― בנימטשיק ― דאָס װאַקסט בײַ מיר אַ װיגרישנע בילעט. אַזױ האָט געזאָגט ישׂראל דער שמשׂ פֿון דער אַלטער שול אױף זײַן זונדל בנימין, װאָס האָט געהאַט אַ שם פֿאַר אַ גוט ייִנגל נאָך בשעת ער האָט געלערנט בײַ ירחמיאל־משה דעם מלמד אין חדר. ירחמיאל־משה האָט זיך גאָר נישט געקאָנט אָפּלױבן פֿון אים.
― אײַער קלײנער ― האָט ער אײנמאָל געזאָגט צו ישׂראל דעם שמשׂ ― איז בײַ מיר, קײן עין־הרע, פֿון די בעסטע. ערשטנס, איז ער אַ גרױסער מתמיד, אַ װױלער װאָס אַ װױלער הײסט; הײַנט דאָס פּעקל זײַנס, די תּפֿיסה, מײן איך, דער זכּרון ― איז אַזעלכעס, װאָס מע באַדאַרף עס זוכן; װען בײַ אים זאָל זײַן דער זכּרון אַזױ װי די תּפֿיסה, מײן איך פֿאַרקערט, די תּפֿיסה אַזױ װי דער זכּרון ― עהע־הע!
דעם „עהע־הע!“ ציט אױס ירחמיאל־משה דער מלמד מיט אַ ניגון, און ישׂראל דער שמשׂ װערט ברײטער װי לענגער.
― גאָט זאָל אײַך געבן געזונט און פּרנסה! ― בענטשט ער דעם מלמד און העלפֿט אים צונױפֿלײגן דעם טלית־ותּפֿילין. דאָס איז גלאַט אַזױ, אַ מתּנה הײסט דאָס; שׂכר־לימוד פֿאַר זײַן קינד צאָלט ישׂראל דער שמשׂ גלײַך מיט אַלע באַלעבאַטים, צװײ קאַרבן אַ זמן, אַ חוץ חנוכּה־געלט און פּורים־געלט, כאָטש ישׂראל דער שמשׂ לעבט אַלײן כּמעט נאָר פֿון חנוכּה־געלט און פּורים־געלט. נאָר װאָס מאַכט דאָס אױס? דער מינהג־העולם איז שױן אַזױ פֿון קדמונים, אַז מיר מוזן לעבן אומעטום אײנער פֿונעם אַנדערן: איך נעם בײַ יענעם און גיב אײַך; איר נעמט בײַ מיר און גיט יענעם. אמת, עס מאַכט זיך גאַנץ אָפֿט, אַז נעמען בײַ מיר נעמט איר צװײ מאָל אַזױ פֿיל װי מע באַדאַרף, און געבן גיט איר יענעם אַ מכּה; דערפֿאַר, אַז כ'װעל נאָר קאָנען, װעל איך בײַ יענעם נעמען דרײַ מאָל אַזױ פֿיל און װעל אײַך געבן אַ מכּה. מיר װעלן זיך מיטן חשבון, האָט קײן יסורים ניט, אױסגלײַכן. חכמים רופֿן דאָס אָן מיט פֿאַרשײדענע נעמען: „געזעץ פֿון דער נאַטור“, „לעבנס־מלחמה“, „פּאָליטישע עקאָנאָמיע“ וכדומה; נאָר אַזױ װי מיט אונדזער מעשׂה קער זיך עס שױן נישט אָן, לכן גײען מיר װײַטער.
שפּעטער, אַז בנימטשיק איז דורכגעגאַנגען דעם גאַנצן קורס בײַ ירחמיאל־משהן, האָט אים ישׂראל דער שמשׂ זײער געװאָלט אָפּגעבן צו רב אלי־מאיר דעם גמרא־מלמד, האָט אים אלי־מאיר נישט געקאָנט צונעמען: ראשית, איז שױן בײַ אים געװען דער חדר פֿול װי אַן אױג; והשנית, האָט ישׂראל ניט געקאָנט צאָלן אַזאַ שׂכר־לימוד, װי די נגידישע באַלעבאַטים. האָט בנימטשיק געטאָן דאָס, װאָס אַנדערע טוען: אַז מע האָט ניט מיט װאָס צו צאָלן, לערנט מען אַלײן. דערױף איז פֿאַראַן אַ גרױס בית־המדרש מיט אַ סך סטענדערס, מיט אַ סך שטיקלעך ליכט פֿון די יאָרצײַטן, מיט אַ סך ספֿרים: חומשים, פּסוקים, מישניותן, גמראס מיט מדרשים ― און װאָס ניט? אַבי מע װיל נאָר, קאָן מען לערנען אױף אַ בױדעם אױך. קאַרג גרױסע מענטשן, גאונים, זײַנען אױסגעװאַקסן בײַ אונדז אָט אַזױ, ערגעץ בײַ אַ סטאָטשיק אין בית־המדרש? אַזעלכע גרױסע מענטשן, גאונים, מפֿורסמים װאָלטן מיר, קאָן זײַן, געהאַט איצטער אָן אַ שיעור; דער חסרון איז אָבער, װאָס אין די לעצטע פֿערציק־פֿופֿציק יאָר האָט זיך פֿאַרגנבֿעט אין אונדזער װינקל אַרײַן אַ שטראַל פֿון ליכטיקײט און האָט אָנגעשפּאַרט דװקא אין בית־המדרש אַרײַן, דװקא דאָרטן, צװישן די אָרעמע בחורים, און אַנשטאָט דעם, מע זאָל לערנען „יורה־דעה“, האָט מען בגנבֿה גענאַשט אַ שטיקל „ביאור“, שטילערהײט געשלונגען מליצה־ספֿרים, זיך געװאָרגן מיט אַ רוסישער גראַמאַטיק און פֿאַרביסן מיט מאַפּוסאַבֿרהם מאַפּו 1808-1867 אַ ראָמאַן. פֿון אַזאַ מין לערנען האָבן קײן גאונים, רבנים מפֿורסמים, געװײנטלעך, ניט געקאָנט אַרױס. ייִדישע קינדער האָבן זיך צעקראָכן איבער דער װעלט, געװאָרן אַ תּל; דאָקטױרים, אַדװאָקאַטן, משוררים, מחברים, שרײַבערס, לערערס און גלאַט אַפּיקורסים. קײן רבֿ ― נישט אײנער אַ רעכטער. דאָס הײסט, רבנים זײַנען אַרױס פֿון זײ אַ סך; נאָר װאָסערע רבנים? קאַזיאָנע! „קאַזיאָנע“ איז דער טײַטש אָנגעהאַנגענע ― אַ שטײגער, װי מען הענגט אָן עמעצן אַ לונג און לעבער אױף דער נאָז; צי איר װילט, צי איר װילט נישט ― נאַט אײַך אַ באָמבע און האַלט זיך מיט איר… נאָר אַזױ װי מיט אונדזער מעשׂה געהער זיך עס נישט אָן, לכן גײען מיר װײַטער.
אונדזער בנימטשיק האָט געלערנט אין בית־המדרש נישט אַלײן ― מיט נאָך צװײ חבֿרים, אױך אַזעלכע אָרעמע בחורימלעך װי ער, און דאָס איז טאַקע געװען דער חסרון, װאָרעם אײן מענטש אַלײן קאָן אַזױ גראָב ניט זינדיקן, װי מיט יענעם בשותּפֿות. אַ סימן האָט איר פֿון אָדם־הראשון: כּל־זמן ער האָט זיך געשפּאַצירט אין גן־עדן אײנער אַלײן, איז געװען שטיל, אַ מחיה; און אַז עס האָט זיך נאָר אַרײַנגעמישט די מוטער חװה, אַזױ האָט זי אים באַלד אָנגערעדט, ער זאָל פֿאַרזוכן פֿונעם עץ־הדעת, און מי־יודע אױף װאָס זי װאָלט אים נאָך אַרױפֿגעפֿירט, מע זאָל זײ ניט באַצײַטנס אַרױסטרײַבן… דער משל איז געזאָגט געװאָרן אַקעגן בנימינען. בנימין זאָל געװען זיצן און לערנען אין בית־המדרש אײנער אַלײן, װאָלט געװען אַז װױל איז אים; ער האָט דאָך אָבער געלערנט מיט נאָך חבֿרים, אױך אַזעלכע נאַקעטע און באָרװעסע, הונגעריקע און דאָרשטיקע, װי ער ― האָט מען תּמיד זיך נאָר געריסן אַהין, אױף דער גרױסער ליכטיקער װעלט, אױף דער װעלט פֿון חכמה און פֿון װיסנשאַפֿט. אַלײן זײַנען זײ געװען דאָ, און זײער קאָפּ איז געלעגן דאָרטן, צװישן די גרױסע, צװישן די געלערנטע , צװישן די גליקלעכע. עס האָט זײ געצױגן אַהין, װי אַ מאַגנעט, װי אַ קלײן קינד ציט אױס די הענטלעך צו דער מאַמע… איז שױן עפּעס אַ חידוש, אַ שטײגער, אַז אײנמאָל אין אַ שבת־צו־נאַכטס האָבן דרײַ בית־מדרש־בחורים, איציק, יוסל און בנימטשיק, ניט געסטײַעט? װאָס הײסט נישט געסטײַעט? ― נישטאָ און אַ סוף! מע האָט זײ אױסגעזוכט אין שטאָט, װוּ די װעלט האָט אַן עק! מילא, יענע צװײ חבֿרה־לײַט, איציק און יוסל, זײַנען קבצנישע קינדער, יתומים, אָן אַ טאַטן אָן אַ מאַמען, ― װעמען זײַנען זײ אָפּגעגאַנגען? אָבער בנימטשיק! ישׂראל דער שמשׂ האָט אײַנגעלײגט די װעלט, איבערגעקלערט גאָט װײס װאָס, און האָט זיך באַרויִקט ערשט אױף מאָרגן, אַז ס'איז אָנגעקומען אַ בריװל פֿון אַלע דרײַ װײַסע־חבֿרהניקעס, אַז מע
זאָל גאָר נישט איבערטראַכטן, זײ זײַנען, ברוך־השם, געזונט און שטאַרק; זײ האָבן אַרױסגעזען (אַזױ שרײַבן זײ), אַז דאָ אין בית־המדרש איז פֿאַר זײ קײן תּכלית ניט, לכן האָבן זײ זיך אַװעקגעלאָזט אין דער ישיבֿה אַרײַן, קײן װילנע, קײן װאַלאָזשין אָדער אין „דער מיר“… זײ האָבן מיט אַ כּיװן אױסגערעכנט אַלע דרײַ ישיבֿות, בכדי מע זאָל ניט װיסן, אין װאָסער אַ שטאָט זײ צו זוכן. אָט דאָס הײסט אָפּגעאַרבעט קלוג, מיט שׂכל!…
ס'איז אָבער געװען אומזיסט דאָס פֿאַרשטעלן זיך מיטן באַהאַלטן זיך מיטן אַנטלױפֿן. ס'איז זײ קײנער מיט קײן פּאָטשט נישט נאָכגעלאָפֿן. די שטאָט איז געװען, אַדרבא, צופֿרידן. ערשטנס, װעט זײַן װינציקער מיט אַ צװײ־דרײַ אָרעמע בחורים, װאָס מע מוז זײ אױסהאַלטן װי ס'ניט איז; מע קאָן דאָך זײ נישט לאָזן אַזױ, זײ זאָלן אױסגײן פֿון הונגער. והשנית איז טאַקע גלאַט שײן, אַז אָרעמע קינדער װילן לערנען. הלװאַי װאָלטן אַלע ייִדן געקאָנט, װאָלטן זײ זיך אױך אַװעקגעלאָזט ערגעץ אין עק װעלט, אַבי מע זאָל ניט דאַרפֿן מוטשען זיך, טראָגן דעם עול פֿון פּרנסה…
װאָס איז געװען דער סוף פֿון יענע בחורימלעך, איציק און יוסל ― װײסן מיר נישט, נאָר פֿון בנימטשיקן האָט ישׂראל דער שמשׂ אין אַ האַלב יאָר אַרום מקבל געװען אַ בריװ ניט פֿון װאַלאָזשין, ניט פֿון װילנע און ניט פֿון „דער מיר“, נאָר פֿון אַן אַנדער שטאָט פֿון אַ גרױסער שטאָט, אַז ער זאָל זיך גאָר ניט זאָרגן, װאָרעם ער, בנימטשיק הײסט דאָס, געפֿינט זיך אױפֿן „רעכטן װעג“, עס װעט פֿון אים, מיט גאָטס הילף, זײַן אַ לײַט, גאָט זאָל אים נאָר העלפֿן, ער זאָל אָפּגעבן דעם עקזאַמען און אַרײַן אין גימנאַזיע, װעט ער, אם ירצה השם, גײן װײַטער און „שטודירן דאָקטער“; און אַז ער װעט „אױסשטודירן דאָקטער“, װעט ער האָבן אַ פֿײַנע בכּבֿודיקע פּרנסה אין האַנט, און װעט קאָנען אױסהאַלטן טאַטע־מאַמע אױף דער עלטער; דער טאַטע װעט פֿאַרשפּאָרן האָרעװען, זײַן אַ שמשׂ, און די מאַמע אַ שמשׂטע; און די שװעסטער װעט ער, בעזרת־השם, חתונה מאַכן אַלע דרײַ, און מע װעט זיצן אַלע אינאײנעם בשלום־ושלוה, און מע װעט האָבן פֿיל נחת. „און דאָס װאָס איז שײך צו ייִדישקײט, ― אַזױ האָט בנימין געשריבן ― זאָלט איר זיך, מײַנע ליבע און געטרײַע, גאָר ניט זאָרגן; מע קאָן זײַן געלערנט װי די גאַנצע װעלט, און פֿונדעסטװעגן װאָס צו גאָט איז צו גאָט. איך דאַװן, זאָלט איר װיסן, אַלע טאָג, און לײג תּפֿילין, און װאַש זיך צום עסן, אַבי ס'איז נאָר פֿאַראַן װאָס, מחמת עסן ― עסן מיר דאָ אײן מאָל אין צװײ טאָג, װאָס גאָט גיט, אַמאָל אַ טרוקן שטיקל ברױט, און אַמאָל אײַנגעטונקען אין זאַלץ־װאַסער, און אַז עס מאַכט זיך, ס'איז נישטאָ גאָרניט, סמאָטשקעט מען אַ שטיקל צוקער. צוקער איז אַ סגולה צום הונגער, פֿאַרשלאָגט דעם אַפּעטיט. דערפֿאַר לערנט מען אָבער געשמאַק! פֿאַרגעסט נישט: פֿיר גראַמאַטיקעס באַדאַרף מען אױסלערנען! הײַנט װוּ איז געאָגראַפֿיע? װוּ איז היסטאָריע? און װוּ איז „שאַר ירקות“? מאַטעמאַטיק איז בלאָטע; אַלגעברע, זאָל אײַך צו קײן חרפּה ניט זײַן, האָבן מיר נאָך געלערנט אין דער הײם, אין בית־המדרש, און די מליצה־ספֿרים, װאָס מיר האָבן זיך דעמאָלט אָנגעלײענט, קומען אונדז הײַנט צו נוץ בײַם שרײַבן „סאָטשיניעניעסсочинение: קאָמפּאָזיציעס“. אײן שטיקל חסרון, װאָס דאָס לשון איז בײַ אונדז אַ ביסל ניט אַזױ שאַרף, װי מע באַדאַרף. נאָר צו גאָט אַ האָפֿענונג, מיר װעלן דאָס אױך איבערקומען בשלום. איר זאָלט זיך גאָר ניט זאָרגן, עס װעט, אם ירצה השם, אַלצדינג זײַן אַזױ װי מע באַדאַרף. דער עיקר ― נאָר ניט געזאָרגט און געהאָפֿט אױף דעם װאָס לעבט אײביק!“
ישׂראל דער שמשׂ, אַז ער האָט באַקומען דאָס דאָזיקע בריװל, איז ער באַלד אַװעק צו ירחמיאל־משה דעם מלמד, ― אַן אַלטער גוטער ברודער, אַן ערלעכער ייִד און אַ בעל־סוד.
