קלײנע מענטשעלעך מיט קלײנע השׂגות: בערל־אײַזיק

שלום עליכם (אַלע װערק)

„אַמעריקע איז אַ לאַנד פֿון בלאָף“… „אַמעריקאַנער בלאָפֿערס“…

אַזױ זאָגן די פֿרעמדע. גרינע חיות ― זײ הײבן נישט אָן צו װיסן װאָס זײ זאָגן. אַמעריקע מעג הײצן די פּעטשערעס אין כּתרילעװקע, און אונדזער בערל־אײַזיק װעט פֿאַרשטעקן אין גאַרטל אַלע אַמעריקאַנער בלאָפֿערס!

איר קאָנט פֿאַרשטײן װער בערל־אײַזיק איז, אַז טאָמער מאַכט זיך בײַ אונדז אין כּתרילעװקע, אײנער האָט זיך אַ ביסל פֿאַררעדט, אױף אײַער אַמעריקאַנער לשון װעט דאָס הײסן: <<ער האַקט אַ טשײַניק, שטעלט מען אים אָפּ מיט די װערטער: „בערל־אײַזיק האָט דיר געלאָזט גריסן“ ― שטױסט ער זיך שױן אָן װאָס מע מײנט און ער װערט אַנטשװיגן.

אַן אַנעקדאָט דערצײלט מען בײַ אונדז אין כּתרילעװקע פֿון אײנעם אַ ייִדן אַ חצוף, װאָס איז זײער כאַראַקטעריסטיש פֿאַר בערל־אײַזיקן. פּסח איז דער מינהג בײַ די גױים, אַז זײ באַגעגענען זיך, זאָגן זײ זיך אָן אײנס דאָס אַנדערע אַ גוטע בשׂורה, אַז קריסטוס איז לעבעדיק געװאָרן ― „קריסטאָס װאָסקרעסкристос вокрес: קריסטוס איז געשטיגן“. דערױף ענטפֿערט אים דער צװײטער: „װאָיִסטינו װאָסקרעסвоистину воскрес: אמת, געשטיגן“ ― ס'איז אמת, הײסט דאָס, ער איז לעבעדיק געװאָרן… טרעפֿט זיך אַ מעשׂה, באַדאַרף אַ קריסט זיך באַגעגענען מיט יענעם ייִדן דעם חצוף און מכבד זײַן אים מיטן פּסוק „קריסטאָס װאָסקרעס“… װערט אים שלעכט, דעם ייִדן: װאָס זאָל ער טאָן? ענטפֿערן דעם גױ „װאָיִסטינו װאָסקרעס“ ― װײס ער, אַז ס'אַ ליגן און ס'איז קעגן אונדזער גלױבן… זאָגן אים: נײן, ער איז נישט לעבעדיק געװאָרן ― קאָן מען דאָך כאַפּן פֿאַר אַזעלכע װערטער אַ מיאוסן פּסק… איז ער זיך מישבֿ און רופֿט זיך אָן צום קריסט: „יאָ, איך האָב עס שױן געהערט הײַנט פֿון אונדזער בערל־אײַזיקן“…

הײַנט שטעלט אײַך פֿאָר, אַז אָט דער בערל־אײַזיק איז אַװעק קײן אַמעריקע, אָפּגעװען דאָרט היפּשע עטלעכע יאָר און איז געקומען צוריק ― װאָס פֿאַראַ װוּנדײרים דער ייִד האָט זיך אָנדערצײלט פֿון דעם אַמעריקע!

„ערשטנס ― דאָס לאַנד. ארץ זבֿת חלבֿ ודבֿש. מענטשן מאַכן געלט, מע זשעברעװעט מיט בײדע הענט, מע שאַרט גאָלד! און געשעפֿטן, „ביזנעסbusiness“ הײסט דאָס דאָרטן, איז פֿאַראַן אַזױ פֿיל, אַזש דער קאָפּ דרײט זיך! װאָס איר װילט ― דאָס טוט איר. װילט איר אַ פֿאַבריקע ― איז אַ פֿאַבריקע. עפֿענען אַ סטאָרקעstore: קראָם ― איז אַ סטאָרקע. שטופּן אַ פּושקאַרpushcart: שטופּװעגל ― איז אַ פּושקאַר. אַנישט ― נעמט איר זיך צו פּעדלערײַ, אָדער איר גײט אַרבעטן אין אַ שאַפּ ― אַ פֿרײַע מדינה! איר קאָנט אײַך געשװאָלן װערן פֿון הונגער, אױסציִען זיך אין גאַס, װעט אײַך קײנער נישט שטערן, קײן װאָרט נישט זאָגן…

