דאָרט, אױפֿן גרױסן ברײטן װײַסן פֿעלד פֿונעם גרױסן ברײטן אַלטן לאַנד, װאָס מע רופֿט מאַנדזשוריע, ציט זיך אַ לאַנגע שמאָלע סטענגע פֿון צװײ דינע שװאַרצע שנירלעך ― דאָס איז די גרױסע סיבירער אײַזנבאַן, װאָס לױפֿט באַרג־אַראָפּ איבער דעם ברײטן װילדן אַזיע, העט־װײַט, צום ים, אַזש קײן קװאַנדון, ביז דער שטאָט פּאָרט־אַרטור.
די באַן ציט זיך, און אױף איר לױפֿן טאָג װי נאַכט לאָקאָמאָטיװן. אײנס נאָך דאָס אַנדערע לױפֿן זײ און לאָזן זיך הערן מיט אַ פֿײַפֿן און מיט אַ טראַסקען, שלעפּן גאַנצע שורות װאַגאָנעס מיט מענטשן, פֿערד, געװער און עסנװאַרג פֿאַר די מענטשן און פֿאַר די פֿערד.
ס'איז נאַכט. די ערשטע נאַכט פֿון פּסח.
מיר קוקן־אַרײַן אין אײנעם פֿון די װאַגאָנעס. ער איז פֿול אָנגעשטױסן מיט סאָלדאַטן. אױסגעמוטשעט פֿון דער לאַנגער נסיעה און אײַנגעמידט פֿונעם טאָג, זײַנען די סאָלדאַטן שטיל, װער סע זיצט אױף די קאָרטעטשקעס אױף דער בריק און פֿאַרציט זיך מיט אַ שטיקל פּאַפּיר, מײנט, אַז ער רױכערט אַ „ציגאַרקע“, און װער עס ליגט אױסגעצױגן אױף דער באַנק מיטן פּנים אַרױף און פֿײַפֿט שטילערהײט, און פֿונעם פֿײַפֿן לאָזט זיך הערן אַן אומעט, אַ טרױער, אַ גרוס צו דער װײַטער־װײַטער הײם, צו דעם װײַטן־װײַטן דאָרף, װוּ די ערד איז שױן געװיס לאַנג אָפּגערײניקט פֿונעם שנײ, און סע שמעקט שױן דאָרט געװיס מיט גרינס, און אַ געזאַנג הערט זיך דאָרטן פֿון דער װײַטן; דאָס זינגען מסתּמא די שיקסעס זײערע שײנע ליבע זיסע לידער, רײַסן זיך די גאָרגלען. און עס דאַכט זיך אים, אַז ער הערט גאַנץ גוט זײער געזאַנג, און ער פֿײַפֿט זײ נאָך.
באַזונדער, אָן אַ זײַט, אױף דער באַנק, נאָענט צו דער לאַמטערן, זיצן צװײ סאָלדאַטן. אײנער אַן עלטערער, מיט אַן אונטערגעגאָלטער שװאַרצער באָרד, דער אַנדערער אַ ייִנגערער, מיט אַ קלײן געל בערדל. און כאָטש זײ טראָגן בײדע הױכע גרױסע סיבירסקע שמױסענע היטלען, דאָך דערקענט מען אין זײערע בלײכע פּנימער, אין זײערע װײַסע הענט און שװאַרצע אױגן, אַז זײ זײַנען פֿון אונדזערע, פֿון אַחינו־בני־ישׂראל.
זײ זיצן בײדע איבער אײן סידורל, קוקן שטאַרק אַרײַן, און שאָקלען זיך, און זאָגן עפּעס שטילערהײט, נאָר מיט אַ ניגון. זײ זאָגן און זאָגן, און שטעלן זיך אָפּ אַלע מאָל און רעדן צװישן זיך שטילערהײט, און הײבן װידער אָן צו זאָגן מיט אַ ניגון.
