פֿון כּתרילעװקע: לשנה טובֿה

שלום עליכם (אַלע װערק)

לשנה טובֿה

אַ מעשׂה פֿון פֿאַרצײַטן, דערצײלט פֿון אַ ייִד אַ חסיד פֿאַר אַ סך ייִדן, פֿאָרנדיק אין װאַגאָן, און איבערדערצײלט מיט זײַן לשון.

― נעמען, לאָז זיך אײַך דאַכטן, נעמען אַלע בײַ אונדז, ביזן אָדון־הגדול! און אַפֿילו דער אָדון־הגדול אַלײן בכבֿודו־ובֿעצמו, ס'זאָל אײַך צו קײן שאַנדע ניט זײַן, נעמען אױך, אַז מע גיט אים… װאָס? איר גלײבט ניט? איר לאַכט? לאַכט געזונטערהײט!… שױן? איר'ט זיך שױן אױסגעלאַכט? אַצינד רוקט אײַך קאָרשט צונױף, מײַנע ליבן ייִדן, װעל איך אײַך דערצײלן אַ מעשׂה פֿון פֿאַרצײַטן. די מעשׂה האָט זיך געטראָפֿן ניט מער און ניט װײניקער װי מיט מײַן זײדן, עליו־השלום, אין יענער גוטער צײַט, בעת מלך איז געװען דער ערשטער ניק… װאָס װינקט איר צו מיר? װאָס'ט איר זיך דערשראָקן? איר האָט מורא, אַז די ערלים, װאָס זיצן מיט אונדז אין װאַגאָן, װעלן פֿאַרשטײן װאָס מע דברט? אַ מכּה װעלן זײ בײַ מיר פֿאַרשטײן! איכ'ל רײדן פֿאַרשטעלט, און דאָרט װוּ מע באַדאַרף, ― גאָר אױף לשון־קודש ― אַבי איר זאָלט נאָר הערן מיט קאָפּ און ניט האָבן אַ טבֿע איבערשלאָגן יענעם אין מיטן.

בקיצור, ויהי בימי אַחשװרוש ― דאָס איז געװען, לאָז זיך אײַך דאַכטן, אין דער צײַט, װען ס'האָט געװעלטיקט אונדזערנס עלטער־זײדע, נאָך װעמען אונדזערער איז אַ נאָמען, דער זכות מעג אים בײַשטײן אױף יענער װעלט און אַקעגן קומען דאָרט, פֿאַר די טובֿות, װאָס אונדזערע אַחינו־בני־ישׂראל האָבן פֿון אים געהאַט דורך זײַנע גזירות־טובֿות ישועות־ונחמות ― אָמן. אַ לאַנגע צײַט האָבן אונדזערע זײדעס, און דערנאָך אונדזערע טאַטעס, נישט געקאָנט פֿאַרגעסן דעם דאָזיקן אָדון־הגדול, האָבן זיך געאַכעט פֿונעם שלאָף און דערמאָנט אים אַלע מאָל צום גוטן ― אַזױ גוט איז זײ געװען! דאָס גאַנצע לעבן איז געהאַנגען בײַ איטלעכן אױפֿן שפּיץ נאָז, און געלעבט האָט מען נאָר אינעם זכות און מיטן חסד פֿונעם אָדון־הקטן, פֿונעם „קנעפּל“, דאָס הײסט, דורך דעם, װאָס דאָס „קנעפּל“ פֿלעגט נעמען אױף דער יד, און דערצו נאָך פֿאַרזוכן די דגים ערבֿ שבת מיט אַ גלעזל י″ש, האָבן ייִדן געקאָנט דערװײַלע אָטעמען פֿראַנק און פֿרײַ, האַנדלען און װאַנדלען און לעבן װי גאָט אין אַדעס.