„הײַנט די גרײס פֿון די שטעט! די ברײט פֿון די גאַסן! די הײך פֿון די הײַזער! פֿאַראַן דאָרט אַ „הײַזקע“, רופֿט מען זי די „װאָלװאָרטWoolworth Building“, שפּאַרט אָן דער שפּיץ קױמען גלײַך אין דער כמאַרע אַרײַן און נאָך העכער; אַ סבֿרה, אַז די הײַזקע פֿאַרמאָגט עטלעכע הונדערט עטאַזשן. װי אַזױ קריכט מען אַרױף אױפֿן בױדעם? דורך אַזאַ לײטער, װאָס מע רופֿט אים „עלעװײטערelevator: ליפֿט“. אַז איר באַדאַרפֿט האָבן עמעצן אױפֿן אײבערשטן עטאַזש, זעצט איר זיך אַװעק אונטן, אױפֿן עלעװײטער, גאַנץ פֿרי, קומט איר צו פֿאָרן אַהין אַרױף ערשט פֿאַרנאַכטלעך, אַזױ אַרום מנחה צײַט.

„איך בין אַ בעלן געװען אַמאָל זיך דורכפֿאָרן אַרױף, אַ קוק טאָן אױף אַ טשיקאַװעס, װאָס טוט זיך דאָרט ― האָב איך קײן חרטה נישט. דאָס, װאָס איך האָב דאָרטן געזען, װעל איך שױן נישט זען קײנמאָל. און װי איך האָב געפֿילט ― לאָזט זיך גאָרנישט באַשרײַבן. שטעלט אײַך פֿאָר, איך שטײ מיר פֿון אױבן און קוק מיר אַראָפּ, פּלוצעם דערפֿיל איך אױף מײַן לינקער באַק עפּעס אַ מאָדנע קעלט און אַ גלאַטע, עפּעס װי אײַז; און נישט װי אײַז, נאָר װי שטאַרק פֿאַרקילטע פּעטשאַ, גליטשיק און דרילעװאַטע. איך דרײ אױס פּאַװאָליע דעם קאָפּ לינקס, איך טו קוק ― ס'איז די לבֿנה.

„הײַנט דאָס לעבן זײערס איז נאָר געיאָגט, און נאָר געלאָפֿן, און נאָר געכאַפּט זיך. „אַריהאָפּhurry up: שנעל“ הײסט דאָס בײַ זײ. אַלצדינג איז בחיפּזון, און אַפֿילו עסן עסט דאָס אױך אױף אײן פֿוס. מע כאַפּט זיך אַרײַן אין אַ רעסטאָראַן און מע הײסט זיך געבן אַ שנאַפּס, און אױף צו פֿאַרבײַסן האָב איך אַלײן געזען, װי מען האָט אײנעם דערלאַנגט עפּעס אױף אַ טעלער, אַ פֿריש, אַ צאַפּלדיקס, און ביז ער האָט דאָס צעשניטן, איז אײן האַלב אַװעקגעפֿלױגן אױף אײן זײַט, די אַנדערע האַלב אױף דער אַנדערער זײַט, און דער חבֿרהמאַן איז פֿאַרטיק געװאָרן מיט זײַן אָנבײַסן.