דאָס זאָגן זײ די הגדה, דאָס ריכטן זײ אָפּ דעם סדר דאָ אין װאַגאָן, זינגען מיט אַ ניגון, מיט יענעם באַקאַנטן ניגון, װאָס דאָרט, אין דער הײם, נאָר שטיל, קױם־קױם װאָס מע הערט: „מצה זו שאָנו אוכלין על שום מה־ה־ה?…“
― ס'זאָל כאָטש זײַן דאָ בײַ אונדז אַ שטיקל מצה! ― רופֿט זיך אָן אײנער, דער ייִנגערער, מיט אַ זיפֿץ, און דער עלטערער ענטפֿערט אים האַלב אױף רוסיש:
― דוראַקдурак: נאַר! אין אַ מלחמה איז מען סװאָבאָדנעсвободне: פֿרײַ, פּטור, פּטור פֿון אַלץ.
― װאָס זשע זאָגן מיר די הגדה?
― דליאַ װאָספּאָמינאניאַдля воспоминания: פֿאַר אַ זכר, אַז ס'איז פּסח דאָרטן… בײַ אונדז… אין דער הײם…
דער ייִנגערער פֿאַרטראַכט זיך. די ליבע זיסע װערטער: „פּסח“… „דאָרטן“… „בײַ אונדז“… „אין דער הײם“… גיסן זיך אַרײַן צו אים, װי אַ שטראָם, גלײַך אין האַרצן אַרײַן, און פֿון דאָרטן צעגיסן זײ זיך איבערן גאַנצן לײַב, איבער אַלע אבֿרים, און פֿילן אים אָן מיט אַ נײַעם אומעט און מיט אַ שרעקלעך בענקען אַהײם, נאָך מער װי פֿריִער. און זײַן נשמה רײַסט זיך אַרױס אױף אַ מינוט בײַ אים פֿונעם גוף און פֿליט זיך דורך אַהין, אין אַ קלײן שטעטעלע פֿון בעסאַראַביע. דאָס שטעטל איז גרױס, װי אַ גענעץ, און מע רופֿט דאָס האָלאָנעשטי, און אַ בלאָטע איז דאָרט אַצינד ביזן גאַרטל, און אָרעמעלײַט זײַנען דאָרטן פֿאַראַן, אױ אָרעמעלײַט! און אַן ענגשאַפֿט איז דאָרט, מיט אַן עיפּוש, מיט אַ דערשטיקעניש ― זאָל גאָט שומר־ומציל זײַן! נאָר װי ליב און װי טײַער איז דאָס בײַ אים! און דװקא אָט דאָס דאָזיקע קלײנע, אָרעמע, בלאָטיקע, ענגע, פֿאַרעיפּושטע האָלאָנעשטי! אױב ס'איז דאָ ערגעץ אַ גן־עדן, טראַכט ער זיך, אַ גן־עדן־התּחתּון אױף דער װעלט, איז דאָס געװיס האָלאָנעשטי!
און װאָס איז דאָס חידוש? ער איז דאָרטן געבױרן, אױפֿגעצױגן און אױסגעװאַקסן. דאָרטן האָט ער איבערגעלאָזט טאַטע־מאַמע, שװעסטער און ברידער, פֿרײַנט און גוטע פֿרײַנט. װאָס טוען זײ אַצינד? זײ ריכטן אַװדאי אָפּ דעם סדר און טראַכטן איצטער אַװדאי װעגן אים. געװיס װעגן אים. זײ קלערן זיך: „אױ־װײ! גאָט װײס, װוּ איז אַצינד אונדזער אָרעמער לײבקע נעבעך!“…
― פּאַשאָל דאַלשעпашол дальше: גײ װײַטער! פֿאַר װאָס זאָגסטו נישט, מאָלאָקאָסאָס молокосос: שנעק]?… ― מונטערט אים דער עלטערער מיט אַ שטורך אין זײַט אַרײַן און זינגט שטילערהײט מיטן זעלבן ניגון: „מרור זה שאָנו אוכלין על שום מה־ה־ה?“