ויהי היום ― און װוּ אַ ויהי איז דאָך אַ צרה ― טרעפֿט זיך אַ מעשׂה: וימת פּרעה מלך מצרים ― לײגט זיך אַװעקעט דאָס „קנעפּל“ און מאַכט אַ שטאַרב, ויקם מלך חדש ― און עס קומט אַראָפּ צו אונדז אין שטאָט אַ נײַ „קנעפּל“, אַ המן, אַ רשע, אַשר לא ידע את יוסף ― װאָס נעמט נישט, כאָטש גיב אים אַ קרענק! האָט מען אים געפּרוּװט נתנען אַ גרעסערע מטבע ― ער נעמט ניט! גאָר אַ גרױסע מטבע ― ער נעמט ניט! געװאָלט אים מכבד זײַן מיט דגים ― ער גײט ניט! אַ שמועס געגעבן פֿון אַ גוט ביסל משקה ― ער טרינקט ניט! אַז מע שמועסט אַ „נקי־כפּימניק“, איז דאָך ניט שײך! און טאָמער בעט מען בײַ אים מיט רחמים ― טופּעט ער מיט די פֿיס, טרײַבט אַרױס און טוט דערנאָכדעם מעשׂים־אַשר־לא־יעשׂו: אַ פּראָטאָקאָל נאָך אַ פּראָטאָקאָל, אַ שטראָף נאָך אַ שטראָף. ייִדן לאָזט ער נישט האַנדלען. מלמדים לאָזט ער ניט קנעלן. און דערזעט ער אַ יונג װײַבל ― רײַסט ער איר אַראָפּ דעם פּאַריק. אַ יונגנמאַן ― שערט ער אים אָפּ אַ פּאה. אַזױ זאָגט ער, טוט דער אָדון־הגדול אױך“… און קװעלט, טרײסלט זיך פֿון זײַן אײגענער חכמה, װערט צעשמאָלצן פֿאַר געלעכטער!… פֿאַרדריסט דאָך עס, און סע ברענט. נאָר מען קאָן גאָרנישט מאַכן. װאָס טוען ייִדן? דאָס, װאָס אַלע מאָל: ויאנחו בני ישׂראל ― ייִדן זיפֿצן נעבעך שטילערהײט און מע מאַכט אײן אַסיפֿה און נאָך אַן אַסיפֿה, הבֿה נתחכּמה ― לאָמיר עפּעס צוטראַכטן װיִאַזױ װערט מען פּטור פֿונעם דאָזיקן המן ימח־שמו? איז געבליבן, מע זאָל גײן צו מײַז זײדן רב אַנשל עליו־השלום, אַזױ טאַקע האָט ער געהײסן, דער זײדע מײַנער, און דאָס בין איך טאַקע נאָך אים אַ נאָמען. און מײַן זײדע אַנשל איז געװען, לאָז זיך אײַך דאַכטן, אַ ייִד אַ נגיד און אַ מיוחס, און דעם רבינס אַ חסיד, און אַ גבאי אין שול, און אַ תּקיף בײַ נאַטשאַלסטװע. אַז מע שמועסט כּל־ולך! „געװאַלד, רב אַנשל, ראַטעװעט אַ שטאָט! גיט עפּעס אַן עצה!“ הערט זײ אױס דער זײדע און מאַכט צו זײ: „װאָס קאָן איך אײַך, קינדערלעך, העלפֿן? סײַדן איכ'ל מיך אַראָפּכאַפּן צום רבין זאָל לעבן, און װאָס ער זאָל לעבן װעט זאָגן, דאָס װעלן מיר טאָן“. און אומר־ועושׂה ― דער זײדע האָט פֿײַנט געהאַט לאַנגע מחזקות. פֿױלן זיך איז בײַ אים ניט געװען, און אין הוצאָות איז אױך ניט געװען קײן מניעה ― אָ שטאָט קאָן אױסטראָגן. עס האַלט בײַ צרכי־צבור, מע דאַרף ראַטעװען אַ שטאָט, איז עפּעס פֿאַראַן תּירוצים?… און ער האָט זיך אױפֿגעזעצט, דער זײדע אַנשל הײסט עס, זומער איז דאָס געװען, אין די רעכטע היצן, האָט זיך אָפּגעזעגנט מיט דער גאַנצער שטאָט און איז אַװעק גלײַך צום רבין. געקומען צום רבין, הײבט ער אים אָן צו דערצײלן אַ מעשׂה: אַן אומגליק, אַז ערל אַ נקי־כפּימניק, װאָס נעמט ניט. טוט דער רבי אַ קוק אױף אים מיט אײן אױג און אַ מאַך מיט דער האַנט, װי אײנער רעדט: מע דאַרף ניט רײדן װײַטער, ער װײס שױן. פֿון װאַנען װײס ער? ― דאָס פֿרעגט אַ נאַר. זײ װײסן שױן!… װוּנדערט זיך דער זײדע, נאָר ער שװײַגט און װאַרט, װאָס װעט זײַן װײַטער? אין אַ מינוט אַרום רופֿט זיך אָן דער רבי: לשנה טובֿה תּכּתבֿו ותחתמו… װוּנדערט זיך דער זײדע נאָך מער: װאָס פֿאַראַ סמיכות־הפּרשה? ס'איז נאָך אין רעכטן זומער, נאָך װײַט צו ראָש־השנה, װי קומט עס איצט צו „לשנה טובֿה“?… נאָר פֿרעגן דעם רבין קשיות פֿרעגט מען ניט. װאַרט ער. און שױן פֿאַרן אָפּגעזעגענען זיך רופֿט זיך אָן דער רבי צום זײדן מיט אַ זיפֿץ: הער זשע אױס, אַנשל (זײ זאָגן דאָך אַלעמען „דו“). נעם און פֿאָר, זאָגט ער, אַהײם בשלום און זאָלסט זאָגן דער שטאָט, זאָגט ער, אַז איך האָב זײ געזאָגט „לשנה טובֿה תּכּתבֿו ותחתמו“. און אַז דו װעסט קומען אַהײם, זאָגט ער, זאָלסטו אָפּװאַרטן ביזן גרױסן יאַריד, און זאָלסט אַרױסגײן, זאָגט ער, אױפֿן יאַריד און זאָלסט קױפֿן אַ פּאָר סוסים, אָבער מן־המובֿחר, פֿון די בעסטע הײסט עס! שפּאַקעס זאָלן זײ זײַן! און זײ זאָלן זײַן, זאָגט ער, בײדע גלײַך, װי אַ צװילינג, װי אײן מאַמע האָט זײ געהאַט, עס טאָר ניט זײַן קײן פֿלעק אױף זײ, קײן שפּרינקעלע, און דו זאָלסט, זאָגט ער, נעמען די שפּאַקעס און זאָלסט זײ אײַנשפּאַנען, זאָגט ער, אין אַ קאַרעטע, אין אַ שײנער קאַרעטע, װאָס שענער איז בעסער, און דו זאָלסט אַװעקפֿאָרן מיט זײ, זאָגט ער, אין יענעם מקום אַרײַן, װוּ דער אָדון־הגדול זיצט… מיט אַ „פּ“ הײבט זיך אָן יענע שטאָט… און אַז דו װעסט קומען, זאָגט ער, אין יענעם מקום, זאָלסטו דעם ערשטן טאָג, זאָגט ער, אָפּרוען, דעם אַנדערן טאָג אָפּרוען, און דעם דריטן טאָג, זאָגט ער, אױך אָפּרוען, און אַז דו װעסט זיך אָפּרוען, זאָלסטו, זאָגט ער, נאָכדעם אינדערפֿרי, באַלד נאָכן דאַװנען, און פֿאַרנאַכט, בין־מנחה־למעריבֿ, מאַכן אַ שפּאַציר מיט די שפּאַקעס פֿאַרן פּאַלאַץ פֿונעם מלכות, און זיצן זאָלסטו אין דער קאַרעטע װי אַ שׂררה. װאָס פֿאָרט זיך דורך גלאַט אַזױ לשם פֿאַרגעניגן… והיה ― און ס'װעט זײַן, זאָגט ער, אַז מע װעט דיך אָפּשטעלן און פֿרעגן: „װאָס װילסטו פֿאַר די פֿערדלעך?“ זאָלסטו זאָגן: „איך האַנדל ניט מיט קײן פֿערד“… און פֿאָר, זאָגט ער, בשלום אַהײם, וה′ זאָגט ער, יצליח דרכּך“…

