בין איך אַלײן, װי איך האָב אײַך געזאָגט, אַ דראַזשנער, פֿון דראַזשנע הײסט דאָס, אַ קלײן שטעטל אין פּאָדאָליער גובערניע, גאָר אַ קלײן שטעטל; הײַנט איז שױן דראַזשנע כּלומרשט אַ שטאָט מיט אַ באַן, מיט אַ סטאַנציע, מיט אַ װאָקזאַל… אַז דראַזשנע איז געװאָרן אַ סטאַנציע, האָט אונדז די גאַנצע װעלט מקנא געװען: אַ קלײניקײט אַ באַן! מע האָט געמײנט, דאָס װעט װערן אַ מחיה, אַ מקום פּרנסה, מע װעט זשעברען פֿולע זשמעניעס מיט גאָלד, מע װעט גליקלעך װערן! ייִדן זײַנען זיך צונױפֿגעפֿאָרן פֿון די דערפֿער אַרױס אין שטאָט אַרײַן; באַלעבאַטים האָבן גענומען איבערבױען די הײַזער, שטעלן נײַע קלײטן; די טאַקסע פֿון פֿלײש האָט מען געהעכערט; מע האָט שױן אָנגעהױבן קלערן מכּוח אַ נײַעם שוחט, מכּוח נאָך אַ בית־המדרש און מכּוח אָפּנעמען פֿעלד אױף צו פֿאַרברײטערן דאָס אַלטע בית־עולם ― בקיצור, ס'איז געװאָרן „ליהודים“. אַ װערטל? אַ באַן, אַ סטאַנציע, אַ װאָקזאַל! בעלי־עגלות האָבן זיך אַפֿילו תּחילת אַביסל געבונטעװעט, געװען שטאַרק ניט צופֿרידן פֿונעם עסק, נאָר װער פֿרעגט זײ? מע האָט אױסגעלײגט רעלסן, אַראָפּגעבראַכט װאַגאָנעס, אַנידערגעשטעלט אַ װאָקזאַל, אױפֿגעהאַנגען אַ גלעקל, צוגעשלאָגן אַ ברעטל: „ סטאַנציע דראַזשנע“ ― און רעדט צו דער װאַנט!
אַז ס'האָט אָנגעהױבן גײן די באַן, רופֿט זיך אָן צו מיר מײַנע: „װאָס רעכנסטו צו טאָן, יונהלע?“ (יונה רופֿט מען מיך). „װאָס זאָל איך, זאָג איך, טאָן? דאָס װאָס אַלע ייִדן טוען; אַלע דראַזשנער ייִדן דרײען זיך בײַ דער באַן, װעל איך מיך אױך דרײען בײַ דער באַן!“… און האָב גענומען דאָס שטעקל און בין אַרױס אױפֿן װאָקזאַל און בין געװאָרן מיט גאָט זײַנער הילף אַ „פּראַװיטעלправитель: מעקלער“. װאָס הײסט אַ „פּראַװיטעל“? אַ פּראַװיטעל הײסט: יענער האַנדלט אַ װאַגאָן תּבֿואה און באַדאַרף דעם װאַגאָן תּבֿואה אָנגרוזען און אַװעקשיקן, איז דערױף געשטעלט געװאָרן אַ „פּראַװיטעל“. נאָר אַזױ װי כּמעט אַלע דראַזשנער ייִדן זײַנען געװאָרן פּראַװיטעלעס, איז נישט גוט, מוטשעט מען זיך, דרײט מען זיך; אַמאָל קױפֿט מען בײַם גױ אַ זעקל תּבֿואה און מע פֿאַרקױפֿט דאָס מיד־ליד; איז אָדער מע פֿאַרדינט, אָדער מע דערלײגט; און אַמאָל טוט מען אַ כאַפּ פֿון דער זײַט אַ מעקלערײַ, אַבי סע לאָזט זיך, אַ דאָס, אַ יענץ ― שלעכט, ניטאָ װאָס צו טאָן! אַי, ס'איז פֿריִער אױך ניט געװען װאָס צו טאָן? איז כאָטש ניט געװען קײן באַן, איז דער פֿאַרדראָס, װי זאָגט איר, נישט געװען אַזױ גרױס; צו װאָס האָט אונדז געטױגט די סטאַנציע מיטן װאָקזאַל, מיטן גלעקל, מיטן גאַנצן טאַרעראַם?
טרעפֿט זיך אַ מעשׂה ― איך שטײ מיר אַזױ אײנמאָל אױפֿן װאָקזאַל אַביסל פֿאַרזאָרגט און באַגלײט אַרױס דעם „פּאָטשטאָװע פּאָיעזד“. ס'איז שױן נאָכן דריטן קלונג, דער לאָקאָמאָטיװ האָט שױן גוט אָנגעפֿײַפֿט און פֿונעם קױמען זעצט אַ רױך, ― איך טו אַ קוק, אױף דער פּלאַטפֿאָרמע שטײט אַ פּריצל, אַ הױכס און אַ דאַרס, מיט קעסטלדיקע הױזן, מיט אַ הױכן קאַפּעליוש און מיט אַ סך טשעמאָדאַנעס; ער שטײט אױסגעצױגן דעם האַלדז און קוקט זיך אַרום, װי אַ זינדיקער מענטש, אױף אַלע זײַטן. „אָט דאָס פּריצל קער עפּעס באַדאַרפֿן האָבן“, ― טראַכט איך מיר און פֿיל, עס האָט מיך װי עמעצער אַ טאָרע געטאָן פֿון הינטן: „יהודי, גײ־צו צו אים און טו אים אַ פֿרעג, אפֿשר דאַרף ער עפּעס?“ און אַזױ װי איך האָב מיר נאָר גערירט פֿון אָרט, אַז ער טוט זיך ניט צו מיר אַ לאָז, הײבט אױף דעם קאַפּעליוש און מאַכט צו מיר אױף דײַטש, ציט אױס מיט אַ ניגון:
― גוט מאָ־יען, מײַן הערר!