― זײַט־זשע מוחל, לײענט־דורך דאָס דאָזיקע בריװל, און אַז איר װעט דאָס דורכלײענען, װעט איר זיך מטריח זײַן טאַקע אין אײנװעגס אָנשרײַבן אַן ענטפֿער, דאָס הײסט, איך װאָלט געקאָנט אַפֿילו אַלײן אָנשרײַבן, נאָר אַלץ הײסט געשריבן. אַװדאי װעט איר בעסער אָנשרײַבן פֿון מיר, למאַי זאָל איך לײקענען?
ירחמיאל־משה דער מלמד װײס גאַנץ גוט, אַז ישׂראל דער שמשׂ זאָגט נעבעך אַ גרױסן ליגן. אַזױ לאַנג שמײַסט מען אים, װי לאַנג ער קאָן אָנשרײַבן אַן ענטפֿער! נאָר אַרױסבאַװײַזן אים, אַז ער איז אַ ליגנער ― איז ער ניט מחויבֿ. למאַי זאָל ער מבֿײש שטעלן אַ מענטשן? האָט ער אָנגעזאָטלט די נאָז מיט אַ פּאָר משונה־מאָדנע ברילן, װאָס זײַנען באַשטאַנען פֿון אַ שטיקל דראָט מיט צװײ בענדלעך: אין אײן אױגל איז געשטאַנען אַ בלעכל, און דאָס אַנדערע איז געװען לײדיק, גלאַט אַ לעכל. האָט ישׂראל נישט געקאָנט זיך אײַנהאַלטן און האָט אים אַ פֿרעג געטאָן:
― װאָס טױג אײַך, רבי, אַזאַ בריל? איר זעט דען עפּעס אױף איר?
― אַלץ גלײַכער װי אָן אַ בריל, כ'בין שױן אײַנגעװױנט! ― האָט אים ירחמיאל־משה געענטפֿערט, גענומען דאָס בריװל אַ ביסל פֿון דער װײַטן, אײן אױג (יענס װאָס אונטערן בלעכל) צוגעמאַכט, און מיטן אַנדערן אױג (יענס װאָס אונטערן לעכל) האָט ער געלײענט גיך װי אַ װאַסער, און אױך אױף אַ קול, זיך אָפּגעשטעלט אַלע מאָל און געקוקט אױף ישׂראלן, װי אײנער רעדט: „הײַנט פֿאַרשטײט איך, װאָס הײסט געקאָנט לײענען?“ און ישׂראל איז געשטאַנען בשעת־מעשׂה דעם קאָפּ אַ ביסעלע אױף אַ זײַט און פֿאַרריסן אַרױף מיט גדלות, װי אײנער רעדט: „הײַנט פֿאַרשטײט איר, װאָס הײסט געקאָנט שרײַבן?“…
― נו, רבי, װאָס װעט איר הײַנט זאָגן? ― האָט זיך ישׂראל אָנגערופֿן צו ירחמיאלן, נאָכדעם אַז ירחמיאל־משה האָט אױסגעטאָן די ברילן און אַװעקגעגעבן אים דאָס בריװל.
― װאָס זאָל איך אײַך זאָגן? ― האָט אים ירחמיאל־משה געענטפֿערט מיט אַ זיפֿץ. ― אַװדאי, אַװדאי! מהיכא־תּיתי, זײער פֿײַן, אַבי ער דאַװנט אַלע טאָג און לײגט תּפֿילין. הלװאַי װײַטער ניט ערגער, חלילה…
― איך שמועס עס אַקעגן דעם, װאָס ער װאַקסט, מײַן בנימטשיק הײסט דאָס, אַ מענטש, אָט דאָס מײן איך! ― אַזױ מאַכט צו אים ישׂראל דער שמשׂ, און מײנען מײנט ער גאָר עפּעס אַנדערש. בײַ אים אױף דער צונג ליגן גאָר די װערטער: „גימנאַזיע“, „דאָקטאָר“… נאָר אַרױסלאָזן דאָס פֿונעם מױל האָט ער מורא, רופֿט ער זיך אָן צו ירחמיאל־משהן:
― איך שמועס אַקעגן דעם, װאָס איר זאָגט, ער לערנט זיך אױף… דאָקטאָר? האַ? װאָס זאָגט איר? איר זײַט דאָך עפּעס אַ ייִד אַ חכם.
ירחמיאל־משה װײס, אַז ער איז אַ ייִד אַ חכם, נאָר װאָס קאָן ער אים דערױף זאָגן? אַװדאי, װען ס'זאָל זײַן געװענדט אָן אים, אָן ירחמיאל־משהן, װאָלט ער אים נישט געלאָזט שטודירן אין די גימנאַזיעס; צו װאָס טױג ישׂראל דעם שמשׂ אַ זון פֿון גימנאַזיעס מיט דאָקטױרים גאָר? נאָר, אַ פּנים, עמעצער פֿרעגט בײַ אים אַן עצה? און ירחמיאל־משה דער מלמד קוקט מיט פֿאַרגלעזערטע אױגן אױף דער װאַנט און לאָזט אַרױס אַ טיפֿן זיפֿץ. ישׂראל דער שמשׂ פֿאַרשטײט, װאָס באַדײַט דער דאָזיקער זיפֿץ: ער איז מיט זיך אַלײן אױך נאָך נישט אינגאַנצן פֿאַרטיק; ער איז אַלײן אױך נישט אַזױ צופֿרידן מיט דער גימנאַזיע. נאָר צוריק שמועסנדיק: סטײַטש, זײַן זון, זײַן בנימטשיק װעט זײַן „דאָקטאָר“!
― עלעהײ ― זאָגט ער צום מלמד און פֿאַרגנבֿעט זיך מיט װערטער ― עלעהײ אַ בעל־מלאָכה? „דאָקטאָריע“ איז דען ניט קײן מלאָכה? ובפֿרט ער דאַװנט אַלע טאָג און לײגט תּפֿילין, הלװאַי װײַטער, חלילה, ניט ערגער…
ישׂראל דער שמשׂ שטײט אַ װײַלע, נאָכדעם רופֿט ער זיך אָן צום מלמד און קװענקלט זיך:
― איך האָב דאָך אײַך געזאָגט, רבי, אַז כ'האָב צו אײַך אַ בקשה, מטריח זײַן זיך אָפּענטפֿערן אױפֿן בריװל. נאָר װאָס דען? איר קענט דאָך אונדזער שטעטל… מע האָט ליב האַלטן יענעם אין מױל… און אַלײן בין איך אַ פֿאַרקױפֿטער מענטש… די װיסטע פּרנסה… איך האָב אײַך געװאָלט בעטן, ס'זאָל דערװײַלע זײַן בסוד. איר פֿאַרשטײט?…
― איך פֿאַרשטײ, פֿאַרװאָס זאָל איך נישט פֿאַרשטײן? ― זאָגט ירחמיאל־משה און זאָטלט זיך אָן נאָך אַ מאָל מיט זײַנע מאָדנע ברילן, נעמט אַ שטיקל פּאַפּיר און אַ טינט־און־פֿעדער, טונקט אײַן די פּען און װאַרט װאָס דער שמשׂ װעט אים זאָגן װאָס צו שרײַבן.
― שרײַבט אים, זײַט מוחל, ― דיקטירט אים ישׂראל דער שמשׂ ― לבֿני היקר מוהר″ר בנימין. ראשית שרײַב איך דיר, אַז מיר זײַנען אַלע, ברוך־השם, אין בעסטן געזונט, גיב גאָט דאָס נעמלעכע פֿון אים צו הערן אױף װײַטער נישט ערגער, אָמן. והשנית, שרײַבט אים, אַז איך און סימע, מײַן װײַב הײסט דאָס, לאָזן אים גריסן גאָר פֿרײַנטלעך, און בעטן אים, ער זאָל אונדז שרײַבן אָפֿטע בריװלעך פֿון זײַן מאַכן װאָס ער מאַכט אין געזונט, און שרײַבט, אַז מיר װינטשן אים אַלדאָס גוטס און הצלחה, ער זאָל מצליח זײַן דאָרטן, און שרײַבט אים, ער זאָל זיך גאָר ניט זאָרגן, גאָט איז אַ פֿאָטער, דער עיקר, ער זאָל זיך אָפּהיטן אין געזונט זאָל ער זיך אָפּהיטן, און זײַן אַ ייִד, װאָרעם דאָס איז דער עיקר, און שרײַבט אים, אַז איך שיק אים אַ קערבל שיק איך אים (ישׂראל קראַצט זיך אין אַלע קעשענעס), און שרײַבט אים, אַז איך װאָלט געשיקט מערער, האָב איך ניט, מחמת די פּרנסה איז איצטער זײער געשלאָגן, עס פֿאַרדינט זיך ניט קײן געלט פֿאַרדינט זיך ניט, נישטאָ קײן יאָרצײַטן, און פֿון חתונות מיט בריתן שמועסט מען ניט, איך געדענק שױן ניט די צײַט, װען ס'זאָל זײַן בײַ אונדז אַ חתונה, פֿון זינט רב הערש האָט חתונה געמאַכט די לעצטע טאָכטער איז ניט געװען ביז אַהער אײן חתונה. דאָס הײסט, ס'איז געװען אַ פּאָר חתונות, נאָר אַלץ הײסט חתונות. אױך מיר חתונות!…
― ששש… כאַפּט ניט אַזױ! ― זאָגט צו אים דער מלמד. ― איר פֿאָרט, װי מיט פּאָטשטאָװע פֿערד, איך קאָן אײַך נישט דעריאָגן. נו, װײַטער?
― און װײַטער שרײַבט אים, אַז מער איז נישטאָ װאָס צו שרײַבן, און שרײַבט אים, אַז איך לאָז אים גריסן גאָר פֿרײַנטלעך, און סימע, די מאַמע הײסט דאָס, לאָזט אים גריסן גאָר פֿרײַנטלעך, און אַלע שװעסטער לאָזן אים גריסן, פּעסל און סאָסיע און ברכהצי, גאָר פֿרײַנטלעך, און שרײַבט אים, ער זאָל אָפּהיטן ייִדישקײט און זאָל זײַן אַ ייִד, דאָס איז דער עיקר, און װײַטער… אַז איר װעט אָפּשרײַבן, װעל איך זיך אָפּחתמענען…
אַז דער מלמד האָט דאָס אַלצדינג אָנגעשריבן, האָט ישׂראל דער שמשׂ פֿאַרקאַטשעט די אַרבל, גענומען די פּען פּאַװאָלינקע מיט צװײ פֿינגער און האָט זיך אָנגעברײט צו טאָן אַן „אײדעלע מלאָכה“, אַנידערגעלײגט אױפֿן פּאַפּיר זײַן אײגענעם נאָמען ישׂראל, און דעם נאָמען פֿון זײַן טאַטן נפֿתּלי, עליו־השלום, און די פֿאַמיליע ריטעלמאַן, געדרײט בשעת־מעשׂה מיט דער צונג אין אַלע זײַטן, עס װענדט זיך בײַ װאָסער אַן אות; למשל: אַ „למד“ גײט רעכטס ― גײט די צונג רעכטס, אַ „נון“ גײט לינקס ― גײט די צונג לינקס. פֿאַראַן מענטשן, װאָס האָבן אַזאַ טבֿע נישט נאָר בשעת זײ אַלײן ― אַפֿילו בשעת יענער טוט עפּעס אַן אַרבעט און זײ שטײען בײַ דער זײַט און קוקן, דרײען זײ מיט דער צונג…
סע פֿאַרשטײט זיך, אַז אין שטעטל איז מען גיך געװאָר געװאָרן פֿון דעם סוד, אַז ישׂראל דעם שמשׂס זונדל שטודירט אין די גימנאַזיעס „אױף דאָקטאָר“, און עס האָט אים נישט געשאַרט חלילה, צו דער פּרנסה גאָר נישט; מע האָט אים נאָר דעקוטשעט מיט װערטער:
― װעט איר האָבן, הײסט דאָס, אַ זון אַ „דאָקטאָר“ אָן אַ היטל? און אפֿשר נאָך מיט אַ קנעפּל? װאָס פֿאַר אַ פּנים װעט איר דעמאָלט האָבן, רב ישׂראל? װי אַ הון זיצט אױס קאַטשקעלעך; די קאַטשקעלעך לאָזן זיך שװימען אױפֿן װאַסער, און די הון שטײט און קװאָקעט…
ישׂראל דער שמשׂ האָט דאָס אַלצדינג איבערגעטראָגן שטילערהײט און געטראַכט בײַ זיך אין האַרצן: „לאַכט, לאַכט פֿון מײַן בנימטשיקן; דאָס איז בײַ מיר אַ „װיגרישנע בילעט“!…
אײנמאָל ― ס'איז געװען ערבֿ פּסח, סימע די שמשׂטע און אַלע דרײַ טעכטער, פּעסל און סאָסל און ברכהצי, האָבן געראַמט אױף יום־טובֿ ― עפֿנט זיך די טיר און עס קומט אַרײַן עפּעס אַ יונגערמאַנטשיק מיט װײַסע קנעפּ, מיט אַ מאָדנע היטל אױפֿן קאָפּ, און פֿאַלט סימען אױפֿן האַלדז, און נאָכדעם פּעסלען און סאָסלען און ברכהצין, און עס װערט אַ קושערײַ.
דאָס איז געװען בנימין.
סימע האָט זיך אַזש צעװײנט פֿאַר פֿרײד.
― זונעניו! קדיש מײַנער!
איז אָנגעקומען ישׂראל אַ פֿאַרסאַפּעטער, אַ דערשראָקענער, און האָט זיך צעשריגן אױפֿן װײַב.
