אָרעמע און פֿרײלעכע: מײַן ערשטער ראָמאַן

שלום עליכם (אַלע װערק)

א.

די ערשטע שטעלע און דער כּוח פֿון פּראָטעקציע

װער עס האָט פֿאַרזוכט דעם טעם פֿון זיצן שפּעט באַנאַכט אַ הונגעריקער באַ אַ שמעלצנדיק ליכטל, אײַנגעהילט אין אַ צעריסן פּעלצל, און חזרן גראַמאַטיקע: ― אימעניטעלנעי ― ביעלעי סװיעזשעי כליעב; ראָדיטעלנעי ― ביעלאַהאָ סװיעזשאַהאָ כליעבאַ; דאַטעלנעי ― ביעלאָמו סװיעזשעמו כליעבו, און בשעת מעשׂה זאָל זיך גלוסטן כאָטש אַ שװאַרץ אַלט געבאַקן שטיקל ברױט ― און ס'איז ניטאָ… װער עס האָט פֿאַרזוכט דעם טעם פֿון שלאָפֿן אַף אַ האַרטער באַנק מיט אַ װײכן קולאַק צוקאָפּנס, און דאָס לעמפּל טשאַדעט, און דאָס קינד װײנט, און די אַלטע װאָרטשעט… װער עס האָט פֿאַרזוכט דעם טעם פֿון אַ פּאָר שטיװל, װאָס אײן אָפּצאַס איז אָפּגעשפּרונגען און אַ פּאָדמעטקע שלעפּט זיך נאָך און קװאַטשקעט, און איר קענט פֿון איר בשום אופֿן נישט פּטור װערן… װער עס האָט פֿאַרזוכט דעם טעם פֿון אָפּטראָגן דעם זײגער אין לאָמבאַרד אַרײַן, און דער לאָמבאַרד װיל אים ניט אָננעמען, מחמת די קאָפּערטע איז ניט פֿון רײן זילבער און די געדערים זײַנען ניט װערט קײן פֿירער… װער עס האָט פֿאַרזוכט דעם טעם פֿון בעטן באַ אַ גוטן פֿרײַנט אַ גמילת־חסד, און ער לאָזט זיך לאַנג ניט בעטן, לײגט אַרײַן די האַנט אין קעשענע און כאַפּט אַרױס דאָס בײַטעלע און שװערט אײַך, אַז ער האָט ניט אַ גראָשן… װער עס האָט דאָס אַלצדינג פֿאַרזוכט, אַלײן איבערגעלעבט, ― דער װעט מיך אפֿשר פֿאַרשטײן, װיִאַזױ מיר איז געװען אַף דער נשמה, אַז איך האָב באַקומען אַ שטעלע ― די ערשטע שטעלע ― פֿון צװעלף קאַרבן אַ חודש מיט קעסט און קװאַרטיר און אַף אַלעם גרײטן!

װיִאַזױ איך האָב די שטעלע באַקומען ― װיל איך אײַך ניט באַמיִען, און איך מײן, אַז איך בין גאָר ניט מחױבֿ אײַך אַלצדינג דערצײלן, אַז איך האָב אַ פֿעטער, און דער פֿעטער האָט אַ מומע, און די מומע האָט אַ באַקאַנטן, און דער באַקאַנטער האָט אַ קרובֿ, און דער קרובֿ האָט אַ מחותּן זײער אַ רײַכן, נאָר אַ פּראָסטן בעל־הבית, װאָס װױנט אין אַ דאָרף, האָט אַ זון אַ בן־יחיד און זוכט אַ לערער אַף ייִדיש און אַף רוסיש און אַף דײַטש און אַף בוכהאַלטעריע, און זאָל זײַן אַ טאַטנס אַ קינד, און זאָל קאָסטן װאָלװל ― פּונקט אָנגעמאָסטן פֿאַר מיר! און איך האָב אָנגעװענדעט אַלע מײַנע כּוחות און איך בין אַװעקגעלאָפֿן צום פֿעטער און האָב געבעטן דעם פֿעטער, ער זאָל בעטן די מומע, אַז זי זאָל בעטן דעם באַקאַנטן, אַז ער זאָל בעטן דעם קרובֿ, אַז דער קרובֿ זאָל פּועלן באַ זײַן מחותּן דעם רײַכן בעל־הבית, אַז ער זאָל נעמען מיך, ניט קײן אַנדערן, װאָרעם אַ חוץ מיר איז פֿאַראַן אין מאַזעפּעװקע נאָך אַזעלכע בחורימלעך, װאָס קענען ייִדיש און רוסיש און דײַטש און בוכהאַלטעריע, און װאָס זײַנען אײַך גרײט צו פֿאָרן אין דער װעלט אַרײַן, אַבי אַ שטיקל ברױט. ניט אַזױ גיך האָט מײַן בעל־הבית אַרױסגערעדט דאָס גוטע װאָרט, אַז ער נעמט מיך; ער האָט זיך לאַנג געשלאָגן מיט דער דעה: ערשטנס, צי זאָל ער נעמען אַ לערער, צי נײן? און צװײטנס, אױב נעמען, צי זאָל ער נעמען מיך, צי אַן אַנדערן? ביז גאָט האָט געהאָלפֿן, ס'איז באַ אים געבליבן, אַז ער זאָל יאָ נעמען, און דער גורל איז געפֿאַלן אַף מיר, מחמת די קענטענישן (אַזױ האָט ער געזאָגט) שפּילן באַ אים אַ קלײנע ראָלע; קענערס, האָט ער געזאָגט, זײַנען הײַנט פֿאַראַן װי די הינט; דער עיקר איז באַ אים, אַז דער לערער זאָל זײַן „אַ טאַטנס אַ קינד“. און אַזױ װי איך בין אַ טאַטנס אַ קינד, דערפֿאַר „נעמט ער מיך“. אַזױ האָט ער מיר געזאָגט, מײַן נײַער פּרינציפּאַל. נאָר איך האָב מורא, אַז ער האָט געזאָגט, מחילה, ליגן: מײַנע איבעריקע קאָנקורענטן זײַנען אױך „טאַטנס קינדער“ ניט װינציקער פֿון מיר. נאָר װאָס דען? זכות־אָבֿות, פּראָטעקציעס.

יאָ, גרױס און שטאַרק איז דער כּוח פֿון פּראָטעקציע! און אַז װױל איז דעם מענטשן, װאָס האָט אַ פֿעטער, װאָס ער האָט אַ מומע, װאָס זי האָט אַ באַקאַנטן, װאָס יענער האָט אַ קרובֿ, װאָס ער האָט אַ מחותּן אַ רײַכן בעל־הבית, װאָס װױנט אין אַ דאָרף און האָט אַ בן־יחיד און זוכט אַ לערער אַף ייִדיש און אַף רוסיש און אַף בוכהאַלטעריע, און זאָל זײַן אַ „טאַטנס אַ קינד“, און ס'זאָל קאָסטן װאָלװל!…

ב.

מײן פּרינציפּאַל פֿאַרװיגט מיך מיט זײַנע גוזמות, און איך כאַפּ אַ דרעמל

װער איז געװען מײַן פּרינציפּאַל? װאָס איז ער געװען? װאָס פֿאַר אַ פּנים האָט ער געהאַט: צי אַ הױכער, צי אַ נידעריקער? צי אַ דינער, צי אַ גראָבער? צי אַ געלער, צי אַ שװאַרצער? איך מײן, אַז ס'איז אײַך ניט אַזױ נײטיק צו װיסן. װיִאַזױ מע רופֿט אים ― איז אײַך, דוכט מיר, אױך ניט נוגע אין לעבן. עס קען זײַן, אַז ער לעבט נאָך ערגעץ, פּאַסט מיר גאָר ניט, איך זאָל אַרױסשטעלן דעם נאָמען זײַנעם. לאָם איך אײַך בעסער איבערגעבן דעם שמועס, װאָס מיר האָבן געהאַט דאָס ערשטע מאָל, בשעת ער האָט מיך גענומען צו זיך אין װאָגן אַרײַן ― אַ גאַנץ פֿײַנער עקיפּאַזש מיט צװײ שײנע פֿערד ― און האָט מיך מכבד געװען מיט אַ ציגאַר ― דער ערשטער ציגאַר, װאָס איך האָב אַף מײַן לעבן פֿאַררײכערט און װאָס האָט מיך אָפּגעקױלעט אַף אײביק.

― פֿאָרט איר אַרױס, הײסט דאָס, יונגערמאַן, דאָס ערשטע מאָל פֿון שטאָט אין דאָרף אַרײַן? ― אַזױ מאַכט ער צו מיר און קוקט אַפֿן גרױען אַש פֿון דעם שװאַרצן ציגאַר. ― איר קערט אַװדאי מײנען, יונגערמאַן, אַז אַ דאָרף איז מי יודע װאָס, און מיר, דאָרפֿס־ייִדן, װײסן ניט װאָס גוט איז? איר װעט זיך פֿאַרגינען אָנקוקן, יונגערמאַן, אַ זיצעכטס פֿון אַ דאָרפֿס־ייִד, אַ שטוב מיט אַ הױף מיט אַ גאָרטן ― אַ פּאַלאַץ, אַ דװאָרעץ! חדרים און חדרימלעך, איך זאָל אײַך זאָגן, יונגערמאַן, בלא גוזמא, כּמעט ביז צװאַנציק. װאָס זאָג איך צװאַנציק? אַריבער דרײַסיק! אַי, צו װאָס דאַרף איך אַזױפֿיל חדרים? איך װײס אַלײן ניט: צוליב די געסט. עס קומען צו מיר אָפֿטמאָל געסט. װאָס זאָג איך אָפֿטמאָל? אַלע װאָך, אַלע טאָג. ניטאָ דער טאָג, סע זאָל ניט קומען קײן גאַסט, צװײ געסט, דרײַ געסט, און נאָך װאָסערע געסט! אַ פּריץ, אַ פּריסטאַװ, אַן איספּראַװניק, אַ מיראָװאָי… איך לעב מיט זײ אַלע זײער גוט. לאָם איך האָבן די ברכות, װיפֿל מאָל סע מאַכט זיך: איך זע אַ קאַרעטע מיט פֿיר פֿערד פֿאָרט צו גלײַך צום גאַניק; פֿרעג איך: װער איז דאָס געקומען? זאָגט מען מיר: יעװּאָ פּרעװאָסכאָדיטעלסטװאָ, דאָס הײסט, דער גובערנאַטאָר אַלײן… נו, קען מען ניט זײַן קײן דבֿר־אַחר, און מע מוז אים

