאָן מיט אַ ציטעריקער האַנט אױף דער אָפּגעשלאָגענער הושענא, װאָס האָט זיך געװאַלגערט פֿאַר זײַנע פֿיס, און אַ ביטער שמײכל האָט זיך געשפּילט אױף דער גרײַז־גרױער באָרד, װאָס אָנהײבן הײבט זי זיך אָן, דאַכט זיך, גראָב און געדיכט, און לאָזן לאָזט זי זיך אױס דװקא דין, מיט עטלעכע שיטערע לאַנגע נאָך אַלץ בײזע האָר…
דאָס װאָס איך האָב געפֿילט דעם ערשטן טאָג, בשעת די מאַמע האָט מיך אָפּגעפֿירט פֿאַר אַ האַנט צו בועזן אין חדר אַרײַן, באַדאַרף פֿילן אַ יונג עופֿעלע, בשעת מע שלאָגט־אָפּ מיט דעם כּפּרות און מע טראָגט דאָס אָפּ צום שוחט. עס צאַפּלט דאָס יונגע עופֿעלע, פֿלאַטערט נעבעך; פֿאַרשטײן פֿאַרשטײט דאָס נישט, נאָר פֿילן פֿילט דאָס, אַז דאָ שמעקט נישט מיט קײן פּראָסע, נאָר מיט עפּעס אַנדערש… נישט אומזיסט האָט זי מיך געטרײסט, די מאַמע מײַנע, אַז דער גוטער מלאך װעט מיר װאַרפֿן אַ גראָשן פֿון דער סטעליע; נישט אומזיסט האָט זי מיר געשענקט אַ גאַנצן עפּל מיט אַ קוש אין שטערן אַרײַן; נישט אומזיסט האָט זי געבעטן בועזן, ער זאָל גײן מיט מיר אַ ביסעלע װײכער, כאָטש אַ ביסעלע װײכער, מחמת „דאָס קינד האָט ערשט נישט לאַנג געמאָזלט“…
אַזױ האָט אַ זאָג געטאָן די מאַמע און אַ װײַז געטאָן מיט דער האַנט אױף מיר, גלײַך װי זי װאָלט איבערגעגעבן בועזן אין די הענט אַרײַן עפּעס זײער אַ טײַערע כּלי פֿון קרישטאָל, װאָס טאָמער חלילה אײן ריר ― איז אױס כּלי!
אַ צופֿרידענע, אַ גליקלעכע איז די מאַמע געגאַנגען אַהײם, און „דאָס קינד װאָס האָט ערשט נישט לאַנג געמאָזלט“ איז איבערגעבליבן אַלײן. תּחילת אַביסל אַ װײן געטאָן, נאָכדעם אױסגעװישט די אײגעלעך און מקבל געװען אױף זיך דעם עול פֿון דער תּורה און פֿון דרך־ארץ, און אַרױסגעקוקט אױף דעם גוטן מלאך, װאָס װעט אים װאַרפֿן מסתּמא באַלד אַ גראָשן פֿון דער סטעליע.