― אַ גוט יאָר זאָל אײַך זײַן! ― זאָג איך צו אים אױך אױף דײַטש און אַביסל אױף ייִדיש, און דאָס איבעריקע מיט די הענט. און איך פֿרעג אים, פֿון װאַנען ער פֿאָרט? מאַכט ער צו מיר: צי װײס איך נישט עפּעס אַ רעכטע קװאַרטיר, אַ „שטאַנציאָן“, פֿון זײַנעט װעגן?
― אַװדאי! ― זאָג איך. ― פֿאַר װאָס זאָל איך נישט װיסן? ― און אין האַרצן טראַכט איך מיך: „או־װאַ! אַן עבֿירה, װאָס ס'איז בײַ מיר ניט קײן אַכסניא. ס'זאָל אָבער זײַן בײַ מיר אַן אַכסניא, װאָלט איך דאָך אים פֿאַרפֿירט צו זיך, ס'איז אַ װױלער דײַטש, מע װאָלט געקאָנט אַרום אים עפּעס פֿאַרדינען“… און באַלד פֿליט מיר דורך צוריק אַ מחשבֿה: „טיפּש! עס שטײט דען אָנגעצײכנט בײַ דיר אױפֿן שטערן, אַז ס'איז בײַ דיר ניט קײן אַכסניא? עלעהײ, לאָז זיך דיר דאַכטן, אַז ס'איז בײַ דיר יאָ אַן אַכסניא!“ און איך רוף מיך אָן צו אים אַביסל אױף ייִדיש, אַביסל אױף דײַטש און דאָס איבעריקע דערמאַך איך מיט די הענט:
― אױב זײ װאָהלן, מײַן האַרר, לאָזן זײ הײסן נעמען אַ בעל־עגלה, װעל איך זײ טאָן דערפֿירן אױף דער בעסטער אַכסניא, שטאַנציאָן הײסט דאָס, פּערװיпервый: ערשט סאָרט!
דערהערט פֿון מיר אַזעלכע דבורים, װערט דער דײַטש מלא־גדולה און מאַכט צו מיר, באַװײַזט מיט דער האַנט אױפֿן מױל:
― האַבען זײ װאָס צו עסען? שפּײַזען?
― די בעסטע שפּײַזן! ― זאָג איך צו אים. ― זײ װעלן אם־ירצה־השם, האָבן האַנאַװע (הנאה), הערר דײַטש, װאָרעם מײַן פּלונית, מײַן פֿרױ הײסט עס, איז אַ זעלטענע באַלאַבאַסטע (בעל־הביתטע); איר באַקן און איר קאָכן האָט אַ שם, אירע פֿיש מעג עסן דער מלכות, דער קעניג אַחשװרוש הײסט דאָס…
― יאַ װאָהל! ― מאַכט ער צו מיר מיט אַ שׂימחה און די אױגן בשעת־מעשׂה לױכטן אים און דאָס גאַנצע פּנים שײַנט אים, װי די זון.
„אַ חכם אַ דײַטש!“ ― טראַכט איך מיר און מאַך נישט קײן לאַנגע מחזקות און אַ באַשטעל אַ בױד און איך פֿאַרפֿיר אים גלײַך צו מיר אַהײם.
געקומען אַהײם, גיב איך איבער באַלד מײַן װײַב אַלצדינג, אַז גאָט האָט מיר צוגעשיקט אַן אורח אַ דײַטש ― נאָך אַן אַנטיק. נאָר אַ ייִדענע פֿאַרשטײט דען עפּעס? הײבט זיך דאָך אָן מסתּמא מיך באַגראָבן, װאָרעם איך האָב אָנגעטראָפֿן פּונקט אױף דער בײזער שעה, װען מען ראַמט אין שטוב: „װאָס פֿאַר אורחים, װאָס פֿאַר געסט פּלוצעם אין מיצקע דרינען?“… „ייִדענע בלא, זאָג איך צו איר, דבר ניט אױף אונדזער צונג, מחמת דער אָדון איז מבֿין בלשון אַשכּנז!“ הערט זי מיך עפּעס, אַז זי האַלט סאַמע אין מיטן ראַמען? קערט זי מיטן בעזעם גלײַך אין פּנים אַרײַן און װאָרטשעט. זי װאָרטשעט, און איך מיטן דײַטש שטײען בײַ דער טיר, ניט אַהין, ניט אַהער. קױם מיט צרות, איך האָב איר אײַנגערעדט, אַז ס'איז נישט קײן אומזיסטער אורח, ס'איז ― פֿאַר געלט, און מע קאָן נאָך, אַדרבא, אַרום אים עפּעס כאַפּן, אָפּלעקן אַ בײנדל… זײַט איר שױן פֿאַרטיק? אַז איך האָב זי שױן גוט איבערגערעדט, מאַכט זי צו מיר: „װוּ זשע װעל איך אים באַלײגן ― אין דער ערד?“ „שטיל זאָל זײַן, ― זאָג איך צו איר ― נאַרישע ייִדענע, מע זאָגט דאָך דיר, זאָלסט ניט דברן, װאָרעם דער אָדון איז מבֿין כּל דיבור!“ ערשט דעמאָלט האָט זי פֿאַרשטאַנען װאָס מע מײנט, און מיר האָבן אים אָפּגעטרעטן אונדזער אַלקער, און מײַן װײַב האָט גענומען אין אײן כּהרף־עין צעבלאָזן דעם סאַמאָװאַר און געשטעלט זיך קאָכן װעטשערע. תּחילת, אַז מײַן דײַטש האָט דערזען דעם אַלקער, האָט ער אַפֿילו אַביסל פֿאַרדרײט מיט דער נאָז, װי אײנער רעדט: „עס װאָלט געמעגט זײַן אַביסל בעסער!“ נאָר װאָס פֿאַרשטײט קיר″ע־דײַטש? אַבי מע האָט אַרײַנגעטראָגן דעם סאַמאָװאַר, פֿאַרפּאַרעט טײ, און דערצו האָט ער אַרױסגענומען אַ גוט פֿלעשל ראָם און געמאַכט אַ שנאַפּס (און מיר אױך געגעבן אַ שנעפּסל), איז שױן געװאָרן רעכט; און ער האָט זיך צעלײגט מיט די טשעמאָדאַנעס, װי בײַ זײַן טאַטן אין װײַנגאָרטן, און מיר זײַנען געװאָרן חבֿר.