אױפֿנעמען, װי סע קער צו זײַן, אים אָפּטרעטן די גרעסטע חדרים מיטן גאַנצן גאָרטן. און באַ מיר אַ גאָרטן ― מעג מען אים אָנקוקן! אַ װאַלד, ניט קײן גאָרטן! מײַנע עפּל, מיט מײַנע באַרן, מיט מײַנע פֿלױמען! הײַנט װײַנטרױבן? אַלצדינג איז באַ מיר, ברוך השם, פֿאַראַן אײגנס: װישניק פֿון מײַנע װײַנשל, און װײַן פֿון מײַנע װײַנטרױבן, און ראָזשינקעס אײגענע, און אַפֿילו פֿיש אױך אײגענע פֿונעם אײגענעם טײַך, און נאָך װאָסערע פֿיש, קאַרעסן און קאַרפּן און שלײַען און לעשטשעס ― לעשטשעס אָט אַזעלכע אָ… ― דערבײַ טוט מײַן פּרינציפּאַל אַ מאַך מיט בײדע הענט אין דער ברײט, און איך בײג זיך אָן אַ ביסל אַף אַ זײַט, בכדי איך זאָל אים קענען דורכלאָזן זײַנע לעשטשעס…

ער הערט ניט אױף צו דערצײלן גוזמות, און איך האָרך, האָרך מיט קאָפּ, שלינג, שלינג די װערטער. די קאַרעטע װיגט זיך װי אַ װיגבעטל, די פֿערדלעך שמײַסן מיט די װײדלען און לױפֿן, לױפֿן אָן אַן אָפּשטעל, און איך קען אײַך אַקוראַט ניט זאָגן, צי פֿונעם װיגן זיך אין דער װײכער קאַרעטע, צי פֿון די פֿערדס שמײַסן מיט די װײדלען, צי אפֿשר פֿונעם פּרינציפּאַלס גוזמות ― איך הײב אָן צו כאַפּן אַ דרעמל… עס איז אַ שײנע װאַרעמע זומער־נאַכט! אַ גרינג װינטל פֿאַרגנבֿעט זיך אַלע מאָל און טוט מיך אַ שמיר, אַ גלעט, װי מיט סאַמעט, איבערן פּנים, און איך װער אַנטשלאָפֿן, און פֿונעם שלאָף הער איך, אַז מײַן פּרינציפּאַל כראָפּעט געשמאַק.

אַז מיר זײַנען געקומען צו פֿאָרן אַפֿן אָרט, האָט שױן די זון געהאַט אײַנגעפֿאָרן אַ שטיק הימל; רײן איז זי געװען, די יפֿהפֿיה, רײן און לױטער, ליכטיק און לעבעדיק, געשמײכלט צו מיר גאָר פֿרײַנטלעך און אָפּגעגעבן מיר אַפֿן נײַעם אָרט אַ שײנעם, אַ ברײטן גוט־מאָרגן.

ג.

אַ צעטל פֿון ליגנערס, אַ קאַלטער קוק און אַ װאַרעמע רעקאָמענדאַציע

פֿאַראַן אַלערלײ מינים ליגנערס אַף דער װעלט. פֿאַראַן ליגנערס אַזעלכע, װאָס קײנער נױט זײ ניט, קײנער שלעפּט זײ ניט פֿאַר דער צונג, נאָר גלאַט אַזױ ― ס'איז דאָ אַ מױל און סע רעדט. צװישן די דאָזיקע ליגנערס זײַנען פֿאַראַן דרײַערלײ מינים: אַ ליגנער אַף נעכטן, אַ ליגנער אַף הײַנט און אַ ליגנער אַף מאָרגן. דער נעכטיקער ליגנער װעט אײַך דערצײלן בבֿא־מעשׂיות, װאָס ניט געשטױגן, ניט געפֿלױגן; ער װעט אײַך שװערן, אַז ער איז דערבײַ אַלײן געװען ― און גײט זײַט חוקר ודורש, זוכט עדות, לײקנט אים אָפּ!… אַ הײַנטיקער ליגנער ― דאָס איז ניט קײן ליגנער, אײגנטלעך, נאָר אַ באַרימער; ער װעט אײַך דערצײלן, אַז ער האָט, אַז ער װײס, אַז ער קען ― און גײט פֿאַרהערט זיך מיט אים!… דער מאָרגנדיקער ליגנער ― דאָס איז גלאַט אַ גוטער מענטש, װאָס זאָגט אײַך צו גילדענע בערג: ער װעט גײן, ער װעט רײדן, ער װעט טאָן פֿון אײַערטװעגן ― און איר דאַרפֿט אים גלײבן אַף נאמנות. די אַלע דרײַ מינים ליגנערס װײסן, אַז זײ זאָגן אַ ליגן, נאָר עס מאָלט זיך זײ אױס, אַז יענער גלײבט זײ. פֿאַראַן אָבער אַזאַ מין ליגנער, װאָס בשעת ער זאָגט אָפּ דעם ליגן, מײנט ער אַלײן, אַז ער האָט געזאָגט אַן אמת און איז איבערצײַגט, אַז יענער מײנט אױך, אַז ס'איז אַן אמת, און בשעת מעשׂה האָט ער באמת הנאה. דאָס איז אַ מענטש, װאָס לעבט אינעם עולם־הדמיון, אַ מענטש, װאָס פֿאַנטאַזירט, מע קען זאָגן: דאָס איז אַ מין מחבר, װאָס קלערט אױס אַלע מאָל אַ נײַע מעשׂה, פֿאַרגעסט װאָס ער האָט נעכטן דערצײלט, און די פֿאַנטאַזיע אַרבעט באַ אים אַלע מאָל אַ פֿרישן געדאַנק, אַ שפּאָגל־נײַע אידעע.

אָט פֿון דעם לעצטן מין ליגנערס איז געװען מײַן פּרינציפּאַל. איר פֿאַרשטײט שױן אַלײן גאַנץ גוט, אַז פֿונעם דװאָרעץ האָט זיך אױסגעלאָזט אַ גאַנץ געװײנלעכער הױף, פֿונעם פּאַלאַץ ― אַ גאַנץ געװײנלעכע שטוב מיט אַ סך װינציקער פֿון דרײַסיק חדרים און חדרימלעך. דער גאָרטן איז געװען אַ גאַנץ געװײנלעכער גאָרטן. אַפֿן אָרט פֿון װײַנטרױבן זײַנען געװען גרינע אַגרעסן, אַפֿן אָרט פֿון װײַן ― פּשוטער עפּל־קװאַס, און אַפֿן אָרט פֿון די גרױסע לעשטשעס זײַנען געװען קלײנע העכטלעך, אי דאָס ― ניט פֿונעם אײגענעם טײַך, נאָר געבראַכטע פֿון מאַרק…

באַגעגנט האָט אונדז אַ גראָבע ייִדענע מיט אַ פּאַק שליסלען. דער קוק, װאָס זי האָט אַף מיר געװאָרפֿן, איז געװען אַ קאַלטער קוק, און מע קען זאָגן, אַז ס'איז מיר געװען זײער שטאַרק אָנגענעם. דער דאָזיקער קוק האָט באַדײַט: „װאָס איז דאָס פֿאַר אַ שלים־מזל?“… מײַן בעל־הבית האָט דעם קוק פֿאַרשטאַנען און האָט מיט אַ חניפֿהלע װי פֿאַרענטפֿערט זיך פֿאַר איר:

― דאָס האָב איך געבראַכט אַ נײַעם לערער פֿאַרן „קינד“… װוּ איז דאָס „קינד“?

― דאָס קינד שלאָפֿט נאָך ― האָט זי אים געענטפֿערט מיט אַ קול פֿון אַ מאַנצביל און האָט מיך מכבד געװען מיט נאָך אַ קאַלטן קוק, װאָס קען פֿאַרקילט װערן פֿון אים אין די געדערים. אַ גליק, װאָס דער פּרינציפּאַל האָט געהײסן, מע זאָל עפּעס געבן צום טיש, און האָט מיך באַזעצט לעבן זיך און האָט מיר אין עטלעכע מינוט, ביז מע האָט דערלאַנגט דעם סאַמאָװאַר, אױסדערצײלט װאָס זײַן זון קען, װי גוט ער לערנט און װי שײן ער שרײַבט.

― זײַן שרײַבן האָט אַ שם! די װעלט טראָגט זיך אַרום מיט זײַנע בריװ! דײַטש איז באַ אים די מוטער־שפּראַך. הײַנט רעדט ער פֿראַנצױזיש!

די בעל־הביתטע מיט די שליסלען האָט דערלאַנגט צום טיש קעז און פּוטער און סמעטענע און מילך און האָניק, און נאָך גוטע זאַכן, און עס װאָלט געװען גאָר ניט שלעכט, װען זי זאָל אַלײן זיך ניט געװען אַװעקזעצן אַקעגן און װאַרפֿן אַף מיר מיט אירע זיסע אױגן. מײַן פּרינציפּאַל האָט פֿאַרשטאַנען איר קוק און האָט איר אַף אַ מינוט אױסגערעכנט דעם יחוס מײַנעם, װער איך בין און װאָס איך קען, און איך האָב געפֿילט, אַז עס ברענט באַ מיר דאָס פּנים מיט די אױגן מיטן קאָפּ און מיט די האָר אַפֿן קאָפּ. נאָך מײַן פּרינציפּאַלס װאַרעמער רעקאָמענדאַציע איז אױסגעקומען, אַז איך בין דעם בעל־שמס אַן אײניקל און קום אַרױס פֿון סאַמע רבנים מיוחסים און גבֿירים אַדירים, און קענען קען איך מער פֿון אַ סטודענט און פֿון אַ דאָקטער און פֿון אַ פּראָפֿעסאָר און פֿון דרײַ פּראָפֿעסאָרן… צי האָט זי געגלײבט די דאָזיקע פּזמונות ― װײס איך ניט. נאָר דער קאַלטער האַרטער קוק אירער איז געװאָרן, דוכט מיר, אַ ביסל װאַרעמער און װײכער.