― כאָטש מרור אַ ביסל זאָל דאָ זײַן! ― רופֿט זיך אָן לײבקע מיט אַ ביטער שמײכל און װאַרפֿט אַ קוק אױף זײַן עלטערן חבֿר, װאָס מע רופֿט אים ירחמיאל. און ירחמיאל ענטפֿערט אים העכער האַלב אױף רוסיש, װי זײַן שטײגער איז:
― טשעפּוכאַ! זאַטשעם טיביעчепуха! зачем тібє: נאַרישקײטן! אױף װאָס טױג דיר מרור? ― און ער האַקט די הגדה װײַטער: „על שום שמררו המצרים את חײ אַבותינו במצר־י־י־ם!“
און ירחמיאלס קאָפּ איז איצטער נישט אין מצרים, נאָר אין דער הײם, ערגעץ אין מאַלאָראָסיע, אין מאַלאָפּערעשטשעפּענע, בײַ זײַן װײַב און קינדער. און עס שטעלט זיך אים פֿאָר דאָס געזעגענען זיך מיט זײ פֿאַר זײַן אַװעקפֿאָרן, װי אַזױ ער האָט אַלעמען געװאָלט באַרויִקן, אײַנרעדן, אַז זײ זײַנען „טרוסן“, אַז אַ מלחמה איז גאָרנישט אַזױ מסוכּן, װאָרעם פּונקט אַזױ װי איך קאָן געהרגעט װערן פֿון יענעם, אַזױ קאָן יענער געהרגעט װערן פֿון מיר. דאָס איז נומער אײנס. והשנית, בין איך דאָך עפּעס, זאָגט ער, אַ סאָלדאַט, װאָס האָט געדינט דעם קיסר פֿינף יאָר װיעראָיו אי פּראַװדאָיוверою и правдою: מיט גלױבן און מיטן אמת, איז װיבאַלד, זאָגט ער, דער שׂונא איז אָנגעפֿאַלן אױף אונדזער לאַנד, טאָר איך נישט קוקן אױף קײן זאַך און באַדאַרף, זאָגט ער, גײן שלאָגן זיך „דאָ פּאָסליעדנײ קאַפּלי קראָװיдо последней капли крови: ביזן לעצטן פּראָפּן בלוט!
אַזױ לאָזט־אױס אױף רוסיש ירחמיאל, װאָס האָט אין די פֿינף יאָר פֿון דער דינסט זיך אױסגעלערנט רעדן העכער האַלב אױף רוסיש. נאָר אַז ס'איז געקומען צו „דער לעצטער קאָמעדיע“, אַז ער האָט זיך גענומען קושן מיט די קינדערלעך, און די קינדערלעך האָבן זיך צעװײנט אױף אַ קול, און דאָס קלײניטשקע איציקל האָט אים אַרומגעכאַפּט, װי אַ שלענגל, און האָט זיך צעשריגן: „טאַטע! ניטע גײ מלחמה!“, און דאָס װײַב איז געפֿאַלן חלשות, ― האָט ירחמיאל שױן מער נישט געקאָנט אײַנהאַלטן זיך און האָט זיך קױם אַ לעבעדיקער אַרױסגעריסן פֿון זײערע הענט און איז אַנטלאָפֿן. און קױם איז ער אַרײַן אין װאַגאָן אַרײַן מיט די איבעריקע סאָלדאַטן, אַזױ האָט ער אַראָפּגעװאָרפֿן פֿונעם קאָפּ די הײם מיטן װײַב מיט די קינדער, װאָרעם ער גײט אין דער מלחמה אַרײַן פֿאַרן קיסר און פֿאַרן לאַנד ― „זאַ צאַריאַ אי אָטיעטשעסטװאָза царя и отечество!“