און כּך־הװה. ס'איז געקומען די צײַט פֿונעם גרױסן יאַריד, װי דער רבי האָט פֿאָרױסגעזאָגט, איז דער זײדע אַרױס אױפֿן יאַריד, דערזעט ער אַ ציגײַנער מיט אַ פּאָר שפּאַקעס, אָבער שפּאַקעס אַשר לא שפּאַקו אַבֿותינו! קײן גרױסער מבֿין אױף פֿערד איז מײַן זײדע נישט געװען, נאָר זײער אױסזען ― אײנס אין אײנס, װי אײן מאַמע האָט זײ געהאַט, און אָן אַ פֿלעק ― אַלצדינג, װי דער רבי האָט געזאָגט! דערזען די פֿערדלעך, איז שױן דער זײדע , לאָז זיך אײַך דאַכטן, פֿון זײ ניט אָפּגעטראָטן, ער איז צוגעזאָטן געװאָרן! דער ציגײַנער, אַ פּנים, האָט פֿאַרשטאַנען, אַז דער זײדע איז אױסער זיך פֿון די פֿערדלעך, האָט ער מסתּמא פֿאַרבעטן אַזאַ מקח, אַז דעם זײדן איז געװאָרן נישט גוט, ממש עס איז אים פֿינצטער געװאָרן אין די אױגן! נאָר ס'איז עפּעס אַ תּירוץ? פּיקוח־נפֿש ― ראַטעװען אַ שטאָט מיט מענטשן! ייִדן האָבן פֿאַרקױפֿט, פֿאַרזעצט דאָס לעצטע־שבלעצטע! און מײַן זײדע האָט גענומען דינגען זיך פֿאַר די שפּאַקעס, אַ רענדל אַראָפּ, אַ רענדל אַרױף ― ער איז שױן, לאָז זיך אײַך דאַכטן, פֿון די שפּאַקעס ניט אָפּגעטראָטן און האָט אײַנגעקױפֿט די שפּאַקעס און גענומען די שפּאַקעס און אײַנגעשפּאַנט די שפּאַקעס אין אַ שײנער קאַרעטע, און איז אַװעק מיט די שפּאַקעס גלײַך אין יענעם מקום, אַקוראַט װי דער רבי האָט אָנגעזאָגט, נישט געלאָזט פֿאַלן אַ האָר. און אַז ער איז געקומען מיט די שפּאַקעס אין יענעם מקום אַרײַן, ― דאָס איז שױן געװען ראָש־חודש אלול ― האָט ער אױסגערוט זיך דרײַ טעג מיט דרײַ נעכט, און גענומען דערנאָך שפּאַצירן מיט די שפּאַקעס אַלע אינדערפֿרי תּיכּף־ומיד נאָכן דאַװנען און אױף דער נאַכט, בין מנחה למעריבֿ, און פּאַװאָליע, נישט געכאַפּט, טריט בײַ טריט, דרײַ מאָל הין און צוריק, פֿאַרבײַ דעם פּאַלאַץ פֿונעם מלכות ― אַלצדינג, װי דער רבי האָט געהײסן, ניט געמינערט אַ האָר.