ד.

דאָס „קינד“ עסט פֿאַר דרײ סאָלדאַטן, און דער לערער גײט אױס פֿאַר הונגער

דאָס קינד איז געװען אַ הױכער, אַ גראָבער, אַ געזונטער, אַ װײַסער, אַ שײנער, אַ לעבעדיקער, אַ פֿרײלעכער בחור מיט װײַסע רױטפֿאַרביקע באַקן, מיט היפּשע פֿעטע פּיסקעס, מיט אַ הױכן װײַסן שטערן, מיט גוטע גרױע אױגן, מיט פּעכקע װײַסע הענט, װי פּאַמפּושקעס, און האָט ליב געהאַט דרײַ זאַכן: עסן און שלאָפֿן און לאַכן. נאָר מער פֿון אַלץ האָט ער ליב געהאַט דאָס עסן. און עסן האָט מען דאָרט געגעסן פֿון אינדערפֿרי ביז באַנאַכט. אַ חוץ טײ און קאַװע און איבערבײַסן און אָנבײַסן און װאַרמעס און מיטאָג און װעטשערע, האָט די מאַמע אַלעמאָל אַרײַנגעשיקט דעם „קינד“ אַ גלעזל שאָקאָלאַד, אַ בײגל, אַ קיכל, אַ לעקעכל, אַ ביסל אײַנגעמאַכטס, און אָפֿטמאָל אַ לעבערל, אַ פּופּיקל, און גלאַט אַ שטיקל בולקע, דאָס האַרץ זאָל ניט חלשן… און דער לערער האָט דאָס באַדאַרפֿט צוזען, שלינגען די שלײַם און פֿאַרשטילן דעם הונגער מיט אַ ציגאַר־טיטון…

די ערשטע צײַט, ביז דער רבי איז זיך ניט צונױפֿגעגאַנגען מיטן תּלמיד, האָט ער געליטן דעם אמתן טעם פֿון הונגער, װאָרעם דעם תּלמידס מוטער, די בעל־הביתטע מיט די שליסלען, האָט אים געגעבן מכּות, ניט קײן עסן. אין שטוב האָט זיך תּמיד געפֿונען עסנװאַרג, און איבערהױפּט מילכיקס, לרובֿ, נאָר אַלצדינג איז געװען אונטערן שלאָס. דער פּרינציפּאַל פֿלעגט זיך אָפֿטמאָל אַרײַנמישן, מע זאָל געבן דעם לערער עסן; דערױף פֿלעגט די בעל־הביתטע אָנהײבן קלינגען מיט די שליסלען ― אַ סימן, אַז זי איז אין כּעס ― און זאָגן:

― סטײַטש, װי דען? מע גיט אים עסן דרײַ מאָל אַ טאָג, האָסטו געהערט אַ ביסל!…

און דאָס איז געװען אַ גרױסער ליגן! ניט נאָר דרײַ מאָל אַ טאָג ― אַפֿילו אײן מאָל ניט. איך האָב װיפֿל מאָל באַמערקט פֿון דער װײַטן, װי מע װאַרפֿט אַרױס שטיקער פֿלײש, װי מע גיסט אױס קריגלעך מיט מילך ― אין דער צײַט, װען איך האָב געחלשט באַ זיך אין חדר נאָך אַ שטיקל ברױט. די טעג, װאָס דער פּרינציפּאַל איז ניט געװען אין דער הײם, בין איך פּשוט אױסגעגאַנגען פֿון הונגער. מײַן גליק איז געװען, װאָס איך בין באַצײַטנס געװאָרן חבֿר מיט מײַן תּלמיד.

ה.

דער רבי מיטן תּלמיד שלאָגן בלאַט און מע לעבט אַ גוטן טאָג

― אױב איר װילט זיך האַלטן דאָ און מיר זאָלן זײַן חבֿר ― אַזױ האָט זיך אָנגערופֿן אײנמאָל אין אַ פֿרימאָרגן צו מיר דאָס „קינד“, בשעת מיר זײַנען געזעסן אַלײן אין אונדזער באַזונדער חדר מיט אָפֿענע פֿענצטער אין גאָרטן אַרױס ― אױב איר װילט, מיר זאָלן זײַן חבֿר און איר זאָלט ניט אַװעקפֿאָרן, זאָלט איר די ספֿרים מיט די ביכער פֿאַרװאַרפֿן אונטערן טיש, און אַלײן זאָלן מיר אָדער שפּילן אין „דאַמקעס“, אָדער אין „זעקס־און־זעכציק“, אָדער מיר זאָלן זיך גאָר אױסציִען אַף די בעטלעך מיטן פּנים אַרױף און שפּײַען אַף דער סטעליע.

און ניט לאַנג געטראַכט, נעמט מײַן תּלמיד און טוט אַ שלײַדער די ספֿרים מיט די ביכער אונטערן טיש, טוט זיך אַ װאָרף אַפֿן בעטל מיטן פּנים אַרױף און טוט אַ שפּײַ דורך די צײן, נאָר אַזױ קונציק, אַזױ בריהש, אַז ער דערלאַנגט גלײַך צו דער סטעליע, און מיר בײדע הײבן אָן לאַכן.

פֿון דעמאָלט אָן איז אַװעקגעגאַנגען באַ אונדז אַ לעבן, װי גאָט אין אַדעס. דער תּלמיד האָט אױסגעלערנט דעם רבין שפּילן אין „דאַמקעס“ און „זעקס־און־זעכציק“ (איך בין זיך מודה, אַז ביז דעמאָלט האָב איך ניט געװוּסט קײן צורה פֿון קײן קאָרט, און אַז איך האָב מיך באַקענט מיט דעם שפּיל, האָב איך ליב געקראָגן אַ קערטל דאָס חיות!). דער רבי האָט געשלאָגן בלאַט מיטן תּלמיד און האָט פֿאַרװאָרפֿן אַלע ספֿרים מיט אַלע ביכלעך און האָט געשפּילט מיטן תּלמיד אין „דאַמקעס“ אָדער אין „זעקס־און־זעכציק“, אָדער געלעגן און געשפּיגן אַף דער סטעליע, אָדער געגעסן אינאײנעם מיט אים, פֿאַרזוכט פֿון אַלע מאכלים צו ביסלעך, און האָט זיך אַרום אים גוט אונטערגעפֿיטערט. אין אַ פּאָר חדשים אַרום האָט ער פֿאַרבײַגײענדיק אַ קוק געטאָן אַף זיך אין שפּיגל, דערזען אַ פּאָר באַקן ― און האָט זיך אַלײן ניט דערקענט…

צו אונדז אין חדר איז ניט אַרײַנגעקומען קײנער, אַ חוץ דער דינסט מיט עסנװאַרג. מײַן פּרינציפּאַל איז זעלטן געװען אין דער הײם, און די בעל־הביתטע מיט די שליסלען האָט געהאַט צו טאָן טאָג װי נאַכט מיטן

מילכיקס און מיט די קריגלעך און האָט ניט אַרײַנגעשמעקט צו אונדז. מיר האָבן דאָס געלעבט באמת אַ גוטן טאָג, געװען פֿראַנק און פֿרײַ, ניט געהאַט אַף זיך קײן שום עול פֿון קײן שום זאַך און פֿון קײן שום מענטשן ― ממש אַ גן־עדן!

נאָר אײן מאָל האָט מיך דער פּרינציפּאַל אַ כאַפּ געטאָן:

― נו? װיִאַזױ לערנט ער?

― אױסגעצײכנט! ― זאָג איך און פֿאַרקרים זיך ניט אַפֿילו.

― אַיאָ? װאָס האָב איך אײַך געזאָגט? ― מאַכט ער צו מיר, און איך װוּנדער זיך, װיִאַזױ איך קוק אים גלײַך אין די אױגן אַרײַן.

אין דער דאָזיקער שטוב, װוּ אײנער האָט גענאַרט דעם אַנדערן, װוּ אַלע האָבן געפֿאַלשט, געזאָגט ליגן, װוּ דער שקר איז געהאַנגען אױבן־אױף, געשװעבט, זיך געלאָזט הערן אין דער לופֿט, ― אין דער דאָזיקער שטוב האָט מען געקענט זיך אױסלערנען זאָגן אַ ליגן.

ו.

די ערשטע ליבע־בריװלעך צװישן חתן־כּלה און דאָס ערשטע פֿײַערל צינדט זיך אָן

אײן אַרבעט איז באַ אונדז יאָ געװען: אָפּנעמען די פּאָסט און ענטפֿערן אַף די בריװ. און בריװ האָבן מיר געהאַט כּמעט אַלע טאָג; איך זאָג „מיר“ האָבן געהאַט, װײַל מיר בײדע האָבן באַדאַרפֿט אַף זײ געבן תּשובֿה. די בריװ זײַנען געװען געשריבן צו מײַן תּלמיד פֿון זײַן פֿיל־געליבטער כּלה, כאָטש ער אַלײן האָט זיך מיר מודה געװען, אַז ער האָט זי װינציק װאָס ליב.

תּחילת זײַנען די בריװ געװען ניט אַזױ אָפֿט ― אײן מאָל אין צװײ װאָכן, אײן מאָל אין װאָך; נאָר פֿון זינט איך בין אָנגעקומען, איז דאָס שרײַבן געװאָרן פֿאַרגרינגערט, און די בריװ האָבן אָנגעהױבן גײן הין און צוריק אָפֿטער.