„פֿונדעסטװעגן זאָלט איר אָנקוקן װי געזונט זײ זײַנען! אײַזן! גיבורים! בײַ זײ איז אַ מאָדע שלאָגן זיך אין סטריטstreet: גאַס, אין מיטן גאַס הײסט דאָס. נישט זײ מײנען אײַך שלאָגן, הרגענען, אונטערשלאָגן אַן אױג, אױסשלאָגן אַ פּאָר צײן. װי בײַ אונדז. חלילה! נאָר גלאַט אַזױ, מע פֿאַרקאַטשעט די אַרבל און מע גיט זיך קלעפּ, מען װיל זען װער װעמען. בײַ זײ װערט עס אָנגערופֿן אױף זײער לשון: מע פֿײַטלטfight: זיך שלאָגן זיך. אײן מאָל בין איך געגאַנגען שפּאַצירן אין די בראָנקס, געטראָגן מיט זיך אַ ביסל סחורה, גײען אַקעגן מיר צװײ באָיעסboys: ייִנגלעך, לױפֿערס, יונגאַטשעס הײסט דאָס, און טשעפּען זיך צו מיר ― זײ װילן זיך פֿײַטלען מיט מיר. זאָג איך: „נאָסערNo, sir: לא מיט אַן אַלף ― איך פֿײַטל זיך נישט“. אַהין־אַהער, זײ לאָזן מיך נישט גײן װײַטער. בין איך זיך מישבֿ, אַז איר זײַט יאָ אַזעלכע, װעל איך אײַך באַװײַזן, װער עלטער איז. און גײ און לײג אַװעק דאָס פּעקל און װאַרף אַראָפּ די קאַפּאָטע, און אַז איך הײב אָן כאַפּן קלעפּ ― קױם אַ לעבעדיקער אַרױס פֿון זײערע הענט! אַז זײ זײַנען צװײ און איך בין אײנער! פֿון דעמאָלט אָן פֿײַטל איך שױן מער נישט, מע זאָל מיך אָפּגילטן.

„הײַנט זײער לשון! אַלצדינג איז בײַ זײ פֿאַרקערט און װי אױף צו־להכעיס. למשל, אַז בײַ אונדז איז קיך ― איז בײַ זײ קיטשעןkitchen. אַז בײַ אונדז איז קצבֿ ― איז בײַ זײ בוּטשערbutcher. אַז בײַ אונדז איז אַ שכן ― איז בײַ זײ אַ נעקסדאָריקערnext door. אַ שכנה ― אַ נעקסדאָריקע. אַ בעל־הביתטע ― אַ לענדלאָריקעlandlord. אַלצדינג קאַפּױר. אַנומלט האָב איך געװאָלט קױפֿן אַ האָן אױף שלאָגן כּפּרות. זאָג איך צו דער מיסעסMrs: פֿרױ, זי זאָל מיר קױפֿן אַ האָן/hʊn/. פֿרעגט זי מיך: „אַ הון גאָר? אַ הון איז דאָך פֿאַר מיר!“ זאָג איך: „לאָז זײַן אַזױ ― אַ האָן/hʊn/ פֿאַר מיר און פֿאַר אײַך אַ הון/hɪn/“. זאָגט זי: „װוּהין?“ איז זי נאָך אַ ליטװיטשקע אױך צו די צרות! און בײַ די ליטװאַקעס װעט איר דען דערגײן אַמאָל אַ טאָלק? אַז אַ הין איז בײַ זײ אַ הון, און אַ הון אַ האָן ― אַ מעשׂה אָן אַן עק! פֿאַל איך אױף אַ המצאה און זאָג איר: „קױפֿט מיר דעם דזשענטעלמען פֿון די הינער“. אַװדאי האָט זי פֿאַרשטאַנען און ערשט דעמאָלט מזכּה געװען מיך מיטן שײנעם װאָרט „אָלרײַט“, װאָס איז כּמעט אַלץ אײנס, װאָס בײַ אונדז „מהיכא־תּיתי, פֿאַרװאָס נישט? אָך, מיטן גרעסטן בזיון!“… „הײַנט דעם כּבֿוד, װאָס מיר, ייִדן, האָבן דאָרטן! קײן אומה־ולשון איז דאָרט נישט אַזױ געהױבן, געהױכט און געקרױנט, װי דער ייִד. אַ ייִד איז דאָרט גאָר אַ גאַנצער צימעס. עס איז גאָר אַ ייִחוס, אַז מען איז אַ ייִד. איר קאָנט באַגעגענען, למשל, סוכּות אַ ייִדן אין מיטן „פֿינפֿטע עװעניו“ מיט אַ לולבֿ און מיט אַן אתרוג און האָט קײן מורא נישט, מע זאָל אים דערפֿאַר אײַנזעצן. אַז איך זאָג אײַך, אַז מע האָט דאָרט ליב דעם ייִדן, איז דאָך נישט שײך. פֿײַנט האָט מען דאָרט נאָר אַ ייִדישע באָרד און פּאות. „װיסקעסwhiskers: װאָנצעס“ הײסט דאָס אױף זײער לשון. דערזעען זײ אַ ייִדן מיט װיסקעס, לאָזן זײ דעם ייִדן צורו, נאָר די װיסקעס צופּן זײ אים אַזױ לאַנג, ביז ער מוז זײ אַראָפּנעמען, אָפּגאָלן. דעריבער זײַנען דאָרט דאָס רובֿ ייִדן אָן בערד און אָן װאָנצעס. דאָס פּנים גלאַט װי אַ טעלער. שװער צו דערקענען, װער ס'אַ ייִד און װער נישט. אַז נישט קײן באָרד און נישט קײן לשון, סײַדן נאָכן אימפּעט, בעת ער גײט, און נאָכן מאַכן מיט די הענט, בעת ער רעדט… װײַטער זײַנען זײ ייִדן. ייִדן מיט אַלע פּיטשעװקעס. היטן אָפּ אַלע ייִדישע מינהגים. האָבן ליב אַלע ייִדישע מאכלים, האַלטן פֿון אַלע ייִדישע יום־טובֿים. פּסח איז פּסח. מצות באַקט מען דאָרט אַ גאַנץ קײַלעכדיק יאָר, און אױף חרוסת איז דאָ אַ באַזונדערע פֿאַבריקע, אַ „פֿעקטאָריfactory“ הײסט דאָס דאָרטן. טױזנטער און טױזנטער אַרבעטער זיצן אין דער פֿעקטאָרי און זײ „מאַנופֿעקטשורןmanufacture: פֿאַבריצירן“ חרוסת. און אױך פֿון כּרפּס און פֿון מרור מאַכן דאָרטן ייִדן אַ לעבן ― איר שפּילט זיך מיט אַמעריקע?…“

