אָרעמע און פֿרײלעכע: עולם הבא

שלום עליכם (אַלע װערק)

עולם־הבא: דערצײלונג

אַז איר װילט, װעל איך אײַך דערצײלן אַ שײנע מעשׂה, װי אַזױ איך האָב אױף זיך געהאַט אַמאָל אַ פּעקל, װאָס איך האָב עס אַלײן גענומען אױף זיך, און בין שיִער־שיִער ניט אומגליקלעך געװאָרן! און איר מײנט, איבער װאָס? נאָר איבער דעם, װאָס איך בין געװען אַ יונגערמאַן ניט קײן געניטער, ניט קײן איבערגעשפּיצטער, דאָס הײסט, עס קאָן זײַן, איך בין נאָך הײַנט אױך װײַט פֿון אַ חכם, װאָרעם איך זאָל זײַן אַ קלוגער, װאָלט איך דאָך, װי זאָגט איר, געהאַט געלט; אַז מע האָט געלט, איז מען דאָך אי קלוג, אי שײן, אי מע קאָן זינגען.

בין איך, הײסט דאָס, געװען אַ יונגערמאַן, געזעסן אױף קעסט בײַ שװער און שװיגער, געזעסן און געלערנט, אַביסל אַרײַנגעקוקט אין די ביכלעך בסוד, די שװער און שװיגער זאָלן ניט װיסן, ניט אַזױ דער שװער, װי די שװיגער. איך האָב, דאַרפֿט איר װיסן, אַ שװיגער אַ מאַנצביל, דאָס הײסט: אַ ייִדענע, װאָס גײט אין ספּאָדעק. פֿירט אַלײן אַלע געשעפֿטן, אַלײן געטאָן שידוכים, אַלײן געקליבן חתנים פֿאַר די טעכטער. און אױך מיך האָט זי אַלײן אױסגעקליבן, אַלײן פֿאַרהערט, אַלײן געבראַכט צו פֿירן קײן זװאָהיל פֿון ראַדאָמישלי ― איך בין אַלײן אַ ראַדאָמישלער בין איך, מסתּמא האָט איר געהאָרכט ראַדאָמישלי, מע האָט דאָס ניט לאַנג באַשריבן אױפֿן בלאַט…

בין איך, הײסט דאָס, געזעסן אין זװאָהיל אױף קעסט, געקװעטשט דעם מורה־נבֿוכים, נישט אַרױסגעטראָטן מפּתח־ביתי, ביז ס'איז געקומען די צײַט, מע דאַרף זיך פֿאַרשרײַבן צום פּריזיװ, מוז מען זיך מטריח זײַן דורכפֿאָרן אַהײם קײן ראַדאָמישלי צורעכט מאַכן די פּאַפּירן, זיך אױססטאַרען די לגאָטע. אַרױסנעמען אַ פּאַס, װי געװײנטלעך. דאָס איז געװען, קאָן מען זאָגן, מײַן ערשטער אַרױספֿאָר אױף דער װעלט. האָב איך מיך געלאָזט אין מאַרק אַרײַן דינגען אַן עגלה אײנער אַלײן, צו באַװײַזן, אַז איך בין שױן אַלײן אַ מענטש. און גאָט האָט מיר צוגעשיקט אַ מציאה, איך האָב דערטאַפּט אַן ערל פֿון ראַדאָמישלי מיט אַ שליטן, ― װינטער איז דאָס געװען ― מיט אַ ברײטער פּלײצע, אַ געפֿאַרבטע, און מיט צװײ פֿליגלען בײַ די זײַטן, װי אַן אָדלער; נאָר דאָס פֿערדל האָב איך גאָר אַרױסגעלאָזט פֿונעם קאָפּ, אַז ס'איז אַ װײַס, און אַ װײַס פֿערדל, זאָגט די שװיגער, איז אַן אומגליק. „הלװאַי, זאָגט זי, איך זאָל ליגן זאָגן, די דאָזיקע נסיעה װעט זײַן, האָב איך מורא, מיט שלים־שלימזל“… ― „בײַס דיר אָפּ די צונג!“ ― כאַפּט זיך אַרױס דער שװער מיט אַ װאָרט און האָט באַלד חרטה, װאָרעם ער באַקומט זײַן פּסק אױפֿן אָרט; נאָר צו מיר זאָגט ער שטילערהײט: „װײַבערשע זאַבאַבאָנעס!“, און איך הײב מיך אָן גרײטן צו דער נסיעה: דעם טלית ותּפֿילין, פּוטערגעבעקס, עטלעכע קערבלעך אױף דער הוצאה און קישנס דרײַ: אַ קישן אױף צו זיצן, אַ קישן אױף אָנצושפּאַרן זיך און אַ קישן אױף די פֿיס, ― און דאַװאַיдавай: לאָמיר געזעגענען זיך. געקומען צום געזעגענען זיך ― ניטאָ קײן װערטער! פֿון תּמיד אָן איז בײַ מיר אַ טבֿע, אַז סע קומט צום געזעגענען זיך, בלײַב איך אָן לשון! איך װײס ניט, װאָס זאָגט מען? עפּעס קומט דאָס אױס בײַ מיר גראָבלעך, װי אַזױ דרײט מען זיך אױס צי איטלעכן, מחילה, מיטן הינטן און מע לאָזט זײ איבער גלאַט אַזױ? איך װײס ניט, װי אַזױ איר, נאָר בײַ מיר איז דאָס געזעגענען זיך עד־היום על אַפּי ועל חמתי! נאָר שאַ! מיר דאַכט, איך הײב שױן אָן פֿאַרקריכן קײן בױבעריק…

האָב איך מיך, הײסט דאָס, גאַנץ פֿײַן אָפּגעזעגנט און פּאַשאָל אין װעג אַרײַן קײן ראַדאָמישלי. געװען איז דאָס תּחילת װינטער, דער שנײ האָט זיך געלײגט פֿאַר־פֿרי, אַ שליטװעג גאָר אַן אַנטיק. דאָס פֿערדל, כאָטש ס'איז אַ װײַס, נאָר גײן גײט עס װי אַ ממזר, און אַן ערל האָב איך דערטאַפּט אַ שװײַגנדיקן, פֿון די ערלים, װאָס אױף אַלצדינג װעט ער אײַך ענטפֿערן אָדער „עהע“, דאָס הײסט יאָ, אָדער „באַ־ני“, דאָס הײסט נײן, ― און װײַטער כאָטש גיב אים אַ קרענק! אַרױסגעפֿאָרן פֿון דער הײם נאָכן עסן, גאַנץ אױפֿגעלײגט, אַ קישן פֿון אונטן, אַ קישן אין די פּלײצעס און אַ קישן אױף די פֿיס; דאָס פֿערדל שפּרינגט, דער ערל סמאָצקעט, דער שליטן שליטלט, דער װינט בלאָזט, און אַ שנײעלע רײַסט זיך פֿון אױבן, קײַקלט זיך און פֿאַלט, לײגט זיך, װי פֿעדערן, אױפֿן ברײטן גרױסן טראַקט, און אױפֿן האַרצן מיר איז גוט, משונה גוט, ברײט און פֿרײַ און ליכטיק אױף דער נשמה, פֿאָרט דאָס ערשטע מאָל אַרױס אױף גאָטס װעלטל, אײנער אַלײן, אַ בעל־הבית, הײסט עס, פֿאַר זיך! און איך שפּאַר מיך אָן און צעלײג מיך אין שליטן גאָר מעשׂה פּריץ… נאָר װינטער, װי װאַרעם איר זאָלט ניט גײן אָנגעטאָן, נאָר אַז דער פֿראָסט נעמט גוט דורך, גלוסט זיך אָפּשטעלן זיך אָנװאַרעמען, איבערכאַפּן דעם אָטעם און פֿאָרן װײַטער. און עס שטעלט זיך מיר פֿאָר, אין דמיון געװײנטלעך, אַ קרעטשמע אַ װאַרעמע, אַ סאַמאָװאַר אַ זודיקער און אַ ראָסלפֿלײשל אַ פֿרישינקעס מיט אַ הײסער יױך… פֿון אַזעלכע מחשבֿות הײבט מיר אָן קלעמען דאָס האַרץ, פּשוט עס װילט זיך עפּעס נעמען אין מױל אַרײַן. איך הײב אָן אַרײַנשמועסן מיט מײַן ערל מכּוח אַ קרעטשמע, איך װיל געװאָר װערן, צי ס'איז נאָך װײַט? ענטפֿערט ער מיר: באַ־ני, נײן הײסט דאָס. פֿרעג איך אים: שױן נאָענט? ענטפֿערט ער מיר: עהע, יאָ הײסט דאָס. װיפֿל נאָענט ― דאָס איז שװער בײַ אים אַרױסצוציִען פֿונעם מױל, כאָטש טו זיך אָן אַ מעשׂה! און איך שטעל מיר פֿאָר, װאָס װאָלט געװען, למשל, װען אױפֿן ערלס אָרט זאָל זײַן אַ ייִד, להבֿדיל, װאָלט ער דאָך מיר קלאָר געמאַכט ניט נאָר װוּ די קרעטשמע איז, נאָר אַפֿילו װער עס האַלט די קרעטשמע, װי אַזױ מע רופֿט אים, און װיפֿל קינדער ער האָט, און װאָס ער צאָלט פֿאַר דער קרעטשמע, און װאָס ער האָט פֿון איר, און װיפֿל יאָר זיצט ער דאָ, און װער איז געזעסן פֿריִער ― גאַנצע פּעק װאָלט ער מיר דערצײלט. אַ מאָדנע פֿאָלק דאָס איז! איך מײן טאַקע אונדזערע ייִדעלעך זאָלן געזונט זײַן. ס'איז גאָר אַן אַנדער בלוט, כלעבן!… האָב איך מיר, הײסט דאָס, געטרױמט װעגן אַ קרעטשמע אַ װאַרעמע, געפֿאַנטאַזירט מכּוח אַ סאַמאָװאַר אַ הײסן, וכדומה אַזעלכע גוטע זאַכן, ביז גאָט האָט רחמנות געהאַט, מײן ערל האָט אַ סמאָצקע געטאָן צוס פֿערדל, פֿאַרקערעװעט דעם שליטן אַביסל אױף אַ זײַט, און עס האָט זיך באַװיזן אַ קלײן גרױ שטיבל, באַשאָטן מיט װײַסן פֿון אױבן ביז אַראָפּ, אַ פֿעלד־קרעטשמע, װאָס אינעם װײַסן שנײעדיקן פֿעלד זעט זי אױס אײנע אַלײן עפּעס משונה עלנט, װי אַ פֿאַרװאָרפֿענע, אַ פֿאַרגעסענע מצבֿה… צוגעפֿאָרן צו דער קרעטשמע גאַנץ ברײטלעך, האָט זיך מײַן ערל גענומען מיטן פֿערד און שליטעלע אין שטאַל אַרײַן, און איך האָב מיך געלאָזט גלײַך אין קרעטשמע אַרײַן, געגעבן אַן עפֿן די טיר און… געבליבן שטײן אױף דער שװעל, ניט אַהער, ניט אַהין! װאָס איז די מעשׂה? די מעשׂה איז אַ שײנע מעשׂה, נאָר אַ קורצע: אין מיטן דער קרעטשמע אױף דער ערד ליגט אַ מת, איבערגעדעקט מיט שװאַרצן, צוקאָפּנס שטײען אַ פּאָר מעשענע לײַכטער מיט קלײנע ליכטלעך, אַרום און אַרום זיצן קלײנע קינדער, אָפּגעריסן־אָפּגעשליסן, שלאָגן זיך מיט די הענטלעך אין קאָפּ, קלאָגן, װײנען, יאָמערן, שרײַען: „מאַ־מע! מאַמע!“ און עפּעס אַ הױכער מיט לאַנגע פֿיס, מיט אַ זומערדיקער צעריסענער נאַקידקע, עפּעס גאָר נישט נאָכן סעזאָן, שפּאַנט אַרום הין און צוריק מיט די לאַנגע פֿיס און ברעכט די הענט און רעדט צו זיך אַלײן: „װאָס טוט מען? װאָס טוט מען? און װאָס הײבט מען אָן צו טאָן?“… אַװדאי האָב איך פֿאַרשטאַנען אױף װאָס פֿאַר אַ חתונה איך בין דאָ אָנגעקומען! דער ערשטער געדאַנק מײַנער איז אַפֿילו געװען: נח, אַנטלױפֿן! און איך האָב זיך אַ נעם געטאָן צוריק און געװאָלט מאַכן פֿיס. נאָר עס האָט זיך צוגעמאַכט הינטער מיר די טיר און עס האָט מיך עפּעס װי צוגעקאָװעט צו דער שװעל, און כ'האָב נישט געקאָנט רירן פֿון אָרט. דערזען פֿאַר זיך אַ פֿרישן פּאַרשױן, האָט דער הױכער ייִד מיט די לאַנגע פֿיס זיך אַ לאָז געטאָן צו מיר, אױסגעצױגן צו מיר בײדע הענט, װי אַ מענטש װאָס בעט ראַטוניק:

― װאָס זאָגט איר אױף מײַן אומגליק? ― מאַכט ער צו מיר און באַװײַזט מיר אױף דער חבֿרה, װאָס זיצן און װײנען. ― געשטאָרבן בײַ זײ די מאַמע נעבעך! װאָס טוט מען? װאָס טוט מען? און װאָס הײבט מען אָן צו טאָן?

― ברוך דײַן אמת! ― זאָג איך צו אים און װיל אים אָנהײבן טרײסטן מיט גוטע װערטער, װי געװײנטלעך, שלאָגט ער מיר איבער אין מיטן די רײד און מאַכט צו מיר אַזױ:

― פֿאַרשטײט איר מיך, אױך די אײגענע מעשׂה. זי איז געװען אַ געשטאָרבענע, מײַן װײַב הײסט דאָס, נאָך פֿון פֿאַר־אַ־יאָרן, געהאַט די גוטע קרענק, די אמתע טשאַכאָטקע; זי האָט נעבעך אַלײן געבעטן אױף זיך דעם טױט. נאָר װאָס דען? אָט דאָס, װאָס מיר זיצן דאָ אין אַ העק, אין מיטן פֿעלד. װאָס טוט מען? װאָס טוט מען? און װאָס הײבט מען אָן צו טאָן? זאָל איך גײן ערגעץ אין אַ דאָרף קריגן אַ פֿורל און אָפּפֿירן זי אין שטעטל אַרײַן, ― װי אַזױ לאָזט מען איבער דאָ די קינדער אַלײן אין מיטן פֿעלד? און דאָ גײט צו נאַכט. גװאַלד, װאָס טוט מען? װאָס טוט מען? און װאָס הײבט מען אָן צו טאָן?

בײַ די דאָזיקע װערטער האָט זיך מײַן ייִד עפּעס מאָדנע צעװײנט, אָן טרערן, גלײַך װי צעלאַכט זיך, און האָט אַרױסגעלאָזט אַ משונה קול פֿונעם האַלדז, גלײַך װי געהוסט: „הו־הו־הו!“ ― אַ שטיק געזונט האָט בײַ מיר צוגענומען דער דאָזיקער ייִד! װאָס מיר הונגער? װאָס מיר קעלט? איך האָב פֿאַרגעסן אַלצדינג מיט אַלע מיט אַנאַנדער און רוף זיך אָן צו אים:

― איך פֿאָר פֿון זװאָהיל פֿאָר איך קײן ראַדאָמישלי, און אַ פֿור האָב איך זײער אַ װױלע. איז אױב דאָס שטעטל, װאָס איר זאָגט, איז נישט װײַט פֿון דאַנען, קאָן איך אײַך צוליב טאָן געבן די פֿור, און אַלײן װעל איך צוּװאַרטן דאָ, אױב עס דאַרף נישט געדױערן.

― אױ, לאַנג לעבן זאָלט איר פֿאַר דער מיצװה! עולם הבא װעט איר זיך קױפֿן, װי איך בין אַ ייִד, עולם הבא! ― מאַכט ער צו מיר און כאַפּט מיך שיִער אַרום קושן. ― דאָס שטעטל איז ניט װײַט פֿון דאַנען, סך־הכּל אַ װערסט פֿיר אָדער פֿינף. געדױערן װעט דאָס אָפּפֿירן ניט מער װי אַ שעה צײַט, און איך שיק אײַך באַלד אָפּ דאָס פֿורל צוריק. עולם הבא װעט איר זיך קױפֿן, װי איך בין אַ ייִד, עולם הבא! קינדער! שטײט אױף פֿון דער ערד און דאַנקט, קושט דעם דאָזיקן יונגנמאַן אין די הענט אַרײַן, אין די פֿיס אַרײַן, ער גיט אונדז זײַן פֿור גיט ער אונדז, װעל איך אָפּפֿירן די מאַמע אױפֿן הײליקן אָרט! עולם הבא, װי איך בין אַ ייִד, עולם הבא!

דאָס װאָרט „שׂמחה“ איז ניט שײך אַהער, װאָרעם די קינדער האָבן דערהערט „אָפּפֿירן די מאַמע“, זײַנען זײ צוגעפֿאַלן צו איר און ערשט אָנגעהױבן װײנען איבער־אַ־נײַס נאָך מיט מער פֿרישקײט. נאָר אַ בשׂורה איז דאָס בײַ זײ געװען אַװדאי אַ גרױסע, װאָס סע האָט זיך געפֿונען אַ מענטש, װאָס טוט מיט זײ אַ חסד; נאָר גאָט אַלײן האָט אים אַהער געבראַכט! מע האָט אױף מיר געקוקט, װי אױף אַן אױסלײזער, עפּעס אַ מין אליהו הנבֿיא, און איך מוז אײַך זאָגן דעם רײנעם אמת, איך אַלײן האָב אױף זיך געקוקט בשעת מעשׂה װי אױף ניט קײן געװײנלעכן מענטשן און בין אױסגעװאַקסן מיטאַמאָל בײַ זיך אין די אױגן, געװאָרן אָט דאָס, װאָס מע רופֿט אָן „העלד“. אין דער מינוט בין איך גרײט געװען איבערטראָגן בערג, איבערקערן װעלטן; נישטאָ, דאַכט זיך, די זאַך, װאָס זאָל זײַן פֿאַר מיר שװער. און עס האָט זיך אַרױסגעריסן בײַ מיר פֿונעם מױל:

― װײסט איר װאָס? איך װעל זי טאַקע אַלײן אַװעקפֿירן מיט מײַן ערל הײסט דאָס, פֿאַרשפּאָרן אײַך מטריח זײַן, אָפּרײַסן פֿון די קינדער.

און װאָס װײַטער איך האָב גערעדט, האָט דאָס דאָזיקע געזינדל אַלץ מער געװײנט, געװײנט און געקוקט אױף מיר, װי אױף אַ מלאך פֿונעם הימל, און איך בין בײַ זיך אין די אױגן געװאַקסן אַלץ העכער און גרעסער, כּמעט ביזן הימל, פֿאַרגעסן בשעת מעשׂה, אַז בסך־הכּל האָב איך גאָר מורא זיך צוצורירן צו אַ מת, און האָב אַלײן מיט מײַנע הענט געהאָלפֿן אים אַרױסטראָגן און אַרױפֿלײגן אױפֿן שליטן, צוגעזאָגט מײַן ערל נאָך אַ חצי פֿױגל מיט נאָך אַ מזומנעם טרונק־בראָנפֿן. תּחילת האָט זיך מײַן ערל אַפֿילו אַביסל געקראַצט אין דער פּאָטיליצע, אונטערגעװאָרטשעט אונטער דער נאָז, נאָר נאָכן דריטן קעלישיק איז ער געװאָרן װײכער, און מיר זײַנען אַװעק אין װעג אַרײַן אַלע דרײַ, דאָס הײסט, איך און, להבֿדיל, דער ערל און די געשטאָרבענע קרעטשמערקע חװה־נחמה, אַזױ האָט מען זי גערופֿן, חװה־נחמה בת רפֿאל־מיכאל, איך געדענק דאָס אַזױ װי הײַנט, װאָרעם אַ גאַנץ װעג האָב איך מיר געחזרט דעם נאָמען, װאָס דער מאַן אירער האָט מיר אָנגעזאָגט עטלעכע מאָל, װאָרעם בשעת מע װעט זי באַדאַרפֿן מקבר זײַן, טאָן איר רעכט און בעטן זי מחילה װעט מען מוזן װיסן איר אמתן נאָמען. האָב איך אַ גאַנץ װעג געחזרט אױף אױסװײניק: חװה־נחמה בת רפֿאל־מיכאל! חװה־נחמה בת רפֿאל־מיכאל! חװה־נחמה בת רפֿאל־מיכאל! און מחמת חזרן האָב איך פֿאַרגעסן איר מאַנס נאָמען, כאָטש נעמט מיר אַראָפּ דעם קאָפּ! ער האָט מיר איבערגעגעבן זײַן נאָמען אױך און צוגעזאָגט, אַז איך װעל קומען אין שטעטל אַרײַן און װעל נאָר אָנרופֿן זײַן נאָמען, אַזױ װעט מען באַלד צונעמען בײַ מיר דעם מת, און איך װעל מיר קאָנען פֿאָרן װײַטער, מחמת ער איז דאָרטן, אין יענעם שטעטל, זאָגט ער, כּמה וכּמה יאָרן אַ יום־טובֿניק, דאָס הײסט, אַלע ימים־נוראָים פֿאָרט ער אַהין אױף יום־טובֿ און עס קאָסט אים געלט אין שול צו דער שיסל און, להבֿדיל, אין מרחץ און אומעטום, זאָגט ער, גיט ער זײ צו לײזן גוזמי־גוזמאָות! און נאָך עפּעס האָט מיר אָנגעזאָגט דער קרעטשמער, אָנגעטורקעט אַ פֿולן קאָפּ, װוּהין איך זאָל צופֿאָרן, און װאָס איך זאָל זאָגן, נאָר ס'איז אַלצדינג מיטאַמאָל אַרױסגעפֿלױגן בײַ מיר פֿונעם מוח, איר זאָלט זאָגן, ס'זאָל איבערבלײַבן כאָטש אַ האַלב װאָרט ― גאָלע גאָרניט! מײַנע אַלע געדאַנקען האָבן זיך געדרײט נאָר אַרום אײן זאַך: איך פֿיר אַ טױטן ― און דאָס אַלײן איז שױן געװען גענוג, עס זאָלן מבֿולבל װערן בײַ מיר אַלע מײַנע מחשבֿות און איך זאָל פֿאַרגעסן אַפֿילו, װי אַזױ מע רופֿט מיך, װאָרעם פֿון קינדװײַז אָן האָב איך מורא פֿאַר אַ טױטן אימת־מװת! בלײַבן אײנער אַלײן מיט אַ טױטן נאָך עד־היום ― איר זאָלט מיך אָפּגילטן! עס דאַכט זיך מיר אױס, אַז די האַלב־צוגעמאַכטע כּלומרשט־פֿאַרגלאָצטע אױגן קוקן אױף מיר און זעען מיך, און די צוגעשלאָסענע טױטע ליפּן װעלן זיך אָט באַלד אױפֿעפֿענען און עס װעט זיך לאָזן הערן אַ משונה קול, װי פֿון אונטער דער ערד, װאָס פֿונעם כּוח־הדמיון אַלײן קאָן מען פֿאַלן חלשות! ניט אומזיסט דערצײלט מען זיך אָן בײַ אונדז מעשׂיות װעגן מתים, װי אַזױ מענטשן זײַנען פֿון שרעק אַלײן געפֿאַלן חלשות, אַראָפּ פֿון זינען אָדער גאָר געבליבן אױפֿן אָרט…