― נאַט לײענט איבער און ענטפֿערט איר אָפּ. װאָס דולט זי מיר אַ מוח! ― אַזױ האָט מיר מײַן תּלמיד אײנמאָל געזאָגט און אַ װאָרף געטאָן מיר אין פּנים אַרײַן זײַן פֿיל־געליבטער כּלהס אַ בריװל. איך האָב איבערגעלײענט דאָס בריװל, און ס'איז מיר געפֿעלן געװאָרן װאָס זי שרײַבט:

מײַן ליבער טײַערער חתן! דו װײסט, עס האָט זיך מיר צוגעגעסן דײַנע גרוסן, װאָס זײַנען געראָטן אײנס אינעם אַנדערן, װי אײן מאַמע װאָלט זײ געהאַט, װי צװײ טראָפּן װאַסער, װאָס גײען פֿון אײן טײַך. איך װיל הערן פֿון דיר עפּעס אַ פֿריש װאָרט, אַזאַ װאָרט, װאָס זאָל מיר דערװאַרעמען דאָס האַרץ און באַלײַכטן די נשמה. צו קאַלט איז דאָס האַרץ, צו טונקל די נשמה!… פֿון מיר דײַן געטרײַע כּלה…

איך האָב ניט לאַנג געטראַכט און האָב דערױף אָפּגעענטפֿערט פֿאַר מײַן תּלמיד בזה הלשון:

מײַן ליבע געטרײַע כּלה! דו שרײַבסט מיר, אַז מײַנע װערטער זײַנען געראָטן אײנס אינעם אַנדערן, װי אײן מאַמע װאָלט זײ געהאַט; װי קען דען אַנדערש זײַן, אַז אײן געפֿיל האָט זײ געבױרן? דו זאָגסט, אַז זײ זעען אױס, װי צװײ טראָפּן װאַסער, װאָס גײען פֿון אײן טײַך; װי קען דאָס אַנדערש זײַן, אַז זײ גײען פֿון אײן קװאַל, פֿון אײן האַרצן? דו בעטסט באַ מיר אַ פֿריש װאָרט; קען דען זײַן פֿרישער װי דאָס װאָרט „ליב“? קען דען זײַן ניט ליכטיק אַף דער נשמה, אַז איך דערמאָן זיך אין דיר, טײַערע כּלה?! פֿון מיר דײַן געטרײַער חתן…

דערױף האָבן מיר אין גיכן באַקומען אַ תּשובֿה:

ליבער טײַערער חתן!

דײַנע זיסע װערטער האָבן מיך איצטיקס מאָל דערפֿרישט און דערװאַרעמט, און ס'איז מיר ליכטיק געװאָרן אין אַלע װינקעלעך. איך װאָלט געמעגט שװערן, אַז איך האָב דערהערט אַ נײַ מין געזאַנג, אַ גן־עדן־מעלאָדיע פֿון אַ טײַערער, אַ ליכטיקער נשמה, און איך האָב דערפֿילט עפּעס װי אַ נײַע הױט אַף זיך. עס האָט זיך מיר אױסגעװיזן, אַז עס װאַקסן באַ מיר פֿליגל, און איך שװעב, איך שװעב אין דער לופֿטן, און אַ גאַנצע קאַפּעליע מלאָכים גײען מיר אַקעגן, באַגריסן מיך, טראָגן מיר אַ גרוס פֿון מײַן ליבן טײַערן זיסן חתן, װאָס שרײַבט אַזעלכע זיסע

װערטער, װאָס מײַן האַרץ און מײַן נשמה זײַנען אים אינגאַנצן, אינגאַנצן איבערגעגעבן פֿון איצט אָן אַף תּמיד, אַף אײביק! פֿון מיר דײַן דיך ליבנדע און תּמיד געטרײַע כּלה…

ליבע, זיסע, טײַערע און געטרײַע נשמה מײַנע!

נײן, דו האָסט זיך ניט טועה געװען, מײַן טײַערע כּלה! ניט קײן פּשוטע קאַלטע װערטער זײַנען דאָס געװען, נאָר געפֿילן, װאָס גיסן זיך אַרױס גלײַך פֿונעם האַרצן און גיסן זיך אַרײַן צו יענעם; פֿעדעם, װאָס ציִען זיך גלײַך פֿון דער נשמה און ציִען צו צו זיך און פֿאַרבינדן און פֿאַרקניפּן צװײ יונגע נשמות אַף שטענדיק, אַף אײביק, אַף אײביק. אָט־אָ־יענע אײגענע קאַפּעליע מלאָכים, װאָס האָבן דיר אָפּגעגעבן אַ גרוס פֿון מיר, האָבן מיר געבראַכט צו טראָגן פֿון דיר נאָך אַ סך אַ פֿרײַנט־לעכערן גרוס, און מיט דער אײגענער קאַפּעליע מלאָכים שיק איך דיר איבער איצטער, מײַן טײַער האַרץ, אַ הײסן קוש, אַ הײליקן קוש פֿון דײַן אײביקן, אײביקן פֿרײַנט, װאָס טראָגט דײַן ליכטיק געשטאַלט באַ זיך אין האַרצן תּמיד, אַף דער װאָר און אין חלום. פֿון דײַן ברענענדיק פֿאַרליבטער חתן…

ז.

מאַטעריאַל פֿאַר אַ נײַעם בריװנשטעלער

אַ פֿונק װערט אומגערן פֿאַרטראָגן גאָט װײס פֿון װאַנען און פֿאַלט אַף אַ שטרױענעם דאַך, צינדט זיך אָן פֿון דעם אַ פֿײַערל; קומט דער װינט און צעבלאָזט דאָס פֿײַערל, און עס װערט אַ העליש פֿײַער, אַ שׂרפֿה, אַ שׂרפֿה!

די ערשטע בריװלעך זײַנען געװען דער ערשטער פֿונק, װאָס האָט זיך צעבלאָזן, צעברענט און צעפֿלאַקערט אין אַ העליש פֿײַער. די בריװלעך זײַנען געװען װאָס װײַטער אַלץ הײסער און הײסער; דאָס פֿײַער איז געװאַקסן װאָס װײַטער אַלץ גרעסער און שטאַרקער. עס האָט אױסגעבראָכן אַ גרױסע, אַ מוראדיקע שׂרפֿה באַ מיר אין האַרצן, אַ פֿײַער האָט זיך צעװאָרפֿן אין מײַן גאַנצן לײַב, אָנגעצונדן אַלע מײַנע נערװן, אױפֿגעזאָטן און אױפֿגעקאָכט מײַן בלוט, מיך געמאַכט קראַנק, אױס מענטש. איך האָב פֿאַרלאָרן דעם אַפּעטיט צום עסן, איך האָב אױפֿגעהערט שלאָפֿן, איך בין אַרומגעגאַנגען װי אַ צעדולטער. מײַן נשמה איז געלעגן דאָרטן, אין די בריװלעך, און אין זײ טאַקע איז געװען מײַן אײנציקע טרײסט און מײַן פֿרײד. אַ בריװ אַז עס פֿלעגט אָנקומען, איז געװען באַ מיר אַ יום־טובֿ; איך האָב דעם בריװ געעפֿנט, איך האָב אים געלײענט און איך האָב אַף אים געענטפֿערט. מײַן תּלמיד האָט נאָר באַדאַרפֿט איבערשרײַבן מיט זײַן האַנט, און איך האָב אים באַדאַרפֿט אונטערטרײַבן צו דער אַרבעט. און װיפֿל האָט דאָס מיך געקאָסט בלוט, אַז איך האָב באַדאַרפֿט טראָגן דעם װײטיק אינעװײניק באַ זיך אין האַרצן טיף־טיף פֿאַרבאָרגן, זיך באַהאַלטן בחדרי־חדרים מיטן קאָפּ אין קישן און שטילערהײט זיך אױסװײנען, אױפֿשטײן און מאַכן אַ פֿרײלעך פּנים און זיך זעצן מיט מײַן ליבן תּלמיד צו דער אַרבעט ― שפּילן אין „דאַמקעס“ אָדער אין „זעקס־און־זעכציק“.

אײן שטיקל גליק איז געװען, װאָס קײנער האָט ניט באַמערקט אַף מײַן פּנים, אַז איך גײ אױס, אַז איך צאַנק, װי אַ ליכט. אײן שטיקל גליק, װאָס מײַן תּלמיד האָט זיך צו מיר ניט אַזױ שטאַרק צוגעקוקט; װען ער זאָל זיך צו מיר שטאַרק צוקוקן, װאָלט ער מיך געװיס געפּאַקט. איך שטעל מיר פֿאָר, װאָס פֿאַר אַ פּנים איך װאָלט באַ אים געהאַט אין די אױגן, װען ער זעט מיך קושן זײַן כּלהס בריװלעך פֿון אַלע זײַטן!… און װיִאַזױ קושט מען ניט אַזעלכע בריװלעך? זעט אַלײן װאָס זי שרײַבט צו מיר:

מײַן ענגעל, מײַן נשמה, מײַן טרײסט!

איך דאַרף דיר זאָגן דעם אמת. איך בין זיך מודה פֿאַר דיר, מײַן טײַערער, אַז איך האָב דיך ביז אַהער ניט געקענט. איך האָב מיר קײנמאָל ניט פֿאָרגעשטעלט, אַז איך װעל געפֿינען אין דיר אַזאַ קװאַל פֿון סאַמע געהױבענע געפֿילן, פֿון סאַמע הױכע געדאַנקען, פֿון סאַמע טיפֿן פֿאַרשטאַנד, און אַזאַ אַן אוצר פֿון װיסנשאַפֿט! פֿון דײַנע קלוגע װערטער זע איך אַרױס, װי װײַט דו ביסט באַלעזן, װי װײַט דו ביסט פֿול אומעטום!