― יאָ, בערל־אײַזיק, דאָס איז אַלצדינג זײער פֿײַן, װאָס דו דערצײלסט. דו זאָג נאָר אײן זאַך, װאָס מיר װאָלטן װעלן װיסן: מע שטאַרבט דאָרטן אין אַמעריקע אױך אַזױ װי דאָ? צי מע לעבט דאָרטן אײביק?

„מע שטאַרבט, פֿאַרװאָס זאָל מען נישט שטאַרבן? אין אַמעריקע, אַז מע טוט אַ שטאַרב, איז טױזנט אין אײן טאָג, צען טױזנט, און צװאַנציק טױזנט, און דרײַסיק טױזנט! גאַנצע גאַסן פֿאַלן דאָרטן אײַן! שטעט גאַנצע װערן אײַנגעזונקען אַזױ װי קורח!… איר שפּילט זיך מיט אַמעריקע?“

― שאַ, װי באַלד אַזױ, װאָס איז מיט זײ דער ייִחוס? שטאַרבן זײ, הײסט דאָס, גלײַך מיט אונדז?

„יאָ, שטאַרבן שטאַרבט מען, נאָר װי אַזױ שטאַרבט מען ― אָט דאָס איז די זאַך. און נישט אַזױ נאָר דאָס שטאַרבן. שטאַרבן שטאַרבט מען אומעטום אַלץ אײנס. פֿונעם טױט שטאַרבט מען. דער עיקר איז דאָס באַהאַלטן ― אָט װאָס! ערשטנס, איז אין אַמעריקע דער אײַנפֿיר, אַז יעדער װײס פֿריִער װוּ מע װעט אים באַהאַלטן. װאָרעם ער גײט אַלײן, נאָך בעת ער לעבט, און קלײַבט זיך אַלײן אױס אַן אָרט אױפֿן בית־עולם ― „סעמעטעריעcemetery“ הײסט עס דאָרטן ― און דינגט זיך אַזױ לאַנג, ביז ער גלײַכט זיך אױס פֿאַרן פּרײַז. נעמט ער די פּלוניתטע זײַנע און פֿאָרט זיך דורך מיט איר אױף דער סעמעטעריע און זאָגט איר: „זעסטו, נשמה מײַנע? אָט דאָ װעסטו ליגן, אָט דאָ װעל איך ליגן, און דאָרט װעלן ליגן אונדזערע קינדער“… דערנאָך גײט ער אַװעק אין דעם אָפֿיס פֿון לװיות און באַשטעלט זיך אַ לװיה איבער הונדערט און צװאַנציק יאָר, װאָס פֿאַר אַ קלאַס ער װיל. און קלאַסן זײַנען דאָרטן פֿאַראַן אַזױ גרױס װי דרײַ: ערשטע, צװײטע און דריטע קלאַס. ערשטע קלאַס, פֿאַר גאַנץ גרױסע גבֿירים, מיליאָנערן, קאָסט טױזנט טאָלער אַ לװיה. איז דאָס שױן אײן מאָל אַ לװיה! די זון שײַנט, אין דרױסן איז אַ חיות. די מיטה איז אױף אַ שװאַרצן קאַטאַפֿאַלק, מיט זילבער באַלײגט. די פֿערד זײַנען אַלע אָנגעטאָן מיט שװאַרצע פּאָמפּאָנעס און װײַסע פֿעדערן. די רעװערענטןreverends ― רבנים, חזנים, שמשׂים ― אױך אין שװאַרצן מיט װײַסע קנעפּ, און קאַרעטעס נאָך דער מיטה ― אָן אַ שיעור קאַרעטעס! און אַלע קינדער פֿון אַלע תּלמוד־תּורות גײען אױף צו פֿריִער און מע זינגט אױף אַ קול אױסגעצױגן: צ־ד־ק ל־פֿ־נ־י־ו י־ה־ל־ך ו־י־שׂ־ם ל־ד־ר־ך פּ־ע־מ־י־ו!… פֿונעם דאָזיקן געזאַנג קלינגט די שטאָט; אַ קלײניקײט ― טױזנט טאָלער?!…

