איר װײסט דאָך, אַז איך בין אַ װײַנשענקער. איך בין אַ װײַנשענקער פֿון כּמה וכּמה יאָרן. באַ מיר אין קעלער קאָנט איר געפֿינען אַלטע װײַנען, װאָס זײַנען שױן אַלט... שאַ, אָט װעל איך אײַך זאָגן. אױב איר געדענקט ― נאָר איר קערט אַװדאי געדענקען ― פֿאַר דעם ערשטן טערקישן קריג בין איך געװען דער ערשטער, װאָס האָט זיך אַװעקגעלאָזט קײן אַקערמאַן און קײן פֿעאָדאָסיע אײַנקױפֿן אַ ראַמשל מיט װײַן. מילא, די חידושים פֿונעם דאָזיקן לאַנד, װאָס איז באמת אַן „ארץ זבֿת חלבֿ ודבֿש“, און דער פּחד מיט דער מורא פֿון דער מלחמה, ― דאָס איז אַלײן כּדאַי, כלעבן, באַשריבן צו װערן אין אַ ייִדיש בלאַט; נאָר אַזױ װי עס איז צום ערבֿ יום־טובֿ, און די הױפּט־לײזונג איז באַ מיר פֿאַר פּסח, מחמת ― איר װײסט דאָך ― װען דאַרף אַ ייִד װײַן? ― פּסח אַף אַרבע כּוסות; לכן, בין איך אַצינד שטאַרק פֿאַרנומען מיט די קונים און קאָן זיך נישט אָפּגעבן מיט אַזעלכע זאַכן, װי אַ פֿעליעטאָן צו שרײַבן, װאָס באַ מיר איז דאָס, אײגנטלעך, גאָר אַ דבר־שיבוש, גאָר אַ קלײניקײט, אַ שפּילכעלע. װאָרעם, באמת, למאַי זאָלן מיר זיך נאַרן? אַ ייִדישן פֿעליעטאָן, אַ פֿעליעטאָן אַף פּשוט ייִדיש, ― אױך מיר אַן עסק! װעלכער ייִד קאָן נישט אָנשרײַבן אַ ייִדיש בריװל? מע נעמט אַ פּען, מע שרײַבט ― שרײַבט זיך...
בקיצור, בין איך געװען אײן מאָל אין מײַן לעבן אין אַקערמאַן און האָב געבראַכט פֿון דאָרט אַ ראַמשל מיט װײַן, זאָג איך אײַך, אַז עס איז געװען אַ דבר פּלא; און איבערהױפּט האָב איך געבראַכט פֿון דאַרט אַ „װימאָ־ראָזיג“, װאָס עס שטײט נאָך עד היום פֿון אים אַ פֿעסל װימאָראָזיג, שױן אַ געמישטער, פֿאַרשטײט איר מיך, מיט אַ „באַרדיטשעװער טענעדאָס“, שױן עטלעכע מאָל געמישט, דערגאָסן, פֿאַרפּראַװעט, איבערגעמאַכט און צוגעזעצט מיט אַ „בעסאַראַביער־רײַן־װײַן“ ― און האַלט זיך נאָך ער היום הזה מיט זײַן שטאַלט, מיט זײַן לױטערקײט, מיט זײַן מתיקות, מיט זײַן גלאַטקײט, מיט זײַן געשמאַק, מיט זײַן װאַסער... דאָס הײסט מיט זײַן װאַסערקײט... מיט זײַן... מיט... מיט... מיט...