הקיצור המעשׂה, ער פֿאָרט, לאָזט זיך אײַך דאַכטן, אַ טאָג, ער פֿאָרט צװײ, ער פֿאָרט דרײַ ― גאָרנישט מיט גאָרנישט. ער הײבט שױן אָן אַרײַנפֿאַלן אַביסל אין אַ מרה־שחורה: װאָס װעט זײַן דער תּכלית? נאָר צו פֿיל מהרהר זײַן טאָר מען אױך נישט. אַז דער רבי זאָגט, איז מסתּמא ניט אומזיסט, און כּוח הװה: אײנמאָל, שפּאַצירנדיק אַזױ פֿאַרבײַ דעם מלכס פּאַלאַץ מיט די שפּאַקעס דערזעט ער, װי עס קומט אים אַקעגן פֿון דװאָרעץ אַרױס עפּעס אַ גרױס „קנעפּל“, אַ פּנים, אַן אַטיוטאַנט פֿון די אַטיוטאַנטן, און שטעלט אים אָפּעט און פֿײַפֿט עפּעס מאָדנע אים גלײַך אין פּנים אַרײַן, און באַטראַכט די שפּאַקעס, װי אַ רעכטער מבֿין, פֿון אַלע זײַטן, און טוט אים אַ פֿרעג: „הער נאָר, דו, װאָס װילסטו פֿאַר די פֿערדלעך?“ ― אַקוראַט װי דער רבי האָט געזאָגט! טוט אים אַ טיאָכקע דאָס האַרץ, דעם זײדן הײסט עס, און ער ענטפֿערט אים אָפּ, װי דער רבי האָט אים אָנגעזאָגט: „איך האַנדל ניט מיט קײן פֿערד“. קוקט אים יענער אָן מיט אַ בײזן קוק: „װי קומט צו דיר אַזעלכע שפּאַקעס?“ שװײַגט ער שױן, דער זײדע, װײס ניט װאָס צו ענטפֿערן, װאָרעם װעגן דעם האָט דער רבי ניט געזאָגט גאָרנישט… װערט יענער נאָך מער בײז און רופֿט זיך אָן צו אים: „אפֿשר האָסטו זײ געגנבֿעט?“ װערט דעם זײדן שױן גאָר קאַלעמוטנע אױפֿן האַרצן, און ער טראַכט זיך: הלװאַי זאָל זיך עס גוט אױסלאָזן“. נאָר רײדן קאָן ער נישט. ביז גאָט האָט אים אַרײַנגעגעבן אַ זין, ער זאָל אַ זאָג טאָן צום אַטיוטאַנט: „אַדוני פּרינץ! די שפּאַקעס זײַנען מײַנע שפּאַקעס. איך האָב זײ געקױפֿט, זאָגט ער, בײַ אַ ציגײַנער אױפֿן יאַריד. איך האָב, זאָגט ער, עדות, ― אַ גאַנצע שטאָט מיט ייִדן!“… ענטפֿערט אים דער אַטיוטאַנט: „עדות האָסטו? מע קען אײַערע עדות“… און ער נעמט װידער אַמאָל פֿײַפֿן און אָבער אַמאָל באַטראַכטן די שפּאַקעס, און רופֿט זיך אָן צום זײדן: „דו װײסט? דעם מלך זײַנען געפֿעלן דײַנע שפּאַקעס!….“ רופֿט זיך אָן צו אים דער זײדע: „אין װאָס איז די מניעה? אױב די שפּאַקעס זײַנען געפֿעלן דעם מלך, קאָנען דאָך מײַנע שפּאַקעס זײַן זײַנע שפּאַקעס“…

װי קומט דאָס, דער זײדע זאָל פֿאַלן אױף אַזאַ זאַך ― װאָס פֿרעגט איר? אַז ס'איז באַשערט, גיט דער אײבערשטער אַרײַן אַ שׂכל, ובפֿרט אַז ער איז געװען, װי איך האָב שױן געזאָגט, אַ ייִד אַ חכם, האָט ער פֿאַרשטאַנען, אַז דער רבי האָט אים אָנגעזאָגט שפּאַצירן פֿאַרבײַ דעם מלכס פּאַלאַץ, איז מסתּמא געװען דערבײַ אַ קוק, װי איר װעט עס באַלד געװױר װערן…

הקיצור המעשׂה, מע האָט גענומען די שפּאַקעס און מע האָט גאַנץ פֿײַן אַרײַנגעפֿירט די שפּאַקעס אין הױז אַרײַן, אין צאַרסקי דװאָרעץ הײסט עס, און געװיזן די שפּאַקעס פֿאַרן אָדון־הגדול. און װי נאָר דער אָדון־הגדול האָט דערזען די שפּאַקעס, אַזױ האָט ער שױן ניט געקאָנט מער אָפּטרעטן פֿון די שפּאַקעס. אַ מין כּוח איז געלעגן אין די דאָזיקע שפּאַקעס! אַ שעה כּסדר האָט ער זיך געשפּיגלט אין די שפּאַקעס, באַװיזן די שפּאַקעס לכל שׂריו ועבֿדיו ― דעם גאַנצן הױף. הכּלל, ער האָט זיך גאָר נישט געקאָנט זאַט אָנקוקן אין די שפּאַקעס ― ממש ותּדבק נפֿשו!… און דער זײדע שטײט אַלץ פֿון דער װײַטן און קוקט זיך צו און שװײַגט. ער האָט באַלד דערקענט נאָכן פּאָרטרעט װער דאָס איז… נאָר גאָרנישט, לא קם ולא זע, אַ בשׂר־ודם גלײַך מיט אַלע… דערנאָך גײט ער צו, דער אַדון הגדול הײסט עס, גלײַך צום זײדן, און װי נאָר ער האָט אַ קוק געגעבן אױף אים, איז אים שױן פֿאַרקילט געװאָרן, דעם זײדן הײסט עס, אַלע געבליטן. און אַז ער האָט דערהערט זײַן קול, אַ קול פֿון אַ לעמפּערט, איז אים דורכגעלאָפֿן אַ פֿרעסטל איבערן לײַב. „װיפֿל װילסטו פֿאַר די פֿערדלעך?“ ענטפֿערט אים דער זײדע, קױם־קױם װאָס ער רעדט, און פֿילט, אַז דאָס קול ציטערט אים און אין מױל איז אים טרוקן: „איך פֿאַרקױף נישט קײן פֿערד. נאָר אױב, זאָגט ער, דעם האַר זײַנען געפֿעלן די פֿערדלעך, און אױב איך האָב, זאָגט ער, געפֿונען לײַטזעליקײט אין די אױגן פֿון מײַן האַר, און מײַן האַר װעט נישט זײַן אױף מיר אין גרימצאָרן, לאָזן, זאָגט ער, אַרײַנגעפֿירט װערן מײַנע שפּאַקעס אין די שטאַלונגען פֿון מײַן האַר ― דאָרט זאָגט ער, איז זײער אָרט“… מער האָט ער נישט געקאָנט אַרױסרײדן קײן װאָרט, מחמת דער אָדון־הגדול האָט אױף אים געגעבן אַ קוק, איז אים פּרחה־נשמתו געװאָרן! און װער שמועסט, אַז דער אָדון־הגדול איז צו אים צוגעגאַנגען נאָך נענטער און געגעבן צו אים אַ רײד מיט זײַן געמבע, איז פֿון אים שיִער נישט געװאָרן, פֿונעם זײדן אַנשל, אַ גל של עצמות. „הער זיך אײַן, זאָגט ער צום זײדן, אפֿשר װילסטו פֿון מיר אַ טובֿעלע? זאָלסטו, זאָגט ער, זאָגן בעסער גלײַך, אָן חכמות, אָן ייִדישע אײבערהסברות, אָן דרײדלעך און אָן קונצן, אַניט, זאָגט ער, װעט דיך קאָסטן טײַערער!“