און עס װוּנדערט מיך זײער, פֿאַרװאָס האָב איך דאָס ניט געװוּסט פֿריִער? דאָס באַװײַזט מיר נאָר דײַן תּמימות מיט דײַן פּראָסטקײט, װאָס גיבן דיר צו חן אין מײַנע אױגן נאָך מער װי ביז אַהער. זאָל איך מיך ניט שעצן פֿאַר אײנע אַ גליקלעכע, װאָס מײַן גורל איז געפֿאַלן אַף אַ מענטשן, װאָס אין אים שפּיגלען זיך אָפּ אַלע בעסטע מעלות: שײנקײט, קלוגשאַפֿט, קענטעניש, תּמימות און גוטסקײט? דײַן גוטסקײט קוקט אַרױס פֿון דײַנע זיסע קלוגע װערטער. דו טוסט מיך באַשענקען מיט דײַנע ליבע בריװ פֿון דײַן מילדער האַנט, און איך דאַנק דיר טױזנט מאָל, און איך בעט דיך אַף װײַטער ניט פֿאַרגעסן. דײַן געטרײַע און אַף אײביק דיך ליבנדע כּלה…

דערױף האָב איך איר געענטפֿערט אַ ביסל פֿאַרשטעלט:

מײַן טײַערע, מײַן ליבע, מײַן קלוגע און מײַן װױלע! דו האָסט מיך ניט געקענט דערפֿאַר, װײַל דו האָסט מיך ניט געזען, און דער, װאָס דו האָסט אים געזען, איז געװען ניט איך, נאָר אַן אָפּשײַן פֿון מיר. שטעל דיך פֿאָר, אַז מיר האָבן זיך נאָר װאָס באַקענט, אַז מיר האָבן זיך נאָך גאָרניט געזען, אַז מיר בײדע זײַנען נײַגעבאָרן, און אַך! װי גליקלעך זײַנען מיר, װאָס מיר קענען ניט די װעלט, די פֿאַלשע ביטערע װעלט מיט די פֿאַלשע ביטערע מענטשן!… פֿון מיר דײַן שטערבלעך פֿאַרליבטער חתן…

האָב איך באַקומען פֿון איר אַזאַ מין ענטפֿער:

מײַן ליבער, מײַן טײַערער, מײַן מלאך פֿון גאָט! דײַן זיסן בריװ, װאָס איך האָב פֿון דיר דערהאַלטן, איז פֿאַר מיר געװען אַ ספֿר החתום, אַ רעטעניש. דו שרײַבסט אַזױ פֿאַרשטעלט, אַז איך באַדאַרף מיר לאַנג ברעכן דעם מוח, ביז איך זאָל דיך פֿאַרשטײן, און מיר דוכט, אַז איך מעג מיך איבערנעמען און זאָגן, אַז איך פֿאַרשטײ דיך אַקוראַט. דו זאָגסט, אַז מיר דאַרפֿן זיך שעצן גליקלעך, װאָס מיר קענען נאָך ניט די פֿאַלשע ביטערע װעלט מיט די פֿאַלשע ביטערע מענטשן. ס'איז אַ סימן אַז איך בין טאַקע אײנע אַן אומגליקלעכע, װאָרעם איך קען שױן גראַדע יאָ די פֿאַלשע ביטערע װעלט מיט די פֿאַלשע ביטערע מענטשן! און װי זיס איך מיר צו דענקען, אַז ס'איז פֿאַראַן כאָטש אײנער אַ לײַטישער און אַ פֿײַנער, אַן אמתער, אַ קלוגער און אַ גוטער מענטש, און דער אײנער ― דאָס ביסטו, מײַן אױסדערװײלטער באַשערטער. זײַ געזונט, מײַן טײַערער. שרײַב מיר, װאָס לײענסטו אַצינד און װאָס פֿאַר אַ ביכער קענסטו מיר רעקאָמענדירן צום לײענען? איך קװעטש דיר די האַנט מיט גרױס ליבשאַפֿט און בלײַב אַף אײביק דײַן געטרײַע, געטרײַע כּלה…

האָב איך דערױף געענטפֿערט בזו הלשון:

מײַן לעבן, מײַן זעלע, מײַן גן־עדן!

אַז דו װוּנדערסט זיך אַזױ אַף מיר, הײַנט װאָס פֿאַר אַ חידוש, װאָס פֿאַר אַ רעטעניש באַדאַרפֿסטו שױן זײַן פֿאַר מיר? איך האָב מיר קײנמאָל ניט פֿאָרגעשטעלט אין חלום אַפֿילו, אַז איך זאָל האָבן אַזעלכע בריװ פֿון דיר! פֿון די געצײלטע לשון־קודש װערטער, װאָס װאַרפֿן זיך דורך אין דײַנע בריװ, זע איך אַרױס, אַז דיר איז ניט פֿרעמד אונדזער הײליקע שפּראַך. אָ, דערפֿאַר אַלײן שעץ איך דיך אַזױ הױך, אַז איך האָב מורא, איך בין ניט װערט דײַן נאָמען צו דערמאָנען! איך קוק אַף דײַן פּאָרטרעט און זאָג זיך אַלײן: אָט דאָס איז זי, די אמתע ייִדישע טאָכטער! אָט דאָס איז מײַן אידעאַל און פֿאַר דיר בין איך גרײט אַלע מינוט זיך מקריבֿ זײַן מיט מײַן גאַנצן לעבן! דו פֿרעגסט מיך, װאָס זאָלסטו לײענען? איך שיק דיר דאָ אַ גאַנץ צעטל פֿון די בעסטע רוסישע און אױסלענדישע קלאַסיקער, װי גאָגאָל, טורגעניעװ, טאָלסטאָי, דאָסטאָ־יעװסקי, פּושקין, לערמאָנטאָװ, שעקספּיר, געטע, שילער, הײנע, בערנע. איך האָף, אַז דו װעסט געװיס הנאה האָבן. און שרײַב מיר באַלד ענטפֿער, װאָרעם דער טאָג, װאָס איך האָב פֿון דיר אַ בריװ, איז באַ מיר אַ יום־טובֿ. לעב װאָל, מײַן טײַערע! לעב װאָל, מײַן געטרײַע! װי עס װינטשט דיר פֿון טיפֿן האַרצן דײַן דיך ליבנדער און איבערגעגעבענער חתן…

האָט זי מיר דערױף אַזױ געענטפֿערט:

מײַן קרױן, מײַן שאַץ, מײַן טרײסט, מײַן האַרץ!

איך פֿאַרשטײ ניט, װאָס דו ביסט אַזױ נתפּעל געװאָרן פֿון אַ פּאָר לשון־קודש־װערטער, װאָס דו האָסט באַגעגנט אין מײַנע בריװ! לשון־הקודש ― דאָס איז דאָך אונדזער נאַציאָנאַל־שפּראַך, דאָס חומש ― דאָס איז דאָך אונדזער אײנציקער נאַציאָנאַל־פֿאָנד, אונדזער גאַנץ פֿאַרמעגן! װאָס פֿאַר אַ דאַנק פֿאַרדינט אַ ייִדישע טאָכטער דערפֿאַר, װאָס זי פֿאַרשטײט ייִדיש? שעמען באַדאַרף זיך אַ ייִדישע טאָכטער, אױב זי װײס ניט כאָטש עטלעכע שירים פֿון יהודה הלױ אױסװײניק; אַ חרפּה און אַ בושה באַדאַרף זײַן אונדז אַלעמען, אַז אַ ייִדיש מײדל װאָס האָט דורכגעמאַכט אַ גימנאַזיע, װײס ניט װער איז מאַפּו, לעװינזאָן, סמאָ־לענסקין, גאָרדאָן וכדומה אונדזערע אײגענע קלאַסיקער!… פֿאַר דײַן צעטל דאַנק איך דיר פֿיל מאָל. עס טוט מיר באַנג, װאָס איך האָב די אַלע קלאַסיקער, װאָס דו האָסט מיר אױסגערעכנט, שױן לאַנג דורכגעלײענט אינאײנעם מיט נאָך באַרימטע שרײַבערס און פּאָעטן, װי, למשל: בײַראָן, סװיפֿט, סערװאַנטעס, דיקענס, טעקערײ, שעלי, באַלזאַק, דאָדע, הוגאָ, סענקעװיטש, אָרזשעשקאָ, און נאָך און נאָך אַ סך אַנדערע. איך האָב געװאָלט עפּעס נײַס, עפּעס אַ פֿרישע זאַך אַף צו לײענען, און ניט קײן ראָמאַן, נאָר אַן ערנסט װאָרט.

פֿאַרבלײַב געזונט, מײַן ליבער און מײַן זיסער, און שאַץ מיך ניט צו הױך, װאָרעם װאָס צו איז איבעריק; איך בין אַ גאַנץ געװײנלעכע ייִדישע טאָכטער, װאָס איז דיר איבערגעגעבן מיט לײַב און לעבן. דײַן געטרײַע כּלה…

האָב איך איר דערױף געענטפֿערט…

נאָר טאָמער װאָלט געװען גענוג שױן צו ברענגען בריװ סײַ פֿון חתנס צד, סײַ פֿון כּלהס צד? איך האָב מורא, עס װעט אױסקומען ניט קײן ראָמאַן, נאָר אַ בריװנשטעלער. איך דאַרף דאָ זאָגן נאָר אײן זאַך: די דאָזיקע בריװ ליגן נאָך עד היום באַ מיר אין טישקעסטל באַהאַלטן, פֿאַררוקט העט־װײַט אין אַ װינקעלע. קײן בן־אָדם האָט זײ ניט אָנגעקוקט. זײ זײַנען באַ מיר טײַער, װי אַלטע־אַלטע כּתבֿים, שטילע עדות פֿון מײַנע ערשטע פֿרײדן און לײַדן. זײ זײַנען אױסגעטריקנטע אָפּגעבליאַקעװעטע בלומען אַפֿן קבֿר פֿון מײַן ערשטער ליבע, פֿון מײַן ערשטן ראָמאַן.

ח.