אױ, אָט דער גוטער מלאך! אָט דער גוטער מלאך! בעסער װאָלט די מאַמע נישט דערמאָנט דעם נאָמען זײַנעם! װאָרעם אַז בועז איז צוגעגאַנגען צו מיר, מיך געגעבן אַ נעם מיט זײַן טרוקענער באַװאַקסענער האַנט און אַ זעץ־אַנידער צום טיש, איז מיר שױן געװאָרן נישט גוט אױף צו חלשן, און איך האָב שױן אױפֿגעהױבן דעם קאָפּ אַרױף צו דער סטעליע, און האָב שױן געכאַפּט דעם שײנעם פּסק פֿונעם רבין מיטן רעכטן צי פֿאַרן אױער: „ממזר! װוּהין קוקסטו?“
אַװדאי האָט זיך „דאָס קינד װאָס האָט ערשט נישט לאַנג געמאָזלט“ אַ ביסעלע צעפּעסטעט: „מאַ־מע!“ און ערשט דעמאָלט פֿאַרזוכט דעם אמתן טעם פֿונעם רבינס שמיץ: „אַ ייִנגעלע זאָל נישט קוקן אַהין װוּ מע דאַרף נישט!“… „אַ ייִנגעלע זאָל נישט רעװען װי אַ קעלבל מאַ־מע!“…
די מעטאָדע פֿונעם רבין איז באַשטאַנען אין אײן זאַך: שמיץ. פֿאַרװאָס עפּעס שמיץ? ער האָט דאָס געגעבן צו פֿאַרשטײן מיטן שׂכל און געבראַכט אַ משל פֿון, להבֿדיל, אַ פֿערד: איבער װאָס גײט אַ פֿערד? װײַל ער האָט מורא. פֿאַרװאָס האָט מורא אַ פֿערד? פֿאַר אַ שמיץ. פּונקט אַזױ איז מיט אַ קינד. אַ קינד באַדאַרף האָבן מורא: מורא פֿאַר גאָט, מורא פֿאַרן רבין, מורא פֿאַר טאַטע־מאַמע, מורא פֿאַר אַן עבֿירה, מורא פֿאַר אַ שלעכטע מחשבֿה… און בכדי אַ קינד זאָל טאַקע מורא האָבן װאָס מורא הײסט, באַדאַרף מען דאָס גאַנץ פֿײַן אָפּשפּילן, בעל־הבתּיש אַנידערלײגן און אַרײַנצימבלען אַ פּאָר צענדליק שמיצלעך. „אױ, שמיצלעך־מוצלח! נישטאָ קײן בעסערע זאַך אױף דער װעלט, װי אַ רוט, און לעבן זאָל דער קאַנטשיק!“
אַזױ זאָגט בועז און נעמט דעם קאַנטשיק אין האַנט אַרײַן פּאַװאָלינקע, נישט געכאַפּט, באַטראַכט אים פֿון אַלע זײַטן, װי מע באַטראַכט אַן אתרוג, נאָכדעם נעמט ער זיך צו דער מלאָכה ערנסט, מיט ייִשובֿ־הדעת, זינגט־צו בשעת־מעשׂה און שאָקלט־צו מיטן קאָפּ:
חידושים־ונפֿלאָות! בועז צײלט נישט און האָט קײנמאָל נישט קײן טעות. בועז שמײַסט און איז קײנמאָל נישט אין כּעס. בועז איז נישט קײן מענטש פֿון כּעס; אין כּעס איז ער נאָר דעמאָלט, װען אַ קינד לאָזט זיך נישט שמײַסן, רײַסט זיך פֿון די הענט, דריגעט מיט די פֿיסלעך. זעט איר, דעמאָלט איז עפּעס אַנדערש. דעמאָלט װערן די אױגן אָנגעגאָסן מיט בלוט, און ער שמײַסט שױן אָן אַ ניגון און אָן אַ צאָל: „אַ ייִנגעלע דאַרף ליגן שטיל, אַז אַ רבי שמײַסט!… אַ ייִנגעלע דאַרף האָבן דרך־ארץ אַפֿילו דעמאָלט, װען מע שמײַסט אים!“…