זײַנען מיר, הײסט דאָס, געפֿאָרן אין דרײַען מיטן מת. דעם מת האָב איך אָפּגעטראָטן אײנע פֿון מײַנע קישנס און אַנידערגעלײגט אין שליטן אין דער ברײט בײַ מיר צופֿוסנס, און בכדי עס זאָל מיר נישט פּלאָנטען זיך קײן אומעטיקע מחשבֿות, האָב איך גענומען קוקן אַרױף אין הימל אַרײַן און שטילערהײט געחזרט זיך: הװה־נחמה בת רפֿאל־מיכאל! חװה־נחמה בת רפֿאל־מיכאל! אַזױ לאַנג, ביז עס האָבן זיך די נעמען אָנגעהױבן פּלאָנטען בײַ מיר אין זכּרון און ס'איז שױן אױסגעקומען: חװה־רפֿאל בת נחמה־מיכאל, און רפֿאל־מיכאל בת חװה־נחמה, און האָב גאָר ניט באַמערקט, אַז עס הײבט עפּעס אָן װי צו װערן אַלץ טונקעלער און טונקעלער, דער װינט בלאָזט אַלץ שטאַרקער און שטאַרקער, און דער שנײ הערט נישט אױף צו שיטן און צו שיטן און פֿאַרשיטן דעם װעג אַזױ, אַז דער שליטן גײט אױף גאָטס באַראָט, אין דער װעלט אַרײַן, און מײַן ערל עפּעס הער איך װאָרטשעט, פֿריִער שטילערהײט, נאָכדעם העכער און שטאַרקער, און איך װאָלט געמעגט שװערן, אַז ער בענטשט מיך מיט אַ דרײַגאָרנדיקער ברכה… פֿרעג איך אים: גױ, װאָס איז מיט דיר? ענטפֿערט ער מיר מיט אַ שפּײַ און מיט אַ רציחה, זאָל גאָט שומר־ומציל זײַן, און עס עפֿנט זיך בײַ אים דאָס מױל און ער פֿאַרשיט מיך מיט װערטער: סטײַטש, זאָגט ער, איך האָב אים גאָר אומגליקלעך געמאַכט מיט זײַן פֿערדל! איבער דעם, װאָס מיר האָבן גענומען אַ טױטן אױפֿן שליטן, איז דאָס פֿערדל אַראָפּ פֿונעם װעג, און מיר בלאָנדזשען, און גאָט װײס ביז װאַנען מיר װעלן נאָך אַזױ בלאָנדזשען, װאָרעם אָט װערט נאַכט, זײַנען מיר גאָר פֿאַרפֿאַלענע!… אַװדאי האָט ער מיר אָנגעזאָגט אַ שײנע בשׂורה, און איך בין גרײט געװען פֿאָרן צוריק אין קרעטשמע אַרײַן, אָפּפֿירן צוריק די מיצװה, אַן עק, אױס עולם־הבא! זאָגט מיר אָבער דער ערל, אַז איצטער איז שױן פֿאַרפֿאַלן, נישטאָ ניט קײן אַהין און נישט קײן צוריק, װאָרעם מיר דרײען זיך ערגעץ אין מיטן פֿעלד, דער שװאַרץ־יאָר װײס װוּ!… דער װעג איז פֿאַרשאָטן, דער הימל איז פֿינצטער, ס'איז שױן שטאָק־נאַכט, דאָס פֿערדל איז אױסגעמוטשעט צום טױט. אַ מיתה משונה זאָל קומען, זאָגט ער, אױף דעם קרעטשמער און אױף אַלע קרעטשמערס פֿון דער גאַנצער װעלט! נעכײַ װאָלט ער זיך, זאָגט ער, פֿריִער אױסגעבראָכן אַ פֿוס, אײדער ער האָט זיך אָפּגעשטעלט נעבן דער דאָזיקער קרעטשמע! נעכײַ־בי װאָלט זיך, זאָגט ער, אים געשטעלט פּאָפּעריק דאָס ערשטע גלעזל בראָנפֿן, אײדער ער האָט זיך געלאָזט צורײדן טאָן אַזאַ נאַרישקײט ― נעמען צו זיך אַן אומגליק אין שליטן אַרײַן, און איבער אַ האַלבן שמאַרדאָװענץ פֿאַרפֿאַלן װערן דאָ אין מיטן פֿעלד, צו אַלדי רוחות, מיטן פֿערדל אינאײנעם! מילא ער, זאָגט ער, איז נאָך װי עס איז, אפֿשר איז אים באַשערט אָט דאָ אַ מיתה משונה אײַננעמען, אָבער דאָס פֿערדל נעבעך? װאָס האָט ער געהאַט צו דעם דאָזיקן פֿערדל? אַן אומשולדיקע בהמה, אַ סקאָטינע, װאָס װײס זי?…

איך װאָלט געמעגט שװערן, אַז טרערן הערן זיך בײַ אים אין קול… איך װיל אים אױסרײדן דאָס האַרץ, זאָג אים צו נאָך אַ חצי פֿױגל מיט נאָך צװײ גוטע טרונק בראָנפֿן, װערט ער מלא כּעס און זאָגט מיר גאַנץ אָפֿן, אַז טאָמער װעל איך נישט אַנטשװיגן װערן, נעמט ער און װאַרפֿט מיר גאָר אַרױס די מציאה פֿונעם שליטן! און איך טראַכט מיר: װאָס טו איך, אַ שטײגער, אַז ער נעמט טאַקע חלילה און װאַרפֿט מיר אַרױס דעם מת פֿונעם שליטן מיט מיר אינאײנעם? אַ קשיא אױף אַן ערל, אַז ער װערט אין כּעס?… און איך מוז שױן שטומען, זיצן אין שליטן אײַנגענורעט אין די קישנס און היטן זיך, איך זאָל כאָטש נישט אַנטשלאָפֿן װערן, װאָרעם, ראשית, װי אַזױ שלאָפֿט מען, אַז סע ליגט אַ מת פֿאַר די אױגן? והשנית, האָב איך געהערט, אַז װינטער אױפֿן פֿראָסט טאָר מען ניט שלאָפֿן; מע קאָן אַזױ פּאַװאָלינקע אַנטשלאָפֿן װערן אױף אײביק… נאָר, װי אױף־צו־להכעיס, קלעפּן זיך מיר די אױגן דװקא צו כאַפּן אַ דרעמל. איך װאָלט אין דער מינוט, דאַכט מיך, אַװעקגעגעבן פֿאַר אײן דרעמל מי יודע װיפֿל!… און איך רײַס מיר די אױגן, און די אױגן פֿאָלגן נישט, און זײ שליסן זיך פּאַװאָלינקע, און עפֿענען זיך אױף, און שליסן זיך װידער אַ מאָל, און דער שליטן שליטלט זיך איבערן װײַסן, טיפֿן, װײכן שנײ, און עפּעס אַ מאָדנע זיסקײט צעגיסט זיך אין אַלע מײַנע אבֿרים, און איך פֿיל עפּעס אַ משונה גוטסקײט, און עס גלוסט זיך מיר, אַז די זיסקײט מיט דער גוטסקײט זאָל געדױערן נאָך און נאָך, אַ סך זאָל עס געדױערן, לאַנג זאָל עס געדױערן… נאָר אַ זײַטיקער כּוח, איך װײס נישט פֿון װאַנען, שטײט און טאָרעט מיך: „שלאָף ניט, נח, שלאָף ניט“. און איך רײַס אױף מיט גװאַלד די אױגן, און פֿון יענער זיסקײט לאָזט זיך אױס אַ מין קעלט אינעװײניק אין אַלע אבֿרים, און פֿון יענער גוטסקײט ― אַ מין מרה־שחורה מיט אַ מורא, מיט אַ פּחד, מיט אַן אומעט, זאָל זיך דער אײבערשטער מרחם זײַן! עס װײַזט זיך מיר אױס, אַז מײַן מת רודערט זיך, דעקט זיך אָפּ און קוקט אױף מיר מיט האַלב־צוגעמאַכטע אױגן, װי אײנער רעדט: „װאָס האָסטו געהאַט צו מיר, יונגערמאַן, אומברענגען אַ טױטע ייִדענע, אַ מאַמע פֿון קלײנע קינדער, נישט ברענגען זי צו קבֿר ישׂראל?“… און דער װינט בלאָזט, פֿײַפֿט מיט אַ קול פֿון אַ מענטשן, פֿײַפֿט מיר גלײַך אין אױער אַרײַן, רױמט מיר אײַן אַ שרעקלעכן סוד… און שרעקלעכע מחשבֿות, מוראדיקע געדאַנקען, דמיונות קריכן מיר אין קאָפּ אַרײַן, און עס שטעלט זיך מיר פֿאָר, אַז מיר אַלע זײַנען דאָ אונטערן שנײ, אַלע: איך און, להבֿדיל, דער ערל און דאָס פֿערדל זײַנס און דער מת… מיר אַלע זײַנען טױט, נאָר דער מת ― מערקװירדיק! ― נאָר דער מת אַלײן, דעם קרעטשמערס װײַב, איז לעבעדיק…