― שאַ, שאַ! זע נאָר, זי האָט זיך אַ ביסל צעיאַכמערט, טאָמער װײסטו װאָס איז דאָס געװען װאָס?
און אַלײן, אַז ער האָט באַטראַכט בנימינען, װי ער איז אױסגעװאַקסן, האָט ער זיך אױך קױם אײַנגעהאַלטן פֿון געװײן. נאָר אַ מאַנצביל איז ניט קײן ייִדענע. אַ ייִדענע אַז זי װײנט, מוז זי באַלד אָנהײבן שנײַצן די נאָז; און אַ מאַנצביל אַז ער װיל אַפֿילו װײנען, קאָן ער מאַכן אַזױ, אַז מע זאָל מײנען, אַז ער לאַכט.
― װען ביסטו געקומען װען? אַנו, דרײ זיך נאָר אױס צו מיר מיטן הינטן! ― מאַכט ער צום זון. ― װאָס איז דאָס פֿאַר אַ מין הלבשה אױף דיר? טו זיך אױס, פֿאַר װאָס טוסטו דיך ניט אױס?
און אַז בנימין האָט זיך אױסגעטאָן און איז געבליבן אין אַ בלױען מונדיר מיט אַ סך זילבערנע קנעפּלעך, און די בעקלעך זײַנען געװען רױט, און די בלױע אױגן האָבן געגלאַנצט, ― האָט ער טאַקע געהאַט דעם זיבעטן חן ניט נאָר בײַ זײ ― בײַ איטלעכן אין די אױגן. װער עס האָט אים געזען, האָט זיך נישט געקאָנט זאַט אָנקוקן אין אים. „קײן עין־הרע, אױסגעװאַקסן ישׂראל דעם שמשׂס זונדל, געװאָרן אַ פּאַרשױן!“… פֿײגע־לאה דער שכנהס טעכטערל מינצע, אַ מײדל פֿון אַ יאָר נײַנצן מיט שװאַרצע אײגעלעך און מיט אַ געדיכטן שװאַרצן צאָפּ, פֿאַרפֿלאָכטן אונטן מיט אַ רױט סטענגעלע, װאָס פּאַסט איר זײער צום פּנים, איז אַרײַנגעקומען צו סימען כּלומרשט אַ פֿרעג טאָן, אפֿשר געפֿינט זיך בײַ איר אַן איבעריק טעפּל, װאָס זי דאַרף עס נישט? ― כאָטש זי װײס גאַנץ גוט, אַז סימע האָט אױף איר לעבן נישט געפּרוּװט האָבן קײן איבעריקע טעפּלעך. דאָס איז נאָר געװען אַן אױסרײד אױף אָנצוקוקן בנימינען, אַ גלאַנץ טאָן מיט די שװאַרצע אײגעלעך און אַ װאָרף טאָן הין און צוריק מיטן געדיכטן שװאַרצן צאָפּ און מיטן רױטן סטענגעלע, זיך אױסדרײען און אַנטלױפֿן, און שפּעטער אַביסל נאָך אַמאָל אַרײַנלױפֿן, מיט אַ נײַעם אױסרײד און װידער אַ מאָל דאָס אײגענע, אַזױ, אַז בנימינס דרײַ שװעסטער, פּעסל און סאָסל און ברכהצי, אַלע דערװאַקסענע שױן, האָבן אַ קוק געטאָן אײנס אױפֿס אַנדערע, װי אײנער רעדט: „טאָמער װײסטו װאָס איז דאָס דרײען, װאָס זי דרײט זיך?“… און בנימין האָט דערװײַלע אַװעקגערופֿן די מאַמע אױף אַ זײַט און האָט איר עפּעס געגעבן אַ מטבע, אַרײַנגערוקט אין האַנט אַרײַן, זי זאָל מאַכן „אַ שײנעם פּסח“. סימע האָט אױף איר לעבן אַזױ פֿיל געלט נישט געהאַלטן אין האַנט! און פֿאַר די שװעסטער האָט ער געבראַכט צו פֿירן מתּנות און מתּנות: סטענגעס, מיט קעמעלעך, מיט שפּיגעלעך, מיט שמאָכטעליאַקעס אָן אַ שיעור! און דער מאַמען אַ זײַדענע פֿאַטשײלע, אַ געלע מיט רױטע און מיט בלױע קװײטן. סימע די שמשׂטע האָט זיך אַזש צעװײנט פֿאַר פֿרײד.
― װאָס איז דאָס? װי קומט צו דיר געלט? ― פֿרעגט אים ישׂראל מיט אַ געלעכטער.
― װאָס הײסט, װי קומט צו מיר געלט? ― ענטפֿערט אים בנימין מיט גדלות. ― איך פֿאַרדין שױן הײַנט, ברוך־השם, אַכט קאַרבן אַ חודש. איך גיב „שטונדן“. איך לערן, הײסט דאָס, מיט קינדער, צאָלט מען מיר. איך בין שױן אין גימנאַזיע אין פֿינפֿטן קלאַס. אַכט קלאַסן איז פֿאַראַן. נאָך דרײַ קלאַסן, דרײַ יאָר הײסט דאָס, ענדיק איך די גימנאַזיע און טרעט אַרײַן אין אוניװערסיטעט, שטודירן אױף דאָקטאָר…
בנימין דערצײלט און דערצײלט, און אַלע שטײען און לאָזן נישט אַראָפּ פֿון אים קײן אױג, און טראַכטן זיך: „אָט דאָס זאָל טאַקע זײַן בנימין? יענער באָרװעסער בנימטשיק, װאָס האָט זיך געװאַלגערט אין בית־המדרש?… אַכט קאַרבן אַ חודש… אַכט קלאַסן… אַ זײַדענע פֿאַטשײלע… אוניװערסיטעט… דאָקטאָר“…
גאָט װײס, אױב עס האָט נאָך עמעצער געהאַט אַזאַ פֿרײלעכן פּסח, אַזאַ געהױבענעם סדר, װי עס האָט געהאַט ישׂראל דער שמשׂ. מילא, פֿון װײַן אױף אַרבע־כּוסות און פֿון פּסחיקן בראָנפֿן, פֿון פֿיש און קנײדלעך און פֿאַלירטשיקעס, שמועסט מען ניט; איך רײד פֿון דער הגדה, װאָס ישׂראל און בנימין האָבן געזונגען בײדע אײנס איבער דאָס אַנדערע ― ס'איז געװען אַ מחיה צו הערן! אַז ס'איז געקומען צו „רַבִּי אֱלִיעֶזֲר אוֹמֵר: מִנַּיִן שֶׁכָּל־מַכָּה וּמַכָּה…“, האָבן זײ זיך בײדע געשאָקלט און גענומען אַ הױכן טאָן, האָט סימע, װאָס איז געזעסן די גאַנצע צײַט און געקוקט אַף איר טרײסט, אַף בנימינען, מיט אַ מאָל אָנגעהױבן מאַכן פּיסקעס אַף צו װײנען, האָבן זיך אַלע דרײַ שװעסטער, פּעסל און סאָסל און ברכהצי, נישט געקאָנט אײַנהאַלטן און האָבן זיך צעלאַכט, און אױף זײ קוקנדיק האָבן אַלע אָנגעהױבן לאַכן און סימע אױך ― ס'איז שױן געװען אַ פּסח בײַ זײ, װאָס זאָלט איר קלערן!
יום־טובֿ אין דער פֿרי, אַז בנימין איז געקומען אין שול אַרײַן, האָט מען באַטראַכט דאָס „סטעדענטל“ מיט די זילבערנע קנעפּ, װי אַ װילדע חיה. ייִנגלעך, קונדסים, האָבן אים אַרומגערינגלט פֿון אַלע זײַטן, געטײַט מיט די פֿינגער און געלאַכט אין פּנים אַרײַן. נאָך בנימין איז געשטאַנען די גאַנצע צײַט מיטן סידורל און האָט געדאַװנט, און אַז ס'איז געקומען, אַז מע האָט אים אױפֿגערופֿן צו דער תּורה (רב מאָניש דער גבאי האָט צוליב געטאָן ישׂראל דעם שמשׂ און האָט געשענקט זײַן זון אַן עליה), און בנימין האָט געמאַכט די ברכה הױך אױף אַ קול מיטן יום־טובֿדיקן ניגון, איז אין שול געװאָרן אַ הו־האַ: „װאָס זאָגט איר אױף אונדזער ישׂראלס זונדל!“
פֿאַרן אַרױסגײן פֿון שול האָט דער נגיד פֿון שטעטל, רב הערש, אַ זאָג געטאָן צום שמשׂ, ער זאָל אים צופֿירן זײַן זונדל.
― ישׂראל! ― האָט געזאָגט רב הערש צום שמשׂ ברײטלעך, װי אַ נגיד באַדאַרף צו זאָגן בשעת ער רעדט מיט אַ קלענערן פֿון זיך, האַלט זיך בשעת־מעשׂה בײַם זײַדענעם גאַרטל, קוקט נישט גלײַך אין די אױגן אַרײַן און רעדט מיט אַ צװײענדיק הוסטל פֿונעם האַלדז און פֿון דער נאָז. ― ישׂראל! אַנו, קום נאָר אַהער, המ… המ… מיט דײַן זונדל; לאָם איך אים… המ…. המ… אױך אָנקוקן!
דערהערט, אַז רב הערש װיל רײדן מיט ישׂראל דעם שמשׂס „סטעדענטל“, האָט זיך דער עולם אַ לאָז געטאָן האָרכן, װאָס װעט מיט אים עפּעס רײדן דער נגיד און װאָס װעט ער אים ענטפֿערן. בנימין איז צוגעגאַנגען צו רב הערשן, װי צו זײַנעם אַ גלײַכן, גאָר נישט געשעמט זיך, אים אָפּגעגעבן שלום, װי אַן אַלטער, און רב הערש האָט אַ קוק געטאָן אױף בנימינען פֿון אױבן אַראָפּ, נישט געװוּסט, װי אַזױ זאָל ער מיט אים רײדן: זאָל ער אים זאָגן „איר“ ― אַזאַ װעװריק? צו פֿיל כּבֿוד פֿאַרן שמשׂס זונדל! זאָגן אים „דו“ ― איז עפּעס אױך נישט אַזױ, פֿאָרט אַ „סטעדענטל“ מיט קנעפּ, אַ גאַנץ פּריצל… איז רב הערש געפֿאַלן אױף אַן עצה און האָט מיט אים אָנגעהױבן רײדן גאָר בלשון נסתּר: „װאָס מאַכט מען? װען קומט מען? װען פֿאָרט מען צוריק?“ בנימין האָט אַרױסגעשטעלט דעם רעכטן פֿוס אױף צו־פֿריִער, אײן האַנט האָט ער אַרײַנגעלײגט אין בוזעם און מיט דער אַנדערער האָט ער געשטשיפּעט די אײבערשטע ליפּ, אָפּגעענטפֿערט אױף איטלעכס װאָרט גײַציק, גאָר נישט אָנגעהױבן צו שעמען זיך אַפֿילו! רב הערשן איז דאָס יאָ געפֿעלן און נישט געפֿעלן: „נישט קײן נאַריש בחורל, נאָר, דאַכט זיך, אַן עזות־פּנים אַ גרױסער“… אַזױ טראַכט זיך רב הערש און לאָזט זיך אַרײַן מיט בנימינען אין אַ ברײטן שמועס אַרײַן מכּוח קלאַסן, װיפֿל איז פֿאַראַן קלאַסן? און צו װאָס באַדאַרף מען דאָס דװקא אַכט קלאַסן? פֿאַרװאָס ניט קײן נײַן קלאַסן? און װאָס איז דער חילוק פֿון אײן קלאַס ביזן אַנדערן קלאַס?… „אױף דער טאַבליצע אַזאַ שײנער ייִד ― און אַזאַ בהמה!“… אַזױ טראַכט זיך בנימין און גיט אים צו פֿאַרשטײן דעם שׂכל, װאָס איז דער חילוק פֿון אײן קלאַס ביזן אַנדערן. רב הערשן שטײט ניט אָן די מעשׂה, װאָס אַזאַ שנעק גיט אים צו פֿאַרשטײן דאָס, װאָס ס'איז נישטאָ גאָר צו פֿאַרשטײן, מאַכט ער צו אים:
― מילא בקיצור, דאָס פֿאַרשטײט אַ מינדסט קינד. אָבער פֿאַר װאָס איז דער שׂכל פֿון אַכט קלאַסן, ניט קײן נײַן?
― װאָרעם װען סע זאָל זײַן נײַן קלאַסן, װאָלט איר געפֿרעגט פֿאַר װאָס עפּעס דװקא נײַן קלאַסן, ניט קײן צען?
אַזױ ענטפֿערט אים אָפּ בנימין, און דער עולם צעלאַכט זיך; נאָר אײן רב הערש לאַכט נישט. ער קלערט זיך בשעת־מעשׂה: „אָ, אַ רעכטער שײגעץ!“ און טוט אַ הוסטל פֿונעם האַלדז און פֿון דער נאָז: „המ… המ… צײַט גײן אַהײם… המ… המ… מאַכן קידוש“…
װער עס האָט ניט אָנגעקוקט דעמאָלט ישׂראל דעם שמשׂ, װאָס איז געשטאַנען בײַ דער זײַט, געקוקט פֿון אײנעם אױפֿן אַנדערן און געשלונגען בנימינס װערטער, דער האָט ניט געזען קײן גליקלעכן מענטשן קײנמאָל אױף זײַן לעבן. ער האָט געװאַרט ביז רב הערש װעט שױן אָפּלאָזן זײַן זון און ער װעט קאָנען גײן מיט אים אַהײם; דאָרט קוקט מען שױן אַרױס אױף אים, די מאַמע מיט אַלע דרײַ שװעסטער; אױפֿן טיש ליגן שױן אָנגעגרײט מסתּמא די שײנע מצות און אין אױװן זידט אַ געשמאַקער באָרשט אַ פּסחדיקער, און הײסע קנײדלעך מיט שמאַלץ, און אפֿשר נאָך אַ טײגעכץ אױך… און אַז רב הערש האָט זיך אױסגעהוסט און איז געגאַנגען מיט זײַנע מקורבֿים צו זיך אױף קידוש, האָט ישׂראל דער שמשׂ פֿאַרבעטן צו זיך אױף קידוש זײַן אײן־און־אײנציקן גוטן פֿרײַנט, זײַן בעל־סוד, ירחמיאל־משה דעם מלמד, האָט אים מכבד געװען מיט אַ גלעזל װײַן פֿונעם אמתן ראָזשינקעס־װײַן, און סימע האָט זיך אױסגעפֿײַנט פֿאַר אים מיט אַזעלכע מינים כרעמזלעך, װאָס ס'איז שװער געװען צו זאָגן מבֿינות, װאָס ליגט אין זײ: צי מער האָניק, צי מער שמאַלץ, מחמת זײ זײַנען געװען אי גענוג זיס, אי גענוג פֿעט, זײ האָבן זיך אַזש געקלעפּט צום גומען, און די שמאַלץ האָט גערונען איבער דער באָרד. ירחמיאל־משה, װאָס האָט געהאַט אַ טבֿע פֿון שװײַגן און זיפֿצן, אַז ער האָט גענומען דאָס ערשטע גלעזל װײַן פֿונעם אמתן ראָזשינקעס־װײַן, האָט זיך אים שױן אָנגעהױבן דרײען דער קאָפּ און די צונג האָט זיך בײַ אים אױפֿגעבונדן, און ער איז מיטאַמאָל געװאָרן באַרעדעװדיק, האָט פֿאַרהערט בנימינען, צי ער געדענקט נאָך דעם חומש מיט רש″י, װאָס ער האָט אַמאָל געלערנט מיט אים אין חדר.