אױך איז בועז אין כּעס, טאָמער לאַכט אַ קינד בשעת מע שמײַסט דאָס (פֿאַראַן אַזעלכע קינדער, װאָס לאַכן בשעת מע שמײַסט זײ, אַ חלאַת, זאָגט מען…). בײַ בועזן לאַכן ― איז סכּנת־נפֿשות! בועז האָט אַלײן נישט געלאַכט זינט ער לעבט, און האָט פֿײַנט, אַז דער אַנדערער לאַכט. מע האָט געקאָנט צוזאָגן די גרעסטע פּרעמיע יענעם מענטשן, װאָס װעט שװערן בנאמנות, אַז ער האָט אַלײן געזען בועזן לאַכן. בועז איז נישט קײן מענטש פֿון לאַכן. זײַן פּנים איז גאָרנישט מסוגל דערצו. בועזס פּנים זאָל אָנהײבן לאַכן, װאָלט דאָס געװיס אױסזען אַ סך ערגער װי בײַ אײנעם װאָס װײנט (פֿאַראַן, פֿאַראַן אַזעלכע פּנימער אױף דער װעלט!). און װאָס איז טאַקע באמת פֿאַר אַן עובֿדא לאַכן? לאַכן ― לאַכן דאָך מענטשן לײדיקגײערס, פּוסטע קעפּ, לצים, הולטײַעס. אָבער מענטשן, װאָס האָבן אױף זיך דאגות פּרנסה, װאָס טראָגן אױף זיך דעם עול פֿון תּורה און פֿון דרך־ארץ, האָבן נישט קײן צײַט אױף צו לאַכן. בועז האָט קײנמאָל קײן צײַט נישט. בועז אָדער ער קנעלט, אָדער ער שמײַסט, דאָס הײסט, ער קנעלט שמײַסנדיק, אָדער ער שמײַסט קנעלנדיק ― שװער אָפּצוטײלן אײנס פֿונעם אַנדערן און זאָגן: װוּ לאָזט זיך אױס בײַ אים „געקנעלט“ און װוּ הײבט זיך אָן „געשמיסן“.
און געשמיסן האָט אונדז בועז, דאַרפֿט איר װיסן, קײנמאָל נישט אומזיסט. ס'איז תּמיד געװען אַ טעם פֿאַרװאָס: פֿאַר נישט גוט געלערנט, פֿאַר נישט גוט געװאָלט דאַװנען, פֿאַר נישט געפֿאָלגט טאַטע־מאַמע, פֿאַר נישט אַרײַנגעקוקט, פֿאַר אַרױסגעקוקט, פֿאַר גלאַט געקוקט, פֿאַר צו גיך געדאַװנט, פֿאַר צו פּאַװאָליע געדאַװנט, פֿאַר צו הױך גערעדט, פֿאַר צו שטיל גערעדט, פֿאַר אַן אָפּגעריסענעם לאַץ, פֿאַר אַ קנעפּל, פֿאַר אַ ריס, פֿאַר אַ דראַפּ, פֿאַר אױסגעשמירטע הענט, פֿאַר אַ פֿאַרפֿלעקטן סידור, פֿאַר אַ נאַשערײַ, פֿאַר אַ לױפֿערײַ, פֿאַר אַ שטיפֿערײַ, און אַזױ װײַטער און װײַטער, אָן אַן עק.
דאָס זײַנען געװען, קאָן מען זאָגן, שמיץ פֿאַר „על חטא שחטאנו לפֿניך ביודעים“. הײַנט זײַנען געװען שמיץ פֿאַר „על חטא שחטאנו לפֿניך בלא יודעים“, דהײַנו: שמיץ אױף להבא, אַלע ערבֿ שבת און אַלע ערבֿ יום־טובֿ און אַלע ערבֿ־בין־הזמנים, מיט אַ פּירוש דערױף: „טאָמער האָט איר די שמיץ נאָך נישט פֿאַרדינט, װעט איר זײ, אם ירצה השם, כּשר פֿאַרדינען“… אָדער שמיץ אַזעלכע, װאָס עמעצער, אַן אײגענער אָדער אַ פֿרעמדער, האָט אײַך געװאָלט אַ טובֿה טאָן, צוגעשטעלט אַ בענקעלע פֿאַרן רבין. אָדער שמיץ מיט אַן אָנצוהערעניש פֿונעם רבין אַלײן: „דו װײסט שױן אַלײן מסתּמא, פֿאַר װאָסערע מעשׂים טובֿים“… אָדער שמיץ אױף טשיקאַװעס: „לאָם איך זען אַקאָרשט, װי אַזױ אַ ייִנגעלע לאָזט זיך שמײַסן“… מיט אײנעם װאָרט: „שמיץ“, „קאַנטשיק“, „מורא“, „טרערן“ ― אָט װאָס אין יענער צײַט האָט געטאָן געװעלטיקן אין אונדזער קלײן נאַריש קינדערש װעלטל, אָן אַ שום עצה, אָן אַ שום רפֿואה, אָן אַ שום שטראַל פֿון האָפֿענונג אױף פּטור צו װערן פֿון דעם גיהנום!…
און דער גוטער מלאך, װאָס די מאַמע האָט געזאָגט? װוּ איז ער ערגעץ, יענער גוטער מלאך?