אַזױ לאָזט־אױס ירחמיאל מיט גדלות, און די שװאַרצע גלאַנצנדיקע אױגן זײַנע צינדן זיך אָן בשעת־מעשׂה מיט אַ מאָדנע פֿײַערל, װאָס זײַן חבֿר לײבקע האָט דאָס ליב צו זען. עס געפֿעלט אים, נאָר ער פֿאַרשטײט דאָס נישט. ירחמיאל איז אַ געניטער, אַן אױסגעדינטער סאָלדאַט, און ער, לײבקע פֿון האָלאָנעשטי, איז אַ נאָר־װאָס אָפּגעגעבענער, אַ „נאָװאָבראַניעץ“, װאָס מע האָט אים געבראַכט אַהער שױן לאַנג מיט אַ גאַנצער פּאַרטיע „נאָװאָבראַנצעס“. איז ער אױפֿן װעג פֿאַרשלאַפֿט געװאָרן, אָפּגעלעגן כּמעט אַ חודש אין שפּיטאָל; און אַז ער איז געזונט געװאָרן, האָט מען אים אַרײַנגעזעצט אַהער, אין דעם װאַגאָן, און דאָ האָבן זיך די צװײ ייִדן גיך באַקענט, געװאָרן חבֿר, אױסדערצײלט זיך אײנער דעם אַנדערן זײערע ביטערע הערצער, געװאָרן נפֿש־אַחת. לײבקע באַרימט זיך פֿאַר ירחמיאלן, אַז מע האָט אים מיטגעגעבן פֿון דער הײם אַ סידורל מיט אַ פּאָר תּפֿילין, קלײנע תּפֿילימלעך. און ירחמיאל באַטראַכט דאָס סידורל מיט די קלײנע תּפֿילימלעך און זאָגט, אַז דאָס סידורל װעט צו נוץ קומען באַלד אױף פּסח, ס'איז פֿאַראַן אין דעם די הגדה; און אױף די תּפֿילימלעך, זאָגט ירחמיאל, איז ער אים מקנא, װאָרעם טאָמער שיסט מען אים, װעט ער כאָטש קומען צו קבֿר־ישׂראל… און אים, ירחמיאלן, האָט מען מיטגעגעבן אַלצדינג ― מלבושים, גרעט, װאַרעמע װאַלינקעס, נאָר דאָס נישט. ער איז אים מקנא אױף די תּפֿילימלעך!
לײבקעס בלײכער פּנים װערט נאָך בלײכער און זײַנע גרױסע אױגן װערן נאָך גרעסער, און ער פֿרעגט בײַ זײַן עלטערן געניטן חבֿר ירחמיאל:
― װאָ־װאָס הײסט, ער װעט קו־קומען צו ק־קבֿר־ישׂראל?
און זײַן עלטערער געניטער חבֿר ירחמיאל גיט אים צו פֿאַרשטײן, אַז בשעת מלחמה באַהאַלט מען הונדערטער געהרגעטע אין אײן גרוב, און אַלע מיטן אָנטאָן, איז װיבאַלד אַ ייִד האָט מיט זיך אַ פּאָר תּפֿילין, הײסט דאָס שױן גלײַך װי געקומען צו קבֿר־ישׂראל.
לײבקע קוקט אױף זײַן עלטערן געניטן חבֿר, אױף ירחמיאלן, און װוּנדערט זיך אױף זײַן קאַלטבלוטיקײט, װי ער רעדט פֿונעם טױט! לײבקע, אַ פּראָסטער אָרעמער בחור, אַ בעל־מלאָכה, פֿאַרשטײט נישט זײַן חבֿר ירחמיאלן, װאָס ער גײט מיט אַזאַ שׂימחה אױף דער מלחמה. ירחמיאל פּרוּװט זיך אים געבן צו פֿאַרשטײן מיטן שׂכל, נאָר לײבקעס קאָפּ קאָן דאָס נישט משׂיג זײַן. זײַן מוח קאָן נישט איבערקאָכן אײן זאַך:
― מילא ― זאָגט צו אים לײבקע ― דאָס, װאָס דו זאָגסט מיר, ס'איז אַ חובֿ אױף יעדן מענטשן ― דאָס פֿאַרשטײ איך נאָך; אָבער פֿרײען זיך װאָס דאַרף מען? װאָס איז, אַ שטײגער, די גדולה?