בנימין האָט געדענקט אי דעם חומש, אי די רש″י, און ישׂראל דעם שמשׂס האַרץ איז שיִער נישט אַרױסגעשפּרונגען פֿאַר תּענוג.
― װאָס זאָגט איר אױף אים? ― האָט ער זיך אָנגערופֿן צום מלמד שױן אױף יענער זײַט טיר.
― אַ כּלי שלימה! ― מאַכט צו אים ירחמיאל־משה, נעמט־צונױף די ליפּן און שאָקלט מיטן קאָפּ.
― אָבער אַ ייִד, האַ? ― זאָגט צו אים װײַטער דער שמשׂ און קוקט אים אין די אױגן אַרײַן.
― מיט גאָטס הילף! ― מאַכט ירחמיאל־משה.
― אַיאָ, אַ „װיגרישנע בילעט“, ― האַ?
דערױף טוט ירחמיאל־משה אַ מאַך מיטן קאָפּ, מיט די אױגן און מיט די הענט; ער מאַכט אַזאַ מינע, װאָס ס′איז שװער צו פֿאַרשטײן, װאָס ער מײנט; מע קאָן רעכענען אי אַזױ, אי אַזױ, יאָ אַ װיגרישנע בילעט און נישט קײן װיגרישנע בילעט. װאָס װײס אַ מענטש?…
― אַ גוטן יום־טובֿ! ― זאָגט ער און קושט נאָכאַמאָל די מזוזה. ― גאָט זאָל העלפֿן דערלעבן איבער אַ יאָר, און מע זאָל זײַן געזונט און מע זאָל גײן אײנער צום אַנדערן אױף שׂימחות, אין גיכן אױף אַ חתונה בײַ אײַערע טעכטער, און נאָכדעם, אם ירצה השם, בײַ אײַער זון, און ייִדן זאָלן אױסגעלײזט װערן פֿון אַלע צרות, און מע זאָל הערן בשׂורות־טובֿות ישועות־ונחמות אױפֿן כּלל ייִדן, װאָרעם ס'איז שױן צײַט גאָט זאָל עפּעס רחמנות האָבן. ייִדן זאָלן עפּעס אױפֿגעריכט װערן, און ס'זאָל זיך פֿאַרבעסערן אין די פּרנסות, און ס'זאָל גלאַט עפּעס װערן גוט אױף דער װעלט און פֿרײלעך אױפֿן האַרצן, און ס'זאָל זײַן… ס'זאָל װערן… ס'זאָל… ס'זאָל… ס'זאָל…
ירחמיאל־משה דער מלמד װײס שױן אַלײן נישט װאָס ס'זאָל זײַן און װאָס ס'זאָל װערן. ער האָט שױן, דאַכט זיך, אױסגעשאָטן אַלצדינג, װאָס ער האָט געהאַט. איז ער געבליבן שטײן נישט אַהין און נישט אַהער; װי אַזױ גײט מען אַװעק גלאַט אַזױ, אינמיטן דרינען, אָן אַ זײַ־געזונט? אַ גליק, װאָס ער האָט זיך דערמאָנט:
― און ס'זאָל… קומען משיח!
― אָמן! ― האָט אים געענטפֿערט ישׂראל דער שמשׂ און אין האַרצן בײַ זיך האָט ער געטראַכט: לאָז פֿריִער מײַן בנימין ענדיקן דאָקטער און נאָכדעם לאָז קומען משיח…
װי לעבעדיק און װי פֿרײלעך עס איז געװען בײַ ישׂראל דעם שמשׂ אין שטוב בשעת בנימין איז אָנגעקומען, אַזױ איז דאָרטן געװען אומעטיק און טרױעריק בײַ זײַן אַװעקפֿאָרן צוריק אין דער גרױסער שטאָט אַרײַן. װײנען האָט קײנער נישט געװײנט, נאָר ס'איז גלאַט געװען איטלעכן באַזונדער אָנגעזאָליעט אױפֿן האַרצן, װי צו אַ לװיה חלילה. סימע האָט זיך אַפֿילו אַ פּאָר מאָל יאָ אַ נעם געטאָן צום פֿאַרטעך, האָט ישׂראל, װאָס אַלע אין שטוב האָבן געציטערט פֿאַר אים און געהאַט דרך־ארץ, געגעבן אױף איר אַזאַ קוק, אַז זי האָט פֿאַרשטאַנען, אַז מע דאַרף נישט װײנען. ישׂראל האָט געװאָלט, ס'זאָל דװקא זײַן פֿרײלעך, האָט ער פֿריִער באַװאָרנט, אָנגעזאָגט דעם װײַב און אַלע דרײַ טעכטער, אַז קײנער זאָל זיך נישט דערװעגן לאָזן אַ טרער. נאָר אַז בנימין האָט זיך אָנגעהױבן קושן און ס'איז געקומען צו דער מאַמען, האָט סימע אַרױסגעלאָזט עפּעס אַ מאָדנעם קװיטש פֿונעם האַלדז און איז פֿאַרשטאָרבן געװאָרן אױף בנימינס האַלדז; דעמאָלט האָבן זיך אַלע דרײַ שװעסטער גענומען שנײַצן די נעזער, מחמת זײ האָבן דערפֿילט, אַז בײַ זײ אױף די ברעמען טאַנצן טרערן און אין האַלדז איז בײַ זײ געװאָרן מיט אַ מאָל שרעקלעך ענג… נאָר אײן ישׂראל האָט זיך געהאַלטן, װי אַ מענטש; ער האָט נישט אױפֿגעהערט צו לאַכן פֿון דער „װײַבערײַ“ מיט זײערע „װאָלװעלע טרערן“, כאָטש אַלײן האָט ער געפֿילט, װי טױזנט קעץ גראַבלען אים מיט די נעגל בײַ דער נשמה, און ס'איז אים אָפּגעגאַנגען אַ מינוט ער זאָל זיך צעװײנען. נאָר אַ מאַנצביל איז פֿאָרט אַ מאַנצביל; ער האָט זיך מישבֿ געװען און האָט גאָר אָנגעהױבן װערטלען זיך, כאָטש עס האָט זיך נישט געקלעפּט אַ װאָרט צו אַ װאָרט, און אַרומטאַנצן הין און צוריק, װי אַ משוגענער, געהאָלפֿן בנימינען זיך אָנטאָן, געמאַכט חוזק פֿון די זילבערנע קנעפּ מיט דער פּאַדקע װאָס פֿון הינטן, און סוף כּל סוף, נאָך אַלע װערטלעך זאָגן מיטן אַרומטאַנצן, האָט ער אױסגעזען, װי אַ מענטש, װאָס האַלט בײַ אַרױסרײַסן זיך אַ צאָן.
נאָך אײן נשמה איז געװען פֿאַרצאָרנט און שטאַרק טרױעריק פֿון בנימינס אַװעקפֿאָרן, כאָטש יענע נשמה האָט זיך אָנגעקערט מיט אים אַ װילד־פֿרעמדע. דאָס איז געװען פֿײגע־לאה דער שכנהס טעכטערל מינצע מיט די שװאַרצע אײגעלעך, מיטן געדיכטן שװאַרצן צאָפּ און מיטן רױטן סטענגעלע. װאָס פֿאַר אַ מחותּנתטע איז דאָ געװען מינצע? װאָס האָט זיך אָנגעקערט מיט איר בנימין, װאָס זי איז אַרױסגעגאַנגען אים באַגלײטן אַזש אין דרױסן אַרױס, געשטאַנען צונױפֿגעלײגט די הענט אױפֿן האַרצן און געזיפֿצט? און װאָס האָט באַדײַט דאָס קוקן, װאָס זײ האָבן זיך בײדע אַזױ געקוקט אין די אױגן אַרײַן? װען האָבן זײ צײַט געהאַט צו באַקענען זיך, אַז אַ גאַנץ פּסח איז בנימין געװען אין געפֿענקעניש בײַ זײַנע דרײַ שװעסטער, װאָס האָבן אים נישט אָפּגעלאָזט אױף קײן מינוט? נאָר אױך די אײגענע מעשׂה, װער קאָן דאָס ערבֿ זײַן פֿאַר אַ בחור מיט אַ מײדל, אַז זײ זיצן־אָפּ אַ פּאָר װאָכן אונטער אײן דאַך און עס ציט זײ אײנס צו דאָס אַנדערע, װי אַ מאַגנעט? אפֿשר האָבן זײ זיך דורכגעװאָרפֿן מיט אַ פּאָר װערטער און זיך נאָך אַ קװעטש געטאָן די האַנט אױך ― װער קאָן דאָס װיסן?… אפֿשר האָבן זײ זיך באַגעגנט פֿאַרנאַכטלעך אין הױז ערגעץ אין אַ װינקעלע און האָבן זיך אין דער פֿינצטער שטילערהײט צעקושט ― איך װײס? למאַי זאָל איך זאָגן אַזעלכעס, װאָס איך האָב ניט געזען מיט די אױגן?… אַ קונץ נעמען און אױסטראַכטן פֿונעם קאָפּ גלאַט אַ בבֿא־מעשׂה? מילא בנימין ― גאָרנישט; ער װעט אַװעקפֿאָרן צוריק אין דער גימנאַזיע און װעט פֿאַרגעסן דעם זײַ־געזונט; אָבער מינצע? מינצע איז אַ מײדל צו לײַטן, און אַ שײן מײדל דערצו! זי באַדאַרף חתונה האָבן, איר קאָן דאָס חלילה שאָדן צום שידוך!… אַװדאי װאָלט געװען אַ גרױסער יושר, אַז דער ראָמאַן זאָל זיך נישט ענדיקן אַזױ גיך, אַז די ליבע צװישן זײ זאָל ברענען װי אַ העליש פֿײַער, אַז עס זאָלן גײן הין און צוריק פֿלאַם־פֿײַערדיקע בריװלעך, אַז בנימין זאָל ענדיקן דאָקטער, און באַלד אַרױסגנבֿענען מינצען דורכן פֿענצטער און אַנטלױפֿן מיט איר קײן פּאַריז, אַהין װוּ עס לױפֿן אַלע העלדן פֿון אונדזערע ייִדישע נאַטירלעכע „העכסט־אינטערעסאַנטע“ ראָמאַנען… אַי, װאָס װעלן זײ טאָן אין פּאַריז? זײ װעלן דאָך דאָרט פּגרן פֿאַר הונגער! אַ דאגה מיר ― אַװדאי דאַרף איך גײן פֿאַרזאָרגן דעם תּכלית פֿון ישׂראל דעם שמשׂס זון מיט פֿײגע־לאה דער אַלמנהס טאָכטער! װאָס איז? איך קאָן נישט באַשטײן, אַז בנימין אָדער מינצע זאָל פּלוצעם באַקומען עפּעס אַ צען מיליאָנטשיקלעך ירושה פֿון אַ רײַכן פֿעטער, װאָס איז געװען פֿריִער אַ באַנדיט און נאָכדעם אַ באַראָן, װי אין אַלע „העכסט־אינטערעסאַנטע“ ראָמאַנען? צי איך קאָן נישט אױס פֿירן, אַז בנימין אַלײן זאָל געפֿעלן װערן אין פּאַריז און זאָל װערן פּרעזידענט? אָדער אין מינצען זאָל זיך פֿאַרליבן אַ פּרינץ (װאָס מאַכט אײַך אױס װאָסער פּרינץ? קאַרג פּרינצן פֿאַראַנען אױף דער װעלט ― טאַטעניו!), און זי זאָל פֿאַרלײקענען פֿאַר אים, אַז זי איז אַ כּלה פֿאַרן פּרעזידענט, דאָס הײסט פֿאַר בנימינען, און ער, דער פּרינץ הײסט דאָס, זאָל זי אָפּגילטן פֿון קאָפּ ביז פֿיס, און אַז עס קומט צו דער חופּה, װאַקסט אױס בנימין, געװײנטלעך פֿאַרמאַסקירט, מיט נאָך צװײ באַנדיטן, און גנבֿעט אַװעק די כּלה פֿון אונטער דער חופּה און אַנטלױפֿט מיט איר קײן לאָנדאָן ― און גײ לאָד מיך! יענער, דער פּרינץ, איז אָבער אױך נישט קײן פּראָמאַך, יאָגט ער זײ נאָך מיט אַ געזונטן פּאָלק זשאַנדאַרמען און װיל זײ כאַפּן; װאַרפֿט אַראָפּ בנימין די מאַסקע, מע טוט אַ קוק ― שאַ, ס'איז גאָר דער פּרעזידענט פֿון פֿראַנקרײַך! פֿאַלן זײ אין אָנמאַכט, און מע טוט פֿאַר אים קניִען און בוקן, און מע פֿירט אים מיט גרױס פּאַראַד קײן פּאַריז אינאײנעם מיטן מינצען, און פֿון דאָרטן פֿאָרן זײ גלײַך אַהײם, אָנגעשטאָפּט מיט גאָלד און מיט בריליאַנטן, און קומען־אָן פּונקט אין דער צײַט, װען ישׂראל ליגט פֿאַר צרות און פֿאַר הונגער טױט־קראַנק, סימע איז שױן לאַנג געשטאָרבן (סע שפּילט אַ גרױסע ראָלע, טאָמער שטאַרבט אַ ייִדענע אין אַ ראָמאַן!), אַלע דרײַ שװעסטער, פּעסל און סאָסל און ברכהצע, שטײען אױף די קני בײַם טאַטנס בעט און גיסן מיט טרערן, און פֿײגע־לאה די אַלמנה ברעכט די הענט און באַװײנט איר מינצען מיט זודיקע טרערן.
― שױן באַלד אַ יאָר ― רופֿט זיך אָן צו איר ישׂראל מיט זײער אַ שװאַכער שטימע ― שױן באַלד אַ יאָר זינט אונדזערע ליבע קינדער זײַנען פֿאַרשװוּנדן געװאָרן, און מיר הערן נישט אױף צו װײנען. מײַן סימע נעבעך איז געשטאָרבן; איך שטאַרב אַװעק און לאָז איבער מײַנע דרײַ טעכטער, װי אױפֿן װאַסער. װאָס װעט זײַן פֿון זײ? גװאַלד, גאָטעניו, װאָס שװײַגסטו?!