איך מוז מיך מודה זײַן פֿאַר אײַך, אַז איך האָב צײַטנװײַז געקװענקלט זיך אין דער שײנער מעשׂה מיטן גוטן מלאך. אַ פֿונק פֿון אַפּיקורסות האָט זיך אַביסל צו פֿרי אַרײַנגעגנבֿעט צו מיר אינעם קינדערש הערצל אַרײַן. צו פֿרי האָב איך אָנגעהױבן צו קלערן: אפֿשר האָט מיך די מאַמע אָפּגענאַרט? צו פֿרי האָב איך מיך באַקענט מיטן געפֿיל, װאָס װערט אָנגערופֿן „שׂינאה“. צו פֿרי, צו פֿרי האָב איך פֿײַנט געקראָגן דעם רבין בועז!
און װי אַזױ זאָל מען אים נישט פֿײַנט האָבן? װי אַזױ, פֿרעג איך אײַך, זאָל מען נישט פֿײַנט האָבן אַ רבין, װאָס לאָזט נישט קײן קאָפּ אױפֿהײבן: דאָס טאָרסטו נישט! דאָרט שטײ נישט! אַהין גײ נישט! מיט דעם רײד נישט!?… װי אַזױ זאָל מען נישט פֿײַנט האָבן אַ מענטשן, װאָס האָט נישט אין זיך קײן קאַפּ רחמנות, װאָס האָט הנאה, אַז יענעם טוט װײ, װאָס באָדט זיך אין יענעמס טרערן, שמירט זיך מיט יענעמס בלוט?… דאַכט זיך, װאָס קאָן שױן זײַן מער בזיון פֿונעם װאָרט „שמײַסן“?… װאָס קאָן שױן זײַן מער בושה, װי אַז מע טוט אױס אַ מענטשן אָדם־נאַקעט און מע שטעלט אים אַװעק אין אַ װינקעלע, װי די מאַמע האָט אים געהאַט? נײן, בועזן איז דאָס קאַרג! בועז פֿאָדערט פֿון אײַך, אַז איר זאָלט אַלײן זיך אױסטאָן, אַלײן אַראָפּציִען, מחילה, די תּחתּונימלעך, אַלײן נעמען דאָס העמדעלע איבערן קאָפּ, אַלײן זיך אַנידערלײגן, איך בעט איבער אײַער כּבֿוד, מיטן פּנים אַראָפּ, ― און דאָס איבעריקע װעט שױן בועז אַלײן טאָן:
און נישט נאָר בועז אַלײן האָט געשמיסן, עס האָבן געהאָלפֿן שמײַסן אױך די באַהעלפֿערס זײַנע, די „משוררים“, װי ער האָט זײ גערופֿן, געװײנטלעך, אונטער דער השגחה פֿון בועזן, מע זאָל חלילה נישט פֿאַרפֿעלן קײן שמיצל. „װינציקער מיט אַביסל תּורה און מער מיט אַ שמיצל“ ― אַזױ האָט געדרונגען בועז און געגעבן צו פֿאַרשטײן די דאָזיקע טעאָריע מיטן שׂכל־הישר: אַז מיט צו פֿיל תּורה פֿאַרשלאָגט מען אַ קינד דעם קאָפּ, און אַן איבעריק שמיצל שאַרט נישט. „װאָרעם לאָמיר דאָס נאָר פֿאַרשטײן, זאָגט בועז, על־פּי חקירה: דאָס לערנען, װאָס מע לערנט מיט אַ קינד, גײט דאָס גלײַך אין קאָפּ אַרײַן, לכן איז דאָס מבֿלבל די רעיונות און מטמטם דעם מוח; און דאָס שמײַסן, װאָס מע שמײַסט, איז אַדרבא־פֿאַרקערט: ביז עס דערגײט פֿון יענעם חלק דורכן גאַנצן גוף ביזן קאָפּ, רײניקט דאָס דערװײַל די געבליטן און עס לײַטערט דעם מוח. הײַנט פֿאַרשטײט איר שױן?“