און פּלוצעם דערהער איך, מײַן ערל סמאָצקעט דעם פֿערדל עפּעס זײער פֿרײלעך, דאַנקט גאָט און צלמט זיך אין דער פֿינצטער און זיפֿצט, און אַ נײַע נשמה זעצט ער אַרײַן אין מיר, און איך דערזע פֿון דער װײַטן בלישטשעט אַרױס אַ פֿײַערל. דאָס פֿײַערל באַװײַזט זיך, װערט באַלד פֿאַרשװוּנדן און באַװײַזט זיך נאָך אַ מאָל. „אַ ייִשובֿ“, טראַכט איך מיר, און דאַנק און לױב גאָט מיטן גאַנצן האַרצן, און רוף מיך אָן צו מײַן ערל: אַ פּנים, מיר זײַנען שױן, זאָג איך, אױף אַ שטיקל דרך? עס װײַזט אױס, זאָג איך, אַז מיר זײַנען באַלד אין שטעטל?“ ― „עהע!“ ― מאַכט צו מיר דער ערל מיטן פֿריִעריקן קורצן, שטילן טאָן, שױן אָן אַ שום כּעס, און עס װילט זיך מיר אַרומנעמען אים פֿון הינטן און אים געבן אַ קוש אין פּלײצע פֿאַר דער גוטער בשׂורה, פֿאַר זײַן גוטן קורצן שטילן „עהע“, װאָס איז טײַערער בײַ מיר איצטער פֿון דער שענסטער קלוגער דרשה. „װי אַזױ רופֿט מען דיך?“ ― פֿרעג איך אים, און עס װוּנדערט מיך, פֿאַרװאָס האָב איך אים ביז אַהער נישט געפֿרעגט זײַן נאָמען. „מיקיטאַ“ ― ענטפֿערט ער מיר קורץ מיט אײן װאָרט, װי זײַן שטײגער. „מיקיטאַ?“ ― חזר איך איבער נאָך אַ מאָל, און דעה נאָמען „מיקיטאַ“ באַקומט בײַ מיר אַ מאָדנעם חן. „עהע!“ ― ענטפֿערט ער מיר דערױף, װי געװײנטלעך, און עס גלוסט זיך מיר זײער, אַז מיקיטאַ זאָל מיר נאָך עפּעס זאָגן, כאָטש צװײ־דרײַ װערטער װילט זיך מיר פֿון אים האָרכן, און מיקיטאַ װערט מיט אַ מאָל טײַער בײַ מיר אין די אױגן. אױך דאָס פֿערדל זײַנס װערט בײַ מיר טײַער, מלא חן. און איך מאַך מיט אים אַ שמועס װעגן זײַן פֿערדל; איך זאָג אים, אַז בײַ אים איז אַ װױל פֿערדל. זײער אַ װױל פֿערדל! ענטפֿערט מיר מיקיטאַ: „עהע“. „און אַ שליטן איז בײַ דיר, מיקיטאַ, זאָג איך, אױך אַ װױלער!“ ענטפֿערט ער מיר: „עהע“. און מער װיל מײַן מיקיטאַ קײן װאָרט נישט זאָגן, כאָטש בראָק אים אױף צען שטיקלעך! „האָסט פֿײַנט, זאָג איך צו אים, רײדן, מיקיטאַ־סערצע?“ ― ענטפֿערט ער מיר: „עהע“. און איך צעלאַך מיך, ס'איז מיר פֿרײלעך, גוט און פֿרײלעך, גלײַך װי איך האָב דאָ אײַנגענומען אָטשאַקאָװשטאָט באַלאַגערט אין 1788, אָדער געפֿונען אַן אוצר, אָדער אַנטדעקט אַ נײַס, װאָס קײנער האָט דערפֿון נישט געװוּסט, ― מיט אײנעם װאָרט, איך בין גליקלעך־איבערגליקלעך! טאָמער װײסט איר װאָס? עס האָט זיך מיר געװאָלט אױפֿהײבן דאָס קול און אָנהײבן זינגען, װי איר זעט מיך לעבן! ס'איז בײַ מיר פֿון תּמיד אָן אַזאַ טבֿע, אַז עס מאַכט זיך אַמאָל, ס'איז מיר גוט אױפֿן האַרצן, זינג איך. מײַנע זאָל לעבן װײס שױן מײַן כאַראַקטער, פֿרעגט זי מיך: „װאָס איז שױן, נח? װיפֿל האָסטו פֿאַרדינט, װאָס דו האָסט זיך אַזױ צעזונגען?“ בײַ די װײַבער קומט אױס, נאָך זײער װײַבערשן שׂכל, אַז פֿרײלעך איז אַ מענטש נאָר דעמאָלט, װען ער פֿאַרדינט; אַנדערש קאָן גאָר אַ מענטש ניט זײַן אױפֿגעלײגט. פֿון װאַנען נעמט זיך דאָס, אַ שטײגער, װאָס אונדזערע װײַבער זײַנען אַ סך מער להוט נאָך געלט, װי מיר, מאַנספּאַרשױנען? דאַכט זיך, װער האָרעװעט אױפֿן געלט? מיר, צי זײ? נאָר שאַ! מיר דאַכט, איך בין שױן װידער פֿאַרקראָכן קײן בױבעריק…

זײַנען מיר, הײסט דאָס, געקומען מיט גאָטס הילף אין שטעטל אַרײַן נאָך פֿאַר פֿרי. דאָס שטעטל האָט געהאַלטן נאָך אין רעכטן שלאָף, ס'איז נאָך געװען װײַט צו טאָג, קײן פֿײַערל זעט מען נישט אין ערגעץ. קױם דערזען אַ שטיבל מיט אַ גרױסן טױער און מיט אַ בעזעמל אױפֿן טױער ― אַ סימן פֿון אַן אַכסניא, האָבן מיר זיך אָפּגעשטעלט, אַראָפּגעקראָכן און גענומען בײדע, איך מיט מיקיטאַן, קלאַפּן מיט די קולאַקעס אין טױער אַרײַן. געקלאַפּט־געקלאַפּט, קױם מיט צרות, גאָט האָט געהאָלפֿן, מיר האָבן דערזען אַ פֿײַערל אין פֿענצטער; נאָכדעם האָבן מיר דערהערט, עמעצער שליאָפּעט מיט די פֿיס און עס לאָזט זיך הערן אַ קול פֿון יענער זײַט טױער: װער איז?

― עפֿנט, זאָג איך, פֿעטער, װעט איר פֿאַרדינען עולם־הבא!

― עולם־הבא? װער זײַט איר? ― מאַכט דאָס קול פֿון יענער זײַט און הײבט אָן עפֿענען דעם שלאָס.

― עפֿנט אױף, זאָג איך, איך האָב געבראַכט צו פֿירן אַהער אַ מת.

― אַ װאָס?

― אַ מת!

― װאָס הײסט אַ מת?

― אַ מת הײסט אַ געשטאָרבענער. אַ געשטאָרבענע ייִדענע האָב איך אַהער געבראַכט צו פֿירן פֿון אַ דאָרף, פֿון אַ קרעטשמע.

און פֿון יענער זײַט טױער איז געװאָרן שטיל. מע האָט נאָר גערעדט, װי עס האָט זיך צוגעמאַכט צוריק דער שלאָס און די פֿיס האָבן אַװעקגעשליאָפּעט װײַטער, און אױך דאָס ליכט איז פֿאַרלאָשן געװאָרן ― און גײ שרײַ חי־וקים! האָט דאָס מיך שױן פֿאַרדראָסן, און איך רוף מיך אָן צו מײַן ערל, ער זאָל מיר העלפֿן קלאַפּן מיט די קולאַקעס אין פֿענצטער אַרײַן. און מיר האָבן זיך גענומען בײדע קלאַפּן אַזױ געשמאַק, אַז דאָס פֿײַערל האָט זיך װידער אָנגעצונדן און דאָס קול האָט זיך װידער געלאָזט הערן פֿון יענער זײַט טױער:

― װאָס װילט איר האָבן פֿון מײַן לעבן? װאָס פֿאַר אַ פּריטשעפּע?

― אין גאָטעס װילן, ― בעט איך זיך בײַ אים װי בײַ אַ גזלן, ― האָט רחמנות, איך בין דאָ מיט אַ מת!

― מיט װאָסער אַ מת?

― דעם קרעטשמערס װײַב.

― װאָסער קרעטשמער?

― איך האָב פֿאַרגעסן װי ער הײסט, נאָר זי רופֿט מען חװה־מיכאל בת חנה־רפֿאל, מײן איך חנה־רפֿאל בת חװה־מיכאל, חנה־חװה־חנה, מײן איך…

― איר װעט ניט אַװעקגײן פֿון דאַנען, שלימזל! אָט גיס איך אײַך אָפּ מיט אַן עמער װאַסער!

אַזױ מאַכט צו מיר דער בעל־אַכסניא און שליאָפּעט אַװעק פֿונעם פֿענצטער און פֿאַרלעשט דאָס פֿײַערל ― און גײ טו אים עפּעס!… ערשט העט־העט, אין אַ שעה אַרום, אַז עס האָט אָנגעהױבן שאַריִען אױף טאָג, האָט זיך אױפֿגעעפֿנט אַ שטיקל טױער און עס האָט זיך אַרױסגעשטעקט אַ שװאַרצער קאָפּ מיט װײַסע פֿעדערן און רופֿט זיך אָן צו מיר:

― דאָס האָט איר געטאַראַבאַניעט אין די פֿענצטער אַרײַן?

― איך, װער דען?

― װאָס האָט איר געװאָלט?

― איך האָב געבראַכט אַ מת.

― אַ מת? פֿירט אים צו צום שמשׂ פֿון חבֿרה־קדישא.

― װוּ זיצט דאָ דער שמשׂ אײַערער? װי אַזױ רופֿט מען אים?

― יחיאל רופֿט מען אים, דעם שמשׂ, און זיצן זיצט ער באַרג־אַראָפּ, טאַקע ניט װײַט פֿון באָד.

― װוּ איז דאָ בײַ אײַך ערגעץ די באָד?

― די באָד װײסט איר ניט? איר זײַט, אַ פּנים, נישט קײן היגער? פֿון װאַנען איז אַ יונגערמאַן?

― פֿון װאַנען איך בין? פֿון ראַדאָמישלי, אַ ראַדאָמישלער בין איך, נאָר פֿאָרן פֿאָר איך פֿון זװאָהיל, און דעם מת פֿיר איך פֿון אַ קרעטשמע דאָ ניט װײַט, טאַקע דעם קרעטשמערס װײַב, זי איז געשטאָרבן פֿון דער טשאַכאָטקע.

― ניט דאָ געדאַכט! װאָס זשע געהער זיך עס אָן מיט אײַך?

― מיט מיר? גאָר נישט. איך בין דורכגעפֿאָרן פֿאַרבײַ, האָט ער מיך געבעטן, דער קרעטשמער הײסט דאָס, ער זיצט אין מיטן פֿעלד מיט פּיצלעך קינדער, ניטאָ זי װוּ צו באַהאַלטן, האָב איך מיך מישבֿ געװען, יענער בעט פֿאַרדינען עולם הבא, פֿאַר װאָס ניט?

― די מעשׂה איז עפּעס נישט גלאַט. ― מאַכט ער צו מיר ― איר װעט זיך מוזן זען פֿריִער מיט די גבאָים.

― װער זײַנען בײַ אײַך, אַ שטײגער, די גבאָים? װוּ, זאָג איך, זיצן זײ?

― די גבאָים װײסט איר ניט? רב שעפּסל אַ גבאי, זיצט אױף יענער זײַט מאַרק. רב אלעזר־משה אַ גבאי, זיצט סאַמע אין מיטן מאַרק. און רב יוסיע, אױך אַ גבאי, זיצט נעבן אַלטן בית־מדרש. דער עיקר װעט איר דאַרפֿן זען זיך מיט רב שעפּסלען, ער איז דער גאַנצער טוער בײַ אונדז. אַ האַרטער ייִד, זאָג איך אײַך פֿריִער, איר װעט אים אַזױ גיך ניט אײַנבײַסן.

― אַ שײנעם דאַנק אײַך, זאָג איך, איר זאָלט דערלעבן אָנזאָגן בעסערע בשׂורות! װען װעל איך קאָנען זיך מיט זײ זען?

― װאָס הײסט װען? אַם ירצה השם, אין דער פֿרי נאָכן דאַװנען.

― מזל־טובֿ אײַך! װאָס־זשע זאָל איך טאָן דערװײַל? לאָזט מיך כאָטש אַרײַן אַביסל אָנװאַרעמען זיך. ס'איז בײַ אײַך אַ מין סדום, אַ פּנים?