― בהמה! ― זאָגט אים ירחמיאל און פּרוּװט זיך אים געבן צו פֿאַרשטײן, אַז ער איז צופֿרידן שױן דערמיט אַלײן, װאָס ער, אַ ייִד ירחמיאל, איז דעם קיסרס אַ מענטש, װאָס ער, אַ ייִד ירחמיאל, קאָן אַרױסבאַװײַזן פֿאַר דער גאַנצער װעלט זײַן געטרײַשאַפֿט. לאָזן זײ זען, די שׂונאים, אַז אַ ייִד קאָן אױך דינען פֿײַן און ערלעך, אַז אַ ייִד קאָן אױך טראָגן זײַן קאָפּ לכּבֿוד דעם לאַנד, װוּ זײַנע עלטער־עלטערנס בײנער ליגן אין די קבֿרים און װוּ זײַנע אײגענע בײנער װעלן אױך אַמאָל ליגן אין קבֿר…
לײבקע קוקט אױף זײַן חבֿר מיט גרױסע אױגן און טראַכט זיך:
„װאָס פֿאַר מאָדנע מענטשן די מאַלאָראָסער ייִדן זײַנען!“… און אױך די איבעריקע סאָלדאַטלעך אין װאַגאָן קוקן אױף די ייִדן און חידושן זיך, אױף װאָס פֿאַר אַ מאָדנע לשון די ייִדן רעדן!…
בײַ די אַלע איבעריקע סאָלדאַטלעך אין װאַגאָן הײסן זײ „נאַשי זשידקיнаші жидки: אונדזערע ייִדלעך“, נאָר לעבן לעבט מען מיט זײ דװקא גוט; מע שלאָפֿט אינאײנעם מע עסט אינאײנעם און מע רײכערט אַלע אינאײנעם „ציגאַרקעס“, װי אמתע חבֿרים.
אפֿשר האָט זיך דערפֿון גענומען די חבֿרשאַפֿט, װאָס אינעם גאַנצן װאַגאָן איז פֿאַראַן סך־הכּל אײנער אַ „גראַמאָטנער“, װאָס פֿאַרשטײט אין די קלײנע אותיות.
און דער אײנער איז ירחמיאל.
ירחמיאל האָט מיט זיך אַ בלאַט „נאָװאָסטיновости: נײַעס“, װאָס דאָרט איז באַשריבן די איצטיקע מלחמה, און דאָרט איז אױסגעמאָלט גאַנץ מאַנדזשוריע, מיט פּאָרט־אַרטור, מיט „אונדזער“ פֿלאָט, מיטן לאַנד קאָרעאַ און מיטן לאַנד פֿונעם שׂונא ― אױך מיר אַ לאַנד, מישטײנס געזאָגט! אינעם דאָזיקן לאַנד אַרײַן רײַסן זיך דאָס די אַלע סאָלדאַטלעך, װאָלטן שױן גערן קומען אַהין װאָס גיכער זיך אָפּרעכענען מיטן שׂונא, און ער, ירחמיאל, אױך בתוכם. ירחמיאל לײענט פֿאַרן גאַנצן עולם דאָס בלאַט און באַװײַזט זײ מיטן גראָבן פֿינגער אױף דער קאַרטע און אױפֿן לאַנד פֿונעם שׂונא, אױף יאַפּאָניע. ― „אױך מיר אַ לאַנד! יאַפּאָשקאַ! ― זאָגן די סאָלדאַטלעך. ― מיט אײן שפּײַ קאָן מען אַזאַ לאַנד אײַננעמען, צעקװעטשן, װי אַ פֿליג, װי אַ װאַנץ!“
פֿונעם לײענען איז דאָס בלאַט שױן צעהאַקט און צעריבן. עס װאָלט צו ניץ געקומען אױף „ציגאַרקעס“, נאָר ס'איז אַן עבֿירה: ירחמיאל לײענט פֿון דאָרטן אַזעלכע אינטערעסאַנטע זאַכן, אַזעלכע שײנע מעשׂיות פֿון רוסישע סאָלדאַטלעך פֿון אַמאָל, אַמאָל, פֿון דער סעװאַסטאָפּאָלער מלחמה1854-1855 נאָך, װי אַזױ „אונדזערע“ האָבן זיך אַמאָל געשלאָגן, געקראָכן גלײַך אין פֿײַער אַרײַן. זײ װעלן זיך איצט מיט יאַפּאָניע אױך אַזױ שלאָגן, אױך קריכן גלײַך אין פֿײַער אַרײַן, און ער, ירחמיאל, אױך בתוכם… און נאָך לײענט זײ פֿונעם בלאַט ירחמיאל אַ מעשׂה פֿון אַ באַרג אַזעלכן, װאָס מע רופֿט אים „מאַלאַכאָװ קורגאַןМалахов курган: באַרג אין סעװאַסטאָפּאָל“. דאָס איז אַ באַרג פֿון צענדליקער טױזנטער געפֿאַלענע רוסישע סאָלדאַטן.