פּלוצעם עפֿנט זיך די טיר, און עס פֿאַלן אַרײַן אין שטוב אַרײַן בנימין דער פּרעזידענט פֿון פֿראַנקרײַך און מינצע די פּרינצעסין פֿון לאָנדאָן, אָנגעטאָן בגדי־מלכות.
― ליבער פֿאָטער!
― ליבע מוטער!
― ליבער ברודער!
― ליבע שװעסטער!
― טײַערע טאָכטער!
― װוּ זײַט איר געװען אַזױ לאַנג?
― אין פּאַריז און אין לאָנדאָן.
― װאָס איז בײַ אײַך דאָרטן אין די זעק און אין די טשעמאָדאַנקעס?
― גאָלד! סאַמע אימפּעריאַלן! דאָס האָבן מיר אײַך געבראַכט אַ מתּנה… יאָ, איר װײסט, אַז אונדז קומט מזל־טובֿ?
― װאָס איז דען?
― מיר זײַנען דאָך חתן־כּלה!
― אױב אַזױ, קומט דאָך אונדז אַלעמען מזל־טובֿ:
― מזל־טובֿ! מזל־טובֿ! מזל־טובֿ!!!
אַזױ װאָלט איך געטאָן, װען איך זאָל שרײַבן אַ נאַטירלעכן „העכטס־אינטערעסאַנטן ראָמאַן“. נאָר איך דערצײל גלאַט אַ מעשׂה פֿון אַן אָרעם־בחור, װאָס האָט זיך אַװעקגעלאָזט נישט קײן פּאַריז און נישט קײן לאָנדאָן, נאָר גלאַט אַזױ אין אַ גרױסער שטאָט אַרײַן זיך לערנען, ― האָבן מיר נישט נײטיק אױסצוטראַכטן פֿונעם קאָפּ נסים־ונפֿלאָות, װאָס נישט געשטױגן נישט געפֿלױגן, און דערצײלן בעסער די מעשׂה װאָס איז געװען.
דרײַ יאָר זײַנען איבערגעגאַנגען פֿון יענעם גליקלעכן פּסח, װאָס מיר האָבן באַשריבן. אַ סך װאַסערן זײַנען אָפּגעלאָפֿן, אַ סך צרות זײַנען אױסגעשטאַנען ישׂראל דער שמשׂ דאָ און זײַן זון בנימין דאָרטן; אַ סך נעכט איז נישט געשלאָפֿן ישׂראל דער שמשׂ דאָ און בנימין זײַן זון דאָרטן; ישׂראל דער שמשׂ איז נישט געשלאָפֿן קײן נעכט, װײַל ער האָט איבערגעטראַכט און געהאַט יסורים פֿון זײן בנימינען, װאָס ער האָרעװעט נעבעך אַזױ שטאַרק, און בנימין איז נישט געשלאָפֿן קײן נעכט, װײַל ער האָט זיך געגרײט צום עקזאַמען.
„גאָט זאָל מיר העלפֿן, איך זאָל שױן אַריבערשפּרינגען דעם עקזאַמען, ― אַזױ האָט בנימין געשריבן אַהײם ― װעל איך דעמאָלט קומען צו פֿאָרן צו אײַך, מײַנע ליבע און געטרײַע, אױף אַ גאַנצן זומער זיך אױסרוען די בײנער!“…
און ישׂראל דער שמשׂ האָט אַרױסגעקוקט אױף דער גוטער בשׂורה פֿונעם „אַקזאַמענטעקזאַמען“, װי מע קוקט אַרױס אױף משיחן. אים האָט זיך פֿאָרגעשטעלט, אַז בנימין קומט צו פֿאָרן אַ פֿאַרטיקער דאָקטער, אַ גרױסער דאָקטער; די גאַנצע שטאָט לױפֿט זיך צונױף אָנקוקן „ישׂראל דעם שמשׂס דאָקטער“; מע שלאָגט אים אָפּ די טירן, דער מיט אַזאַ בקשה און דער מיט אַזאַ בקשה; איטלעכער זוכט זיך אַ צד; אַפֿילו הענזל דער אײַנבינדער, אַ שלימזל מיט אַ קרום פֿיסל, ― אַז ער גײט שפּרינגט ער אונטער, ― איז אױך געקומען צו שפּרינגען.
― װאָס ביסטו דאָ פֿאַר אַ רב שמעלקע, האַ? ― פֿרעגט אים ישׂראל.
הענזל דער אײַנבינדער, גענוג ער הינקט־אונטער אױף אַ פֿוס, רעדט ער נאָך שעפּעליאַװע אױך, קאָן נישט אױסרײדן קײן רי″ש.
― סטײַטש, יב ישׂיאל, איך בין דאָך אײַעיעי אַן אײגענער קיובֿ.
― װאָס פֿאַר אַ קרובֿ ביסטו? ― פֿרעגט אים ישׂראל, כאָטש ער װײס גאַנץ גוט, אַז ער איז אַ קרובֿ, אַפֿילו אַ װײַטלעכער, נאָר פֿאָרט אַ קרובֿ.
― מײַן עלטעי־פֿעטעי יאובן און אײַעי סימעס מומע ייִזל זײַנען געװען אײגענע שװעסטעי און בידעי.
― אַװדאי קערסטו זיך אָן מיט מײַן זון אַ קנעפּל! ― זאָגט צו אים ישׂראל. נאָר הענזל דער אײַנבינדער מאַכט אַזאַ קרום פּנים, אַז ער האָט אױף אים רחמנות און לאָזט אים צו.
― נו? ― פֿרעגט אים ישׂראל בײַם אַרױסגײן פֿון בנימינען. ― װאָס הערט זיך, שלימזל?
― הונדעיט און צװאַנציק יאָי זאָלט אײ לעבן! ― ענטפֿערט אים הענזל, האַלט אַ זשמעניע מיט גאָלד, שפּרינגט אױפֿן פֿיסל און דאָס פּנים פֿלאַמט אים און שװיצט אַזש.
― די משפּחה דײַנע! ― זאָגט ישׂראל צו סימען מיט אַ שטאָך און באַװײַזט איר מיט די אױגן אױפֿן שלימזל הענזל דעם אײַנבינדער.
― נעבעך אַ גרױסער אבֿיון! ― פֿאַרענטפֿערט אים סימע.
― דערימאַך איז װאָס? קאַרג אָרעמע לײַט פֿאַראַן אין שטאָט?… ― אַזױ זאָגט ישׂראל, נאָר מײנען מײנט ער עפּעס אַנדערש; ער האָט מורא, אַז מע װעט אַזױ שלעפּן בײַ זײַן זון כּסדר, װעט מען אים מאַכן פֿאַר אַ קבצן.
― גענוג! ― זאָגט ישׂראל און שליסט צו די טיר. ― גענוג אײַך שױן צו גײן אױף־און־אָפּ! לאָזט אים אָפּרוען זיך כאָטש אַביסל פֿונעם װעג!…
ישׂראל דער שמשׂ איז אין זײַנע לופֿטיקע גילדענע מחשבֿות פֿאַרגאַנגען אַזױ װײַט, אַז ער האָט אָנגעהױבן מאַנקירן מיט דער שטעלע; ס'איז אים נימאס געװאָרן דאָס שמשׂות, זײַן איטלעכן אַ משרת, אױסשטײן יעדנס קאַפּריז, טראָגן אױפֿן קאָפּ איטלעכנס יאָרצײַט, חנפֿענען איטלעכן באַזונדער, יוצא זײַן פֿאַר, קײן עין־הרע, אַזאַ עולם מיט ייִדן, װאָס אַלע װילן דװקא דעם אױבן־אָן אין מזרח, אַלע װילן דװקא שישי; אַלע װילן דװקא דעם ערשטן פּסוק פֿון „אַתּה־הראית“! און אַז די נבֿיאים צװישן זיך קריגן זיך, איז װער דאָס כּפּרה־הינדל? דער שמשׂ! אַז צװײ נגידיתטעס אין שול צעאַמפּערן זיך איבערן אתרוג, װאָס מע האָט צו אײנער געשיקט פֿריִער װי צו דער אַנדערער, איז װעמען פֿליט דעמאָלט אין טאַטן אַרײַן? ― דעם שמשׂ! װער האָרעװעט מער פֿון אַלע? װער קומט אַהײם שבת און יום־טובֿ שפּעטער פֿון אַלעמען? װער זעצט זיך צום טיש דעמאָלט, װען אַלע שלאָפֿן שױן? אַלץ דער שמשׂ ― אַז אָך און װײ איז אים! און טאָמער װײסט איר, װאָס האָט ער דערפֿון? צרות האָט ער דערפֿון, מיט עגמת־נפֿש, מײַנע שׂונאים, מיט בזיונות, מיט גריזאָטע, אַז קײן שׂכירות נעמט ער נישט, בלײַבט נאָר די הכנסה, דאָס װאָס עס מאַכט; איז װי באַלד עס מאַכט זיך, מאַכט דאָס, און אַז עס מאַכט זיך נישט, מאַכט דאָס מכּות…
― ישׂראל! װעסט מוחל זײַן אַ לױף טאָן צו מיר אַהײם ― אַזױ האָט אים אין יענער צײַט אַ זאָג געטאָן אײנמאָל רב הערש דער נגיד און האָט זיך בשעת־מעשׂה געגלעט דאָס בײַכל און געגעבן אַלע מאָל אַ צװײענדיק הוסטל ― טו אַ שפּרונג אױף אײן פֿוס צו מיר אַהײם, זײַ מוחל, און המ… המ… זאָג מײַן שׂרהן, אַז בײַ מיר אונטערן קישן המ… המ… האָב איך איבערגעלאָזט די שליסעלעך; טאָמער װעט זי זײ זוכן, זאָל זי װיסן המ… המ… װוּ זײ צו זוכן.
ישׂראל דער שמשׂ איז געװױנט געװאָרן שטײן פֿאַר רב הערש דעם נגיד, װי אַ סאָלדאַט פֿאַר אַ גענעראַל, און אײדער ער לאָזט אַרױס דאָס װאָרט „גײ“, לױפֿט ער שױן; נאָר איצטיקס מאָל האָט זיך ישׂראל עפּעס נישט אַזױ געכאַפּט און האָט געמורקעט אונטער דער נאָז:
― שליסעלעך… טאַטנס משרת… לאָז מען גײן, אַז מע דאַרף… אַבי טרײַבן יענעם װי אַ הונט…
― װאָס מורקעסטו? ― פֿרעגט אים רב הערש דער נגיד, װאָס איז נישט געװױנט געװאָרן צו אַזעלכע זאַכן.
― װער מורקעט װער? איך מורקע דען? גלאַט איך זאָג, לאָז מען גײן, אַז מע דאַרף… דאָס הײסט, איך גײ, אָטאָ גײ איך… אָטאָ…
ישׂראל לאָזט זיך לױפֿן מכּוח די שליסלעך און שילט בשעת־מעשׂה רב הערש דעם נגיד מיט אַלע נגידים, זײ זאָלן גײן כּף־הקלע. לאָז נאָר גאָט העלפֿן זומער, אַז ס'װעט קומען צו פֿאָרן זײַן זון ― שלאָגט ער מיט זײ אַלעמען כּפּרות!…
גאָט האָט געהאָלפֿן, דער זומער איז געקומען, נאָר בנימין איז נישט געקומען. און בריװ האָט ער אױך אָנגעהױבן שיקן נישט אַזױ אָפֿט, װי פֿריִער, און די בריװ אַלײן זײַנען עפּעס אױך געװאָרן װאָס װײַטער אי קירצער, אי אומעטיקער. ער האָט נאָר מודיע געװען, אַז דעמאָלט און דעמאָלט באַדאַרף זײַן בײַ אים אַזאַ און אַזאַ עקזאַמען.
„דער דאָזיקער עקזאַמען ― אַזױ האָט געשריבן בנימין אין זײַן לעצטן בריװ ― דאָס איז בײַ מיר דער יום־הדין, װאָרעם טאָמער פֿעלט מיר, חס־ושלום, אײן זעכצנטל, װעל איך נישט קאָנען אַרײַן, און אַז איך װעל נישט אַרײַן איצט, װעל איך מוזן בלײַבן אױף איבער־אַ־יאָר, און װער װײס, װאָס װעט זײַן איבער־אַ־יאָר, טאָמער איז איבער־אַ־יאָר נאָך ערגער? װאָס זשע װעל איך דעמאָלט טאָן? װאָס װעט זײַן װײַטער? אױף װאָס האָב איך באַדאַרפֿט אַזױ פֿיל האָרעװען, פֿאַרשװאַרצט װערן? אַזױ פֿיל לערנען, חזרן אױף אױסװײניק, הונגערן גאַנצע טעג, נישט שלאָפֿן קײן נעכט און פֿרירן, װי אַ הונט? נישט איך אַלײן פֿרעג די דאָזיקע קשיא ― עס זײַנען דאָ נאָך אַ סך אַזעלכע, װאָס זײַנען פֿאַרבליבן נאָך פֿון פֿאַר־אַ־יאָרן און קאָנען נישט אַרײַן, װײַל עס פֿעלט זײ צו דער נאָרמע, און אָט שפּרינגט־אונטער דער פּריזיװ, און אױפֿן עקזאַמען שנײַדט מען ― ס'איז שלעכט!… ביטער און פֿינצטער!“…
ישׂראל דער שמשׂ איז אַרומגעגאַנגען אָן אַ קאָפּ. ער האָט נישט געקאָנט פֿאַרשטײן, פֿאַר װאָס זײַנען עפּעס בנימינס בריװלעך געװאָרן מיט אַ מאָל אַזױ אומעטיק? ער האָט געבעטן ירחמיאל־משה דעם מלמד, ער זאָל שרײַבן בנימינען, װאָס איז דאָס פֿאַר נאָרמעס, און װאָס הײסט „עס פֿעלט אַ זעכצנטל“? מע מעסט דען בײַם עקזאַמען אױך מיט אַ מאָס, אַזױ װי בײַם פּריזיװ? און װאָס הײסט „מע שנײַדט בײַם עקזאַמען“? װער שנײַדט? פֿאַר װאָס שנײַדט מען? הכּלל, ער זאָל אים אַרױסשרײַבן אַלצדינג באַריכות, און זאָל גאָר נישט זאָרגן, ער זאָל זיך פֿאַרלאָזן אױף דעם װאָס לעבט אײביק, ער קאָן אַלץ, און דער עיקר, ער זאָל זײַן אַ ייִד, װעט אַלצדינג, אם ירצה השם, זײַן גוט…
אױף דעם דאָזיקן בריװ און אױף אַלע איבעריקע בריװ האָט שױן אָבער ישׂראל דער שמשׂ מער קײן ענטפֿער נישט באַקומען. ישׂראל איז נישט געװױנט געװאָרן, אַז פֿון בנימינען זאָל אַזאַ צײַט קײן בריװ נישט זײַן. ער האָט אַזױ לאַנג אים געשריבן און געשריבן, ביז ער האָט אױפֿגעהערט צו שרײַבן. ס'איז אים געװען אַ בזיון פֿאַר ירחמיאל־משה דעם מלמד…
― װאָס קאָן עס זײַן, װאָס ס'איז נישטאָ קײן בריװ אַזױ לאַנג? ― פֿרעגט סימע בײַ ישׂראלן און באַקומט פֿון אים אַ פּסק, װי געװײנטלעך.