דערהערט די דאָזיקע װערטער, האָט מײַן בעל־אַכסניא גאַנץ פֿײַן פֿאַרשלאָסן צוריק דעם טױער ― און שאַ, שטיל, װי אױף אַ בית־הקבֿרות. װאָס טוט מען װײַטער? מיר שטײען מיטן שליטן אין מיטן גאַס, מיקיטאַ פֿײַערט, װאָרטשעט, קראַצט זיך אין דער פּאָטיליצע, שפּײַט און שיט מיט דרײַגאָרנדיקע ברכות: „אַ מיתה משונה זאָל קומען, זאָגט ער, אױפֿן קרעטשמער און אױף אַלע קרעטשמערס פֿון דער גאַנצער װעלט. מילא ער אַלײן, זאָגט ער, כאַפּט אים דער רוח! אָבער זײַן פֿערדל! װאָס האָט מען, זאָגט ער, צו זײַן פֿערדל, װאָס מע מאָרעט דאָס פֿון הונגער און פֿון קעלט? אַן אומשולדיקע בהמה, אַ סקאָטינע, װאָס װײס זי?… ס'איז מיר אַ חרפּה, אַ בושה פֿאַר דעם ערל, און איך טראַכט מיר בשעת מעשׂה: װאָס קלערט, אַ שטײגער, זײַן קאָפּ װעגן אונדז, ייִדן? װאָס פֿאַר אַ פּנים האָבן מיר, ייִדן, רחמנים בני־רחמנים, קעגן זײ, ערלים, גראָבע לײַט, אַז אײן ייִד דעם אַנדערן װיל די טיר נישט עפֿענען, לאָזט נישט אַרײַן זיך אָנװאַרעמען אַפֿילו, זײַנען מיר דאָך טאַקע װערט דרײַ מאָל אַזױ פֿיל, װאָס מיר האָבן!… און אָט אַזױ בין איך מצדיק את הדין, דאָס הײסט, איך געפֿין פֿאַר רעכט אַלצדינג, װאָס מיר האָבן, און מאַך שולדיק דעם גאַנצן כּלל, װי געװײנטלעך אַ ייִד בשעת דער אַנדערער ייִד װיל אים נישט טאָן קײן טובֿה. קײן אומה־ולשון רעדט ניט אױף אונדז אַזױ פֿיל שלעכטס, װי מיר אַלײן. טױזנט מאָל אַ טאָג קאָנט איר האָרכן פֿון װאָסער אַ ייִדן איר װילט אַזעלכע מינים װערטער: „אַ ייִד איז דיר קײן קאַטאָװעס ניט!“ „מיט אַ ייִדן װילט איר עפּעס מאַכן?“ „מיט אַ ייִדן איז גוט קוגל עסן!“ „דאָס קאָן נאָר אַ ייִד!“ „הערסטו, דערױף איז דאָך עס אַ ייִדענע!“ „אױ, אַ ייִד, אַ ייִד!“ וכדומה אַזעלכע שײנע אַטעסטאַציעס, קאָמפּלימענטן. איך װאָלט אַ בעלן געװען װיסן, װי אַזױ איז בײַ „זײ“, אַז עס מאַכט זיך, אײנער דעם אַנדערן װיל ניט העלפֿן, ― פֿאַלט מען אױך אָן אױפֿן כּלל און מע זאָגט, אַז דאָס גאַנצע פֿאָלק איז ניט װערט װאָס די ערד טראָגט דאָס? נאָר שאַ! איך בין שױן, דאַכט מיר, װידער אַװעק קײן בױבעריק…

שטײען מיר, הײסט דאָס, מיטן שליטן אין מיטן מאַרק און װאַרטן ביז עס װעט װערן רעכט טאָג און די שטאָט װעט אָנהײבן אַרױסװײַזן סימנים, אַז זי לעבט. און כּך הװה. עס האָט זיך געלאָזט הערן ערגעץ אַ רוק פֿון אַ טיר, אַ קרעכץ פֿון אַן עמער, פֿון אַ צװײ־דרײַ קױמענס האָט זיך באַװיזן אַ רױך, און אַ קרײען פֿון הענער האָט זיך געלאָזט הערן אַלע מאָל שטאַרקער און לעבעדיקער; עס האָבן זיך געעפֿנט אַלע טירן און עס האָבן זיך אָנגעהױבן באַװײַזן גאָטס באַשעפֿענישן אין געשטאַלטן פֿון בהמות, קעלבלעך, ציגן און, להבֿדיל, ייִדן, װײַבער און מײדלעך, פֿאַרבונדן מיט װאַרעמע שאַלן און פֿאַרװיקלט װי די ליאַלקעס, אײַנגעהױקערט אין דרײַען און איבערגעפֿרױרן װי די קיסליצעס ― הקיצור, מײַן שטעטל האָט אױפֿגעלעבט, װי אַ לעבעדיקער מענטש, אַ שטײגער. עס האָט זיך אױפֿגעכאַפּט, אָפּגעגאָסן נעגל־װאַסער, געכאַפּט אױף זיך דאָס מלבוש און גענומען זיך צו דער אַרבעט: די מאַנצבילן צו עבֿודת־הבורא, דאַװנען, לערנען, זאָגן תּהילים, און די װײַבער צו די אױװנס, צו די באַקדײזשעס, צו די קעלבלעך מיט די ציגן, און איך האָב מיך גענומען צו נאָכפֿרעגן זיך אױף די גבאָים: װוּ זיצט דאָ ערגעץ רב שעפּסל, רב אלעזר־משה, רב יוסיע? נעמט מען מיך צום עקזאַמען: װאָסער שעפּסל, װאָסער אלעזר־משה און װאָסער יוסיע? פֿאַראַן, זאָגן זײ, דאָ אין שטעטל עטלעכע שעפּסלען, עטלעכע אלעזר־משהס און עטלעכע יוסיעס. און אַז איך האָב זײ געזאָגט, אַז איך דאַרף צו די גבאָים פֿון חבֿרה־קדישא, האָבן זײ זיך װי דערשראָקן און גענומען אױסטאַפּן בײַ מיר, װאָס באַדאַרף עס אַ יונגערמאַן אַזױ פֿרי צו די גבאָים פֿון חבֿרה־קדישא? האָב איך מיך געלאָזט לאַנג טאַפּן און האָב זײ אַנטפּלעקט מײַן האַרץ, אױסגעזאָגט דעם גאַנצן סוד מיט דער באָמבע, װאָס איך האָב אױף זיך גענומען. האָט איר באַדאַרפֿט זען װאָס עס האָט זיך געטאָן! איר מײנט, מע האָט זיך געכאַפּט מיך באַפֿרײַען פֿונעם אומגליק? חס־ושלום! מע איז נאָר געלאָפֿן איטלעכער באַזונדער אין דרױסן אַ קוק טאָן אױפֿן שליטן, צי עס ליגט טאַקע דאָרטן אַ מת, צי ס'איז אַן אױסגעטראַכטע מעשׂה? און דערװײַל איז געװאָרן אַרום אונדז אַ רעדל פֿון מענטשן, װאָס האָבן זיך געביטן, דאָס הײסט, מחמת קעלט זײַנען די מענטשן אַװעק און אױף זײער אָרט האָבן זיך צונױפֿגעקומען אַנדערע מענטשן, געקוקט אין שליטן אַרײַן, געשאָקלט מיט די קעפּ, געקנײטשט מיט די פּלײצעס, זיך צעפֿרעגט, װער איז דער בר־מינן, און פֿון װאַנען, און װער בין איך, און װי קומט ער צו מיר, און נישט געגעבן מיר קײן הילף פֿון דאַנען אַהין. קױם־קױם האָב איך געפּועלט, מע זאָל מיר אָנװײַזן, װוּ זיצט דאָ ערגעץ רב שעפּסל דער גבאי. האָב איך אים געטראָפֿן שטײן מיטן פּנים צו דער װאַנט, אײַנגעװיקלט אין טלית ותּפֿילין און דאַװנען אַזױ געשמאַק, מיט אַזאַ זיסן ניגון און מיט אַזױ פֿיל התפּעלות, אַז ממש די װענט האָבן געזונגען. ער האָט געקנאַקט מיט די פֿינגער, געבאָמקעט און געדבֿקעט זיך, געמאַכט משונה־מאָדנע העװיות. איך האָב מיך, הערט איר, גאָר מחיה געװען, װאָרעם, ערשטנס, האָב איך ליב גלאַט הערן אַזאַ מין דאַװנען, והשנית, האָב איך געקאָנט דערװײַל אָנװאַרעמען אַביסל די איבערגעפֿרױרענע בײנער. און אַז דער רב שעפּסל האָט אױסגעדרײט צו מיר דאָס פּנים, זײַנען אין די אױגן בײַ אים נאָך געשטאַנען טרערן, און אױסגעזען האָט ער בײַ מיר אין די אױגן װי אַ געטלעכער מענטש, אַ קדוש, װאָס די נשמה זײַנע איז אַזױ װײַט פֿון דער ערד, װי דער גרױסער פֿעטער גוף זײַנער איז װײַט פֿונעם הימל. און מחמת ער האָט נאָך געהאַלטן אין מיטן דאַװנען און האָט ניט געװאָלט מפֿסיק זײַן, האָט ער זיך אױסגעשמועסט מיט מיר אױף „לשון־קודש“, דאָס הײסט, אױף אַזאַ מין שפּראַך, װאָס באַשטײט פֿון מאַכן מיט די הענט, װינקען מיט די אױגן, קנײטשן מיט די פּלײצעס, דרײען אַביסל מיטן קאָפּ און אַביסל מיט דער נאָז און אַ פּאָר לשון־קודש־װערטער װאַרפֿט זיך אױך דורך בתוכם. אױב איר װילט, קאָן איך אײַך איבערגעבן דעם דאָזיקן שמועס װאָרט בײַ װאָרט; מסתּמא װעט איר שױן אַלײן פֿאַרשטײן װעלכעס האָט געקערט צו מיר און װעלכעס צו אים.

― שלום עליכם אײַך, רב שעפּסל.

― עליכם שלום. אי־אָ… על הספֿסל…

― אַ דאַנק, איך בין שױן גענוג געזעסן.

― נו־אָ?… מה? מה?

― איך האָב צו אײַך אַ בקשה, רב שעפּסל. איר װעט פֿאַרדינען עולם הבא.

― עולם הבא? טובֿ… אלא מה? מה?

― איך האָב אײַך געבראַכט אַ מת.

― מת? מי מת?

― אָט דאָ נישט װײַט איז פֿאַראַן אַ קרעטשמע, זיצט דאָרט אַ ייִד אַן אָרעמאַן נעבעך, איז בײַ אים, ניט דאָ געדאַכט, געשטאָרבן דאָס װײַב פֿון דער טשאַכאָטקע, געלאָזט קינדער קלײנע, אַ גאָטס רחמנות. װען איך דערבאַרעם זיך נישט אױף זײ, װײס איך ניט װאָס עס װאָלט נעבעך געטאָן דער קרעטשמער אין מיטן פֿעלד מיט אַ בר־מנין.

― ברוך דײַן אמת… אלא נו?… מעות? חבֿרה־קדישא?…

― װאָסער מעות? װער מיר מעות? יענער איז אַן אָרעמאַן, אַן עני־ואבֿיון, אַ מטופּל מיט קינדער! איר װעט פֿאַרדינען עולם הבא, רב שעפּסל.

― עולם הבא? טובֿ, טובֿ מאד! אלא מה? מה? הקדש? יהודים! נו? גם־כּן קבצנים! אי־אָ! נו־פֿע!