פֿון דעמאָלט אָן, דאָס הײסט, פֿון דער ערשטער מלחמה אָן, בין איך שױן קײן קרים מער ניט געפֿאָרן, מחמת װײַן האָב איך געבראַכט דעמאָלט זײער אַ סך, אַ גוזמא װײַן, אַזױ אַז ס'איז געװען גענוג פֿאַר מיר אַף עטלעכע יאָר ― און דאָס שטעטל, װײסט איר דאָך, איז אַ קלײן שטעטל ― און נאָכדעם, אַז אײניקע סאָרטן װײַן האָבן באַ מיר אָנגעהױבן אױסצוגײן, האָב איך שױן מסתּמא אָנגעהױבן צו באַציִען װײַן פֿון... דאָס הײסט, איך באַצי אים שױן דאָרטן; איך האָב שױן װײַן אַלע יאָר, לאָז איך אײַך דאַכטן, ניט קײן גאָר שלעכטער װײַן, װאָרעם קײן אַקערמאַן פֿאָר איך שױן ניט ― דאָס איז אמת, אָבער אַ מבֿין בין איך, ברוך השם, גלײַך מיט אַלע באַרדיטשעװער װײַנשענקערס, און די קונים, װאָס איך האָב, װעלן די באַרדיטשעװער װײַנשענקערס ניט האָבן צײַט זײ װעלן לעבן, דען מײַנע קונים אַלײן זײַנען אױך גרױסע מבֿינים אַף װײַן. מײַנע קונים זײַנען פֿאַרשײדענע קונים: ס'איז דאָ אַזעלכע קונים באַ מיר, װאָס זײ קומען־אַרײַן צו מיר אין קעלער „פֿאַרזוכן אַרבע־כּוסות־װײַן“ תּיכּף נאָך שושן־פּורים; און ס'איז דאָ קונים, װאָס קומען צו מיר „אױסקלײַבן אַרבע־כּוסות־װײַן“ אַ צװײ־דרײַ טעג פֿאַר פּסח; און ס'איז דאָ באַ מיר װידער אַזעלכע קונים, װאָס טרעטן ניט אַרײַן צו מיר ביזן ערבֿ פּסח אַרײַן, און די מחיה גײט כּמעט ביז ליכטבענטשן. אַזעלכע ,,כאַפּערס“ האָב איך פֿײַנט; איך קאָן זײ ניט סובֿל זײַן; זײ גיב איך שױן איבער מײַן פּלוניתטע, און זי רעכנט זיך שױן מיט זײ אָפּ, װי זי פֿאַרשטײט ― און זי איז גאַנץ גערעכט, כלעבן: למאַי זאָל אַ ייִד אָפּלײגן „אַרבע כּוסות“ אַף לעצט? װאָס איז? פֿאַר װאָס איז דאָס אַ קלענערע מצװה פֿון אַלע אַנדערע מצװת?
דער בעסטער, דער לײַטישער פֿון אַלע מײַנע קונים, װאָס איך האָב ליב ― איז מיכאל־מנשה דער שטילער, אַ גאַנץ לײַטישער ייִד, אַ שטילער מענטש, אַ באַרוטער מענטש.
― זײַט זשע מוחל, ― זאָגט ער צו מיר, אַרײַנקומענדיק תּיכּף נאָך שושן־פּורים מיט צװײ גרױסע גרינע סלױעס, מיט דרײַ פֿלעשער און מיט אַ קלײן פֿלעשעלע ― און מיר לאָזן זיך אַראָפּ אין קעלער אַרײַן מיט צװײ גלעזלעך אַף צו פֿאַרזוכן. די גלעזלעך צאַפּ איך אָן פֿול, און מיר טראָגן זײ בײדע צו צום מױל. דעם ערשטן זופּ שלינגט מיכאל־מנשה נישט אַראָפּ; ער האַלט אים עטלעכע מינוט אַף די צײן און דרײט מיט דער צונג אין מױל אַ היפּשע װײַלע, און ערשט נאָכדעם נעמט ער אים אַרױף אַף די ליפּן. זאָגן זאָגט ער גאָרנישט ― ער איז, בכלל, אַ גרױסער שװײַגער, ― ער טוט נאָר אַ מאַך מיטן קאָפּ, און איך פֿאַרשטײ שױן, װאָס דאָס הײסט.
― דאָס איז דער אַקערמאַנער, רב מיכאל־מנשה! ― זאָג איך אים. ― אַצינד װעלן מיר זיך נעמען צום „זמירער װײַן“... נו, װאָס זאָגט איר עפּעס אַף דעם „זמירער“, רב מיכאל־מנשה?
― גוט! ― ענטפֿערט ער מיר.
― נו, און װי געפֿעלט אײַך דער „ליסאַבאָנער באָרדאָ“, רב מיכאל־מנשה?
― גוט!
― נו, װאָס װעט איר עפּעס זאָגן, רב מיכאל־מנשה, אַפֿן „טערקישן פּאָרט־װײַן“?
― גוט!
אָט דער דאָזיקער „קאַװעשאַנער פֿראַנצװײַן“ איז מײַן אַרבעט, רב מיכאל־מנשה, נישקשה? האַ?
― גוט!
― איר װילט אָט דעם, רב מיכאל־מנשה? דאָס איז אַ „הײמישער פּאָרטוגאַל“. װי געפֿינט איר אים?
― גוט!