נאָך דער טײ מאַך איך מיט אים אַ רײד, אַהין־אַהער, װאָס טוט ער הי? מיט װאָס האַנדלט ער? טאָמער דאַרף ער עפּעס קױפֿן, פֿאַרקױפֿן? לאָזט זיך אױס, אַז דאַרפֿן דאַרף ער גאָרנישט. עפּעס מאַשינעס, זאָגט ער, באַדאַרפֿן דורכגײן, ― װײס איך, אַ נעכטיקער טאָג, ― און בשעת־מעשׂה כאַפּט ער אַלע מאָל אַ קוק אין אױװן אַרײַן און פֿרעגט זיך נאָך אַלע מינוט, צי ס'איז נאָך נישט פֿאַרטיק דאָס עסן? „אַ פּנים, זאָג איך צו אים, הערר דײַטש, זײ האַלטן גוט פֿון דער אַכילה?“ ענטפֿערט ער דאָך מיר מסתּמא פּידרעך, װאָרעם אַ דײַטש פֿאַרשטײט דען װאָס מע רעדט צו אים? אַזױ לאַנג, אַזױ ברײט, ביז מע האָט אים געגרײט צום טיש און דערלאַנגט די װעטשערע ― אַ פֿרישע יױך אַ מחיהדיקע מיט מאַנדלען, מיט אַ גאַנץ עוף מיט מאַנעגרײַפּלעך און מיט מערעלעך און מיט פּעטרישקע און מיט… מיט… מיט… (מײַנע, אַז זי װיל נאָר, קאָן זי!). „ברוכים היושבֿים!“ ― זאָג איך צו אים, און ער ענטפֿערט מיר נישט קײן חצי דיבור, זיך צוגעכאַפּט צום עוף, װי נאָך אַ תּענית. „ברוכים־היושבֿים־קומט־ניט־עסן־עסט־געזונט!“ ― מאַך איך צו אים װידער אַמאָל, און ער זופּט די יױך געשמאַק, ער זאָל דאָס אַפֿילו ענטפֿערן דאָס צװײטע װאָרט, כאָטש זאָגן אַ דאַנק, ― װער? װאָס? „אַ גראָבער נפֿש, טראַכט איך מיר, און אַ גרױסער זולל־וסובֿאניק!“
הכּלל, ער האָט אָפּגעגעסן, פֿאַררײכערט אַ לאַנגע פּיפּקע און זיצט און שמײכלט. איך זע, מײַן דײַטש קוקט זיך אַרום אױף אַלע זײַטן, זוכט, אַ פּנים, אַן אָרט אױף דעם קאָפּ אָנצושפּאַרן און די אױגן בײַ אים קלעפּן זיך, טראַכטן מכּוח נאַכטלעגער. האָב איך אַ װוּנק געטאָן צו מײַנער: „װוּ מאַכט מען אים אַ געלעגער?“ זאָגט צו מיר מײַנע: „װאָס הײסט װוּ? טאַקע אין מײַן בעט“. און זי מאַכט נישט קײן לאַנגע שהיות און גײט צו צום בעט און הײבט אָן מאַכן אַ געלעגער, פֿונאַנדערגעשלאָגן דאָס בעטגעװאַנט, װי עס געהער צו זײַן (מײַנע, אַז זי װיל, קאָן זי) ― איך טו אַ קוק, מײַן דײַטש איז עפּעס נישט צופֿרידן, עס געפֿעלט אים נישט, אַ פּנים, װאָס סע פֿליִען פֿעדערן, מחמת ער פֿאַרדרײט מיט דער נאָז און הײבט אָן ניסן מיט סכּנת־נפֿשות. מאַך איך צו אים: „װאַקסן זאָלט איר, הערר דײַטש!“ מײנט איר, אַז ער ענטפֿערט מיר אַ דאַנק? װער־װאָס? „אַ גראָבער נפֿש, טראַכט איך מיר, און אַ װילדער מענטש“. מײַנע האָט אים געמאַכט אַ געלעגער ביז דער סטעליע, סע מעג ליגן דער קיסר (מײַנע, אַז זי װיל נאָר, קאָן זי!), אַ גאַנצע „הסבֿ־בעט“, און מיר האָבן זיך מיט אים גאַנץ פֿײַן אָפּגעזעגנט, געװוּנטשן אים אַ גוטע נאַכט און געגאַנגען שלאָפֿן.