נו, װי פֿאַרשטײט איר, מײַנע ליבע ייִדן, װאָס האָט בשעת־מעשׂה זיך געטראַכט דער זײדע אַנשל עליו־השלום? אַװדאי איז אים פֿאַרקילט געװאָרן דער מאַמעס מילך פֿון אַזעלכע דיבורים! נאָר אַזױ װי דער זײדע אַנשל איז געװען, װי איך האָב אײַך שױן געזאָגט, אַן אַביר־לבֿ, לא קם ולא זע, נעמט ער זיך אָן מיט כּוח, לאָז זיך אײַך דאַכטן, און רופֿט זיך אָן צום אָדון־הגדול:

„אַדוני, זאָגט ער, קעניג! איך שװער דיר בהן־שלי, אַז איך מײן נישט דערבײַ קײן שום מײן, זאָגט ער, מיט קײן שום אײבערקעפּלעך, און איך בין װײַט, זאָגט ער, פֿון חכמות, פֿון אײבערהסברות, דרײדלעך און קונצן, און איך פֿאַרלאַנג נישט, זאָגט ער, פֿון מײַן האַר קײן שום טובֿות. נײַערט, זאָגט ער, דער כּבֿוד איז בײַ מיר װערט אינגאַנצן, און די גרעסטע טובֿה װעט פֿאַר מיר, זאָגט ער, זײַן דער זכות, װאָס מײַנע שפּאַקעס װעלן פֿון הײַנט אָן שטײן מיט די פֿערד פֿון מײַן האַר, און מײַן האַר װעט טאָן רײַטן אױף זײ“… אַװדאי איז דער אָדון־הגדול געװען גערירט פֿון אַזאַ מין געשפּרעך, און ער האָט שױן גענומען רײדן אַ סך װײכער, אַן אַנדער לשון, מיט אַן אַנדער שפּראַך, מיט אַנדערע דיבורים ― ס'איז גאָר לא זו הדרך! און ער הײבט זיך אױף, דער מלך, אַרױף אין פּאַלאַץ אַרײַן, און דעך זײדע אַנשל נאָך אים, לא קם ולא זע ― גלײַך װי גאָרנישט, נאָר די קנעכלעך, לאָז זיך אײַך דאַכטן, טרײסלען זיך אים, און דאָס האַרץ ― טיק־טאַק! טיק־טאַק!― װי אַ זײגער. אַ װערטעלע אױסצורײדן ― בחצרות מלכים, אין צאַרסקי דװאָרעץ! אַז אומעטום װוּ מע טוט אַ װאָרף מיט אַן אױג, איז נאָר גאָלד און נאָר זילבער, און אַלצדינג איז געשניצט פֿון סאַמע עלפֿנבײן. אױבן קרישטאָל, אונטן מירמלשטײן, און בײַ די זײַטן ברושטין, עכטער ברושטין, װאָס גײט אױף ליולקע־ציבעקעס און אַנטיפּקעס. דעם זײדן אַנשל האָט זיך אַזש דער קאָפּ פֿאַרדרײט פֿון אַזאַ עשירות, נאָר ער האַלט זיך! דער אָדון־הגדול גײט, ער גײט אים נאָך, דערנאָך זעצט זיך דער אָדון אַװעק, בעט דעם זײדן אױך זיצן, זיצט ער. איז ער אים מכבד מיט אַ ציגײַער, ער זאָל רײכערן, רײכערט ער ― לא קם ולא זע! דערװײַל קומט אַרײַן „זי“, די מלכּה הײסט עס ― רײַך, אײַנגעטונקען אין זײַד און אין סאַמעט, פֿון אױבן ביז אַראָפּ דימענטן און בריליאַנטן און די טײַערסטע שטײנער, װאָס שעמערירן אין די אױגן! און שײן איז זי, װי די מלכּה־שבֿאָ, אין איר פּנים נישט אַרײַנצוקוקן! דערזען אַ ייִדל זיצט אױבנאָן צעלײגט און רײכערט אַ פּאַפּיראָס, פֿאַרדריסט עס איר מסתּמא און זי קוקט אױפֿן אָדון־הגדול מיט תּרעומות, װי אײנער רעדט: „װאָס טוט דאָ אָט דאָס ייִדל?“… נאָר דער זײדע אַנשל ― ס'זאָל אים אָנהײבן צו אַרן! אַ מענטש איז געװאָרן אַזאַ תּקיף ― װעמען האָרכט ער? רײכערט ער זײַן ציגײַער און קוק נישט אַפֿילו אין אירע ד′ אַמות! זי אָבער לאָזט פֿון אים קײן אױג נישט אַראָפּ, ממש דורס מיטן קוק… פֿאַרשטײט עס, אַ פּנים, דער אָדון־הגדול, אַז זי איז נישט צופֿרידן מיטן גאַסט, נאָר ער מאַכט זיך נישט װיסנדיק, טוט אַ װאָרף אױף איר מיט די אױגן און טוט זיך אַ זאָג צו איר אין גוטן מוט: „דושינקאַ, טשאַיдушинка, чай: טײַערע, טײ“ ― מען זאָל דערלאַנגען טײ, הײסט עס. שװײַגט זי. זאָגט ער נאָכאַמאָל: „דושינקאַ, טשאַי“. שװײַגט זי װידער. פֿױלט ער זיך נישט און טוט אַ טופּ מיטן פֿוס און אַ ברום אַרױס שױן אױף דער העכסטער אָקטאַװע: „דושינקאַ, טשאַי!!…“ האָבן אַלע פֿענצטער גענומען קלינגען! אַ קלײניקײט? מורד־במלכות!