הכּלל, מיכאל־מנשה װײס, אַז קײן שלעכטן װײַן האָב איך נישט, און װען איך זאָל אַפֿילו יאָ האָבן אַ שלעכטן (ס'איז גאָר נישטאָ קײן ש לעכטער װײַן; װאָס הײסט שלעכטער װײַן?), װאָלט איך אים אױך נישט געגעבן. דערפֿאַר איז ער צופֿרידן פֿון מיד, און איך פֿון אים.
דער צװײטער מבֿין באַ מיר איז ― גדליה ― לײזער דער הױכער. ער איז אַפֿילו אַ ביסל אַן אױסטראַכטער, ― סע מאַכט זיך אַמאָל אַ מפֿונק, ― דאָך קאָן מען אַף אים ניט זאָגן, אַז ער איז חלילה ניט קײן מבֿין. ― אַנו, קום נאָר, קום! ― מאַכט ער צו מיר און שלעפּט מיך אַראָפּ פֿאַר אַ האַנט אין קעלער אַרײַן. מיר „אירצן“ זיך ניט, מיר האָבן אין אײן חדר געלערנט אַמאָל, חבֿרים געװען. ― אַנו, װײַז נאָר, װײַז אַקאָרשט דעם אַקערמאַן! ער הײסט נאָך אַלץ באַ דיר „אַקערמאַן?“ ס'װאָלט שױן צײַט געװען, ער זאָל הײסן באַ דיך „באַרדיטשעװ“, ניט „אַקערמאַן“.
― װאָס עפּעס „באַרדיטשעװ“?
― װאָס עפּעס „באַרדיטשעװ“, פֿרעגסטו? שױן דאָ, דאַכט זיך, אַ יאָר מיט אַ מיטװאָך, אַז דו ביסט געװען אין אַקערמאַן, און פֿון דעמאָלט אָן הײסן באַ דיר נאָך אַלץ װײַנען „אַקערמאַן“... נו, װײַז שױן, װײַז אַהער דײַן פֿראַנצװײַן פֿון צימוקים.
― פֿון װאָסערע צימוקים?
― פֿון די ראָזשינקעס, װאָס דו מאַכסט דעם פֿראַנצװײַן. קוק אים אָן, װי ער מאַכט זיך עס אַ ביסל געפּגרט! פֿאַר מיר האָסטו זיך ניט װאָס צו באַהאַלטן, ברודער! הײַנט גיב מיר נאָך אַ צװײ קװאָרט פֿונעם „זמי־רער“; נאָר איך בעט דיך, ס'זאָל זײַן אַ ביסל װינציקער צוקער אין אים, מחמת ביז איך װעל אים דערטראָגן אַהײם, װעט װערן פֿון אים אָדער ספּירט, אָדער עסיק.
― ביסט משוגע, צי חסר־דעה, גדליה־לײזער?!
― נו־נו־נו! װײסט דאָך, אַז איך האָב פֿײַנט אָט די אָנשטעלן! הײַנט גיב מיר אַ קװאָרט װײַן אַ רײנעם, אַ כּשרן, ניט קײן געשמדטן, אָן װאַסער, אָן סיראָפּ, אָן ראָזשינקעס און אָן די אַלע דײַנע צוזעצעכצן. איך קען דאָך דיך: צו דיר אַז סע קומט אַרײַן אַן עמער װײַן, קאָנסטו זיך נישט אײַנהאַלטן און פּראַװעסט אים אַזױ לאַנג, ביז סע װערט פֿון אים אַ גאַנצע פֿאַס, און דו טראַכסט אים צו משונה־װילדע, משוגענע נעמען, און דער עולם לעקט פֿון אים די פֿינגער, גלײַך װי פֿון עפּעס רעכטס.
― גײ שױן, גײ, גדליה־לײזער, דו ביסט אַ גוטער לץ...
דער דריטער קונה, פֿון די מבֿינים, איז באַ מיר דװקא אַ געמײנער ייִד, אַ ייִד אַ שוחט, רב װאָליקע דער שוחט. רב װאָליקע האָט אַפֿילו ליב אױסקאָכן דאָס װאַסער און הײסט זיך אָפֿטמאָל געבן אַזאַ װײַן, װאָס ניט נאַר אין אַקערמאַן, אַפֿילו אין שפּאַניען װאַקסט נישט אַזעלכער; דאָך איז רב װאָליקע דער שוחט אַ מבֿין אַף אַ גלעזל װײַן, און װיבאַלד אַ מבֿין, אַזױ איז ער מיר שױן אײַנגעבאַקן אין האַרצן.