― כּשרע בהמה! ער האָט מער נישט װאָס צו טאָן, נאָר שרײַבן בריװלעך? װאַרט אױס אַביסל, לאָז ער אָפּגעבן דעם „אַקזאַמענט“, װעט ער דיר דעמאָלט שרײַבן!…
באַקומען אירס, טרעט סימע אָפּ, װי אַ הונט בשעת ער חנפֿעט זיך צו צום בעל־הבית, דרײט מיטן װײדל און באַקומט אַ „פּאַשאָל־װאָן!“
ישׂראל איז אַרומגעגאַנגען מיט אַ געשװאָלן האַרץ און מיט אַ שװער געמיט; ער האָט זיך גאָר קײן אָרט נישט געקאָנט געפֿינען. װאָס זײַן קאָפּ האָט איבערגעקלערט אין דער צײַט ― זאָל קײן פֿאָטער נישט װיסן, און די חלומות, װאָס ער האָט געזען בײַנאַכט, זײַנען געװען מוראדיקע, שרעקלעכע חלומות. אײנמאָל חלומט זיך אים, אַז ער פֿאָרט צו־גאַסט צו זײַן זון אינאײנעם מיט סימען. געפֿאָרן־געפֿאָרן, איבער בערג, איבער טאָלן, װאַלד־אײַן װאַלד־אױס. געקומען צו פֿאָרן צו אַ גרױסן פּאַלאַץ, פֿרעגט ער: „דאָ זיצט ריטעלמאַן דער דאָקטער?“ זאָגט מען: „זיצן זיצט ער דאָ, נאָר מע קאָן אים נישט זען“. פֿרעגט ער: „פֿאַר װאָס?“ זאָגט מען אים: „דערפֿאַר, װײַל מע לאָזט קײנעם נישט צו“. רופֿט זיך אָפּ ישׂראל: „גײט זאָגט אים, זײַט מוחל, אַז דער טאַטע איז געקומען“. „און די מאַמע“ ― רופֿט זיך אָן סימע. „אָט האָסטו דיר, סקאָצל קומט, זי איז אױך דאָ אין מיטן!“ ― זאָגט צו איר ישׂראל. און אַזױ װי זײ רײדן, דערזעט ער פֿון דער װײַטן אַ „ידנעראַל מיט פֿאַליעטען“; ער װאָלט געמעגט שװערן, אַז ס'איז בנימין. ישׂראל לאָזט זיך גײן, און סימע נאָך אים, נאָר װיפֿל זײ גײען, קאָנען זײ צו אים נישט גרײכן. „גיכער אַביסל! זע־נאָר, װי זי שלעפּט זיך? נו, ריר זיך! ריר זיך!“ ― שרײַט ער צו סימען, און בײדע לאָזן זײ זיך לױפֿן, לױפֿן מיט אַלע כּוחות, און ישׂראל הערט נישט אױף צו שרײַען אױף סימען: „גיכער! גיכער! שלעפּט זיך װי אַ טשערעפּאַכע! סימע, פֿאַרברענט זאָלסטו ניט װערן!!“…
― גאָט איז מיט דיר, װאָס שרײַסטו? ― זאָגט צו אים סימע און טאָרעט אים פֿונעם שלאָף. ישׂראל כאַפּט זיך אױף, שטעלט אױס אַ פּאָר אױגן, שפּײַט אױס דרײַ מאָל, קערט זיך איבער אױף דער אַנדערער זײַט, װערט אַנטשלאָפֿן און זעט אַ נײַעם חלום, נאָך אַן ערגערן װי פֿריִער: אַ שװאַרצע חופּה… שװאַרצע ליכט… אַ שװאַרצע מיטה… עמעצער שטײט מיט אַן אָפּצװענגע און װיל אים אַרױסרײַסן אַ צאָן. לאָזט ער זיך נישט, באָרעט זיך. דערהערט ער בנימינס קול:
― טאַטע!… טאַטע!… ס'איז פֿון דײַן טובֿה װעגן…
פֿון לעמל דעם סטאַראָסטע האָט איר געהערט אַמאָל? צי איר הערט דאָס ערשטע מאָל לעמלס נאָמען? װי קומט דאָס? ער איז דאָך אַ ייִד, װאָס האָט אַ שם אומעטום. אַ חוץ װאָס ער איז אַ סטאַראָסטע אין אופּראַװע און אַ קאָכלעפֿל און פֿירט דאָס גאַנצע שטעטל בײַ דער נאָז, איז ער אַ גאַנצער מאַכער דאָרט אין דער „גובערניע“, אױסגעבונדן מיט אַלע גרעסטע. אַז ער קומט צו פֿאָרן אין דער „גובערניע“, זאָגט ער, װײס ער נישט, װוּהין ער זאָל גײן פֿריִער; איטלעכער, זאָגט ער, שלעפּט אים צו זיך: „פּאַני לעמל! גאָספּאָדין לעמל! רב לעמל!“ ― סע טוט זיך! אַלע מאָל, װען ער קומט צו פֿאָרן פֿון דער „גובערניע“, מוז ער ברענגען עפּעס אַ נײַס, װאָס זאָל זײַן נאָכדעם אױף דרײַ חדשים צו רײדן: אַ גרױסן אָנזעץ פֿון דרײַ מאָל הונדערט טױזנט, אַ מוראדיקע שׂרפֿה, װאָס פֿינף און זיבעציק נפֿשות זײַנען פֿאַרברענט געװאָרן, אָדער אַ שרעקלעכע הריגה אין מיטן שטאָט, װאָס די האָר שטעלן זיך קאַפּױר. און כאָטש בײַ לעמלען זײַנען די אָנזעצן אַביסל צו אָפֿט, די שׂרפֿות מיט די הריגות כּמעט אַלע װאָך, פֿונדעסטװעגן איז קײנעם ביז אַהער נישט אײַנגעפֿאַלן, ער זאָל זיך אַנידערשטעלן דערױף. אױף קײן מעשׂה פֿרעגט מען קײן קשיא נישט; למאַי די גאַזעטן? די גאַזעטן מעגן? איר דאַרפֿט נאָך געדענקען מן הסתּם די שרעקלעכע מעשׂה, װאָס איז געװען באַשריבן אַנומלטן אױף אַלע גאַזעטן. פֿאַרלאָפֿן האָט זיך דאָס אין ביאַליסטאָק, אין ריגאַ אָדער אין זשיטאָמיר ― איך געדענק שױן נישט אַקוראַט. אַזױ איז געװען די מעשׂה: אײנמאָל איז געזעסן אַ פֿרױ מיט אַ זײגנדיק קינד אױף די הענט. פּלוצעם צעװײנט זיך דאָס קינד. װיל די פֿרױ דעם קינד געבן זײגן און צעשפּיליעט זיך. שפּרינגט אַרױף אַ שלאַנג צו איר אױפֿן שױס און כאַפּט די ברוסט אין מױל אַרײַן און לאָזט נישט אַרױס שױן באַלד דרײַ מעת־לעת. אַלע דאָקטױרים מיט די גרעסטע פּראָפֿעסאָרן קומען צו פֿאָרן און פֿאָרן אַװעק. זײ װײסן נישט װאָס צו טאָן: אָפּרײַסן די שלאַנג מיט גװאַלד ― האָבן זײ מורא, טאָמער לאָזט זי דעם גיפֿט, איז די פֿרױ אַ פֿאַרפֿאַלענע; לאָזן זי זאָל זײגן ― װעט זי פֿון איר אַרױסציִען דאָס דם־התּמצית! װאָס דער סוף װעט זײַן ― װעלן מיר מסתּמא מודיע זײַן אונדזערע לעזער… אַזױ לאָזן אױס די גאַזעטן, און שױן מער אַז דרײַ יאָר שרײַבן מיר אױס און לײענען די גאַזעטן און װײסן נישט עד־היום דעם סוף פֿון דער שרעקלעכער מעשׂה, און װאָס מאַכט די אומגליקלעכע פֿרױ נעבעך? רעכענען, אַז די שלאַנג זײגט נאָך ― איז עפּעס נישט צו גלײבן, עס קומט אױס אַביסל חוץ־לדרך־הטבֿע; און װידער, אַז די פֿרױ זאָל האָבן געשטאָרבן ― װאָלטן דאָך די גאַזעטן געשריבן. לכן מוזן מיר אָנקומען דערצו, אַז ס'איז נישט קײן פֿרױ, נישט קײן ברוסט און נישט קײן שלאַנג. װאָס דען איז דאָס? אַ פּנים, אַ ליגן!
אָדער נישט לאַנג האָבן מיר געלײענט אױף די גאַזעטן אַזאַ מעשׂה: אין אַ קלײן שטעטל (דאַכט זיך, אין באָברױסק) איז געװען אַ ייִדישע חתונה. די כּלי־זמר האָבן געשפּילט. די מחותּנים האָבן געטאַנצט. די סאַרװערס מיט די סאַרװערקעס זײַנען אַרומגעלאָפֿן פֿאַרטאַרעראַמט, װי געװײנטלעך אַ חתונה. פּלוצעם זאָגט די כּלה, ס'איז איר נישט גוט, און לײגט זיך צו אױף אַ װײַלעטשקע. און אַזױ װי זי האָט זיך צוגעלײגט, אַזױ איז זי אַנטשלאָפֿן געװאָרן. די כּלי־זמר שפּילן, די מחותּנים טאַנצן, די סאַרװערס מיט די סאַרװערקעס לױפֿן אַרום פֿאַרטאַרעראַמט ― די כּלה שלאָפֿט. מע האָט שױן אָפּגעשפּילט, אָפּגעטאַנצט, אָפּגעגעבן די גילדענע יױך ― די כּלה שלאָפֿט. דער עולם איז זיך צעגאַנגען אַהײם, מע פֿאַרלעשט די ליכט ― די כּלה שלאָפֿט. מע שטײט אױף אינדערפֿרי ― די כּלה שלאָפֿט. מע לײגט זיך שלאָפֿן ― די כּלה שלאָפֿט. מע שטײט אױף ― די כּלה שלאָפֿט. הקיצור, ס'איז שױן דרײַ װאָכן נאָך דער חתונה ― און די כּלה שלאָפֿט! „װאָס מיט איר איז געשען, װעלן מיר מסתּמא באַלד געבן צו װיסן אונדזערע לעזער“… סע פֿאַרשטײט זיך, שױן דאָס אַנדערע יאָר אַז מיר שרײַבן אױס נאָר דאָס דאָזיקע בלאַט, מיר האָבן מורא, טאָמער כאַפּט זיך אױף די כּלה און מיר װעלן אַפֿילו נישט װיסן װער ס'האָט אונדז געשלײערט ― עס איז אָבער אַרױסגעװאָרפֿן די טירחה; אַלע טאָג, אַז עס קומט אָן דאָס בלאַט, איז דאָס ערשטע פֿרעגט מיך מײַן װײַב:
― װאָס הערט זיך מיט דער באָברױסקער כּלה?
― נישטאָ גאָרנישט. די משמעות, אַז זי שלאָפֿט נאָך. ― אַזױ ענטפֿער איך מײַן װײַב, און בײַ זיך אין האַרצן טראַכט איך מיר: „אױ־װײ, איך האָב מורא, אױב די גאַנצע מעשׂה איז נישט קײן אױסגעטראַכטע מעשׂה, שקר־וכּזבֿ?“…
אַזױ איז מיט אונדזער לעמלען אױך. דער חילוק איז נאָר, װאָס די גאַזעטן, אַז עס מאַכט זיך, זײ האַקן אַרײַן אַמאָל אַ ליגן, טוען זײ דאָס מיט אַ מײן ― זײ מײנען געלט; און אונדזער לעמל דער סטאַראָסטע איז גלאַט אַ שקרן און אַ פּלאַפּלער. הײַנט שטעלט זיך פֿאָר, װאָס פֿאַר אַ יום־טובֿ ס'איז געװען פֿאַר אונדזער סטאַראָסטע, אַז ס'איז אָנגעקומען פּלוצעם אין דער אופּראַװע פֿון דער „גובערניע“ אַ פּאַפּיר, מע זאָל אױסשליסן פֿונעם ייִדישן קהל בנימינען, דעם זון פֿון ישׂראל ריטעלמאַן, מחמת ער האָט אָנגענומען אַן אַנדער גלױבן…
לעמל דער סטאַראָסטע, אַז ער האָט נאָר איבערגעלײענט דאָס פּאַפּיר, האָט ער פֿאַרגעסן אַלע געשעפֿטן מיט דער אופּראַװע, געכאַפּט דאָס פּאַפּיר און איז אַװעקגעלאָפֿן אין גאַס אַרײַן, זיך אַלעמאָל אָפּגעשטעלט, אײַנגערױמט איטלעכן באַזונדער אַ סוד אױפֿן אױער און צעפּױקט איבער דער גאַנצער שטאָט.
פֿאַראַן צײַטן, װאָס מע קאָן זײ אָנרופֿן די „שטילשװײַגנדיקע טעג“. דער הימל איז לױטער, קײן שפּרינקעלע, קײן װינטעלע, שאַ־שטיל אַרום און אַרום; אַלע שלאָפֿן, װי אױסגעשטאָרבן די גאַנצע שטאָט, ― פּלוצעם, מע װײס נישט פֿון װאַנען, עס פֿאַלט אַראָפּ אַ באָמבע און רײַסט אױף די גאַנצע װעלט. אַלע כאַפּן זיך אױף און לאָזן זיך לױפֿן: „האַ? װאָס? װוּ? װאָס איז געשען?“ ― עס װערט לעבעדיק, פֿרײלעך אין שטעטל.