און בועז האָט נישט אױפֿגעהערט צו רײניקן אונדז די געבליטן און צו לײַטערן אונדזערע מוחות. און ― אױ־װײ! מיר האָבן שױן מער נישט געגלױבט אין יענעם גוטן מלאך, װאָס קומט פֿון אױבן! מיר האָבן שױן צעקײַט, אַז דאָס איז נאָר געװען אַ פּיזמון, אַן אױסגעטראַכטע מעשׂה אױף צו פֿאַרנאַרן אונדז צו בועזן אין חדר אַרײַן, און מיר האָבן אָנגעהױבן צו זיפֿצן און צו קרעכצן אױף אונדזער גלות פֿון בועזן, צו מורמלען און צו רײדן און צו זוכן מיטלען, װי אַזױ װערט מען פּטור פֿונעם דאָזיקן שװערן ביטערן גלות?…
אין די מרה־שחורהדיקע מינוט װאָס צװישן טאָג און נאַכט, בשעת די רױטפֿאַרביקע פֿײַעריקע זון באַדאַרף זיך געזעגענען מיט דער טונקעלער קאַלטער ערד אױף אַ גאַנצער נאַכט; אין די מרה־שחורהדיקע מינוטן, װען דער פֿרײלעכער, הילכיקער טאָג מאַכט אַ ויבֿרח, און אױף זײַן אָרט טרעט־צו מיט שטילע טריט די אומעטיקע שטילע נאַכט מיט איר אומעטיקן שטילן סוד; אין די מרה־שחורהדיקע מינוטן, װען דער שאָטן קלעטערט אױף די גלײַכע װענט, װאַקסט אין דער לענג און אין דער ברײט; אין די מרה־שחורהדיקע מינוטן װאָס בין־מינחה־למעריבֿ, בשעת דער רבי איז אין שול און די רביצין האָט צו טאָן מיט דער ציג, מיט די קריגלעך אָדער מיט דער דײזשע באָרשטש, ― דעמאָלט זאַמלען מיר זיך צונױף, קלײנװאַרג, אין חדר, אַלע אינאײנעם צװישן אױװן, זעצן זיך אױס אױף דער ערד, די פֿיסלעך אונטער זיך, שלאָגן זיך צונױף, װי די אומשולדיקע שעפֿעלעך, כּשרע לעמעלעך, און דאָרטן, אין דער פֿינצטער, רײדן מיר פֿון אונדזער מוראדיקן טיטוס, פֿון אונדזער מלאך־המװת בועז. ייִנגלעך עלטערע, פֿון דער גרױסער כּיתּה, װאָס לערנען בײַ בועזן שױן נישט דעם ערשטן זמן, דערצײלן זיך אָן פֿון אים מוראדיקע מעשׂיות און שװערן מיט כּל השבֿועות שבֿעולם, אַז בועז האָט פֿאַרשמיסן נישט אײן ייִנגל ביז צום טױט, אַז בועז האָט אַרײַנגעטריבן אין דער ערד אַרײַן שױן דרײַ װײַבער, אַז בועז האָט באַגראָבן זײַן אײן־און־אײנציקן זון, וכדומה אַזעלכע װילדע זאַכן, פֿון װאָס די האָר שטעלן זיך קאַפּױר! עלטערע ייִנגלעך דערצײלן, און די