― אײַער „זמירער“ ― זאָגט רב װאָליקע דער שוחט און קנײטשט מיט דער נאָז ― אײַער „זמירער“ איז הײַנטיקס יאָר עפּעס ניט געראָטן.
― דהײַנו, רב װאָליקע, מיט װאָס?
― דהײַנו, מיט דעם, װאָס ער האָט נישט אין זיך די װײַניקײט, די מאָסטקעקײט מיטן גלאַטקײט, װאָס ער האָט געהאַט פֿאַראַיאָרן.
― װײסט איר זשע, רב װאָליקע, פֿאַר װאָס דאָס איז אַזױ?
― פֿאַרװאָס? אַדרבה?
― דערפֿאַר, װאָס ער האָט זיך נאָך באַדאַרפֿט אַ קאַפּ אױסשטײן; פֿאַראַיאָרן איז געװען אַן עבור־יאָר, איז ער מער אױסגעשטאַנען...
― ס'קאָן זײַן, ― ענטפֿערט רב װאָליקע דער שוחט, פֿאַרזוכט דעם רױטן װײַן און מאַכט מיט די ליפּן.
― נו, װאָס װעט איר זאָגן, רב װאָליקע, אַפֿן „פּױלישן באָרדאָ“ עפּעס? אַיאָ, סע נעמט?
― נעמען נעמט עס; ס'האָט אָבער נישט אין זיך דאָס „שפּיצל“, װאָס פֿאַראַיאָרן.
― װאָסער שפּיצל?
דאָס שפּיצל, װאָס עס שפּיצלט אַפֿן שפּיץ צונג.
― אָ? דאָס מײנט איך? דאָס קאָן ניט זײַן, רב װאָליקע. איך מוז עס אײַך מסביר זײַן, געבן צו פֿאַרשטײן. די מעשׂה דערפֿון איז אַזױ: יעדער װײַן, בשעת ער איז נאָך װײַן, האָט ער אין זיך אי אַ מתיקות, אי אַ זיסקײט, אי אַ װײניקײט. די מתיקות גופֿא האָט אױך אין זיך אַ װײניקײט און די װײניקײט האָט אין זיך אַ זיסקײט... יאָ, איז אַז עס קומט זיך צונױף די זיסקײט פֿונעם װײניקײט און די װײניקײט פֿונעם זיסקײט, קומט שױן דערפֿון אַרױס אַ זיס־װײניקײט, אָדער אַ װײַניק־זיסקײט. דערפֿאַר קאָן עס שױן ניט האָבן אין זיך דאָס... דאָס... ממשות, דעם רעכטן, דעם שאַרפֿן שפּיץ פֿונעם... איר פֿאַרשטײט?
― איך פֿאַרשטײ, איך פֿאַרשטײ! ― זאָגט רב װאָליקע דער שוחט, און דערפֿאַר האָב איך אים ליב, װאָס ער פֿאַרשטײט אַ זאַך, אַז מען גיט זי אים צו פֿאַרשטײן.
די איבעריקע קונים מײַנע, פֿון די מבֿינים, האָט דאָך נישט קײן שיעור און קײן ערך צו באַשרײַבן, דען יעדערער האָט זיך זײַנע מעלות מיט זײַנע חסרונות, זײַנע קאַפּריזן מיט זײַנע משוגעתן, און דער װײַנשענקער מוז עס אַלעמען אױסשטײן און איבערטראָגן.
נאָר דאָס איז נאָך אַלץ גערעדט געװאָרן עטלעכע טעג פֿאַר פּסח; אָבער דעם טאָג פֿון ערבֿ פּסח דאַרף מען זײַן טאַקע ממש פֿון אײַזן, אַז מע זאָל עס קאָנען איבערטראָגן; דעמאָלט מיש איך זיך שױן מער ניט, און לאָז איבער דעם גאַנצן פּדיון אַף מײַן זוגתי, װעלכע איז, ניט צו פֿאַרזינדיקן, דערצו אַ בריה ניפֿלאה, אַ געשלײַפֿטע זאַך.
― גיט מיר פֿונעם רױטן, שׂרה־דבֿורה, פֿונעם רױטן! ― שרײַט מען צו איר פֿון אַלע זײַטן.
― װי טײַער איז באַ אײַך װײַן, שׂרה־דבֿורה?