תחילת, אַז מיר האָבן זיך געלײגט שלאָפֿן, הער איך, מײַן דײַטש שלאָפֿט, קײן עין־הרע, גאַנץ געשמאַק, כראָפּעט מיט אַ מאָדנע שטימע, סאַפּעט װי אַ לאָקאָמאָטיװ, פֿײַפֿט און כאָרכלט, װי אַ געקױלעטער אָקס, און פּלוצעם כאַפּט ער זיך אױף און קרעכצט און אױקעט און פֿאָרשקעט און קראַצט זיך און שפּײַט און װאָרטשעט, און קערט זיך איבער אױף דער אַנדערער זײַט, טוט אַביסל אַ כראָפּע און אַ סאַפּע און אַ פֿײַף און אַ כאָרכל, און כאַפּט זיך װידער אױף מיט אַ קרעכץ און מאַכט אַן אױ און מיט אַ פֿאָרשקע און מיט אַ קראַצן זיך און מיט אַ שפּײַען און מיט אַ װאָרטשען; און אָט אַזױ עטלעכע מאָל, ביז ער שפּרינגט אַראָפּ פֿונעם געלעגער, און איך הער, װי עס פֿליט דאָס בעטגעװאַנט אין דער ערד אַרײַן, אײן קישן נאָכן אַנדערן, מיט אַ מין כּעס און מיט משונה־מאָדנע װילדע װערטער: „צום טײַװל! סאַקראַמענטאָ! דאָננעררר־װעטערררdonnerwetter: אַ דונער!“ איך לױף־צו, איך טו אַ קוק דורך אַ שפּאַרונקע אין דער טיר ― מײַן דײַטש שטײט אױף דער ערד אָדם־נאַקעט, װאַרפֿט דאָס בעטגעװאַנט פֿונעם בעט, שפּײַט קלעק און שילט זיך אױף זײַן שפּראַך, מע זאָל גאָר באַהיט װערן. „װאָס איז די מעשׂה, זאָג איך, הערר דײַטש?“ און עפֿן אױף די טיר. װערט ער מלא־רציחה און פֿאַלט־אָן אױף מיר מיט קולאַקעס, װיל מיך דורס זײַן, כאַפּט מיך פֿאַר אַ האַנט און פֿירט מיך צו צום פֿענצטער און װײַזט מיר, װי ס'האָט אים צעביסן דאָס גאַנצע לײַב, און טרײַבט מיך אַרױס און פֿאַרמאַכט די טיר. „אַ משוגענער דײַטש, ― רוף איך מיך אָן צו מײַנער ― און אַ גרױסער מפֿונק! ס'האָט זיך אים אױסגעװיזן, זאָג איך, אַז עס בײַסט אים, איז הימל עפֿן זיך!“… „װי קומט דאָס? ס'איז מיר אַ חידוש! ― זאָגט מײַנע. ― ערשט אױף פּסח גערײניקט דאָס בעטגעװאַנט און געפּאַרעט דאָס בעט מיט קעראָסין“…
אין דער פֿרי, איך האָב געמײנט, מײַן דײַטש װעט דאָ װערן ברוגז און װעט אַנטלױפֿן פֿון אונדז װוּ דער שװאַרצער פֿעפֿער װאַקסט, צום סוף ― װער־װאָס? װידער אַ „גוט־מאָיען“ און װידער געשמײכלט, און װידער געפּיפּקעט מיט דער פּיפּקע, און װידער געהײסן זיך קאָכן עסן, און דערװײַל צו דער טײ געהײסן זיך אָפּקאָכן װײכע אײער, מאָטשינקעס, ― װיפֿל, מײנט איר, אײער? כּמעט אַ צענדליק! און צום עסן גענומען אַ רעכטן שנאַפּס און מיר אַ שנעפּסל און חי געלעבט! געקומען בײַנאַכט ― װידער דאָס אײגענע שפּיל: פֿריִער געכראָפּעט, געפֿײַפֿט און געסאַפּעט און געכאָרכלט, און נאָכדעם געקרעכצט און געאױקעט, געפֿאָרשקעט און געקראַצט זיך און געשפּיגן און געװאָרטשעט, און אױפֿגעכאַפּט זיך און אַראָפּגעװאָרפֿן דאָס גאַנצע בעטגעװאַנט און געשפּיגן קלעק און געבײזערט זיך און געשאָלטן אױף זײַן לשון: „צום טײַװל! סאַקראַמענטאָ! דאָנעררר־װעטעררר!“… און אױפֿגעשטאַנען אין דער פֿרי ― װידער „גוט מאָיען“, װידער געפּיפּקעט מיט דער פּיפּקע, און װידער געשמײכלט, און װידער געגעסן, און װידער געמאַכט אַ שנאַפּס און מיר אַ שנעפּסל ― אַזױ עטלעכע טעג כּסדר, ביז ס'איז געקומען די צײַט, די מאַשינעס זײַנען למזל דורכגעגאַנגען, און ער האָט באַדאַרפֿט אַװעקפֿאָרן.
אַז ס'איז געקומען די צײַט פֿון זײַן אַװעקפֿאָרן און דער דײַטש האָט גענומען זיך פּאַקעװען אין װעג אַרײַן, מאַכט ער צו מיר, איך זאָל אים דערלאַנגען אַ רעכענונג. זאָג איך: „װאָס האָבן מיר זיך דאָ צו רעכענען? ס'איז, זאָג איך, אַ קורצער חשבון, הערר דײַטש, עס קומט פֿון אײַך פּונקט אַ כּף־האער“… שטעלט ער אױס אַ פּאָר אױגן, װי אײנער רעדט: „האַ? איך פֿאַרשטײ ניט!“… מאַך איך צו אים אױף דײַטש: „זײ װעלן מוחל זײַן באַצאָלן אַ פֿינפֿאונצװאַנציקער, פֿינף און צװאַנציק קערבלעך, רובל הײסט דאָס!