קלענערע האָרכן, האָרכן מיט קאָפּ. שװאַרצע אײגעלעך אין דער פֿינצטער גלאַנצן, יונגע הערצלעך קלאַפּן, און עס בלײַבט בײַ אונדז דער הסכּם, אַז בועז דער רבי איז אָן אַ נשמה, אַ מענטש אָן אַ נשמה, און אַזאַ מענטש איז דאָך געגליכן צו אַ חיה, צו אַ מזיק, װאָס ס'איז אַ מיצװה אים צו פּטרן… און טױזנטער פּלאַנען, נאַרישע קינדערשע פּלאַנען, װעבן זיך בײַ אונדז אין די קינדערשע מוחות, װי אַזױ מיר זאָלן פּטור װערן פֿונעם דאָזיקן מלאך־המװת… נאַרישע קינדער! די דאָזיקע נאַרישע קינדערשע פּלאַנען האַלטן זײ איטלעכער באַזונדער טיף פֿאַרבאָרגן בײַ זיך אין האַרצן. זײ בעטן גאָט, ער זאָל טאָן אַ נס: אָדער דער סידור זאָל פֿאַרברענט װערן, אָדער דעם קאַנטשיק זאָל צונעמען דער רוח, אָדער… אָדער… דעם לעצטן „אָדער“ װיל קײנער נישט אַרױסזאָגן; מע האָט דאָס מורא ברענגען פֿאַרן מױל. און דער כּוח־הדימיון בײַ די קינדער אַרבעט, די יונגע פֿאַנטאַזיע טראָגט, און חלומות, גוטע זיסע חלומות, פּלאָנטען זיך אין דער װאָר, חלומות פֿון פֿרײַ־זײַן, פֿון לױפֿן אַראָפּ־אַ־באַרג, פֿון פּאָליאָסקען זיך מיט באָרװעסע פֿיס אין טײַך, פֿון שפּילן אין פֿערדלעך, פֿון שפּרינגען איבער פּלױטן ― גוטע, זיסע, נאַרישע חלומות, װאָס ס'איז נישט באַשערט זײ זאָלן מקוים װערן; װאָרעם אָט הערט זיך אַ באַקאַנטער הוסט פֿון אַ באַקאַנטן פּאַרשױן, אַ קלאַפּן פֿון באַקאַנטע פּאָדעשװעס, אַ שליאָפּען פֿון באַקאַנטע שקראַבעס ― און עס װערן אונדז פֿאַרקילט די געבליטן, און עס װערן אונדז פֿאַרגליװערט, פֿאַרשטאָרבן אַלע אבֿרים, און מיר זעצן זיך אַװעק צו דער תּורה און צו עבֿודת־הבורא, צום לערנען און צום דאַװנען, ― פּונקט מיט אַזאַ חשק, װי גײן צום עשאַפֿאָט, צו דער תּליה! מיר לערנען, און אונדזערע ליפּן שעפּטשען: „רבונו של עולם! צי עס װעט קומען אַמאָל אַ צײַט אױף דעם דאָזיקן עמלק, אױף דעם פּרעה, אױף דעם המן, אױף דעם גוג־ומגוג? צי עס װעט קומען אַמאָל אַ צײַט, װאָס מיך װעלן פּטור װערן פֿונעם דאָזיקן שװערן, װיסטן, פֿינצטערן גלות? נײן, קײנמאָל נישט! קײנמאָל נישט, קײנמאָל נישט!“…
אַזױ האָבן מיר אָפּגעפּסקנט ― אומשולדיקע נאַרישע קינדער.
― קינדער! איר װילט הערן אַ שײנעם פּלאַן, װי אַזױ פּטור צו װערן פֿון אונדזער גוג־ומגוג?