― אַלע אינאײנעם, אײנס אױף דאָס אַנדערע! ― גיט זײ צו פֿאַרשטײן ירחמיאל שױן פֿון זיך אַלײן. ― אַלע אין אײן טאָפּ: פֿעלדפֿעבלס מיט יעפֿרײטערס מיט פּראָסטע סאָלדאַטן.
― און ייִדן? ― טוט אַ פֿרעג לײבקע מיט אַן איבערגעשראָקענעם קוק.
― און ייִדן אױך. אַלע גלײַך! ― זאָגט ירחמיאל גאַנץ פֿעסט, װי אַ מענטש, װאָס װײס אַלצדינג.
― װריאָשврёшь: לײגסט! ― כאַפּט זיך אַרױס אײנער אַ סאָלדאַטל מיט אַ פּרישטשעװאַטן פּנים.
― ניעט! יעפֿטאַ פּראַװדאַнет, ёфта правда: נײן, ס'איז אמת! ― שטעלן זיך אײַן פֿאַר ירחמיאלן עטלעכע סאָלדאַטן מיט אַ מאָל און בעטן אים, ער זאָל זײ לײענען װײַטער.
― ראַסקאַזיװאַי, בראַטיעץрассказывай, братец: דערצײל, ברודערל!
ירחמיאל האָט זיך אָבער צעהיצט; עס האָט זיך אין אים צערעדט דער ייִד, און ער האָט יענעם פּרישטשעװאַטן סאָלדאַטל נישט געװאָלט אַרױסלאָזן פֿון די הענט.
― בולװאַן! ― זאָגט צו אים ירחמיאל מיט פֿײַער. ― דו פֿאַרשטײסט נישט פֿון דאַנען אַהין! נאָכן טױט און אױף דער מלחמה זײַנען אַלע גלײַך! בײַם מלאך־המװת איז נישטאָ קײן ייִדן, נישט־ייִדן. בײַ גאָט זײַנען אַלע ― מענטשן!…
― װריאָש! ― זאָגט צו אים נאָך אַ מאָל דאָס פּרישטשעװאַטע סאָלדאַטל. ― איך האָב געהערט לײענען פֿון אַ ביכל, אַז אַנטיכריסט װעט קומען, װעלן אַלע געצלמטע אױפֿשטײן תּחית־המתים, און איר װעט פֿאַרפֿױלט װערן, װי די הינט.
― כאַם! נאַרישער קאָפּ! ― שרײַט ירחמיאל שױן מיט כּעס. ― װאָס רעדסטו? דו װײסט װאָס דו רעדסט?
דאָס סאָלדאַטל מיטן אומרײנעם פּנים װיל אױפֿהײבן אױף אים די האַנט, שטעלט זיך אײַן דער איבעריקער עולם פֿאַרן ייִדן, לאָזט נישט, מע זאָל באַלײדיקן ירחמיאלן. און ירחמיאל װיל זיך נישט באַרויִקן. ער שיט מיט רײד און שװיצט אַזש:
― אַזאַ כאַם, און רעדט נאָך! ער װײס נישט, דער דאָזיקער אָפּגעריסענער נאַר, אַז פֿאַר גאָט און פֿאַרן קיסר זײַנען אַלע מענטשן גלײַך, אַז מיר בײדע, אי ער, אי איך, גײען זיך שלאָגן בײדע מיט אײן שׂונא, אַז די קױל קלײַבט נישט איבער: װעמען זי טרעפֿט, דער לײגט דעם קאָפּ. אַז די קױל פֿונעם שׂונא װעט טרעפֿן מיך, װעל איך װיסן, אַז איך בין געפֿאַלן פֿאַר דעם אײגענעם קיסר, װאָס דו, און פֿאַר דעם אײגענעם לאַנד, װאָס דו!