“ און באַװײַז אים אױף די פֿינגער צען און צען און פֿינף. מײנט איר דאָך, אַז ער װערט נתפּעל? הס־מלהזכּיר! ער פּיפּקעט מיט דער פּיפּקע און שמײכלט און זאָגט צו מיר, אַז ער װאָלט נאָר װעלן װיסן פֿאַר װאָס קומט פֿון אים פֿינף און צװאַנציק רובל? און ער נעמט אַ שטיפֿטל מיט אַ שטיקל פּאַפּיר און בעט מיך, איך זאָל אים אױסרעכענען יעדע זאַך באַזונדער. „ביסט טאַקע אַװדאי אַ חכם אַ דײַטש, ― טראַכט איך מיר ― נאָר שׂכל האָב איך מער פֿון דיר; װאָס איך האָב אין פּיאַטע, פֿאַרמאָגסטו נישט אין קאָפּ!“… „שטעלט, זײַט מוחל, זאָג איך צו אים, הערר דײַטש, פֿאַר דער אַכסניא, שטאַנציאָן הײסט דאָס, זעקס טעג, זעקס מאָל אָנדערהאַלבן, איז נײַן קאַרבן; זעקס מאָל צװײ, איז צװעלף סאַמאָװאַרן, צװעלף האַלבע גילדן, איז נײַנציק קאָפּיקעס; זעקס מאָל כּמעט צען אײער אין דער פֿרי און צען אײער אױף דער נאַכט, איז הונדערט צװאַנציק, צװײ שאָק אײער, אַ קערבל אַ שאָק, איז צװײ קאַרבן; זעקס יױכן, זעקס עופֿות, צו פֿינף גילדן אַן עוף, אַ חוץ גרײַפּלעך, מאַנדלען, פּעטרישקע, דאָס, יענץ, לאָקש, בױדעם, ציבעלע, איז אַ גלײַכער חשבון זעקס קאַרבן; זעקס נעכט, זעקס לאָמפּן ― זעכציק קאָפּיקעס; שנאַפּט האָט איר געטרונקען אײגענעם ― צװײ קאַרבן; קײן טײ און צוקער האָט איר ניט גענומען ― אַ קערבל, איז דרײַ קאַרבן; קײן װײַן האָט איר נישט באַגערט ― אײן קאַרב, איז פֿיר קאַרבן; קײן ביר איז ניט געװען ― זיבעציק קאָפּיקעס. האָט איר אינאײנעם אַ קײַמא־לן, אַזױ גרױס, װי כּמעט פֿינף קאַרבן. נאָר בכדי ס'זאָל אױסקומען צו אַ גלײַכן חשבון, שטעלט פֿינף מיט פֿופֿציק. נו, רב דײַטש, איז אינאײנעם ניט קײן פֿינף און צװאַנציקער?“ ― אַזױ מאַך איך צו אים גאַנץ ערנסט, און איר מײנט, ער האָט מיר געזאָגט אַ קרום װאָרט? חס־ושלום; געפּיפּקעט מיט דער פּיפּקע און געשמײכלט און אַרױסגענומען אַ כּף־האער און אַ װאָרף געטאָן, װי מע װאַרפֿט אַרױס אַ דרײַערל, זיך גאַנץ פֿײַן אָפּגעזעגנט און אַװעק מיטן באַן. „װאָס זאָגסטו עפּעס, מײַן װײַב, אױף אַזאַ מין דײַטש?“ ― „גאָט זאָל צושיקן, זאָגט זי, אַלע װאָך אַזעלכע דײַטשן, װאָלט געװען דװקא נישקשהדיק“…
דער דײַטש איז אַװעקגעפֿאָרן. ס'איז נישט אַװעקגעגאַנגען קײן דרײַ טעג, קומט צו גײן דער בריװטרעגער און דערלאַנגט מיר אַ בריװ, נאָר ער הײסט זיך פֿריִער באַצאָלן פֿערצן קאָפּיקעס. פֿאַר װאָס איז פֿערצן קאָפּיקעס? ― מע האָט פֿאַרגעסן, זאָגט ער, אָנקלעפּן אַ מאַרקע. באַצאָלט די פֿערצן קאָפּיקעס און אױפֿגעעפֿנט דעם בריװ ― אױף דײַטש געשריבן, איך פֿאַרשטײ ניט אַ װאָרט! איך הײב מיך אָן אַרומטראָגן מיטן בריװ צו דעם, צו יענעם ― קײנער קאָן נישט לײענען קײן דײַטש. אַן אומגליק! אױסגעלאָפֿן דאָס גאַנצע שטעטל, קױם מיט צרות געפֿונען אַ פּראָװיזאָר פֿון דער אַפּטײק, װאָס קאָן לײענען דײַטש, האָט ער מיר דאָס בריװל איבערגעלײענט און פֿאַרטײַטשט, אַז דאָס שרײַבט צו מיר אײנער אַ דײַטש און דאַנקט מיר זײער פֿאַר דער װױלער רויִקער שטאַנציאָן, װאָס ער האָט בײַ מיר געהאַט, און פֿאַר אונדזער גאַסטפֿרײַנדלעכקײט מיט אונדזער ליבהאַרציקײט, װאָס ער װעט דאָס אײביק נישט פֿאַרגעסן… „מהיכא־תּיתי, ― קלער איך מיר ― זײער שײן; אַז דו ביסט צופֿרידן, טוט מיר הנאה“. און צו מײַנער רוף איך מיך אָן: „װאָס זאָגסטו אױף דעם דײַטש, קײן עין־הרע, נישט קײן קלײנער נאַר?“ ― „גאָט זאָל צושיקן, זאָגט זי, אַלע װאָך אַזעלכע נאַראָנים, װאָלט געװען דװקא נישקשהדיק“…