די מעשׂה מיט ישׂראל דעם שמשׂס זונדל איז געװען יענע באָמבע, װאָס האָט אױפֿגעריסן דאָס גאַנצע שטעטל און אױפֿגעװעקט אַלע ייִדן. איטלעכער באַזונדער איז געװען אַזױ צעקאָכט און אױפֿגעטראָגן פֿון דער מעשׂה, גלײַך װי ס'איז אים נוגע אין נפֿש אָדער אין פּרנסה, גלײַך װי עס גײט אים מער נישט אָפּ, נאָר דאָס. אַ סך האָבן אַװעקגעװאָרפֿן דאָס געשעפֿט, דאָס עסן אין מיטן, און אַרױסגעגאַנגען אין מאַרק „הערן װאָס הערט זיך?“ אַרום רב הערש דעם נגידס שטוב זײַנען געשטאַנען גאַנצע רעדלעך מענטשן, און רב הערש אַלײן איז געשטאַנען אין אַ כאַלאַט און אין דער יאַרמעלקע בײַם גאַניק פֿון שטוב, אַרומגערינגלט מיט זײַנע מקורבֿים און מיט גלאַט ייִדן װילד־פֿרעמדע, װאָס חנפֿענען און לעקן אים, טאָמער װעט דערפֿון עפּעס אַרױס אַמאָל אַ שטיקל טובֿה, אַ קשיא אױף אַ מעשׂה?… רב הערש דרשענט, און די לעקערס פּאָטאַקעװען אים:
― מסתּמא! װאָס דען? זײ זײַנען נישט גערעכט? זײ זײַנען זײער גערעכט!
― אַ שמשׂ, אַ פּאַרך, אַ קבצן ― װיל ער זײַן קליגער פֿון דער גאַנצער װעלט! ― זאָגט רב הערש מיט זײַן צװײענדיק הוסטל. ― המ… המ… אַ דאָקטער האָט זיך אים גאָר פֿאַרװאָלט מאַכן פֿון זײַן זונדל! און אַז ער װאָלט זײַן אַ שמשׂ װי דער טאַטע, צי, חלילה, אַ מלמד, װײס איך נישט, װאָס ס'װאָלט געװען! איך װאָלט אַ בעלן זײַן הערן, װאָס זאָגט דער שמשׂ אונדזערער אַצינד? צי ער װײס נאָך נישט פֿון דער בשׂורה, המ… המ…? עפּעס זעט מען אים נישט, דעם שלימזל. װוּ קאָן ער זײַן?
עס האָבן זיך געפֿונען אַזעלכע, װאָס האָבן זיך נישט געפֿױלט גײן אין שול אַרײַן און צום שמשׂ אַהײם ― און האָבן ישׂראלן נישט געקאָנט געפֿינען אין ערגעץ.
די װאָס זײַנען געװױנט געװאָרן צו די „העכסט־אינטערעסאַנטע ראָמאַנען“ װאָלטן אַ בעלן געװען, אַז ישׂראל דער שמשׂ זאָל זיך שלאָגן קאָפּ אין װאַנט, אָדער ער זאָל לױפֿן צום טײַך זיך טרינקען, אָדער ער זאָל אַרױף אין בית־מדרש אױפֿן בױדעם און זיך אױפֿהענגען אױף די באַנטענעס, װײַב און קינדער זאָלן יאָמערן און קלאָגן, די שטאָט זאָל זיך װיגן, קאָכן װי אין אַ קעסל ― הכּלל, עס זאָל דונערן און בליצן! עס קאָן זײַן, אַז איצטיקס מאָל װאָלט איך זײ צוליב געטאָן. נאָר װאָס קאָן איך מאַכן, אַז ישׂראל דער שמשׂ װײס נאָך גאָרנישט פֿון קײן פּותר און פֿון קײן חלום? דעמאָלט, װען די גאַנצע שטאָט האָט זיך אַרומגעטראָגן מיטן „פּאַפּיר“, איז גאָר ישׂראל געזעסן בײַ זײַן אײן־און־אײנציקן גוטן פֿרײַנט און בעל־סוד ירחמיאל־משה דעם מלמד. אין דער אײגענער צײַט, װאָס ס'איז אָנגעקומען אין דער אופּראַװע דאָס געװיסע „פּאַפּיר“, האָט ישׂראל דער שמשׂ אָפּגענומען פֿון דער פּאָסט אַ גאַנצן פּאַקעט, װאָס איז אים אָנגעקומען פֿון זײַן זון. ער האָט נאָך קײנמאָל אַזאַ גרױסן, אַזאַ לאַנגן בריװ נישט געהאַט פֿון בנימינען ― אַ גאַנצע מגילה! דורכגעלײענט מיט גרױס מי אַ פּאָר בלעטלעך און נישט פֿאַרשטאַנען כּמעט אײן װאָרט, איז ער אַװעק צו ירחמיאל־משה דעם מלמד.
― ס'איז דאָ! ― האָט ישׂראל אױסגעשריִען נאָך פֿון דער טיר מיט אַ שׂימחה.
― אַ בריװל פֿון אײַער זון?
― און נאָך אַ מין בריװל, אױף דרײַ בײגעלעך פּאַפּיר!
דערהערט דרײַ בײגעלעך פּאַפּיר, האָט דער מלמד אַװעקגעלײגט שער־און־אײַזן, און די תּלמידים האָבן זיך דערװײַל מחיה געװען. אַ קלײניקײט, מע װעט קאָנען שפּילן דערװײַל אין „פּאַטשערלעך“ און אין „טרעפֿעניש“, און גלאַט אַזױ זיך אָפּרוען פֿונעם חומש איז אױך עפּעס װערט! ירחמיאל־משה האָט אָנגעטאָן די באַקאַנטע ברילן אױף דער נאָז און האָט זיך גענומען לײענען דעם בריװ בקול־רם און מיט אַ ניגון. נאָר כּל־זמן עס האָט זיך געלײענט, האָט זיך געלײענט; װאָס װײַטער־װײַטער האָט ער אָנגעהױבן אַ ביסעלע זיך פֿאַראיקען און אָפּשטעלן זיך, װי מע גײט אױף שטײנער, װײַל ס'איז אַװעקגעגאַנגען האַרבע עבֿרי, מאָדנע װערטער, אַזעלכע, װאָס ער האָט זײ אױף זײַן לעבן אין ערגעץ נישט באַגעגנט. ער האָט אַלע מינוט צורעכט געמאַכט די בריל אױף דער נאָז, צוגעטראָגן דאָס בריװל נענטער צום פֿענצטער, געקנײטשט מיט די פּלײצעס און געקײַט די װערטער:
― המ… המ… עפּעס מלאָכים־שפּראַך… נאַציע, מאַנציפּאַציע… פּצפּציה… לאָז מיך אַזױ װיסן אַ בײזע װעטשערע!
ישׂראל איז געזעסן, געזעסן אָנגעשפּאַרט דעם קאָפּ אױף דער האַנט בײַם עק טיש, געקוקט, געקוקט ירחמיאל־משהן אין מױל אַרײַן, זיך צוגעהערט מיט מוח צו איטלעכס װאָרט, געװאָלט כאַפּן דעם רעכטן געדאַנק ― און נישט געקאָנט בשום־אופֿן. ער האָט נישט פֿאַרשטאַנען, װאָס באַדײַט דאָס, װאָס בנימין פּלוצעם פֿאַרענטפֿערט זיך און שװערט זיך מיט שבֿועות, אַז ער איז דער אײגענער מענטש װאָס פֿריִער, אַדרבא, נאָך מיט מער ליבשאַפֿט און נאָך מיט מער געטרײַשאַפֿט… ישׂראל האָט נישט געקאָנט פֿאַרשטײן, פֿאַרװאָס זאָל ער איצטער נישט זײַן דער אײגענער װאָס פֿריִער? און װאָס באַדײַט דאָס דאָזיקע, װאָס ער בעט פֿון אים, ער זאָל אים מוחל זײַן? װאָס זאָל ער אים מוחל זײַן?… „עס האָט אַנדערש נישט געקאָנט זײַן, שרײַבט ער, ער האָט גענוג געמוטשעט זיך, װײַל ער װײס, זאָגט ער, גאַנץ גוט, װאָס פֿאַר אַ װײטיק ער טוט־אָן זײַנע עלטערן; נאָר דאָס שלאָגן זיך פֿון קינדװײַז אָן צו דער ליכטיקײט, דאָס רײַסן זיך צו דער װיסנשאַפֿט איז בײַ אים אַזױ גרױס, אַזױ שטאַרק, אַז עס האָט גובֿר געװען“.
דאָ דערמאָנט זיך ישׂראל אינעם חלום, װאָס סע האָט זיך אים געחלומט, און עס טוט אים אַ טיאָכקע דאָס האַרץ, װי אַ מענטש, װאָס דערמאָנט זיך, אַז מע באַדאַרף אים מאַכן אַן אָפּעראַציע… ער טוט זיך אַ כאַפּ:
― װאָס? װאָס? נאָכאַמאָל, לײענט נאָכאַמאָל, װאָס שרײַבט ער װאָס?…
ירחמיאל־משה טוט אַ רוק די ברילן אַרױף און װיל לײענען נאָכאַמאָל, פּלוצעם עפֿנט זיך די טיר און עס קומט אַרײַן…
בתיה־הינדע די רביצין, ירחמיאל־משהס װײַב, אַ ייִדענע נישט אַזאַ גראָבע װי אַ הױכע, און נישט אַזאַ שײנע װי אַ געלע, מיט אַ גרױסן קאָשיק פֿונעם מאַרק. אין קאָשיק האָט זיך געפֿונען פֿון כּל־טובֿ: קאַרטאָפֿליעס, און ציבעלעס, און צװײ שװאַרצע רעטעכער, און אַ שטיקל לונג־און־לעבער, װאָס זי האָט קױם אױסגעװײנט בײַ שׂימחה־לײב דעם קצבֿ, מחמת לונג־און־לעבער איז אַזאַ סחורה, װאָס אױף דעם איז, ברוך־השם, פֿאַראַן תּמיד הונדערט בעלנים; װײַבער שלאָגן זיך איבער דעם אין מאַרק, װי, להבֿדיל, אין שול די מאַנצבילן איבער „אַתּה־הראית“, ― און ס'איז גאָר קײן חידוש נישט: אַז קאָסטן קאָסט דאָס װאָלװל, און קײן בײנער האָט דאָס נישט, דאָס אַז מע קאָכט מיט קאַרטאָפֿליעס און מיט ציבעלעס און מיט גענוג פֿעפֿער און סע דושעט זיך גוט אײַן און ס'איז מאָסטקע ― איז דאָך עם טעם גן־עדן!…
אַרײַנגעקומען און דערזען דעם שמשׂ זיצן בײַם טיש מיט איר מאַן און לײענען, האָט בתיה־הינדע אַ קוק געטאָן אױף זײ בײדן און געװאָלט זען, צי דער שלימזל װײס שױן, צי נײן? נאָר פֿון זײערע פּנימער האָט זי נישט געקאָנט אַרױסזען גאָרנישט, האָט זי אַװעקגעשטעלט דעם קאָשיק און אַ װוּנק געטאָן צו איר מאַן, בשעת־מעשׂה זיך אַ װיש געטאָן מיט דער האַנט איבערן פּנים פֿון אונטן אַרױף.
― חמיל־משה, קום־נאָ אַהע!? ― האָט זי אים אַ זאָג געטאָן. ירחמיאל־משה האָט זיך געשטױסן, אַז בתיה־הינדע װיל אים מסתּמא עפּעס זאָגן, האָט ער אױסגעטאָן די ברילן און האָט זיך אַרױסגעכאַפּט אױף אַ מינוט אין הױז אַרױס, און דאָרט, אױף יענער זײַט טיר, איז פֿאָרגעקומען צװישן מאַן און װײַב שטילערהײט, אונטער פֿיר אױגן, אַזאַ מין געשפּרעך:
זי: ער װײסט שױן?
ער: װער?
זי: דער שלימזל.
ער: װאָסער שלימזל?
זי: דער שמשׂ.
ער: פֿון װאָס?
זי: פֿונעם זון.
ער: פֿון װאָסער זון?
זי: פֿון בנימינען.
ער: אַז װאָס?
זי: די גאַנצע שטאָט האָט צו טאָן!
ער: מיט װעמען?
זי: מיט זײַן זון.
ער: מיט װעמענס זון?
זי: מיטן שמשׂס זון.
ער: אַז װאָס?
זי: טפֿו זאָלסטו װערן!…
גאָט װײס, װיפֿל דאָס געשפּרעך װאָלט זיך נאָך געצױגן, װען דער שמשׂ אַלײן זאָל נישט געװען אונטערקומען אַ דערשראָקענער און אַ פֿרעג טאָן:
― האַ? װאָס? װאָס דערצײלט איר עפּעס? װאָס האָט איר עפּעס געזאָגט בנימין ― װאָס?
בתיה־הינדע האָט נישט געװוּסט, װאָס זאָל זי טאָן, װי אַזױ דרײט מען זיך דאָ אױס? למאַי זאָל זי זײַן דער שליח? אַמער, װעט זי אים בעסער אָפּשיקן גלײַך צו לעמל דעם סטאַראָסטע, לאָז ער זיך מיט אים שלאָגן קאָפּ אָן װאַנט.
― גאָרנישט, װײס איך! ― מאַכט בתיה־הינדע און װישט זיך דאָס פּנים מיט דער האַנט אַרױף. ― עפּעס אַ פּאַפּיר, זאָגט מען, איז אָנגעקומען מכּוח אײַער זון.
― װאָסער אַ פּאַפּיר? ― פֿרעגט ישׂראל, טױט װי די לײם.
― אין דער אופּראַװע דאָרטן. ― זאָגט בתיה־הינדע.
― װאָסער אופּראַװע?
― צום סטאַראָסטע.
― מכּוח װאָס?
― לעמל, הײסט דאָס.
― אַז װאָס?
― אײַער בנימין, הײסט דאָס.
― װאָס בנימין? בנימין? ― פֿרעגט שױן ישׂראל מיט כּעס.
― איך װײס װאָס? פֿרעגט מיך בחרם! זײַט זיך מטריח אַהין, צו לעמלען הײסט דאָס, ער איז איצטער אין מאַרק, לעמל הײסט דאָס, מיטן פּאַפּיר.
„פּאַפּיר… לעמל… אופּראַװע… בנימין… די גאַנצע שטאָט… װאָס זאָל דאָס באַדײַטן?“ ― טראַכט זיך ישׂראל, און ער פֿילט, אַז עס פֿלאַמט אים אַ באַק און עס פֿײַפֿט אים אין אױער. ער רוקט־אָן דאָס היטל, בײגט זיך אײַן אין דרײַען און לאָזט זיך גײן.