― גיט מיר פֿון דעם, װאָס פֿאַראַיאָרן!
― איך װיל נישט פֿונעם פֿאַראַיאָריקן; פֿאַראַיאָרן האָט איר מיר געגעבן באָרשטש, ניט קײן װײַן!
― איך האָב באַ אײַך געבעטן רױטן, און איר האָט מיר געגעבן װײַסן!
― װאָס פֿאַר אַ ביסל עסיק האָט איר מיר געגעבן, שׂרה־דבֿורה?
― גיט מיר פֿון דעם, װאָס מײַן טאַטע האָט ליב!
― גיט מיר פֿון דער גרױסער פֿאַס, שׂרה־דבֿורה, פֿון דער גרױסער פֿאַס איז בעסער!
― גיט מיר אַ האַלבע קװאָרט רױטן און אַ האַלבע װײַסן.
― גיט מיר װאָסערע איר װעט מיר געבן, אַבי װאָלװל.
― גיט מיר גיכער, שׂרה־דבֿורה. שױן צײַט אין שול אַרײַן.
― אין שול אַרײַן! מען גײט שױן אין שול אַרײַן! דער עולם לױפֿט שױן אין שול אַרײַן!...
* * *
אמת, אמת. דער עולם לױפֿט שױן אין שול אַרײַן... אַך, װי שײן דאָס
איז! װי גרױסאַרטיק! מלכים בני מלכים!... אָנגעטאָן גײט מען אין בגדי־ל כּבֿוריוםטובֿ ־ 17
מלכות. די נײַע קאַפּאָטקעלעך באַ די קלײנע קינדער, באַ די װײַסע־חבֿרה־ניקעס, קנאַקן. די שטיװעלעך סקריפּען. די היטעלעך גלאַנצן. און אַפֿן
האַרצן? ― אַך, אַפֿן האַרצן איז עפּעס אַזױ אױפֿגעלײגט, אַזױ גוט, אַזױ
פֿרײַ!
― שׂרה־דבֿורה! פֿאַרשליס שױן דעם קעלער! שׂרה־דבֿורה, אַן עק! אױס פּדיון! גענוג! אױס װײַנשענק! שױן יום־טובֿ! יום־טובֿ!...
געשריבן אין יאָר 1888
ב ה פּ ז ו ן
( כ אַ פּ נ ד י ק )
אַ בריװ פֿון מנחם־מנדלען צו שלום עליכם
כי בחפּזון יצאת מאַרץ מצרים ― װאָרעם
כאַפּנדיק ביסטו אַרױסגעגאָנגען פֿונעם לאַנד
מצרים
(דברים ט″ז נ′)
שלום לכּבֿוד ידידי היקר וכו′ וכו′ וכו′ מוהר″ר שלום־עליכם נ″י.
ר אשית באתי להודיעכם, אַז איך בין, ברוך השם, בקו החײם והשלום; השם יתברך זאָל העלפֿן, מע זאָל תּמיד האָרכן אײנס פֿונעם אַנדערן נאָר גוטס מיט בשׂורות טובֿות ישועות ונחמות, אָמן. והשני ת, חנה זײַט װיסן, אַז איך בין מיט גאָטס הילף אַ „מלך“, דאָס הײסט, איך בין געקומען בשלום אַף פּסח אַהײם קײן כּתרילעװקע צו מײַן װײַב און קינדער, צו מײַן שװער און שװיגער און צו אַלע מײַנע ליבע און געטרײַע, און איך אײַל מיך, מײַן ליבער טײַערער פֿרײַנט, אײַך מודיע זײַן װעגן דעם כאָטש אין קורצן, מחמת לאַנג מאַריך זײַן קאָן איך נישט, ס'איז ערבֿ פּסח, און ערבֿ פּסח באַדאַרף אַ ייִד טאָן אַלצדינג בחפּזון , אַף אײן פֿוס, װי אין פּסוק שטײט געשריבן: „כּי ― װאָרעם, בחפּזון ― אײַלנדיק, יצאת ― ביסטו אַרױסגעגאַנגען, מאַרץ מצרים ― פֿונעם לאַנד מצרים“. נאָר פֿון װאָס זאָל איך אײַך שרײַבן פֿריִער ― װײס איך אַלײן נישט. מיר דאַכט, אַז אײדער עפּעס־װאָס בין איך מחױב אײַך צו געבן אַ שײנעם דאַנק און אַ גרױסן שבֿח פֿאַר אײַער קלוגער עצה, װאָס איר