אַזױ האָט זיך אָנגערופֿן אײנמאָל אין די אױבנדערמאָנטע מרה־שחורהדיקע מינוטן אײנער פֿון דער עלטערער כּיתּה, מיטן נאָמען װעלװל לײב־אַריהס, אַ ייִנגל אַ שײגעץ, און די אױגן האָבן אים בשעת־מעשׂה געבלישטשעט אין דער פֿינצטער, װי בײַ אַ װאָלף, און די גאַנצע חבֿרה קלײנװאַרג האָט אַרומגערינגלט װעלװלען אױסצוהערן דעם שײנעם פּלאַן, װאָס ער האָט צוגעקלערט, װי אַזױ פּטור צו װערן פֿון אונדזער גוג־ומגוג. און װעלװל לײב־אַריהס האָט גענומען אונדז פֿאָרלײגן זײַן שײנעם פּלאַן פֿריִער מיט אַ גאַנצער דרשה: װי אַזױ ס'איז שױן פֿון דעם בועזן נישט אױסצוהאַלטן, װי אַזױ דער אַשמדאַי באָדט זיך אין אונדזער בלוט, װי אַזױ מיר זײַנען פֿאַררעכנט בײַ אים ערגער פֿון הינט, װאָרעם אַ הונט, אַז מע דערלאַנגט אים מיטן שטעקן, האָט ער כאָטש אַ ברירה צו קװיטשען, און מיר טאָרן דאָס אױך נישט; און אַזױ װײַטער און װײַטער… און נאָכדעם רופֿט זיך אָן צו אונדז װעלװל:
― הערט, קינדער, װאָס איך װעל אײַך פֿרעגן? איך װיל אײַך עפּעס פֿרעגן.
― פֿרעג! ― זאָגן מיר אים אַלע אין אײן קול.
― װי איז דער דין, אַ שטײגער, אַז אױף אײנעם פֿון אונדז קומט פּלוצעם אַ קרענק?
― איז נישט גוט! ― ענטפֿערן מיר אים אָפּ.
― נײן, נישט דאָס מײן איך. איך מײן עפּעס אַנדערש: למשל, אַז אײנער פֿון אונדז װערט קראַנק ― גײט ער אין חדר אַרײַן, צי ער בלײַבט זיצן אין דער הײם?
― פֿאַרשטײט זיך, אַז ער בלײַבט זיצן אין דער הײם! ― שרײַען מיר אױס אַלע אין אײן קול, און װעלװל פֿרעגט װײַטער:
― װי־זשע איז אָבער דער דין, אַז אױף צװײ פֿון אונדז קומט אַ קרענק.
― זיצן צװײ אין דער הײם.
― נו, און אַז אױף דרײַ? ― הערט װעלװל נישט אױף צו פֿרעגן, און מיר מידן זיך נישט אײַן צו ענטפֿערן אים:
― זיצן דרײַ אין דער הײם.
― װי־זשע איז אָבער דער דין, כּדומה־למשל, אַז אױף אונדז אַלע איז געקומען אַ קרענק?
― זיצן מיר אַלע אין דער הײם.
― לאָז־זשע קומען אַ קרענק אױף אונדז אַלע! ― זאָגט װעלװל מלא־גדולה. און מיר ענטפֿערן אים מיט כּעס:
― לאָז גאָט היטן! ביסט משוגע, צי חסר־דעה?
― איך בין נישט משוגע און נישט חסר־דעה; נאָר איר זײַט בהמות ― דאָס יאָ. איך מײן דען, מיר זאָלן קרענקען אױף דער אמתן? אױף צו כּלומרשט מײן איך, בכדי מיר זאָלן נישט גײן אין חדר אַרײַן. הײַנט פֿאַרשטײט איר שױן?