און מחמת איך האָב נישט פֿאַרשטאַנען, װאָס ער מײנט דערמיט, האָט ער זיך מיט כּעס אױסגעדרײט װידער אַ מאָל מיטן פּנים צו דער װאַנט און האָט שױן גענומען דאַװנען נישט מיט אַזאַ היץ װי פֿריִער, שױן אַביסל שטילער, נידעריקער מיט אַ טאָן, כּמעט אױף אַ קװיטש, און געשאָקלט זיך גיך־גיך, מיטן קוריער־צוג, אַראָפּגעװאָרפֿן פֿון זיך דעם טלית ותּפֿילין און אָנגעפֿאַלן אױף מיר נאָכדעם מיט אַ מין כּעס, גלײַך װי איך װאָלט אים קאַליע געמאַכט אַ יריד, געקױלעט די קאַפּאָטע, סטײַטש, זאָגט ער, דאָס שטעטל איז אַן אָרעם שטעטל, האָט אױף זיך גענוג אײגענע קבצנים, װאָס אַז זײ שטאַרבן, מוז מען זײ נאָך מאַכן אױף תּכריכים, קומט מען אַהער נאָך פֿון פֿרעמדע ערטער, פֿון דער גאַנצער װעלט אַהער! אַלע אַהער!… האָב איך מיך פֿאַרענטפֿערט װי װײַט מעגלעך, אַז איך בין גאָר דאָ אַװדאי גאָט די נשמה שולדיק, אַז דאָס איז נישט מער װי אַ מת־מיצװה. עלעהײ, מע האָט געפֿונען, זאָג איך, אין גאַס אַ טױטן און מע דאַרף אים טאָן זײַן רעכט, ברענגען צו קבֿר ישׂראל! איר זײַט דאָך, זאָג איך, אַן ערלעכער ייִד, אַ פֿרומער, מע קאָן דאָך דערמיט פֿאַרדינען עולם הבא! איז ער נאָך מער אָנגעפֿאַלן אױף מיר, כּמעט, קאָן מען זאָגן, ער האָט מיך דורכגעטריבן. דאָס הײסט, נישט געטריבן ממש, נאָר דערגאַנגען די יאָרן מיט װערטער:

― אַזױ? איר זײַט אַ יונגערמאַן פֿון עולם הבא? גײט זשע זיך דורך אַביסל בײַ אונדז אין שטעטל, טוט עפּעס דערצו, מע זאָל אַזױ גיך נישט שטאַרבן פֿון הונגער און פֿרירן פֿון קעלט, װעט איר זיך קױפֿן עולם הבא! אַן עולם־הבא־ייִד! אַ יונגערמאַן, װאָס האַנדלט מיט עולם־הבא! גײט אײַך געזונטערהײט מיט אײַער סחורה צו די הולטײַעס, אפֿשר װעלן זײ בײַ אײַך האַנדלען עולם הבא? מיר האָבן אונדזערע אײגענע מיצװות און מעשׂים־טובֿים, און אַז עס װעט זיך אונדז פֿאַרגלוסטן אַ חלק לעולם הבא, װעלן מיר זיך געפֿינען אַן עצה אָן אײַך!

אַזױ זאָגט צו מיר דער גבאי רב שעפּסל און באַגלײט מיך אַרױס מיט כּעס און מיט אַ רעכטן קנאַק מיט דער טיר, און איך שװער אײַך בנאמנות, ― מיר זעען זיך דאָך מיט אײַך דאָס ערשטע מאָל און אפֿשר דאָס לעצטע מאָל, ― פֿון יענעם פֿרימאָרגן אָן האָב איך באַקומען עפּעס אַ באַזונדערע מין שׂינאה צו ערלעכע אַלטפֿרענקישע ייִדן, פֿײַנט געקריגן די, װאָס דאַװנען הױך און דבֿקען זיך און באָמקען און מאַכן העװיות, פֿײַנט געקריגן פֿרומאַקעס און אַלע מינים ייִדן, װאָס רײדן מיט גאָט, װאָס דינען גאָט און װאָס טוען אַלצדינג נאָר לשם־שמים, כּלומרשט פֿון גאָטס װעגן. אמת, איר װעט מיר זאָגן, אַז בײַ די הײַנטיקע, בײַ די אױפֿגעקלערטע, איז פֿאַראַן נישט מער, און אפֿשר נאָך װינציקער, יושר װי בײַ די אַמאָליקע, בײַ די פֿרומאַקעס? עס קאָן זײַן, אַז גערעכט זײַט איר, נאָר װאָס דען? דער פֿאַרדראָס איז כאָטש ניט אַזױ גרױס, מע רעדט כאָטש ניט מיט גאָט. אַי, װעט איר פֿרעגן, למאַי שלאָגן זיך די הײַנטיקע אַזױ פֿאַרן אמת, לײגן־אײַן די װעלט, גלײַך װי דער רוח כאַפּט זײ אַװעק, און קומט צו עפּעס ― לאָזט זיך אױס, אַז סע הײבט זיך גאָר ניט אָן? נאָר שאַ! איך בין שױן, דאַכט זיך, װידער אין בױבעריק?…

האָט מיך, הײסט דאָס, דער גבאי ראשון רב שעפּסל, מחילה, דורכגעטריבן. װאָס טוט מען װײַטער? דאַרף מען גײן װײַטער, צו די איבעריקע, הײסט דאָס, גבאָים. האָט זיך אָבער דאָ געטראָפֿן אַ נס, אַ נס מן־השמים; איך האָב פֿאַרשפּאָרט גײן צו די גבאָים, װאָרעם די גבאָים זײַנען געגאַנגען צו מיר, זיך באַגעגנט מיט מיר אַ נאָז קעגן אַ נאָז בײַ דער טיר, און אַ מאַך געטאָן צו מיר:

― דאָס זײַט איר אפֿשר דער יונגערמאַן פֿון דער ציג?

― פֿון װאָסער ציג? ― פֿרעג איך.

― דער יונגערמאַן, הײסט עס, װאָס האָט געבראַכט צו פֿירן אַהער אַ מת ― זײַט דאָס איר?

― יאָ, ס'איז איך; װאָס איז דען?

― קומט צוריק, צו רב שעפּסלען, װעלן מיר זיך אַלע אינאײנעם האַלטן אַן עצה.

― האַלטן אַן עצה? ― זאָג איך ― װאָס איז שױן דאָ אַן עצה? נעמט־צו בײַ מיר דעם מת און לאָזט מיך אָפּ, װעט איר זיך קױפֿן עולם הבא.

― עמעצער האַלט אײַך דען? ― מאַכן זײ צו מיר ― פֿאָרט אײַך מיטן מת װוּהין איר װילט, אַפֿילו קײן ראַדאָמישלי, מיר װעלן אײַך נאָך זאָגן אַ דאַנק.

― אַ דאַנק אײַך פֿאַר דער עצה ― זאָג איך צו זײ.

― ניטאָ פֿאַר װאָס ― מאַכן זײ צו מיר, און מיר כאַפּן זיך אַרײַן אַלע דרײַ צו רב שעפּסלען, און אַלע דרײַ גבאָים צװישן זיך הײבן־אָן רײדן, שפּאַרן זיך, קריגן זיך, כּמעט מע זידלט זיך. יענע צװײ זאָגן אױף רב שעפּסלען, אַז ער איז תּמיד אַ מחמיר, אַ האַרטער ייִד, װאָס אים איז שװער אײַנצובײַסן; און רב שעפּסל װאַרפֿט זיך, שמיצט זיך, דרינגט זײ אױס מיט פּסוקים: „עניי עירך קודמין“ ― אַז די שטאָט־אָרעמעלײַט זײַנען בילכער. פֿאַלן־אָן אױף אים יענע צװײ:

― אם כּן, איז װאָס? װילט איר, הײסט דאָס, דער יונגערמאַן זאָל פֿאָרן מיטן מת צוריק?

― חס־ושלום! ― זאָג איך. ― װאָס הײסט, איך װעל פֿאָרן מיטן מת צוריק? איך בין געקומען אַהער קױם אַ לעבעדיקער, שיִער נישט אומגעקומען אין פֿעלד. דער ערל האָט מיך, לאַנג לעבן זאָל ער, געװאָלט אַרױסװאַרפֿן אין מיטן װעג פֿונעם שליטן. איך בעט אײַך, האָט רחמנות, באַפֿרײַט מיך פֿונעם מת, איר װעט אײַך קױפֿן עולם הבא.

― עולם הבא איז אַװדאי אַ גוטער ביסן ― ענטפֿערט מיר אײנער פֿון יענע צװײ, אַ הױכער ייִד אַ דאַרער מיט דינע פֿינגער, דער װאָס מע רופֿט אים אלעזר־משה ― דעם בר־מינן װעלן מיר בײַ אײַך צונעמען און טאָן זײַן רעכט, נאָר עטלעכע קערבלעך װעט דאָס אײַך קאָסטן.

― װאָס הײסט? ― זאָג איך ― לא־די איך האָב גענומען אױף זיך אַזאַ מיצװה, שיִער נישט אומגעקומען אין פֿעלד, דער ערל האָט מיך, לאַנג לעבן זאָל ער, געװאָלט אַרױסװאַרפֿן פֿון שליטן, זאָגט איר נאָך געלט?

― האָט איר דערפֿאַר עולם הבא! ― מאַכט צו מיר רב שעפּסל מיט אַזאַ פּאַסקודנע שמײכעלע, אַז סע גלוסט זיך מיר אים אָפּבאָדן, װי סע געהער צו זײַן, נאָר איך האַלט מיך אײַן מיט אַלע כּוחות, װאָרעם איך בין דאָך בײַ זײ אין די הענט!

― לאָזט זיך דינען! ― זאָגט צו מיר אײנער פֿון די אַנדערע צװײ גבאָים, דער װאָס מע רופֿט אים רב יוסיע, אַ ייִדל אַ קלײנס מיט אַ האַלב בערדל אַן אױסגעפֿליקטס ― איר דאַרפֿט װיסן, יונגערמאַן, אַז איר האָט אױף זיך נאָך אַ באָמבע: איר האָט נישט קײן פּאַפּירן, קײן פּאַפּירן האָט איר נישט.

― װאָסערע פּאַפּירן? ― פֿרעג איך אים.

― פֿון װאַנען װײסן מיר, װער דער בר־מינן איז? אפֿשר איז דאָס גאָר ניט דער, װאָס איר זאָגט? ― מאַכט צו מיר דער הױכער מיט די דינע פֿינגער, אלעזר־משה הײסט דאָס.

איך שטײ און קוק פֿון אײנעם אױפֿן אַנדערן, און יענער, דער לאַנגער מיט די דינע פֿינגער, װאָס מע רופֿט אים אלעזר־משה, שאָקלט־צו מיטן קאָפּ און טײַט מיט די דינע פֿינגער און זאָגט צו מיר:

― יאָ, יאָ, יאָ. אפֿשר האָט איר אַלײן ערגעץ געקױלעט אַ ייִדענע, און אפֿשר טאַקע אײַער אײגן װײַב, און געבראַכט צו פֿירן אַהער און דערצײלט אַ מעשׂה: אַ פֿעלד־קרעטשמע, דעם קרעטשמערס װײַב, טשאַכאָטקע, קלײנע קינדער, עולם הבא?…

אַ פּנים, אַז איך בין געװאָרן רעכט טױט פֿון די דאָזיקע דבורים, מחמת יענער, דער קלײנער, װאָס מע רופֿט אים רב יוסיע, האָט מיר גענומען אױסרײדן דאָס האַרץ, אַז, אײגנטלעך, זײ אַלײן װאָלטן נישט געהאַט קעגן דעם גאָרנישט, װאָרעם װאָס האָבן זײ צו מיר? זײ זײַנען מיך, חלילה, ניט חושד, זײ פֿאַרשטײען גאַנץ גוט, אַז דאָך בין איך ניט קײן גזלן און ניט קײן קױלער, נאָר איך בין דאָך פֿאָרט, זאָגט ער, אַ פֿרעמדער, און אַ בר־מנין איז ניט קײן זעקל קאַרטאָפֿליעס, מע האָט צו טאָן מיט אַ טױטן מענטשן, מיט אַ מת… ס'איז, זאָגט ער, בײַ אונדז פֿאַראַן אַ ראַבינער און, להבֿדיל, אַן אוריאַדניק, אַ פּראָטאָקאָל מוז מען מאַכן…