וכדומה אַזעלכע װאַרעמע דיבורים רעדט ירחמיאל פֿון מאַלאָפּערעשטשעפּענע, און שטענדיק מיט היץ, מיט פֿײַער. און דער גאַנצער עולם האָט אָפּשײַ פֿאַר דעם דאָזיקן ייִדן, באַקומט ליב ירחמיאלן פֿאַר זײַנע קלוגע רײד, און צוליב אים לײגט מען כּבֿוד אױך אױף זײַן חבֿר, אױף לײבקען, װאָס מע האָט אים נישט ליב פֿאַר זײַן איבערגעשראָקענעם קוק, װי בײַ אַ האָז. צוליב ירחמיאלן לאָזט מען זײ זיצן בײדע בײַ דער לאַמטערן דאָ אױף דער באַנק אין צװײען, זיך זאָגן דאָרטן װאָס זײ דאַרפֿן.
― װאָס שאָקלען זיך די ייִדן? ― פֿרעגט אײן סאָלדאַט בײַם אַנדערן.
― לאָזן זײ זיך שאָקלען. ― ענטפֿערט אים דער אַנדערער. ― ס'איז בײַ זײ הײַנט אַ יום־טובֿ.
― „שאַבאַש“?
― נײן, נישט שבת, נאָר יום־טובֿ.
― װאָס פֿאַר אַ יום־טובֿ?
― שאַ, לאָמיר אַ פֿרעג טאָן רחמיאלן אַלײן. רחמיאל!
― טשעפּעט אים נישט. ― רופֿן זיך אָן די איבעריקע סאָלדאַטן. ― די ייִדן דאַװנען, לאָזן זײ דאַװנען!
און ירחמיאל מיט לײבקען שאָקלען זיך װאָס װײַטער אַלץ שטאַרקער. זײ האַלטן שױן בײַ „הלל“, און זײ זינגען מיט אַ ניגון: „הללויה, הללו עבֿדי ה′ הללו את שם ה′“. און אַז עס קומט צום סוף קאַפּיטל, װערט אײנער פֿון זײ אַ חזן, ירחמיאל געװײנטלעך, און לאָזט־אױס מיט אַ ניגון און ציקלט זיך: „מושיבֿי עקרת ה־ב־י־י־ת אם הבנים שׂמחה הללו־ו־יה!“
און בײדע, ירחמיאל מיט לײבקען, טראָגן זיך אַװעק מיט זײערע געדאַנקען װײַט, װײַט פֿון דאַנען. אײנער קײן האָלאָנעשטי, צו טאַטע־מאַמע, שװעסטער און ברידער, און אפֿשר גאָר צו אַ כּלה, אַ מײדל מיט שװאַרצע צעפּ און מיט רױטע באַקן און מיט װײַסע צײן; און דער אַנדערער קײן מאַלאָפּערעשטשעפּענע, צו װײַב און קינדערלעך. „אין האָלאָנעשטי ― טראַכט זיך לײבקע ― זיצט מען אױך אַצינד בײַם סדר, נאָר מע זיצט אַלע בײַם טיש, אױפֿן טיש ליגן מצות, עס שטײען כּוסות מיט ראָזשינקעס־װײַן, אָדער מיט פּסחדיקן מעד, און מרור שטײט גרײט מיט חרוסת, און פֿיש װעט מען באַלד דערלאַנגען פֿרישע, געפֿעפֿערטע פֿיש, מחיה־נפֿשות!“ ― און לײבקע צעלאָזט די נאָזלעכער, עס דאַכט זיך אים, אַז ער הערט אַ ריח פֿון פֿרישע געפֿעפֿערטע פֿיש…