עס גײט אַװעק נאָך אַ װאָך, איך קום צוגײן פֿונעם װאָקזאַל, טראָגט מיר מײַנע אַקעגן אַ בריװ און זאָגט, אַז דער בריװטרעגער האָט זיך געהײסן דערצאָלן אַכט און צװאַנציק קאָפּיקעס. „װאָס עפּעס אַכט און צװאַנציק קאָפּיקעס?“ ― „אַזױ, זאָגט זי, װאָרעם ער האָט אַנדערש נישט געװאָלט“. איך עפֿן אױף דעם בריװ ― װידער אױף דײַטש. איך לױף אַװעק צו מײַן פּראָװיזאָר און בעט אים, ער זאָל מיר איבערלײענען דעם בריװ. לײענט ער מיר, אַז דער זעלבער דײַטש איז נאָר־װאָס איבערגעפֿאָרן די גרענעץ, און אַזױ װי ער פֿאָרט אַהײם צו זײַן פֿאָטערלאַנד, דאַנקט ער מיר זײער פֿאַר דער װױלער רויִקער שטאַנציאָן, װאָס ער האָט בײַ מיר געהאַט, און פֿאַר אונדזער גאַסטפֿרײַנדלעכקײט מיט אונדזער ליבהאַרציקײט, װאָס ער קאָן דאָס אונדז אײביק נישט פֿאַרגעסן!… „מײַנע צרות אױף זײַן קאָפּ!“ ― טראַכט איך מיר, און קום אַהײם, פֿרעגט מיך מײַנע: „װאָס איז פֿאַר אַ בריװ?“ זאָג איך: „װידער אַמאָל פֿונעם דײַטש! ער קאָן אונדז גאָר נישט, זאָג איך, פֿאַרגעסן די טובֿה, דער משוגענער דײַטש!“ ― „אַז גאָט, זאָגט זי, זאָל צושיקן אַלע װאָך אַזעלכע משוגענע דײַטשן, װאָלט דװקא געװען נישקשהדיק“…
עס גײען אַװעק נאָך צװײ װאָכן, ברענגט מען מיר פֿון דער פּאָסט אַ גאַנץ גרױסן בריװ, און ער הײסט זיך דערצאָלן זעקס און פֿופֿציק קאָפּיקעס. װיל איך דאָך ניט; זאָגט צו מיר דער בריװטרעגער: „װי איר װילט זיך!“ און נעמט דעם בריװ צוריק. טוט דאָך מיר אָבער באַנג, עס װילט זיך זײער װיסן פֿון װאַנעט איז דער בריװ, טאָמער עפּעס אַ נײטיקע זאַך? באַצאָלט זעקס און פֿופֿציק קאָפּיקעס, איך עפֿן אױף דעם פּאַקעט, איך טו אַ קוק ― װידער אױף דײַטש. גײ איך שױן מסתּמא גלײַך צו מײַן פּראָװיזאָר און בעט אים, ער זאָל מיר מוחל זײַן, װאָס איך דול אים אַלע מאָל דעם ספּאָדעק. װאָס זאָל איך טאָן, אַז איך בין געשטראָפֿט, איך קאָן ניט לײענען קײן דײַטש? נעמט ער, דער פּראָװיזאָר, און לײענט מיר אַ גאַנצע מגילה, װידער פֿונעם דײַטש, אַזױ װי ער איז שױן איצטער געקומען אַהײם און האָט זיך געזען מיט זײַן געליבטער פֿאַמיליע, מיט זײַן „פֿרױ“ און קינדער, האָט ער זײ דערצײלט אַלצדינג, װי אַזױ ער איז געקומען צו אונדז אין דראַזשנע, און װי אַזױ ער האָט זיך באַגעגנט מיט מיר אױפֿן װאָקזאַל, און װי אַזױ איך האָב אים פֿאַרפֿירט צו זיך אַהײם, געגעבן אים אַזאַ װױלע, אַזאַ רויִקע שטאַנציאָן, ― לכן דאַנקט ער אונדז זײער און זײער פֿאַר אונדזער גאַסטפֿרײַנדלעכקײט און פֿאַר אונדזער ליבהאַרציקײט, װאָס ער װעט דאָס אונדז נישט פֿאַרגעסן אײביק, װײַל ער װעט לעבן: „טפֿו זאָל ער װערן!“ ― זאָג איך און בטל אױס צו אים אַלע בײזע װיסטע חלומות, און מײַנער װיל איך שױן גאָר ניט דערצײלן פֿונעם בריװ און מאַך זיך שױן גאָר ניט װיסנדיק.
עס גײען אַװעק נאָך דרײַ װאָכן, קומט מיר אָן פֿון דער פּאָסט אַ „פּאָװיעסטקעповестка: פֿאָדערונג“ אױף אַ רובל מיט צװעלף קאָפּיקעס. „װאָס איז דאָס פֿאַר אַ רובל מיט צװעלף?“ פֿרעגט מיך מײַנע. „לאָז מיך אַזױ װיסן, זאָג איך, בײז!“ און לױף אַװעק אױף דער פּאָסט און הײב זיך אָן נאָכפֿרעגן, פֿון װאַנען האָב איך עס אַ רובל מיט צװעלף? זאָגט מען מיר, אַז נישט איך האָב אַ רובל מיט צװעלף ― אַדרבא, דאָס דאַרף איך נאָך באַצאָלן אַ רובל מיט צװעלף. „פֿאַר װאָס איז?“ ― „פֿאַר אַ בריװ“, ― זאָגט מען מיר. „פֿאַר װאָסער אַ בריװ?“ ― זאָג איך ― אפֿשר, פֿונעם דײַטש?“ ― ענטפֿערט מען מיר ניט!… מילא, עס העלפֿט עפּעס טענות? איך האָב באַצאָלט אַ רובל מיט צװעלף און האָב אָפּגענומען דעם בריװ, ― אַ גאַנצן פּאַקעט. איך עפֿן אױף דעם בריװ ― װידער פֿון אים, פֿונעם דײַטש! איך קום צום פּראָװיזאָר: „האָט קײן פֿאַראיבל ניט, זאָג איך, פּאַני, איך האָב שױן, זאָג איך, װידער, אַן אומגליק, אַ דײַטשן בריװ“. דער פּראָװיזאָר, אױך נישט קײן קלײנער טיפּש, װאַרפֿט אַװעק אַלע אַרבעט און לײענט מיר װידער אַ גאַנצע מגילה, אַלץ פֿונעם דאָזיקן דײַטש, ימח־שמו זאָל ער װערן! װאָס שרײַבט ער? ער שרײַבט: אַזױ װי ס'איז בײַ אים הײַנט אַ „פֿײַערטאָג“, אַ יום־טובֿ הײסט דאָס, עס זיצן בײַ אים געסט, די גאַנצע משפּחה האָט זיך צו אים צונױפֿגעקליבן, האָט ער זײ דערצײלט די גאַנצע געשיכטע פֿון אלף ביז תּיו, װי אַזױ ער איז געקומען צו פֿאָרן אין אַ קלײן שטעטל קײן דראַזשנע, װי אַזױ ער איז געבליבן דעמאָלט