איך באָד זיך אין ליגן און גלי װי אַף פּאָקן

דער מענטש, װאָס איז פֿאַרליבט, קען מען דאָס איבערלײענען באַ אים אַפֿן פּנים, אַרױסזען נאָך דער נאָז; מע באַדאַרף זיך נאָר רעכט צוקוקן צו אים, װי די אױגן בלאָנדזשען באַ אים אַרום, װי ער שמײכלט עפּעס מאָדנע, װי ער ענטפֿערט ניט צו דער זאַך, װי ער קוקט אַלע מינוט אין שפּיגל, בײַט אַלע טאָג דאָס האַלדזטיכל, און אַז ער גײט, טאַנצט ער, און איז אַ גוטער פֿרײַנט דער גאַנצער װעלט ― ער זאָל זיך ניט שעמען פֿאַר לײַטן, װאָלט ער זיך צעקושט מיטן קױמענקערער…

נאָך מיר איז אָבער ניט געװען װער עס זאָל נאָכקוקן. אמת, אַ פּאָר מאָל האָט מיך מײַן תּלמיד אַ פֿרעג געטאָן, בשעת מיר האָבן געשפּילט אין „דאַמקעס“, װאָס בין איך עפּעס אַזױ צעטראָגן, װאָס איך שלאָג מײַנע אײגענע ציגלעך? האָב איך מיך געװוּנדערט און געפֿרעגט: „װאָסערע ציגלעך?“ אױך מײַן פּרינציפּאַל האָט באַם טיש זיצנדיק מיך אַ כאַפּ געטאָן, װאָס האָב איך אַזאַ שלעכט פּנים? האָט אים די בעל־הביתטע מיט די שליסלען אַ זאָג געטאָן (כּלומרשט מיט אַ רחמנות־פּנים, און אין האַרצן איז איר צוגעקומען אַ שטיק געזונט), אַז פֿון אַ צײַט אַז דער לערער עסט גאָרניט!…

― װאָס איז די מעשׂה? ― האָט מיך דער פּרינציפּאַל אַ פֿרעג געטאָן און האָט אַלײן געענטפֿערט פֿאַר מיר: ― ס'איז פֿון צופֿיל אַרבעטן, פֿון צופֿיל לערנען; גאַנצע טעג זיצט איר פֿאַרשפּאַרט אין צװײען און לערנט. גײט זיך אַמאָל דורך!…

― װען האָבן מיר צײַט גײן, אַז מיר האָבן אַזױפֿיל אַרבעט? ― האָט זיך אַרײַנגעמישט מײַן תּלמיד אַזױ תּמעװאַטע־נאַיִװ, אַז עס האָט זיך מיר געגלוסט אים אָנשפּײַען אין פּנים און אױסשרײַען אַף אַ קול:

― געװאַלד, געװאַלד, ייִדישע קינדער, װאָס פֿאַראַ ליגנערס איר זײַט! אַ ליגנער אַף אַ ליגנער, אײן ליגנער גרעסער פֿונעם אַנדערן!…

איך האָב דאָס אָבער ניט געזאָגט; אָנשטאָט דעם, װאָס איך זאָל זאָגן דעם אמת, האָב איך בעסער געזאָגט אַ ליגן:

― איך האָב מיך פֿאַרבענקט אַהײם…

― נישקשה, ער מעג בענקען! ― האָט מיר מײַן פּרינציפּאַל אונטערגעהאָלפֿן דעם ליגן מיטן גאַנצן כּוח פֿון זײַן רײַכער פֿאַנטאַזיע ― ער האָט נאָך װעמען צו בענקען; זײער משפּחה איז די ערשטע, די אײנציקע משפּחה, ניט נאָר באַ זײ אין שטאָט ― מע קען זאָגן, אַז אין גאַנצן קאַנט געפֿינט מען ניט אַזאַ משפּחה. דער קאָװנער רבֿ איז, דוכט זיך, אײַערער אַן אײגענער געװען?

― אַ פֿעטער, ― זאָג איך אומפֿאַרשעמט.

― און דער פּאָרעצער מגיד איז, דוכט זיך, אױך געװען אײַערער אַ פֿעטער?

― אַן עלטער־פֿעטער, ― זאָג איך.

― און עפּשטײן, דער גרױסער עפּשטײן ― װאָס קער זיך מיט אײַך אָן?

― אַ שני שבשלישי, ― זאָג איך.

― און רב משהלע האַלפּערין איז, דוכט זיך, אױך אײַערס אַ פֿרײַנטל…

― פֿון דער מאַמעס צד, ― זאָג איך.

― נו, און די טאָלטשינער ― זאָגט ער ― די טאָלטשינער גבֿירים, האָב איך געהערט, זײַנען אײַך גאָר נאָענטע קרובֿים, דוכט זיך?

― שװעסטער־קינדער ― זאָג איך ― פֿון דער מאַמעס צד, אײגענע שװעסטער־קינדער.

און איך בין העכסט צופֿרידן, ניט אַזױ מיט מײַנע נײַ־געבאָרענע קרובֿים, װי מיט דעם, װאָס איך קען מיר זײַן רויִק, װאָס איך קען מיר בלײַבן אַלײן מיט מײַנע זיסע חלומות, מיט מײַנע הײליקע געפֿילן און מיט די ליבע, זיסע, טײַערע בריװלעך פֿון מײַן תּלמידס כּלה, װאָס זײַנען באַ מיר טײַערער פֿון אַלע מײַנע אױסגעטראַכטע און אמתע פֿרײַנט, פֿון אַלע מײַנע װײַטע און נאָענטע קרובֿים.

אָט װאָס זי שרײַבט מיר אין אײנעם פֿון אירע װײַטערע בריװ:

מײַן אײנציקער טרײסט! מײַן מלאך פֿון הימל!

װאָס זאָל דאָס באַדײַטן, װאָס דו ביסט אַזױ טרױעריק? פֿאַרװאָס זעען אױס דײַנע לעצטע בריװ אַזױ מעלאַנכאָליש? למאַי רעדסטו פֿונעם טױט? װאָס באַדײַטן דײַנע רעטענישן, װאָס דו לײגסט מיר פֿאָר? פֿאַרװאָס זאָגסטו אַף זיך, אַז דו ביסט דער אומגליקלעכסטער פֿון אַלע אומגליקלעכע? למאַי זאָלסטו מיר אָנטאָן אַזױפֿיל יסורים? פֿאַרװאָס זאָלסטו

מיר ניט אַנטפּלעקן יענעם גרױסן סוד, װאָס דו טראָגסט באַהאַלטן? װאָס פֿאַראַ סודות קענען באַ דיר זײַן פֿאַר דער, װאָס האָט אַזױ ליב נאָר דיך און װײַטער קײנעם ניט, און װאָס קוקט שױן אַרױס, צײלט שױן די טעג פֿון אונדזער גיכן גליקלעכן פֿאַרבינדן זיך אַף אײביק!…

דערױף איז אַװעקגעגאַנגען פֿון חתנס צד אַזאַ מין תּשובֿה:

מײַן הײליקע נשמה, מײַן שװאַרצאַפּל פֿונעם אױג! מײַן גאָטהײט! איך בעט דיך, זײַ מיר מוחל מײַנע לעצטע בריװ! פֿאַרגעס, װאָס איך האָב דיר געשריבן! דו ביסט גערעכט, מײַן טײַערע, דו ביסט גערעכט. איך טאָר מיך ניט באַקלאָגן, איך טאָר מיך ניט אָנרופֿן מיט דעם נאָמען „אומגליקלעכער“. אומגליקלעך איז דער, װאָס האָט קײנמאָל ניט ליב געהאַט, װאָס איז קײנמאָל ניט געװען געליבט!… איך זאָג דיר נאָכאַמאָל, אַז פֿאַר מיר איז גענוג דײַנע בריװ אַלײן, פֿאַר מיר איז גענוג, איך זאָל דערלעבן נאָר אײן קוק טאָן אַף דיר ― און שטאַרבן… נאָר נײן, איך האָב זיך געגעבן דאָס װאָרט, איך זאָל מער ניט רײדן פֿונעם טױט! דו װילסט װיסן יענעם גרױסן סוד? אױ, נײן, דו װעסט אים ניט װיסן ביז עס װעט קומען די גליקלעכע (אָדער די אומגליקלעכע) שעה פֿון זען זיך פֿאַר דער חופּה; דעמאָלט װעסטו געװאָרע װערן פֿון אַלצדינג… דערװײַל זײַ מיר געזונט, מײַן טײַערע, מײַן הײליקע, און שרײַב מיר, שרײַב מיר, שרײַב מיר! דײַן אומגליקלעכער גליקלעכער, אָדער דײַן גליקלעכער אומגליקלעכער, װאָס װאָלט אַ בעלן געװען, די צײַט זאָל זיך ציִען און ציִען… אײביק און אײביק… ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ―

ט.

דאָס גרײטן זיך צו דער חתונה און מײַנע נאַרישע חלומות

דער װאָס איז אַמאָל אַלײן געװען פֿאַרליבט כאָטש אַ דריט־חלק פֿון דעם װאָס איך ― דער װעט פֿאַרשטײן מײַן האַרץ, בשעת ס'איז געקומען די גליקלעכע אָדער די אומגליקלעכע צײַט פֿון אונדזער גרײטן זיך צו דער חתונה; און דער װאָס האָט געלײענט מיט קאָפּ די פֿריִעריקע קאַפּיטלעך ― דער װעט פֿאַרשטײן מײַן האַרץ, בשעת מע האָט אָנגעמאָסטן מײַן תּלמיד די חתונה־מלבושים, װאָס מע האָט אים גענײט דרײַ װאָכן כּסדר. חבוט־הקבֿר איז גאָרניט אַקעגן מײַנע שמערצן; דער גהינם ― איז אַ גן־עדן אַקעגן מײַן גרױסן, גרױסן װײטיק.