― יאָ, יאָ, יאָ! אַ פּראָטאָקאָל! אַ פּראָטאָקאָל! ― שטעלט אַרײַן דער לאַנגער, װאָס מע רופֿט אים אלעזר־משה, און טײַט מיטן פֿינגער און קוקט אױף מיר פֿון אױבן אַראָפּ מיט אַזעלכע אױגן, גלײַך װי איך װאָלט דאָ באמת אָפּגעטאָן עפּעס אַזעלכס, װאָס סע קומט מיר קרימינאַל… איך האָב שױן מער קײן װערטער ניט; איך פֿיל נאָר, װי אַ שװײס איז מיר אַרױסגעטראָטן אױפֿן שטערן, און ס'איז מיר געװאָרן, ניט פֿאַר אײַך געדאַכט, נישט גוט אױף צו חלשן. איך האָב גוט פֿאַרשטאַנען די װיסטע־פֿינצטערע לאַגע מײַנע, װי מיאוס איך האָב מיך דאָ אַרײַנגעכאַפּט; ס'איז מיר געװען אַ בזיון מיט אַ פֿאַרדראָס מיט אַ האַרצװײטיק אינאײנעם. האָב איך מיך מישבֿ געװען: װאָס װעל איך דאָ מאַכן מיט זײ לאַנגע מחזקות? גײ איך און נעם אַרױס דאָס טײַסטערל און רוף מיך אָן צו די דרײַ גבאָים פֿון חבֿרה־קדישא:

― הערט־זשע אױס, ייִדן, די מעשׂה דערפֿון איז אַזױ: איך זע שױן, אַז כ'האָב מיך דאָ גוט אַרײַנגעכאַפּט. דער גוטער יאָר האָט מיך געטראָגן, איך זאָל זיך אָפּשטעלן אין אַ פֿעלד־קרעטשמע אָנװאַרעמען זיך און טרעפֿן אַקוראַט דעמאָלט, װען דעם קרעטשמערס װײַב פֿאַרגלוסט זיך מאַכן אַ שטאַרב, און הערן װי אַ ייִד אַן אָרעמאַן, אַ מטופּל מיט קינדער, בעט זיך, רעדט מיך צו, איך זאָל זיך קױפֿן עולם הבא, ― באַדאַרף עס מיך קאָסטן רבי־געלט. אָט האָט איר אײַך מײַן טײַסטער מיט געלט, איך פֿאַרמאָג אַרום און אַרום בסך הכּל אַ קערבלעך עטלעכע און זיבעציק; נעמט אײַך און טוט אײַך, װי איר פֿאַרשטײט; מיר לאָזט נאָר איבער אױף דער הוצאה ביז ראַדאָמישלי, און נעמט־צו בײַ מיר דעם בר־מנין און לאָזט מיך אַרױס פֿון דאַנען מיטן לעבן.

אַ פּנים, אַז מײַנע װערטער זײַנען געזאָגט געװאָרן מיט האַרץ, װאָרעם אַלע דרײַ גבאָים האָבן זיך איבערגעקוקט צװישן זיך, נישט געװאָלט זיך צורירן צו מײַן טײַסטערל מיט געלט, און האָבן מיר געזאָגט, אַז ס'איז בײַ זײ, חלילה, ניט סדום; אמת, דאָס שטעטל איז טאַקע אַן אָרעם שטעטל, און קבצנים זײַנען בײַ זײ פֿאַראַן אַ סך מער פֿון נגידים, נאָר נעמען אָנפֿאַלן אױף אַ פֿרעמדן מענטשן און זאָגן אים: „זשיד, דאַװאַי ראָשע“ ― דאָס פֿע! מהיכא־תּיתי, װיפֿל איך װעל געבן מיט מײַן גוטן װילן, איז גוט; פּטור בלא כּלום ― דאָס גײט ניט, ס'איז אַן אָרעם שטעטל. הײַנט עפּעס שמשׂים, חבֿרה־המיטה, תּכריכים, בראָנפֿן, קרקע־געלט, געװײנטלעך, צו ביסלעך, שיטן דאַרף מען ניט, װאָרעם שיטן האָט קײן שיעור נישט!

מילא, װאָס זאָל איך אײַך נאָך דערצײלן װײַטער? דער קרעטשמער זאָל פֿאַרמאָגן די רי″ש אַלפֿים, װאָלט זײַן װײַב ניט געקאָנט האָבן אַזאַ לװיה, װי זי האָט געהאַט! דאָס גאַנצע שטעטל איז זיך צונױפֿגעלאָפֿן אָנקוקן דעם יונגנמאַן, װאָס האָט געבראַכט אַ בר־מינן. אײנער דעם אַנדערן האָט איבערגעגעבן די מעשׂה מיט אַ יונגנמאַן און מיט אַ בר־מינן זײער אַ רײַכן, אַ רײַכע שװיגער (פֿון װאַנען האָבן זײ גענומען, אַז ס'איז מײַן שװיגער?), איז מען געקומען מקבל פּנים זײַן דעם רײַכן יונגנמאַן, װאָס האָט געבראַכט די רײַכע שװיגער און שיט מיט געלט… מע האָט ממש געטײַט אױף מיר מיט די פֿינגער. און אָרעמע לײַט? כּחול־הים! זינט איך לעב, זינט איך שטײ אױף מײַנע פֿיס, האָב איך אַזױ פֿיל אָרעמע לײַט ניט געזען! ערבֿ יום־כּיפּור פֿאַר דער שול איז גאָר קײן דמיון ניט! מע האָט מיך געשלעפּט פֿאַר די פּאָלעס, געריסן אױף שטיקלעך. אַ קלײניקײט, אַ יונגערמאַן, װאָס שיט מיט געלט? אַ גליק, װאָס די גבאָים האָבן זיך אָנגענומען מײַן קריװדע, נישט דערלאָזט מיך, איך זאָל אַװעקגעבן דאָס גאַנצע געלט, און איבערהױפּט יענער הױכער, װאָס מיט די דינע פֿינגער, אלעזר־משה הײסט דאָס, איז נישט אָפּגעטראָטן פֿון מיר אױף קײן רגע און האָט ניט אױפֿגעהערט צו טענהן מיט מיר און טײַטן מיט די פֿינגער: „יונגערמאַן! שיט נאָר נישט מיט קײן געלט! שיטן האָט קײן שיעור ניט!“ נאָר װאָס מער יענער האָט געטענהט, איך זאָל ניט „שיטן“, האָבן זיך אַלץ מער געקליבן אַרום מיר שלעפּערס און געריסן פֿון מיר שטיקער פֿלײש: „נישקשה! ― האָבן געשריִען די אָרעמע לײַט. ― נישקשה, אַז מע באַגראָבט אַזאַ רײַכע שװיגער, מעג מען זיך לאָזן קאָסטן נאָך אַ פּאָר גראָשנס! די שװיגער האָט אים געלאָזט גענוג געלט! חוץ זײַן שאָדן אױף אונדז געזאָגט געװאָרן!“

― יונגערמאַן! ― שרײַט אײנער אַ שלעפּער און שלעפּט מיך בײַ דער פּאָלע. ― יונגערמאַן! גיט אונדז אױף צװײען אײן האַלב קערבל! כאָטש אַ פֿערציקער גיט אונדז! מיר זײַנען צװײ געבױרענע קאַליקעס, אײנער אַ בלינדער, דער אַנדערער אַ קרומער, גיט אונדז כאָטש אַ גילדן, אַ גילדן אױף צװײ קאַליקעס, צװײ קאַליקעס אײן גילדן זײַנען תּמיד װערט!…

― װאָס הערט איר, װאָס ער װעט אײַך דערצײלן קאַליקעס? ― שרײַט נאָך אַ שלעפּער און שטופּט־אָפּ יענעם שלעפּער מיט די פֿיס. ― אָט דאָס הײסט בײַ אים קאַליקעס? אַ קאַליקע איז מײַן װײַב, אָן הענט, אָן פֿיס, אָן לײַב און לעבן, און מיט קלײנע קינדער אױך קראַנקע. גיט מיר כאָטש, יונגערמאַן, נאָך אַ פּיטאַקל, װעל איך זאָגן קדיש נאָך אײַער שװיגער, זי זאָל האָבן אַ ליכטיקן גן־עדן!

איצטער לאַך איך; דעמאָלט בין איך געװען װײַט פֿון געלעכטער, װאָרעם די חבֿרה אָרעמעלײַט זײַנען געװאַקסן װי אױף הײװן. מען האָט אין אײן האַלבע שעה פֿאַרפֿלײצט דעם גאַנצן מאַרק; ס'איז אוממעגלעך געװען זיך רירן מיט דער מטה. די חבֿרה שמשׂים האָבן מיט שטעקנס געמוזט נעמען זיך צעטרײַבן דעם עולם; איז דערפֿון אַרױס אַ געשלעג; האָבן זיך שױן אָנגעהױבן קלײַבן אַרום אונדז גױים אױך און גױעס און שקצימלעך און שיקסעס לרובֿ, ביז עס האָט דערגרײכט אין די הױכע פֿענצטער, פֿאַרשטײט איר, און עס האָט זיך באַװיזן דער אָדון דער אוראַדניק, רײַטנדיק אױף אַ פֿערד, מיט אַ בײַטשל אין האַנט, און האָט מיט אײן קוק און מיט עטלעכע גוטע בײַטשלעך צעטריבן דעם גאַנצן עולם, װי די פֿײגעלעך, און אַלײן איז ער אַראָפּ פֿונעם פֿערד און צוגעגאַנגען צו דער מטה חוקר ודורש זײַן, װאָס דאָ טוט זיך, װער איז דאָס געשטאָרבן, פֿון װאָס איז מען געשטאָרבן, און װאָס איז אַזױ פֿאַרפֿלײצט דער מאַרק? צום ערשטן איז אים געפֿעלן אַ פֿרעג טאָן מיך, װער בין איך, פֿון װאַנען און װוּהין פֿאָר איך דאָס? איז מיר געװאָרן „פּרחה־נשמתי“, און בין געבליבן אָן לשון. איך װײס ניט, װאָס דאָס איז? דערזע איך אַן אוראַדניק, לאָז איך אָפּ הענט און פֿיס, כאָטש איך האָב אױף מײַן לעבן נישט אָנגערירט, װי מע זאָגט, קײן פֿליג אױף דער װאַנט, און איך װײס גאַנץ גוט, אַז אַן אוראַדניק איז אַ מענטש, אַ בשׂר־ודם גלײַך מיט אַלע מענטשן. אַדרבא, איך קען אַ ייִדן, װאָס לעבט מיטן אוראַדניק, װי אַנדערע צװײ, גײען אײנס צום אַנדערן צו־גאַסט, קומט יום־טובֿ, עסט דער אוראַדניק בײַם ייִדן פֿיש און דעם ייִדן איז דער אוראַדניק מכבד מיט אײער, קאָן זיך גאָר נישט אָפּלױבן, װאָס פֿאַר אַ גױ דאָס איז! און פֿונדעסטװעגן, אַז איך דערזע אַן אוראַדניק, אַנטלױף איך. אַ פּנים, אַז ס'איז אַ ירושה־זאַך, װאָרעם איך אַלײן, דאַרפֿט איר װיסן, קום אַרױס פֿון „געשמיסענע“, פֿון די סלאַװיטער הײסט דאָס, טאַקע פֿון די אמתע סלאַװיטער װאָס בימי װאַסילטשיקאָװИлларион Васильевич Васильчиков 1776-1847, װאָס װעגן דעם האָב איך אײַך צו דערצײלן און צו דערצײלן גאַנצע פּעק! נאָר שאַ! איך בין שױן, דאַכט מיר, אױף יענער זײַט בױבעריק?…

האָט מיך, הײסט דאָס, דער אָדון דער אוראַדניק גענומען אױפֿן צימבל: װער בין איך און װאָס בין איך און פֿון װאַנען און װוּהין פֿאָר איך? גײ דערצײל אים אַ מעשׂה, אַז איך זיץ בײַם שװער אין זװאָהיל אױף קעסט און דאָס פֿאָר איך קײן ראַדאָמישלי נאָך אַ פּאַס! לאַנג לעבן זאָלן טאַקע די גבאָים, װאָס זײ האָבן מיך אױסגעלײזט פֿון אַ צרה: אײנער פֿון יענע צװײ גבאָים, דער קלײנער װאָס מיטן אױסגעפֿליקטן בערדל, האָט אַװעקגערופֿן דעם אָדון אױף אַ זײַט, מיט אים עפּעס געסודעט זיך דאָרטן, און דער הױכער װאָס מיט די דינע פֿינגער האָט מיך דערװײַלע געלערנט און אײַנגעטײַט מיט די פֿינגער, װאָס איך זאָל זאָגן:

― יהודי בלא! איר דברט אים, אַז איר זײַט אַ היגער, נאָר איר זיצט ניט װײַט סמוך לעיר, און דאָס איז אײַער חמותי, הײסט דאָס די שװיגער אײַערע איז ניפֿטר געװאָרן, זײַט איר געקומען אַהער זי מקבר זײַן און בשעת איר װעט אים נתנען אין יד אַרײַן, זאָלט איר אױסקלערן עפּעס אַ נאָמען פֿון דער הגדה, און דעם ערל אײַערן װעלן מיר אַװעקרופֿן אין בית אַרײַן און מכבד זײַן מיט אַ צנצנת י″ש, לאָז ער זיך ניט דרײען דאָ פֿאַר די עינים, װעט זײַן טובֿ מאד!