אױך ירחמיאלס געדאַנקען זײַנען דאָרט אין דער הײם, אין מאַלאָפּערעשטשעפּענע, בײַ זײַן יונגער שײנער פֿײגע, װאָס זיצט אַצינד מסתּמא בײַם סדר בײַ אירע פֿאָטער און מוטער. מע רעדט איר אױס דאָס האַרץ, מע טרײסט זי, אַז ירחמיאל איז איצטער װײַט, נאָר ער װעט, אם ירצה השם, קומען גיך צוריק, לאָז נאָר װערן שלום… אַזױ זאָגן איר פֿאָטער און מוטער. װילן זי אײַנרעדן, אַז מע שמועסט פֿון שלום. נאָר זײַן פֿײגע װיל נישט הערן. זי װיל זיך נישט טרײסטן. איבער די קינדער, און איבערהױפּט איבער דעם קלײנעם איציקל, װאָס אַז מע פֿרעגט אים: „איציקל, װוּ איז דער טאַטע?“ באַװײַזט ער מיטן קלײנעם הענטל אַזש אַהין, װײַט־װײַט, און זאָגט בשעת־מעשׂה: „טאַטע אָן־אָן־אָן!“…
און ירחמיאל, דער העלד פֿון קלײן־פּערעשטשעפּענע, בײגט זיך אָן אױסשנײַצן די נאָז און װישט־אױס אַ טרער, אַזױ אַז דער חבֿר לײבקע פֿון האָלאָנעשטי זאָל נישט זען.
― אַקְדָּמוּת מִלִּין ― אײ איך הײב אָן צו רעדן, וְשָׁרָיוּת שׁוּתָא ― און באַגער צו שפּרעכן!… ― אַזױ זינגט זיך גאַנץ געשמאַק אַ קלײן אױסגעדאַרט ייִדל, װאָס שטײט מיט אַ געלן טלית איבערן קאָפּ ביזן שפּיץ יאַרמעלקע אין בית־המדרש צװישן מיזרח־װאַנט און צװישן שפּיגל־באַנק, נעבן אַ סטענדער, אױפֿגעהױבן בײדע הענט, די אױגן פֿאַרגלאָצט אַרױף, שאָקלט זיך מיטן גאַנצן גוף, אַלע מאָל מיט אַ שפּרונג־אונטער און מיט אַ טענצל, און דאָס געלע פּאַרמעט־פּנים בעת־מעשׂה לױכט אים אַקעגן דער זון, װאָס קוקט־אַרײַן מיטן אײן שטראַל דורכן אָפֿענעם פֿענצטער פֿונעם בית־המדרש, און דאָס אײנציקע אַקאַציע־בײמעלע אױף דער שולגאַס, װאָס האַלט אין רעכטן בליִען, שיקט־אַרײַן אַ געשמאַקן זיסן ריח גלײַך צו די ייִדן אין נאָז אַרײַן, װי אײנער רעדט: „שמעקט ייִדישע קינדער, איר אױך, פֿון מײַנע בשׂמים און האָט אױך הנאה פֿון גאָטס װעלטל“…
איר װײסט, װער איז אָט דאָס ייִדל, װאָס זינגט דעם „אַקדמות“ מיט אַזאַ חדװה, מיט אַזאַ התלהבֿות? ס'איז יהושע העשל. איר קענט אים, איר קענט אים זײער גוט. דאָס איז פֿון די ייִדן, װאָס איר באַגעגנט זײ נאָר לױפֿנדיק, װאָס האָבן קײנמאָל קײן צײַט נישט, תּמיד זײַנען זײ פֿאַרהאַװעט אין פּרנסה. און זײער פּרנסה איז דאָך, מישטײנס געזאָגט, װינט. מע לעבט פֿונעם װינט. פֿאַר אַזעלכע מענטשלעך איז די װעלט אַ יריד, און זײ זײַנען געקומען אַהער אָפֿן יריד שמעקן, אױסשמעקן, טאָמער װעט מען עפּעס קאָנען כאַפּן… אַזעלכע מינים סוחרים װײסן אַלײן נישט, װאָס טוען זײ דאָ אױפֿן יריד? זײ װאַרפֿן זיך אױף אַלצדינג װאָס סע קומט