אַזױ גיט אונדז צו פֿאַרשטײן אונדזער חבֿר װעלװל, און מיר הײבן אָן דעם פּלאַן צו פֿאַרשטײן, און דער פּלאַן הײבט אונדז אָן צו געפֿעלן, און מיר הײבן אָן צו טראַכטן, װאָס פֿאַר אַ מין קרענק זאָל אױף אונדז קומען? דער זאָגט: צײנװײטיק. דער זאָגט: קאָפּװײטיק. דער זאָגט: בױכװײטיק. דער זאָגט: װערעם. נאָר בלײַבן בלײַבט, אַז נישט קײן צײנװײטיק, און נישט קײן קאָפּװײטיק, און נישט קײן בױכװײטיק, און נישט קײן װערעם. נאָר װאָס דען? עס דאַרפֿן אונדז אַלעמען מיט אַ מאָל אָנהײבן װײ־טאָן די פֿיס, װאָרעם אױף די אַלע אױסגערעכנטע קרענק איז דער דאָקטער אַ מבֿין; און אַז איר זאָגט אים: די פֿיס טוען אײַך װײ, איר קאָנט נישט רירן מיט די פֿיס ― לאָז ער גײן טאַפּן!…
― געדענקט־זשע, קינדער, מאָרגן אינדערפֿרי זאָלט איר נישט אױפֿשטײן פֿון אײַערע געלעגערס! און בכדי מיר זאָלן זײַן זיכער, אַז מיר האָבן גענומען יד־אַחת און קײנער פֿון אונדז װעט נישט קומען מאָרגן אין חדר אַרײַן, לאָמיר זיך געבן אײנס דאָס אַנדערע תּקיעת־כּף און איבערשלאָגן מיט אַ ציצה!
אַזױ האָט אױסגערופֿן אונדזער חבֿר װעלװל, און מיר האָבן זיך געגעבן אײנס דאָס אַנדערע תּקיעת־כּף און איבערגעשלאָגן מיט אַ ציצה, און זײַנען געגאַנגען יענעם אױף דער נאַכט פֿון חדר אַהײם לעבעדיק, פֿרײלעך, און געזונגען לידער, װי די גיבורים, װאָס האָבן אַ מיטל װי אַזױ גובֿר צו זײַן דעם שׂונא, אײַנצונעמען די מלחמה.
קינדער! מיר גײען־צו צום סאַמע העכסטן אינטערעס פֿון אונדזער געשיכטע, און איך פֿאַרשטײ, אַז איר זײַט נײַגעריק צו װיסן, װאָס האָט זיך אױסגעלאָזט פֿונעם דאָזיקן נאַרישן קינדערשן פּלאַן, פֿונעם דאָזיקן משוגענעם סטרײַק? איך פֿאַרשטײ, אַז איר װילט װיסן, צי איז דאָס תּקיעת־כּף געװען אַ תּקיעת־כּף? צי האָבן מיר געהאַלטן װאָרט? װי אַזױ האָבן אױסגעזען אַזױ פֿיל קינדער, װאָס האָבן פּלוצעם זיך אַװעקגעלײגט אַלע אױף אײן קרענק? װאָס האָבן געזאָגט די עלטערן? װאָס האָט געטאָן דער רבי? און צי האָבן מיר אױסגעפֿירט דאָס, װאָס מיר האָבן געװאָלט?…
שאַדע, װאָס איך קאָן אײַך איצט מער נישט דערצײלן, קינדערלעך, ― ס'איז ערבֿ יום־טובֿ, און איך מוז איבעררײַסן סאַמע בײַם רעכטן שפּיץ, און איבערלאָזן דעם סוף אױף אַן אַנדערש מאָל… און מחמת מיר האַלטן שױן בײַם געזעגענען זיך, װיל איך אײַך איבערגעבן אין קורצן, אַז בועז לעבט נאָך. נאָר אַז אָך און אַז װײ איז צו זײַן לעבן! ער איז שױן לאַנג אױס מלמד… װאָס טוט ער? פֿון װאָס לעבט ער? ער גײט איבער די הײַזער. אפֿשר װעט איר אים אַמאָל באַגעגענען (איך װעל אײַך זאָגן אַ סימן: עס שלעפּט זיך אים נאָך אַ פֿוס), גיט אים אַ נדבֿה; נעבעך אַ רחמנות ― אַן אָפּגעשלאָגענע הושענא!…