אױפֿן װאָקזאַל אַלײן אין אַ פֿרעמד לאַנד, נישט צו פֿאַרשטײן אונדזער שפּראַך, װי אַזױ ער האָט זיך מיט מיר באַגעגנט און װי אַזױ איך האָב אים פֿאַרפֿירט צו זיך, אָפּגעגעבן אים אַזאַ װױלע, אַזאַ רויִקע „שטאַנציאָן“, װי אַזױ מיר האָבן אים פֿרײַנטלעך אױפֿגענומען, אָפּגעטרעטן אים דעם בעסטן חדר, געגעבן אים עסן און טרינקען און אַזױ ערלעך און אָרנטלעך באַהאַנדלט, ― לכן קאָן ער זיך נישט אײַנהאַלטן און מוז אונדז נאָך אַ מאָל אָפּדאַנקען פֿאַר אונדזער גאַסטפֿרײַנדלעכקײט און גוטהאַרציקײט, װאָס ער קאָן דאָס אונדז ניט פֿאַרגעסן אײביק און אײביק… „אַ צו־להכעיסניק אָט דער דײַטש! ― טראַכט איך מיר. ― מער קײן בריװ װעל איך שױן פֿון דער פּאָסט ניט אָפּנעמען, עס מעג זײַן מיט גאָלד!“
עס גײט אַװעק נאָך אַ חודש, נאָך צװײ ― נישטאָ מער קײן בריװ, אַן עק! איך האָב שױן כּמעט אָנגעהױבן צו פֿאַרגעסן אינעם דײַטש. פּלוצעם קומט מיר אָן פֿון דער באַן אַ פּאָװיעסטקע אױף פּאָסילקע פֿון אַ פֿינפֿאונצװאַנציקער. „װאָס קאָן דאָס זײַן פֿאַר אַ פּאָסילקע אױף אַ פֿינפֿאונצװאַנציקער?“ ― קלער איך מיר און ברעך מיר דעם קאָפּ, און מײַנע זיצט און ברעכט זיך דעם מוח, און מיר קאָנען נישט צוקלערן גאָרנישט. מאָלט מיר אײן אַ געדאַנק: אַזױ װי איך האָב פֿרײַנט אין אַמעריקע, קער דאָס זײַן מסתּמא פֿון זײ עפּעס אַ מתּנה, אַ שיפֿסקאַרטע, אָדער אַ בילעט, אָדער אַ לאָטערײ־צעטל. איך בין נישט פֿױל און קום אױף דער באַן און װיל אַרױסנעמען די פּאָסילקע, זאָגט מען מיר, איך זאָל מוחל זײַן באַצאָלן צװײ רובל מיט פֿיר און צװאַנציק קאָפּיקעס, װעט מען מיר אַרױסגעבן די פּאָסילקע. העלפֿט זיך ניט, מוז מען קריגן צװײ רובל מיט פֿיר און צװאַנציק קאָפּיקעס און באַצאָלן און אַרױסנעמען די פּאָסילקע. אָפּגענומען די פּאָסילקע, זײער אַ שײן קעסטעלע, גוט פֿאַרפּאַקט, קום איך צו לױפֿן אַהײם און הײב אָן צעפּאַקעװען דאָס קעסטעלע, פֿאַלט נישט אַרױס פֿון דאָרטן קײן פּאָרטרעט? מיר טוען אַ קוק אױפֿן פּאָרטרעט ― װאָס ס'האָט זיך מיר געחלומט יענע נאַכט און הײַנטיקע נאַכט און אַ גאַנץ יאָר! ס'איז ער, דער דײַטש דער שלימזל, מיטן לאַנגן האַלדז און מיטן הױכן ספּאָדעק און מיט דער פּיפּקע אין מױל! צום פּאָרטרעט איז געלעגן צוגעלײגט אַ בריװעלע, אױף דײַטש געװײנטלעך, װידער די אײגענע מעשׂה מסתּמא: דאָס דאַנקט ער אונדז פֿאַר דער שטאַנציאָן און פֿאַר אונדזער גאַסטפֿרײַנדלעכקײט און ליבהאַרציקײט, װאָס ער קאָן דאָס אײביק און אײביק נישט פֿאַרגעסן. אַן אײַנגעגעסענער דײַטש קאָן! ברענען זאָל ער!… מאָלט אײַך, װאָס מיר בײדע האָבן אים בשעת־מעשׂה אָנגעװוּנטשן און אָנגעבענטשט, זאָל אים אָנגײן כאָטש האַלב, רבונו של עולם!
ס'איז אַװעקגעגאַנגען נאָך עטלעכע חדשים ― אַן עק, אױס דײַטש! דאַנקען גאָט, פּטור געװאָרן פֿון אַ שלאַק, אין דער ערד מיטן קאָפּ! איך האָב מיך פּשוט מחיה געװען!… זײַט איר שױן פֿאַרטיק? האַרט זשע אױס, ס'איז נאָך נישט קײן סוף. אַנומלטן קומט מיר אָן פּלוצעם בײַנאַכט אַ דעפּעש, איך זאָל, למען־השם, קומען צו פֿאָרן קײן אַדעס, און װאָס גיכער, צו אײנעם אַ מענטשן אַ סוחר מיטן נאָמען גאָרגלשטײן; ער האָט זיך אָפּגעשטעלט אין האָטעל „װיקטאָריע“ און באַדאַרף מיך זײער נײטיק האָבן מכּוח אַ געשעפֿט. „אַדעס? גאָרגלשטײן? האָטעל װיקטאָריע? אַ געשעפֿט? װאָס זאָל דאָס באַדײַטן?“ ― אַזױ זאָג איך צו מײַנער… הײבט דאָך מיך מסתּמא מײַנע אָן צו טרײַבן, איך זאָל פֿאָרן, װאָרעם „אַ קשיא אױף אַ מעשׂה, אפֿשר איז דאָס, זאָגט זי, טאַקע אַ נײטיקע זאַך? אפֿשר אַ קאָמיסיע, אפֿשר תּבֿואה?“… נאָר ס'איז גרינג אױסצורײדן ― פֿאָרן קײן אַדעס; אַ פֿאָר קײן אַדעס קאָסט עפּעס הוצאָות! נאָר װיבאַלד געשעפֿט, איז עפּעס אַ תּירוץ? בקיצור, איך האָב געקריגן עטלעכע קערבלעך, האָב מיך אױפֿגעזעצט אױפֿן באַן און פֿאָר קײן אַדעס. געקומען קײן