… און עס האָט נישט געדױערט אַזױ פֿיל, װי איך דערצײל אײַך, האָבן זיך אַ שאָט געגעבן אַטיוטאַנטן און גענעראַלן, און ס'איז באַשאַפֿן געװאָרן אין אײן כּהרף־עין, לאָז זיך אײַך דאַכטן, אַ סאַמאָװאַר אַ זודיקער װי אַ גזלן, און אײַנגעמאַכטסן אַלערלײ מיט פֿרישע אײער־בײגל מעדני־מלך, און טאַקע געקאָכטע אײער, װײַל מע װײס דאָך אין צאַרסקי דװאָרעץ אױך, אַז אַן ערלעכער ייִד װעט קײן אַנדער זאַך נישט עסן אַחוץ „אײער“. און דער מלך בעט אים, ער זאָל עסן און טרינקען און זיך װױל מאַכן. פֿרעגט אים אױס בעת־מעשׂה, װער ער איז? און װאָס איז זײַן טועכץ? און צי האָט ער פּרנסה? און װאָס מאַכן עפּעס די ייִדעלעך פֿון זײַן מדינה? אַלצדינג װיל ער װיסן, און די גאַנצע צײַט בסבֿר־פּנים־יפֿות. ענטפֿערט אים דער זײדע אַנשל, לאָז זיך אײַך דאַכטן, על ראשון ראשון ועל אַחרון אַחרון, און אַז ס'איז געקומען צו דעם, װאָס מאַכן עפּעס די ייִדן, טראַכט ער זיך: „אַצינד איז אַ שעת־הכּושר צו צוטרעטן צום עצם ענין. אַצינד װעל איך אים זאָגן. יעבֿור עלי מה!“… און ער נעמט און לײגט אַװעק פֿאַרן אָדון־הגדול. לאָז זיך אײַך דאַכטן, אַ מענה־לשון (דער זײדע אַנשל האָט געקאָנט!) ― כּך־וכּך, אַדוני קעניג, אַזױ איז די מעשׂה: „דײַנע ייִדן, זאָגט ער, האָבן זיך ניט װאָס צו באַקלאָגן. נישט מער, זאָגט ער, אױב דעם מלך איז גוט אױפֿן האַרצן און אױב איך האָב געפֿונען לײַטזעליקײט אין די אױגן פֿון מײַן האַר, און אױב, זאָגט ער, מײַן האַר װעט ניט זײַן אין גרימצאָרן אױף זײַנע קנעכט, װעל איך דיר, זאָגט ער, זאָגן דעם גאַנצן אמת. הנה זײַ װיסן, אַדוני קעניג, אַז בײַ דיר אין דער מדינה פֿירט זיך, ברוך־השם, גאַנץ נישקשהדיק, און די ייִדן לעבן מיטן חסד פֿונעם „קנעפּל“. איז דאָס קנעפּל, זאָגט ער, אַ קנעפּל, איז מהיכא־תּיתי. און טאָמער חלילה ניט ― איז, זאָגט ער, זײער ביטער. אָט איז ניט לאַנג אַראָפּגעקומען צו אונדז אַ קנעפּל, זאָגט ער, איז ער אַ נקי־כּפּימניק, קײַען מיר פֿון אים די ערד! ס'איז נאָך בײַ דיר אין דער מלוכה אַזעלכער, זאָגט ער, קײנמאָל ניט געװען, מע זאָל אױספֿאָרן די גאַנצע מדינה לאָרכּה־ולרחבה. אַ קנעפּל אַ נקי־כּפּימניק ― דאָס איז אַ מכּה אַשר לא כּתובֿה בתּורה!“… קוקט אױף אים דער אָדון־הגדול און רופֿט זיך אָן צום זײדן: „איך װעל דיר זאָגן דעם אמת ― דו רעדסט עפּעס אַזױ פֿאַרשטעלט, אַז איך הײב ניט אָן צו פֿאַרשטײן, װאָס הײסט עס בײַ דיר אַ נקי־כּפּימניק און װאָס הײסט עס בײַ דיר אַ „קנעפּל“?“… רופֿט זיך אָן דער זײדע: „נקי־כּפּימניק הײסט אַ פּריץ, װאָס נעמט ניט, און אַ „קנעפּל“ ― דאָס מײנט מען, זאָגט ער, דעם אָדון־הקטן, װאָס דו שטעלסט אַװעקעט אין יעדער שטאָט, ער זאָל אַכטונג געבן אױף דײַן מלוכה. גיט ער, זאָגט ער, אַכטונג און אין עטלעכע יאָר אַרום װערט ער אַן עושר. פֿון װעמען? ― געװײנטלעך, פֿון ייִדן. װאָרעם ייִדן, זאָגט ער, זײַנען שױן געװױנט געװאָרן. אַזױ װי, זאָגט ער, אַ ייִד דאַרף דאַװנען אַלע טאָג, אַזױ, זאָגט ער, װײס אַ ייִד, אַז אַ פּריץ דאַרף נעמען און אַ ייִד דאַרף געבן. סע שטײט, זאָגט ער, בײַ אונדז געשריבן: „נתבעים למשכּן ונותנים, נתבעים לעגל ונותנים“… און ― זאָגט אים װײַטער דער זײדע מיטן לשון פֿון פּסוק: ― החילות להראות את חסדך לעבֿדך ― ביסטו שױן געװען אַזױ גוט און האָסט מיך, זאָגט ער, אױסגעהערט ביז אַהער, װעסטו שױן באַװײַזן דײַן גענאָד צו דײַן קנעכט און אױסהערן מיך שױן ביזן סוף“.