פֿאַראַן מענטשן, װאָס האָבן ליב אָנקוקן יענעם בשעת אומגליק, אַרײַנקוקן יענעם גלײַך אין פּנים אַרײַן דװקא בשעת ער װײנט, נאָכקוקן יענעם, װי אַזױ ער גײט נאָך דער לװיה, זיך צוקוקן, װי יענער ברעכט די הענט, שלאָגט זיך קאָפּ אָן װאַנט, וכדומה. איך האַלט נישט פֿון אַזעלכע סצענעס. לאָז מען זאָגן װאָס מע װיל ― איך האָב פֿײַנט טרױעריקע בילדער. מײַן מוזע טראָגט נישט קײן שװאַרצן שלײער אױפֿן פּנים; מײַן מוזע איז אַן אָרעמע, נאָר אַ פֿרײלעכע… װוּהין האָט זיך געלאָזט לױפֿן ישׂראל דער שמשׂ? מיט װעמען האָט ער זיך געזען? װאָס האָט ער געהערט? װאָס האָט ער געזאָגט? ― פֿרעגט גאָר נישט, איר װעט דערפֿון קײן תּענוג נישט האָבן. װאָס װעט אײַך אַרױסקומען, אַ שטײגער, אַז איר װעט געװאָר װערן, אַז ס'איז פֿאַראַן מענטשן, װאָס יענעמס צרה איז בײַ זײ נאָר אַ „נײַס“, יענעמס האַרץ איז אַ פֿידל, יענעמס נערװן זײַנען סטרונעס, יענעמס װײנען איז אַ ניגון און יענעמס נשמה ― אַ שפּילעכל? װאָס װעט אײַך אַרױסקומען, למשל, אַז איר װעט שױן געװאָר װערן, אַז עס האָבן זיך געפֿונען אַזעלכע, װאָס האָבן דערלעבט אַ נקמה אין ישׂראל דעם שמשׂ, דערפֿאַר, װאָס ער האָט זיך אַרומגעטראָגן טאָג װי נאַכט מיט זײַן „װיגרישנע בילעט“?
― אַ מיצװה! ― האָט געזאָגט הנגיד רב הערש מיט זײַן צװײענדיק הוסטל און געגלעט זיך בשעת־מעשׂה דאָס בײַכל. ― אַ מיצװה! לאָז אַ קבצן המ… המ… נישט שפּרינגען אין פּנים אַרײַן! דאָקטױרים גאָר, המ… המ..!
אַ סך האָבן, געװײנטלעך, רחמנות געהאַט אױפֿן שמשׂ נעבעך. נאָר איך מײן, אַז עס באַדאַרף אײַך זײַן קענטלעך דאָס װאָרט „נעבעך“.
― לאָז אײַך גאָט היטן פֿון אַ ייִדישער טובֿה און פֿון אַ ייִדישן „נעבעך“, ― אַזױ פֿלעגט זאָגן מײַן באָבע מינדע עליה־השלום ― װאָרעם פֿון אַ ייִדישער טובֿה קאָן האַרט װערן דער קאָפּ און פֿון אַ ייִדישן „נעבעך“ ― הײַליק די צײן…
ערשט אַרום פֿאַרנאַכטלעך האָט זיך ישׂראל פֿאַרשלעפּט אַהײם, קױם אַ לעבעדיקער, שטיל זיך אַראָפּגעלאָזט אױף דער ערד, אױסגעטאָן די שטיװל, געריסן קריעה און האָט זיך אַװעקגעזעצט אױף אַ שעה „שיבֿעה“. דאָס אײגענע האָבן געטאָן סימע און אַלע דרײַ טעכטער ― פּעסל, סאָסל און ברוכהצי, ― געװײנטלעך, גענוג געװײנט, גענוג געיאָמערט און גענוג געשלאָגן זיך קאָפּ אָן װאַנט, כאָטש זײ האָבן גענוג אײַנגעלײגט די װעלט נאָך פֿריִער, אײדער ישׂראל איז געקומען.
שפּעטער, אַז ירחמיאל־משה דער מלמד איז געקומען זײ מנחם־אָבֿל זײַן, האָט ער געטראָפֿן אַזאַ מין בילד: ישׂראל איז געזעסן באַהאַלטן דעם קאָפּ צװישן די קני; סימע האָט זיך פֿאַרשטעלט דאָס פּנים מיט בײדע הענט און געװײנט שטילערהײט, און פּעסל, סאָסל מיט ברכהצין זײַנען געזעסן מיט רױטע געשװאָלענע אױגן און געקוקט מיט פֿאַרגליװערטע פּנימער איטלעכע אין אַן אַנדער װינקל. דער װײטיק מיטן בזיון איז פֿאַר זײ אַלעמען געװען, אַ פּנים, אַזױ גרױס, אַז זײ האָבן נישט געקאָנט קוקן אײנס דאָס אַנדערע אין די אױגן אַרײַן…
אַרײַנגעקומען איז ירחמיאל־משה שטיל, אָן אַ גאָט־העלף, װי געװײנטלעך מע קומט אַרײַן צו אַן אָבֿל, זיך אַװעקגעזעצט פּאַװאָלינקע בײַ דער זײַט, אױף אַן עק בענקל, אַ זיפֿץ געטאָן און שאַ ― שטום װי די װאַנט. שפּעטער אַביסל ― נאָך אַ זיפֿץ , און אַנטשװיגן געװאָרן, און װײַטער אַ זיפֿץ, און װידער אַנטשװיגן געװאָרן. ערשט אין עטלעכע מינוט אַרום האָט ער זיך אַרומגעקוקט, אַז ס'איז עפּעס נישט קײן תּכלית זיצן אַזױ און שװײַגן, מע באַדאַרף עפּעס זאָגן אַ גוט װאָרט. נאָר װאָס זאָגט מען? מילא, נאָך אַ בר־מינן, אַז עס מאַכט זיך, חלילה, מע זיצט שיבֿעה און מע קומט מנחם־אָבֿל זײַן, געפֿינט זיך נאָך װערטער: „ד′ נתן ד′ לקח“… אָדער: „אַ מענטש איז, מישטײנס געזאָגט, געגליכן צו אַ פֿליג“… אָדער: „דער טױט ― דאָס איז אַזאַ זאַך, װאָס אױסדרײען זיך דערפֿון קאָן מען נישט“… אָדער: „עט, הבֿל־הבֿלים, גלײבט מיר, מיר װעלן אַלע שטאַרבן“… וכדומה אַזעלכע װערטער, װאָס שטאַרק פֿרײלעך אױפֿן האַרצן קאָן פֿון זײ נישט װערן; נאָר דאָך איז דאָס אַ שטיקל רפֿואה: מענטשן רײדן אױס דאָס האַרץ, װערט אַביסל גרינגער. אָבער װאָס קאָן מען זאָגן דאָ, בײַ אַזאַ מין „שיבֿעה“ זיצן נאָך אַ לעבעדיקן?… ירחמיאל־משה טוט זיך אַ דרײ אױפֿן בענקל מיט אַ הוסטל, װיל עפּעס אַ זאָג טאָן, נאָר סע זאָגט זיך נישט. ער פּרוּװט זיך עטלעכע מאָל, ביז קױם־קױם ― ער האָט זיך צערעדט. און אַז ער האָט זיך צערעדט, האָט ער נישט געקאָנט זיך אָפּשטעלן, נישט געװוּסט דורך װאַנען מע כאַפּט זיך אַרױס.
― טאַ, מילא, אױך די אײגענע מעשׂה. ס'איז דאָך נאָר, װי זאָגט ער, אַ נסיון, מײן איך, פֿון גאָט, װאָרעם אַלצדינג, הערט איר, איז פֿון אים, אָן אים טוט זיך נישט קײן זאַך, אַ מינדסטן פֿינגער הײבט אַ מענטש נישט אױף פֿון אונטן ביז מע הײסט אים נישט דאָרטן פֿון אױבן… ער איז, װאָס טױג מיר מעשׂיות, אַ רעכטער בעל־הבית, אױ, אַ בעל־הבית!… און אים פֿאָלגט מען, נאָך אַ מין פֿאָלגן, אױ־אױ־אױ!… דערימאַך איז געדרונגען, איר הערט, אַז עס באַדאַרף זײַן אַזױ װי עס איז. אַ סימן האָט איר, עס זאָל באַדאַרפֿן זײַן נישט אַזױ, װאָלט געװען נישט אַזױ, װאָרעם װער נױט דאָס אים, ס'זאָל דװקא זײַן אַזױ און נישט אַזױ? און אַז ער זאָל װעלן, ס'זאָל זײַן נישט אַזױ, װעט אים עמעצער זאָגן אַ דעה: נײן, לאָז בעסער זײַן נישט אַזױ, מײן איך, לאָז בעסער זײַן אַזױ און נישט אַזױ?…
ירחמיאל־משה האָט געפֿילט, אַז ער הײבט עפּעס אָן צו רײדן אַזעלכעס, װאָס ס'איז נישטאָ װאָס צו הערן, האָט ער זיך אָפּגעשטעלט, גענומען אַ שמעק טאַבאַק, אָנגעבױגן דעם קאָפּ אױף אַ זײַט און אַרױסגעלאָזט אַ טיפֿן זיפֿץ, און האָט בײַ זיך געפּועלט, אַז מע באַדאַרף זיך אױפֿהײבן גײן. נאָר ס'איז גרינג צו זאָגן „אױפֿהײבן זיך“; גײ הײב זיך אױף, אַז מען איז צוגעקאָװעט צום בענקל! נישטאָ, הערט איר, קײן ערגערער װיזיט אױף דער װעלט, װי מנחם־אָבֿל זײַן. װיפֿל מאָל מיר מאַכט זיך קומען צו יענעם מנחם־אָבֿל זײַן, קאָן איך קײנמאָל נישט אױפֿהײבן זיך און אַװעקגײן אָן אַ זײַט־געזונט. איך בעט גאָט אַלע מאָל, עס זאָל זיך עפּעס טרעפֿן אַ נס־מן־השמים: אָדער דער װאָס זיצט זאָל אַנטשלאָפֿן װערן זיצנדיק, װעל איך מיך פּאַװאָלינקע אױף די שפּיץ פֿינגער אַרױסגנבֿענען פֿון שטוב; אָדער ס'זאָל זיך מאַכן עפּעס פּלוצעם אין דרױסן אַ געשלעג, אַ שׂרפֿה, אַן אײַנגעלױף, װעל איך מיך דערװײַל קאָנען אַרױסכאַפּן פֿון געפֿענקעניש… ירחמיאל־משה איז געזעסן נאָך אַביסל, ביז ער האָט אַ קוק געטאָן פֿריִער אױף דער סטעליע און נאָכדעם אױף אַלע פֿיר װענט, געזוכט, אַ פּנים, אַ זײגער, און אַ זאָג געטאָן צו זיך אַלײן:
― מע באַדאַרף אָנהײבן טראַכטן מכּוח גײן… די װײַסע־חבֿרהניקעס װעלן איבערקערן דעם חדר מיט דעם קאָפּ אַראָפּ און מיט די פֿיס אַרױף.
און נאָך עטלעכע מאָל לאָזנדיק זיך צו דער טיר און אומקערנדיק זיך צוריק, האָט ער קױם אַריבערגעשפּאַנט מיט אײן פֿוס אױף יענער זײַט שװעל, און ערשט דאָ האָט ער זיך דערמאָנט זײ אױסרײדן דאָס האַרץ, טרײסטן, זײ זאָלן אױפֿהערן זאָרגן, װאָרעם גאָט איז אַ פֿאָטער, ער קאָן… און ער האָט זײ אָנגעזאָגט נאָכאַמאָל, אַז על־פּי דין, דאָס הײסט, װי דער מינהג איז, באַדאַרפֿן זײ זיצן נישט מער װי אַ שעה, און טאָמער, חלילה, אַביסל מער, איז אױך אָן אַן אומגליק, און אם ירצה השם, אױף דער נאַכט נאָך מעריבֿ װעט ער זיך אַרײַנכאַפּן נאָכאַמאָל אַביסל זיצן, און זאָרגן זיך זאָלן זײ זיך נישט זאָרגן, מחמת גאָט איז אַ פֿאָטער, װאָס ער קאָן מאַכן, קאָן דאָס קײן מענטשן־פֿאַרשטאַנד נישט משׂיג זײַן… ובפֿרט זײ האָבן קינדער, זאָלן געזונט זײַן, שױן דערװאַקסענע, קײן עין־הרע…
די שעה איז איבערגעגאַנגען, און ישׂראל מיט זײַן הױזגעזינט זײַנען אױפֿגעשטאַנען פֿון דער ערד שטיל, אָן װערטער, אָנגעטאָן די שיך און צעקראָכן זיך איטלעכער אין אַ באַזונדער װינקל… ישׂראל (איך זאָל נישט מורא האָבן פֿאַר אַ גוזמא, װאָלט איך געזאָגט, אַז ער האָט זיך אין דעם אײנעם טאָג אַ רוק געטאָן אױף צען יאָר!) האָט אױף דער גיך אָפּגעכאַפּט מינחה, זיך אָפּגעקלאַפּט תּחנון, אױסגעשפּיגן „עלינו“ און געלאָזט זיך גײן אין בית־המדרש אַרײַן, ער זאָל כאָטש פֿאַרכאַפּן צו מעריבֿ. דערװײַל איז ער דאָך שמשׂ, אַ פֿאַרקױפֿטער מענטש, מוז ער זײַן אױפֿן אָרט. פּרנסה, הערט איר, ― אױ איז דאָס אַ סגולה, אַ מיטל צו פֿאַרטרײַבן אַלע זאָרגן, פֿאַרגעסן אַלע צרות!…
― װאָס הערט זיך עפּעס מיט אײַער „װיגרישנע בילעט“? ― האָבן זיך געפֿונען אַזעלכע לײדיקגײערס, װאָס האָבן אים אַ פֿרעג געטאָן. ― װאָס מאַכט עפּעס אײַער זון?
― עליו־השלום, װוּ האָב איך אַ זון? ― ענטפֿערט ישׂראל מיט אַ ביטער שמײכל…
אין דעם דאָזיקן שמײכל איז געלעגן אַזױ פֿיל גאַל, אַז די לײדיקגײערס איז אַזש געװאָרן איבער דער טבֿע, און זײ זײַנען אָפּגעטראָטן אױף אַ זײַט. ס'איז געװען גענוג, מע זאָל אים נאָר אַ קוק טאָן אין פּנים אַרײַן, אַז מע זאָל מיט אים שױן מער נישט װעלן רײדן פֿון זײַן זון.
* * *
װאָס איז געװען װײַטער? װאָס איז דער סוף מיט בנימינען? צי האָט ער געשריבן נאָך בריװ? און װאָס האָט ער געשריבן? און צי האָט אים דער פֿאָטער געענטפֿערט, צי נײן? און אַז ער האָט אים געענטפֿערט ― װאָס האָט ער אים געענטפֿערט? ― קװעטשט מיך נישט; אַצינד װעל איך אײַך נישט זאָגן גאָרנישט. איך בין אײַך נאָר מחויבֿ צו זאָגן, אַז פֿאַר ישׂראל דעם שמשׂ איז שױן נישט געװען מער קײן בנימין. געשטאָרבן בנימין.
דער „װיגרישנע בילעט“, דאָס לאָטערײ־צעטל, איז פֿאַר ישׂראל דעם שמשׂ אַרױס אין טיראַזש…