איר רעכנט מסתּמא: קנאה, שׂנאה? חלילה! איך האָב געװוּסט גאַנץ גוט, אַז ליב האָט מען ניט מײַן תּלמיד, נאָר מיך ― מיך, דעם אמתן מחבר פֿון די בריװ. איך האָב געװוּסט גאַנץ גוט, אַז בשעת זען זיך װעל איך איר באַדאַרפֿן נאָר אַנטפּלעקן דעם סוד, יענעם הײליקן סוד, זאָגן נאָר אײן װאָרט, װעט זי מיך פֿאַרשטײן, און עס װעט אַלצדינג זײַן רעכט. נאָר װיִאַזױ טוט מען דאָס אָפּ? װיִאַזױ מאַכט מען, אַז איך זאָל קענען מיט איר רײדן אונטער פֿיר אױגן כאָטש עטלעכע מינוט? איך האָב מיר געבראָכן דערױף דעם קאָפּ, געבױט זיבעצן טױזנט פּלאַנען, אײנער ערגער פֿונעם אַנדערן, און זיבעציק טױזנט פֿאַנטאַזיעס, אײנע נאַרישער פֿון דער אַנדערער. איך בין זיך מודה ומתװדה, אַז עס זײַנען מיר געקראָכן אין קאָפּ אַזעלכע מיאוסע מחשבֿות, װאָס איך שעם זיך זײ איבערגעבן אַף פּאַפּיר, כאָטש ס'איז שױן אַװעקגעגאַנגען פֿון דעמאָלט אָן אַ היפּשע שטיק צײַט. מײנט ניט, חלילה, אַז איך האָב געװאָלט אומברענגען מײַן קאָנקורענט, סמען דעם תּלמיד מײַנעם! לאָז גאָט אָפּהיטן אַלע ייִדישע קינדער פֿון אַזעלכע מיאוסע מחשבֿות! איך האָב נאָר געבעטן גאָט, ער זאָל אַזױ עפּעס טאָן אַ נס, אַז מײַן תּלמיד זאָל פֿון זיך אַלײן װערן קראַנק, זיך אַװעקלײגן און אָפּטראָגן זיך אַף יענער װעלט, אָפּרײניקן מיר דעם אָרט…

איך בין זיך מודה ומתװדה, אַז איך האָב געטראַכט פֿון דעם טאָג מיט נאַכט, אַרױסגעקוקט, אַז מײַן תּלמיד זאָל כאַפּן ערגעץ אַ פֿאַרקילונג, זיך דערשװיצן און כאַפּן אַ װינטל, אָנהײבן הוסטן, אָדער ליגן אַף אַ היציקער שלאַפֿקײט, אָדער אױסגליטשן זיך אַפֿן גלײַכן װעג, זיך ברעכן האַלדז־און־נאַקן, אָדער אומגערן כאַפּן פֿון עמעצן אַ שטײן אין קאָפּ אַרײַן, אָדער אַ משוגענער הונט זאָל אים באַפֿאַלן, און ער זאָל אַראָפּ פֿונעם זינען, אָדער אַ שטורעם־װינט זאָל אױסרײַסן אַ בױם מיטן װאָרצל און אומװאַלגערן גלײַך אַף אים, אָדער אַן אַנדער נס זאָל געשען, ― אַבי ער זאָל מיר אָפּרײניקן דעם פּלאַץ.

און בשעת מעשׂה האָט מיר געקלעמט דאָס האַרץ, װײ געטאָן אַף אים. נעבעך אַן אומשולדיקער נפֿש ― פֿאַרװאָס קומט דאָס אים? פֿאַרװאָס זאָל ער גײן אַזױ יונג פֿון דער װעלט? און אין האַרצן האָב איך אים שױן באַװײנט, באמת באַװײנט, אָנגעשריבן אַף אים אַ קלאָג־בריװ צו מײַן געליבטער און צו מײַן טײַערער, אױסגעלאָזט מיט זײער אַ טרױעריק ליד. אינעם ליד באַװײן איך און באַקלאָג גאַנץ ערנסט מײַן יונגן תּלמיד, װאָס איז אַװעק נעבעך פֿאַר דער צײַט; די װעלט האָב איך געגליכן צו אַ בית־עולם און אים צו אַ יונגן בױם. אַפֿן בױם ―

שטײט און קלאָגט, אױ װײ, דער בית־עולם־סאָלאָװײ, און די שטערן גיסן טרערן…

װאָס װײַטער שטײט ― געדענק איך ניט.

און װידער חלומט זיך מיר אין דער פֿאַנטאַזיע, אַז ס'איז שױן אַװעקגעגאַנגען אַ יאָר נאָך זײַן טױט, און מיר בײדע, איך און מײַן געליבטע, זײַנען געקומען צו אים אַף „קבֿר־אָבֿות“ אַ ביסל זיך אױסװײנען, אים געבראַכט אַ מתּנה פֿרישע שמעקנדיקע בלומען מיט אַ ליד, װאָס לאָזט זיך אױס אַזױ:

אַף דײַן קבֿר די בלומען זאָלן בליִען, אין גן־עדן דײַן נשמה זאָל רוען!…

אַז בלומען אַף אַ קבֿר זאָלן בליִען ― דאָס איז עפּעס ניט אַזױ מעגלעך; נאָר אַז מײַן תּלמיד האָט געבליט, געבליט, װי אַ רױז ― דאָס איז געװיס. ער איז געװאָרן װאָס אַ טאָג געזינטער, דאָס פּנים ליכטיקער, דאָס קלאָר־װײַסע לײַב פֿאַרװאַקסן מיט שמאַלץ, און איז געװען צופֿרידן, פֿרײלעך, לעבעדיק און גליקלעך ― גליקלעך ניט פֿון ליבע, נאָר פֿון דעם, װאָס ער פֿאָרט אַריבער אין אַ נײַ אָרט, אין אַ גרױסער שטאָט, צװישן נײַע מענטשן, און װעט ניט אָנקוקן מער זײַנע אײגענע, װאָס האָבן זיך אים צוגעגעסן, געװען נמאס װי דער טױט.

אַזױ האָט ער זיך מיר אַלײן מודה געװען ניט אײן מאָל, כאָטש אין די אױגן האָט ער זײ נאָכגעגעבן, אַז ער װעט שטאַרק־שטאַרק בענקען נאָך זײ, אַז ער װײס גאָרניט, װיִאַזױ ער װעט דאָס גאָר איבערטראָגן אַפֿילו.

― אָבער נאָך מיר װעסטו בענקען? ― האָב איך אַ פֿרעג געטאָן מײַן תּלמיד.

― געװיס! געװיס! ― האָט ער מיר געענטפֿערט און האָט מיך

אַרומגענומען גאָר פֿרײַנטלעך. ― דיך װעל איך נעמען מיט זיך! מיר װעלן דאָרטן לעבן אַ גוטן טאָג. מיר װעלן שפּילן אין „דאַמקעס“, גײן אין טעאַטער, איך װעל דיך ניט אָפּלאָזן פֿון זיך קײנמאָל, קײנמאָל ניט!

איך האָב געװוּסט, אַז ס'איז אַ גרױסער ליגן.

געבאָרן, אױפֿגעװאַקסן און אױפֿגעצױגן געװאָרן אַף שוא ושקר, האָט ער דאָ אױך געזאָגט אַ ליגן.

י.

ברוך הבא ― געסט

איך װעל קײנמאָל נישט פֿאַרגעסן דאָס אױפֿנעמען מיטן כּבֿוד, װאָס מע האָט אונדז אָפּגעגעבן, אַז מיר זײַנען געקומען אַף דער חתונה. קודם כּל האָט מען אונדז אַרױסגעשיקט אַ גרױסאַרטיקע קאַרעטע צום װאָקזאַל און מע האָט אונדז פֿאַרפֿירט אין זײער אַ שײנער שטוב, אָפּגעגעבן איטלעכן באַזונדער אַן אַנדער חדר און מכבד געװען מיט דער גוטער קאַװע מיט פּוטערגעבעקס, און נאָכדעם מיטן שײנעם אָנבײַסן, פֿרישע פֿײַנקוכנס מיט געבראָטענע קאַטשקעס, און מענטשן ― מענטשן װי מיסט זײַנען געקומען אונדז מקבל פּנים זײַן, אָפּגעבן שלום, אַלע מאָל נײַע פּאַרשױנען.

באַ מיר האָבן דאָ אַלע מענטשן אױסגעזען װי מוראַשקעס, געשע־מערירט אין די אױגן, געזשומעט װי די פֿליגן. איך בין געװען פֿאַרנומען מיט מײַנע אײגענע מחשבֿות, מיט מײַנע זײער נישט פֿרײלעכע געדאַנקען: „װי אַזױ מאַכט מען דאָ, איך זאָל זיך קאָנען מיט איר זען? מי יודע, צי עס װעט מיר געראָטן? און װאָס װעט זײַן, אַז זי װעט געװאָר װערן פֿונעם הײליקן סוד? און טאָמער חלילה וחס…“ איך האָב גאָר מורא זאָגן װאָס… אַ שרעק! אַ שרעק!…

אין קעשענע איז באַ מיר געװען, נאָך פֿון דער הײם אַרױספֿאָרנדיק צוגעגרײט… שרעקט זיך נישט ― נישט קײן פּיסטאָליעט, חלילה, נאָר אַ בריװ צו „איר“, אַ בריװ אַף דרײַ בױגן פּאַפּיר, באַשריבן מײַן ראָמאַן, װי אַזױ ער האָט זיך אָנגעהױבן, און מײַן ביאָגראַפֿיע אין קורצן. נאָר װי אַזױ גיט מען איר איבער דעם בריװ? דורך װעמען? און װען װעט זי צײַט האָבן אים איבערלײענען?

און די מחותּנים מיט די מחותּנתטעס פֿון כּלהס צד לױפֿן אַרום הין און צוריק, װי די פֿאַרסמטע מײַז, טרײַבן די סאַרװערס, זײ זאָלן זיך גרײטן צו דער חופּה־װעטשערע, און טרײַבן די שמשׂים, זײ זאָלן ברענגען די כּלי־זמר מיטן רבֿ, מע זאָל שטעלן די חופּה װאָס פֿריִער, װאָרעם חתן־כּלה פֿאַסטן.

אַז דער חתן האָט נישט געפֿאַסט ― בין איך אַן עדות; ער האָט באַ מיר אין חדר זײער פֿײַן איבערגעביסן מיט אַ האַלבער קאַטשקע, און געזאָגט האָט ער, אַז ער פֿאַסט, בריהש אָנגעצױגן אַף זיך אַ פּנים פֿון אַ חתן, װאָס פֿאַסט און װאָס דער קאָפּ איז אים פֿאַרטיפֿט אין זײער ערנסטע מחשבֿות.

געבאָרן, אױפֿגעװאַקסן און אױפֿגעצױגן געװאָרן אַף שוא ושקר, האָט ער דעם טאָג פֿון דער חופּה אױך געזאָגט אַ ליגן.