„הנה, זאָגט ער, זײַ װיסן, אַדוני קעניג, אַז נעמען, זאָגט ער, נעמט מען בײַ דיר אין דער מלוכה אומעטום, פֿון הודו ביז כּוש. נישט נעמען נעמט ניט בײַ דיר נאָר אַ קאַליקע, װאָס האָט ניט קײן הענט… און אַפֿילו דער, זאָגט ער, װאָס האָט שױן נאָר קײן הענט ניט, הײסט זיך אױך, זאָגט ער, מע זאָל אים אַנידערלײגן אױפֿן טיש. און אַדרבא, זאָגט ער, פֿאַרקערט, ס'איז גאָר קײן עװלה ניט. יעדער מענטש דאַרף לעבן. סע שטײט בײַ אונדז, זאָגט ער, געשריבן „וחי אָחיך עמך“, מאַכט רש″י „נעכאַי סאָבאַקאַ נע ברעשעнехай собака не бреше: לאָז דעם הונט ניט ליגן“…

― װאָס קוקט איר זיך איבער? בײַ אײַך קומט עס אױס פּריקרע, אַ ייִד זאָל אַזױ רײדן מיט אַ קײסער? איז װי איר װילט אײַך. איך בין דערבײַ ניט געשטאַנען ― דאָס פֿאַרשטײט אַ מינדסט קינד. האָב איך דאָס אָבער געהערט דערצײלן פֿון מײַן טאַטן עליו־השלום, און מײַן טאַטע האָט דאָס געהערט פֿון זײַן טאַטן, און איך פֿאַרזיכער אײַך, אַז מײַן טאַטע איז קײן ליגנער נישט געװען, און מײַן זײדע אַנשל אַװדאי ניט… הקיצור, דער זײדע האָט זיך גאַנץ פֿײַן אָפּגעזעגנט און איז אַװעק פֿונעם מלך. לאָז זיך אײַך דאַכטן, גלײַך צום רבין, אָפּגעגעבן דין־וחשבון פֿון דער נסיעה. עס איז שױן געװען אַחת לאַחת ערבֿ ראָש־השנה. געקומען צום רבין, האָט זיך דער זײדע אַנשל אַװעקגעשטעלט (פֿאַרן רבין שטײט מען) דערצײלן אַלצדינג, װיִאַזױ און װאָס און װען. לאָזט זיך אױס אַ מעשׂה, אַז ס′איז אומזיסט די טירחה, װאָס דער זײדע אַנשל האָט אים דאָ אַזױ פֿיל דערצײלט, װאָרעם ער האָט דאָס אַלצדינג געװוּסט פֿריִער, דער רבי הײסט עס. אַי, למאַי האָט ער אים געלאָזט רײדן? װאָרעם ס'איז ניט קײן דרך־ארץ איבערשלאָגן אַ ייִדן אין מיטן ― זײ זײַנען גרױסע בעלי דרך־ארץ… דערפֿאַר אױף מאָרגן, אַז ס'איז געקומען צום טיש, שבת נאָכן דאַװנען, און דער רבי האָט געהאַלטן בײַ „זאָגן“, איז ער זיך מישבֿ, דער רבי הײסט עס, און שטעלט זיך אױף אַ פּסוק, נאָך ניט פֿון דער סדרה ― װער־װאָס? ער האָט זיך גאָר אַװעקגעשטעלט, לאָז זיך אײַך דאַכטן, אױף אַ פּסוק פֿון דער תּוכחה! האָט דער עולם געשטױנט, געװען אױסער זיך: „ס'איז פֿאַראַנעט ― אַזױ האָט דער רבי אָנגעהױבן מיט צוגעמאַכטע אױגן, װי רער שטײגער איז, ― ס'איז פֿאַראַן בײַ אונדז איז דער תּוכחה אַ קללה, װאָס מען קאָן ניט פֿאַרשטײן דעם פּשט פֿון די װערטער בשום־אופֿן ואופֿן: „ישׂא ה′ עליך גױ ― גאָט װעט אױף דיר אָנשיקן אַ גױ, אַשר לא תּשמע לשונו ― װאָס דו װעסט ניט פֿאַרשטײן זײַן לשון… איז דאָך אין פֿלוג אַ קשיא ― װאָס איז דאָס פֿאַר אַ קללה? נאָך אַ מאָל: אַ גױ, װאָס דו פֿאַרשטײסט ניט זײַן לשון! געשיקט זיך עס? מילא, אַז אַ גױ, להבֿדיל, פֿאַרשטײט ניט אונדזער לשון ― דאָס איז על־פּי־דרך־הטבֿע, דערױף איז ער דאָך אַ גױ! אָבער אַז אַ ייִד זאָל ניט פֿאַרשטײן װאָס דער גױ רעדט צום אים ― װאָס איז שײך? װוּ איז דאָ אַ זאַך, װאָס אַ ייִד זאָל ניט פֿאַרשטײן? מוזן מיר לערנען דעם פּשט אַזױ: ישׂא ה′ עליך גױ ― גאָט װעט אָנשיקן אױף דיר אַ גױ, אַשר לא תּשמע לשונו ― װאָס דו װעסט ניט קאָנען מיט אים זיך אױפֿרײדן. דאָס הײסט, ער װעט זײַן אַ נקי־כּפּימניק, װאָס נעמט ניט, און אַ גױ, װאָס ער נעמט ניט ― איז אַן אומגליק!..“ און אַזױ האָט דער רבי פֿאַרטײַטשט דעם פּסוק פֿון דער תּוכחה, און דער עולם איז געװען נתפּעל, ממש געלעקט די פֿינגער! פֿאַרשטאַנען האָט דאָס, לאָז זיך אײַך דאַכטן, קײנער ניט, אױסער דעם זײדן און אַחוץ די גאָר נאָענטע קרובֿים… און װי נאָר ס'איז אַװעק דער שבת, איז דער זײדע אַנשל אַװעק אַהײם, קױם־קױם געקומען אױף ראָש־השנה אַהײם. און לאָז זיך אײַך דאַכטן, אַז דעם ערשטן טאָג ראָש־השנה אױף דער נאַכט, בעת ייִדן גײען פֿון שול און זאָגן אײנער דעם אַנדערן אַ גוט יום־טובֿ, לשנה טובֿה תּכּתבֿו ותחתמו לאַלתּר לחײם ולשלום ― איז אַרױס אַ קלאַנג אין שטאָט, אַז דאָס „קנעפּל“, דער המן ימח־שמו־וזכרו, איז אַראָפּ, און אױף זײַן אָרט איז אַראָפּגעשיקט געװאָרן פֿון דאָרטן, פֿון אױבן, אַ נײַער אָדון־בפֿקדך. אַ גױ אַ חכם, אַ פּיקח, און אַ גוטער, אַ דימענט פֿון אַ גױ ― ער נעמט! אײן שטיקל חסרון האָט ער געהאַט (װוּ האָט איר געזען אַ מענטשן אָן אַ חסרון?), װאָס עס האָט זיך אַרױסגעװיזן דערנאָכדעם, אַז ער איז שױן געװען אַביסל צו אַ שטאַרקער נעמער… ער האָט שױן גענומען פֿאַר יענעם אױך… ממש פֿון טױט און פֿון לעבעדיק!… נאָר װי די מעשׂה איז ― אַ ראָש־השנה האָבן ייִדן געהאַט אַ פֿרײלעכן, און אַ סוכּות נאָך אַ פֿרײלעכערן, און װער שמועסט שׂימחת־תּורה ― איז גאָר געװען ליהודים! אַ סבֿרה, אַז דער אָדון־בפֿקדך, דאָס נײַע קנעפּל הײסט עס, האָט געמאַכט אַ כּוסע און געכאַפּט אַ טענצל גלײַך מיט אַלע ייִדן… מיר דאַכט, אַז מיר זײַנען שױן געקומען צו דער סטאַנציע? זײַט מיר! און האָט מיר!…