אַדעס, הײב איך זיך אָן פֿונאַנדערפֿרעגן, װוּ איז דאָ ערגעץ האָטעל װיקטאָריע? איך האָב מיך דערפֿרעגט צו האָטעל װיקטאָריע. „נישט פֿאַראַן דאָ בײַ אײַך, זאָג איך, אײנער אַ גאָרגלשטײן?“ פֿאַראַן, זאָגט מען מיר, אַ גאָרגלשטײן; נאָר װאָס דען? ער איז איצט נישטאָ אין נומער; איך זאָל זיך מטריח זײַן צען אַזײגער אױף דער נאַכט. איך קום צו גײן צען אַזײגער אױף דער נאַכט ― נישטאָ גאָרגלשטײן; איך זאָל קומען צען אַזײגער אין דער פֿרי װעל איך אים טרעפֿן. איך קום צען אין דער פֿרי ― װוּ איז גאָרגלשטײן? נישטאָ גאָרגלשטײן; ער איז נאָר־װאָס געװען און זײער געבעטן, אַז ס'װעט קומען דער ייִד פֿון דראַזשנע, זאָל מען אים זאָגן, ער זאָל מוחל זײַן קומען אָדער דרײַ בײַטאָג אָדער צען אױפֿדערנאַכט. איך קום דרײַ בײַטאָג, איך קום צען בײַ דער נאַכט ― נישטאָ קײן גאָרגלשטײן! װאָס טױג אײַך, איך האָב זיך אָפּגעװאַלגערט אין אַדעס זעקס טעג מיט זעקס נעכט, געגעסן צרות, מכּות געשלאָפֿן, קױם מיט װערעם, מיט אַנגסטן, איך האָב זיך דערװאַרט אױף דעם גאָרגלשטײן. דער דאָזיקער גאָרגלשטײן װײַזט אױס אַ לײַטישער מענטש, מיט אַ שײנער באָרד אַ שװאַרצער; ער האָט מיך זײער פֿײַן אױפֿגענומען, מיך געבעטן זיצן. „דאָס זײַט איר ― מאַכט ער צו מיר האַלב ייִדיש, האַלב דײַטש ― דער ייִד פֿון דראַזשנע?“ ― „דאָס בין איך ― זאָג איך ― דער ייִד פֿון דראַזשנע. װאָס איז דען?“ ― „בײַ אײַך האָט געהאַלטן פֿאַראַ־יאָרן װינטער שטאַנציאָן אײנער אַ דײַטש?“ ― „בײַ מיר, ― זאָג איך, ― װאָס איז דען?“ ― „גאָרנישט, ― מאַכט ער ― אָט דער דײַטש איז מײַנער אַ שותּף אין מאַשינעס. איך האָב פֿון אים אַ בריװ פֿון לאָנדאָן, שרײַבט ער מיר, אַז איר װעט זײַן בײַ מיר אין אַדעס, זאָל איך אײַך, למען־השם, איבערגעבן פֿון אים זײער אַ פֿרײַנטלעכן גרוס און אײַך אָפּדאַנקען פֿאַר אײַער װױלער רויִקער שטאַנציאָן, װאָס ער האָט בײַ אײַך געהאַט און פֿאַר אײַער גאַסטפֿרײַנדלעכקײט און גוטהאַרציקײט און מיט אײַער ערלעך אָרנטלעך באַהאַנדלען אים, װאָס ער קאָן דאָס אײַך בשום־אופֿן קײנמאָל, קײנמאָל נישט פֿאַרגעסן, װײַל ער װעט לעבן!…
אַן אומגליק האָט זיך אױף מיר גענומען! איך רעכן, אם־ירצה־השם, נאָך יום־טובֿ, אַז גאָט װעט שענקען דאָס לעבן אַריבערפּעקלען זיך פֿון דראַזשנע ערגעץ אין אַן אַנדער שטאָט, אַנטלױפֿן װוּ די אױגן װעלן מיך טראָגן, צו אַלדי שװאַרצע יאָר ― אַבי פּטור װערן פֿונעם שלימזל, פֿונעם דאָזיקן דײַטש, ימח־שמו־וזכרו זאָל ער װערן!!…
אין אַ הײסן זומערטאָג, אין אײנע פֿון די גרױסע גאַסן פֿון דער גרױסער שטאָט, װעלן מיר זאָגן אין יעהופּעץ, האָט געשפּאַצירט מיט אַ ציגאַר אין די צײן אַ שװאַרצער יונגערמאַן מיט רױטע בעקלעך פֿון אַ יאָר… איך קאָן אײַך נישט זאָגן אַקוראַט פֿון װיפֿל יאָר, װאָרעם איך האָב זײַן פּאַס נישט געזען. אַמאָל, אַז מע האָט נאָך בײַ אונדז געטראָגן בערד, האָט מען נאָך דער באָרד גרינג געקאָנט שאַצן יענעמס יאָרן. הײַנט, אַז שערן און גאָלן די באָרד איז געװאָרן בײַ ייִדן, ברוך־השם, אַ װאָכעדיקער גאַנג ― אַדרבא, נאַט אײַך אַ געגאָלטע מאָרדע און זײַט אַ בריה, טרעפֿט װיפֿל איז זי אַלט?… אַנדערע איז גאָר שװער צו דערקענען אַפֿילו, צי זײ זײַנען ייִדן, דאָס הײסט, אַז מע קוקט זיך גוט צו צו זײ, דערקענט מען זײ אַפֿילו גרײַלעך. מע דערקענט זײ נאָך דער נאָז, נאָך די אױגן, נאָכן קוק. אַ ייִד קוקט גאָר אַנדערש; אַ ייִד, אַז ער קוקט אױף אײַך, לײענט איר איבער אין זײַנע אױגן: „װער זײַט איר? עפּעס זײַט איר מיר קענטלעך? און װאָס איז אײַער טועכץ? זאָגט ― אפֿשר קאָנען מיר אײנס דאָס אַנדערע צו נוץ קומען?“ אָט אַזױ קוקט אַ ייִד… נאָר מיר קערן זיך אום צוריק צו אונדזער פּאַרשױן, צום שװאַרצן יונגנמאַן.
דער שװאַרצער יונגערמאַן איז זיך געגאַנגען פּאַװאָלינקע, נישט