און דער אָדון דער אוראַדניק איז אַרײַן מיט מיר אין אַ שטוב און האָט מיך גענומען צום פּראָטאָקאָל. עס זאָל מיך אַזױ װיסן בײז מיט אײַך אינאײנעם, װי איך װײס, װאָס איך האָב אים דאָרטן אָנגעבעבעט. איך געדענק נאָר, אַז איך האָב עפּעס געבעלעבעטשעט מיט דער צונג, װאָס ס'איז מיר געקומען אױפֿן זינען, דאָס האָב איך געזאָגט, און ער האָט פֿאַרשריבן אױף פּאַפּיר.

― װי אַזױ רופֿט מען דיך?

― מאָװשע.

― דעם טאַטן?

― איצקאָ.

― װיפֿל ביסטו אַלט?

― נײַנצן יאָר.

― אַ באַװײַבטער?

― אַ באַװײַבטער.

― קינדער פֿאַראַן?

― פֿאַראַן.

― װאָס איז דײַן טועכץ?

― אַ סוחר.

― װער איז דאָס געשטאָרבן?

― מײַן שװיגער.

― װי אַזױ האָט זי געהײסן?

― יענטע.

― איר פֿאָטער?

― גרשן.

― װיפֿל אַלט איז זי געװען?

― פֿערציק יאָר.

― פֿון װאָס איז זי געשטאָרבן?

― פֿון אַ דערשרעק.

― פֿון אַ דערשרעק?

― פֿון אַ דערשרעק.

― װאָס הײסט פֿון אַ דערשרעק? ― מאַכט ער צו מיר און לײגט אַװעק די פּען, פֿאַררײכערט אַ פּאַפּיראָס און באַטראַכט מיך פֿון קאָפּ ביז די פֿיס, און איך פֿיל, אַז אָט־אָט קלעפּט זיך מיר צו די צונג צום גומען. האָב איך מיך מישבֿ געװען, איך האַלט שױן במילא אין באַקן שקרים, דאַרף מען באַקן װײַטער! און איך האָב אים דערצײלט אַ גאַנצע מעשׂה, װי אַזױ מײַן שװיגער איז געזעסן אײנע אַלײן איבער אַן אַרבעט, געאַרבעט אַ זאָק, און האָט זיך פֿאַרגעסן, אַז אין שטוב זיצט אירס אַ ייִנגל, אפֿרים הײסט ער, שױן אַ בחורל פֿון אַ יאָר דרײַצן, נאָר אַן אָפּגעריסענער נאַר, אַ לעקיש, שפּילט זיך נאָך מיטן שאָטן. איז ער זיך מישבֿ און לײגט צונױף אונטער דער שװיגערס פּלײצעס בײדע הענט און מאַכט אַ ציגעלע אױף דער װאַנט פֿונעם שאָטן און עפֿנט אױף דאָס מױל און טוט אַ געשרײ „מעעעע!“ איז זי אַראָפּגעפֿאַלן פֿונעם בענקל, די שװיגער הײסט דאָס, און איז געשטאָרבן.

אַזױ װעב איך אים אַ לאַנג־מאָדנעם ליגן, און ער קוקט, לאָזט ניט אַראָפּ קײן אױג פֿון מיר די גאַנצע צײַט, און איך רײד, שיט, בעלעבעטשע מיט דער צונג, איך װײס אַלײן נישט װאָס… אױסגעהערט מיך ביזן סוף, שפּײַט ער אױס, װישט זיך אױס די רױטע װאָנצעס, גײט־אַרױס מיט מיר אין דרױסן אַרױס צו דער מטה, דעקט אױף די שװאַרצע דעק, טוט אַ קוק דער געשטאָרבענער אין פּנים, טוט אַ מאַך מיטן קאָפּ, װי אײנער רעדט: „ס'איז עפּעס ניט גלאַט“!… איך קוק אױף אים, ער אױף מיר, נאָכדעם רופֿט ער זיך אָן צו די גבאָים:

― נו, די געשטאָרבענע קאָנט איר באַהאַלטן, און אים, דעם דאָזיקן חבֿרה־מאַן, מוז איך דאָ פֿאַרהאַלטן, ביז איך װעל אױספֿאָרשן די זאַך, צי ס'איז אמת, אַז דאָס איז זײַן שװיגער און אַז זי איז געשטאָרבן פֿון אַ דערשרעק.

איר קאָנט זיך פֿאָרשטעלן, װי ביטער און פֿינצטער מיר איז געװאָרן פֿון דער דאָזיקער בשׂורה! פֿאַר צרות האָב איך זיך אָפּגעקערעװעט אָן אַ זײַט און האָב זיך צעװײנט ― װי אַזױ, מײנט איר, צעװײנט? װי אַ קלײן קינד.

― יונגערמאַן! װאָס װײנט איר? ― מאַכט צו מיר יענער, דער קלײנטשיקער, װאָס מע רופֿט אים רב יוסיע, און ער טרײסט מיך, רעדט מיר אױס דאָס האַרץ, אַז ס'װעט מיר גאָר נישט שאָדן, װאָרעם ממה־נפֿשך: בין איך דאָ רײן ― װאָס־זשע האָב איך מורא? „אַז מע עסט ניט קײן קנאָבל, הערט זיך ניט פֿונעם מױל“ ― לײגט־צו רב שעפּסל דער גבאי מיט אַזאַ שמײכעלע, אַז עס גלוסט זיך מיר אױפֿװאַרפֿן אים צװײ פֿלאַם־פֿײַערדיקע פּעטש אין בײדע גראָבע באַקן… גװאַלד! װאָס האָט מיר גענוצט אױסטראַכטן אַזאַ מיאוסן גראָבן ליגן, אַרײַנמישן אַהער די שװיגער מײַנע? עס גײט מיר טאַקע מער ניט אָפּ צו מײַנע זײַדענע קלײדער, עס זאָל דערגײן צו איר די דאָזיקע מעשׂה, װי אַזױ איך האָב זי לעבעדיקערהײט באַגראָבן דורך אַ דערשרעק!…

― יהודי בלא, שרעקט זיך נאָר ניט אַזױ, גאָט איז מיט אײַך! דער אָדון איז גאָר ניט אַזאַ בײזער אָדון, װי איר מײנט. איר נתנט אים נאָר אין יד אַרײַן… און דברט אים, ער זאָל מיטן פּראָטאָקאָל מאַכן בלא… דער אָדון איז אַ קלוגער אָדון, אַ דורכגעטריבענער; עס װײס גאַנץ גוט, אַז אַלצדינג, װאָס איר האָט דאָ געדברט, איז מחילה שקר־וכּזבֿ.

אַזױ מאַכט צו מיר רב אלעזר־משה און טײַטלט מיר מיט די דינע פֿינגער. איך זאָל קאָנען, װאָלט איך אים צעריסן אױף צװײען, װי מען צערײַסט, אַ שטײגער, אַ הערינג. אינגאַנצן האָט ער דאָך מיך אַרױפֿגעפֿירט אױף דעם דאָזיקן גליטש, ימח־שמו־וזכרו!…

איך קאָן מער נישט דערצײלן. איך קאָן אַפֿילו נישט דערמאָנען מיך װאָס איך האָב דעמאָלט געהאַט! איר פֿאַרשטײט דאָך שױן אַלײן, אַז די עטלעכע גילדן האָט מען בײַ מיר צוגענומען, אין קאָטשומענט אַרײַן האָט מען מיך אײַנגעזעצט און אַ מישפּט האָב איך אױף זיך געהאַט ― נאָר דאָס איז נאָך אַלץ בלאָטע קעגן דעם, װאָס כ'האָב געהאַט נאָכדעם, אַז ס'איז דערגאַנגען צו מײַן שװער און שװיגער, אַז זײער אײדעם זיצט פֿאַר אַ מת, װאָס ער האָט געבראַכט צו פֿירן פֿון ערגעץ… סע פֿאַרשטײט זיך, אַז זײ זײַנען גלײַך געקומען צו פֿאָרן און האָבן זיך געמעלדט, אַז זײ זײַנען מײַנע שװער און שװיגער ― אָט דאָ האָט זיך ערשט פֿאַרקאָכט די רעכטע חתונה: פֿון אײן זײַט פּאָליציע נעמט מיך אױפֿן צימבל: „שײנער בחור װאָס דו ביסט! װיבאַלד אַז די שװיגער דײַנע, יענטע בת גרשון, לעבט, הײַנט װער איז געװען די געשטאָרבענע?“… דאָס איז נומער אײנס. והשנית, האָט זיך גענומען צו מיר די שװיגער זאָל לעבן: „איך פֿרעג דיך נאָר אײן זאַך: זאָג מיר נאָר, װאָס האָסטו געהאַט צו מיר, נעמען און באַגראָבן מיך אַ לעבעדיקע?!“… זעלבסטפֿאַרשטענדלעך, אַז אױפֿן מישפּט האָט זיך אַרױסגעװיזן, אַז איך בין רײן, װי גינגאָלד; עס האָט געקאָסט געלט, מע האָט אַראָפּגעבראַכט עדות, דעם קרעטשמער מיט די קינדער, און מע האָט מיך פֿון געפֿענקעניש באַפֿרײַט. נאָר װאָס איך בין דעמאָלט אױסגעשטאַנען, און איבערהױפּט פֿון דער שװיגער ― דאָס װינטש איך נישט דעם גרעסטן, דעם ערגסטן שׂונא!

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

פֿון דעמאָלט אָן אַנטלױף איך פֿון עולם הבא…

געשריבן אין יאָר 1904
צ ו ו י י ט ב ו ך

אַ „װיגרישנע בילעט“ ― ― ― ― ― ― ― ― ― 201

מיטן עטאַפּ ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― 235

הונדערט אײנס ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― 273

מײַן ערשטער ראָמאַן ― ― ― ― ― ― ― ― ― 283

צװײ אַנטיסעמיטן ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― 308

אָפּגעשלאָגענע הושענות ― ― ― ― ― ― ― ― ― 317

מען איז זיך מוחל ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― 337

מען הוליעט ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― ― 357