געשריבן אין יאָרן 1913―1915
פֿון פּסח ביז סוכּות
אַ װוּנדערלעכע מעשׂה, דערצײלט פֿון אַ ייִדן, אַ פֿאַרברענטן שאַכמאַטיסט, אין אַ װאַרעמער געזעלשאַפֿט, אײנמאָל אין אַ קאַלטער װינטער־נאַכט, נאָך אַ פֿרײלעך קערטל און נאָך אַ גוטן צובײַסן.

ס'איז שױן געװען װײַט נאָך האַלבע נאַכט. װינטער־צײַט איז דאָס געװעזן. די װעטשערינקע האָט זיך געענדיקט. דער טיש האָט געזאָגט, אַז דער עולם האָט געכאַפּט אַ זאַט. די גרינע טישלעך זײַנען געװען צעשריבן מיטן קרײַדל און פֿאַרװאָרפֿן מיט אָפּגעשפּילטע קאָרטן, פֿון װעלכע עס קוקן אַרױס טײַז מיט מלכים און רײצן זיך: „אַצינד זײַנען מיר דאָ!“… זעצן זיך נאָכאַמאָל שפּילן אַ װינט, אַ פּרעפֿעראַנס אָדער אַן אָקע ― װאָלט געװען װי געװוּנטשן. האָט מען זיך אָבער געשעמט פֿאַר זיך אַלײן ― ס'איז שױן געװען צו שפּעט. איז מען געזעסן גלאַט און גערײכערט, געטרונקען שװאַרצע קאַװע און גערעדט לשון־הרע ביז ס'איז אױסגעגאַנגען װערטער, האָט אײנער אַרײַנגעװאָרפֿן אַ װאָרט װעגן שאַך. נאָך אים ― נאָך אײנער און נאָך אײנער. דערמיט האָט מען געװאָלט פֿאַראינטערעסירן אײנעם אַ פֿאַרברענטן שאַכמאַטיסט מיטן נאָמען רובינשטײן.

רובינשטײן איז אַ מסוכּנער שאַכמאַטיסט. צוליב שפּילן אַ שאַך איז ער גרײט גײן צופֿוס צען מײַל, ניט עסן, ניט טרינקען, ניט שלאָפֿן אַ נאַכט ― אַ געפֿערלעכער שאַך־שפּילער! פֿון זײַן שאַך־שפּילן גײען אַרום מאַסן אַנעקדאָטן: 1) אַז ער שפּילט מיט זיך אַלײן גאַנצע נעכט אין שאַך. 2) אַז ער האָט זיך דרײַ מאָל געגט מיטן װײַב איבערן שאַך. 3) אַז ער איז שױן אײן מאָל פֿאַרפֿאַלן געװאָרן אױף דרײַ יאָר צוליבן שאַך.