און דערװײַל זײַנען אָנגעקומען די כּלי־זמר און מע האָט זיך אָנגעהױבן גרײטן צום באַדעקנס. ס'איז געװאָרן נאָך אַ גרעסערער טומל, װי פֿריִער; אַלע האָבן גערעדט, אַלע האָבן זיך געכאַפּט, אַלע האָבן זיך געמאַכט גלײַך װי מע טוט עפּעס ― „גיכער, גיכער! לאָז מען גײן! קומט־קומט!“…

און מע האָט אונדז גענומען ― װער װײס איך נישט; און מע האָט אונדז געפֿירט אונטער די הענט ― װוּהין װײס איך נישט; און מע האָט צו אונדז עפּעס גערעדט, עפּעס געזאָגט ― װאָס װײס איך נישט. מיר האָט זיך געדרײט דער קאָפּ, געשעמערירט אין די אױגן, געזשומעט אין די אױערן, און דאָס האַרץ, דאָס האַרץ ― טיק־טאַק! טיק־טאַק!

די כּלי־זמר האָבן געשפּילט. עס האָט געװײנט אַ פֿידל, עס האָט געטערעלײקעט אַ טראָמײט, עס האָט געפֿײַפֿט אַ פֿלײט, עס האָט געבאַראַבאַנעט די קעסל־פּױק ― באַם־באַם־באַם! און דאָס האַרץ, דאָס האַרץ ― טיק־טאַק! טיק־טאַק!…

יא.

דער „עפּילאָג“ פֿונעם ראָמאַן

צװישן אַלע פּאַרשױנען, װאָס האָבן זיך אַרומגעדרײט און געשע־מערירט פֿאַר מײַנע אױגן, האָב איך באַמערקט אײנעם, װאָס האָט זיך אַרומגעדרײט גלײַך מיט מיר, װי אַ װילד־פֿרעמדער. דאָס איז געװען אַ יונגערמאַן מיט ברילן און מיט לאַנגע האָר, װאָס האָט געהאַט אַף זיך נאָר אײן אַרבעט; זײַן אַרבעט איז געװען ― אַף אַלצדינג קוקן און אַלצדינג זען, און װי עס האָט אױסגעװיזן, האָט ער די אַרבעט געטאָן גאַנץ געשמאַק: ער האָט געהאַלטן אין אײן קוקן.

אַז זײַנע ברילן האָבן זיך אָפּגעשטעלט אַף מיר, האָט זיך מיר אױסגעװיזן, אַז ער זעט מיך דורך און דורך, אַז ער זעט מײַן האַרץ, אַז ער זעט מײַן סוד, מײַן הײליקן־הײליקן סוד, און איך האָב אַראָפּגעלאָזט די אױגן. איך האָב אָבער דערפֿילט אַף זיך די ברילן; איך האָב געפֿילט, אַז ער הערט נישט אױף אַף מיר צו קוקן, און איך האָב נישט װילנדיק אױפֿגעהױבן די אױגן און האָב זיך װידער באַגעגנט מיט זײַנע ברילן װאָס האָבן געקוקט מיר אינעװײניק אין האַרצן אַרײַן און געצױגן מיך צו זיך, װי אַ מאַגנעט.

איך װײס נישט, װי אַזױ דאָס איז געװאָרן, נאָר איך און דער יונגערמאַן מיט די ברילן זײַנען געשטאַנען נאָענט אײנער נעבן דעם אַנדערן און האָבן גערעדט, געװײנלעך פֿון דער חתונה, פֿונעם באַדעקנס און פֿון חתן־כּלה.

דעם חתן האָבן בײדע מחותּנים צוגעפֿירט אונטער די הענט צו דער כּלה, און די כּלה איז געזעסן אין מיטן שטוב אַף אַ בענקל מיט צעלאָזטע האָר, דאָס פּנים פֿאַרשטעלט מיט בײדע הענט ― אַפּנים, זי האָט געװײנט. די כּלי־זמר האָבן געשפּילט. עס האָט געװײנט אַ פֿידל, עס האָט געטערעלײקעט אַ טראָמײט, עס האָט געפֿײַפֿט אַ פֿלײט, עס האָט געבאַראַבאַנעט די קעסל־פּױק ― באַם־באַם־באַם! און דאָס האַרץ ― טיק־טאַק! טיק־טאַק!

„אָט־אָט ― האָב איך מיר געטראַכט ― אָט־אָט, נאָך אַ מינוט, נאָך אַ מינוט ― און אַלץ איז פֿאַרפֿאַלן!“…

― אַ טעלעצע! ― רופֿט זיך אָן צו מיר פּלוצעם דער יונגערמאַן מיט די ברילן גלײַך אין די אױערן אַרײַן.

― װוּ איז אַ טעלעצע? ― פֿרעג איך אים און קוק זיך אַרום אַף אַלע זײַטן.

― אָט זיצט זי דאָך! ― מאַכט ער צו מיר און באַװײַזט מיר מיט די ברילן אַף דער כּלה.

ער האָט דערזען נאָך מײַן פּנים, אַז איך בין שטאַרק פֿאַרחדושט, מאַכט ער צו מיר שטילערהײט אַפֿן אױער:

― אַ קאַלב, אַ בהמה, אַ גלאַטע, אַ כּשרע בהמה! קײן צלם פֿאַר קײן אַלף, און אַ מרשעת דערצו! און נעמט אַזאַ פֿײַנעם חתן! איר זײַט, דאַכט זיך, זײַן לערער?

איך װײס נישט, צי ער האָט מיר אַװעקגערופֿן, צי איך האָב אים אַװעקגערופֿן, צי מיר האָבן זיך בײדע אַװעקגערופֿן אַף אַ זײַט, נאָר אין צװײ מינוט אַרום זײַנען מיר געזעסן אײנער אַקעגן דעם אַנדערן, װי אַלטע באַקאַנטע, און דער יונגערמאַן מיט די ברילן ― ער איז געװען דער כּלהס אַ לערער ― האָט מיר איבערגעגעבן אַף איר אַזעלכע זאַכן, װאָס עס װאָלט געװען גלײַכער און געזינטער פֿאַר מיר, איך זאָל דאָס בעסער נישט װיסן…

― סטײַטש, און אירע בריװ? ― האָב איך אױסגעשריִען ― אום גאָטעס װילן, אירע בריװ?!

דערהערט די דאָזיקע װערטער, האָט דער יונגערמאַן מיט די ברילן זיך געכאַפּט פֿאַרן האַרצן און האָט אָנגעהױבן צו לאַכן און צו קאַטשען זיך פֿאַר געלעכטער.

― אירע בריװ? כאַ־כאַ־כאַ! אירע בריװ! אױ, איך װעל דאָס נישט אױסהאַלטן ― א י ר ע בריװ!

― װעמענס דען בריװ זײַנען דאָס?

― אירע כאַ־כאַ־כאַ! אירע בריװ? מײַנע! כאַ־כאַ־כאַ, מײַנע בריװ! מײַנע! מײַנע!! מײַנע!!!

איך האָב געמײנט, אַז דער יונגערמאַן איז נאָר אַראָפּ פֿון זינען און ער װעט דעם שלאַק באַקומען. ער האָט מיך געכאַפּט פֿאַר בײדע הענט, מיך גענומען דרײען איבערן שטוב, מיך געשלאָגן אין די פּלײצעס און נישט אױפֿגעהערט צו לאַכן:

― אירע, כאַ־כאַ־כאַ! אירע בריװ!??

עס האָט זיך אײַך געחלומט אַ זיסער חלום: אַ פּאַלאַץ אַ שײנער, גוטע מאכלים, די בעסטע װײַנען, פֿרישע פּירות, נאָר־װאָס פֿונעם בױם, אַ ריח בשׂמים, אַ גן־עדן… און אײנע עפּעס אַ „זי“ אינעם געשטאַלט פֿון אַ פּרינצעסן מיט גילדענע באַזילבערטע האָר… און איר שװעבט, נישט איר גײט, און איר פֿליט־פֿליט אַלץ העכער־העכער, גלײַך אין הימל אַרײַן… פּלוצעם הערט איר אַ פֿײַפֿן, װאָס גײט פֿון אַ װאַלד אַרױס ―

פֿי־יו־יט! און אַ פּאַטש פֿון פֿליגלען און אַ משונה־מאָדנע געלעכטער „כאַ־כאַ“, װאָס צעטראָגט זיך איבערן גאַנצן װאַלד און לאָזט זיך אױס מיט אַ לאַנגן גענעץ ― אַאַאַי!!! פֿאַר אײַערע אױגן איז אַ טיפֿער אָפּגרונט, אָט־אָט פֿאַלט איר אַראָפּ. איר טוט אַ ציטער און כאַפּט זיך אױף מיט אַ קאָפּװײטיק און קאָנט לאַנג נישט קומען צו זיך…

דעם דאָזיקן זיסן חלום האָב איך איבערגעלעבט אין דער מינוט, װאָס דער יונגערמאַן מיט די ברילן איז געשטאַנען איבער מיר און האָט נישט אױפֿגעהערט צו לאַכן פֿון מײַנע בריװ און אױסרעכענען די מעלות פֿון מײַן געליבטע… ער האָט געלאַכט, און מיר האָט זיך געטריפֿט בלוט, אַ טראָפּן נאָך אַ טראָפּן, און געפֿאַלן אַף מײַן פֿאַרװוּנדעט האַרץ, אַף מײַן פֿאַרסמטע נשמה.

און דאָרט אין זאַל האָבן געשפּילט די כּלי־זמר. די פֿידל האָט געװײנט, די טרומײט האָט געטערעלײקעט, די פֿלײט האָט געפֿײַפֿט, דער באַס האָט געברומט, די קעסל־פּױק האָט געבאַראַבאַנעט ― באַם! באַם! באַם! און דאָס האַרץ ― דאָס האַרץ איז מיר געװען פּוסט און לײדיק, אַף דער נשמה װיסט און פֿינצטער, חושך, חושך אין אַלע װינקעלעך.

געשריבן אין יאָר 1903.