„צװײטע קלאַס איז אױך אַ פֿײַנע לװיה, קאָסט שױן נאָר פֿינף הונדערט טאָלער, און איז שױן נישט דאָס. דער טאָג איז שױן נישט אַזױ פֿױגלדיק. די מיטה איז אױך אױף אַ שװאַרצן קאַטאַפֿאַלק, נאָר אָן זילבער באַלײגט. די פֿערד מיט די רעװערענטן זײַנען אָנגעטאָן אין שװאַרצן, נאָר אָן פֿעדערן און אָן קנעפּ. קאַרעטעס גײען נאָך, נאָר שױן נישט אַזױ פֿיל. קינדער ― נאָר פֿון עטלעכע תּלמוד־תּורות גײען אױף צו פֿריִער און זינגען שױן נישט אַזױ אױסגעצױגן: צדק לפֿניו יהלך ― וישׂם לדרך פּעמיו! דאָס זינגען איז טרױעריק, מיטן נוסח װי מע זאָגט תּהילים ― װעדליק פֿינף הונדערט טאָלער…

„דריטע קלאַס איז שױן גאָר אַ געמײנע לװיה און קאָסט אין גאַנצן אײן הונדערטער. אין דרױסן איז שױן קיל. כמאַרנעװאַטע. די מיטה אָן אַ קאַטאַפֿאַלק. פֿערד אינגאַנצן צװײ, און רעװערענטן אױך צװײ. קאַרעטעס ― קײן אײנע נישט. קינדער נאָר פֿון אײן תּלמוד־תּורה גײען אױף צו פֿריִער און כאַפּן אָפּ גאָר אָן אַ שום ניגון:

און שלעפֿעריק, שטיל, קױם װאָס מע הערט זײ ― סך־הכּל הונדערט טאָלער, װאָס קאָן מען פֿאַר אײן הונדערטער פֿאַרלאַנגען?“…

― יאָ, װאָס זשע טוט אָבער, בערל־אײַזיק, דער, װאָס פֿאַרמאָגט קײן הונדערטער אױך נישט?

„איז ער טאַקע אױף גרױסע צרות! אָן געלט איז אומעטום שלעכט! דער אָרעמאַן ליגט אַלע מאָל נײַן אײלן אין דער ערד!… פֿונדעסטװעגן, מײנט נישט! אין אַמעריקע לאָזט מען דעם אָרעמאַן אױך נישט ליגן נישט קײן באַהאַלטענעם. מע מאַכט אים אַ לװיה אָן געלט, עס קאָסט אים נישט קײן סענט אַפֿילו. אַװדאי איז דאָס אַ טרױעריקע לװיה. קײן שום צערעמאָניעס, קײן סימן פֿון קײן פֿערד און פֿון קײן רעװערענטן. און אין דרױסן ליאַפּעט. נאָר צװײ שמשׂים קומען צו גײן, די שמשׂים פֿון בײדע זײַטן און אין מיטן דער בר־מינן ― און אַלע דרײַ שלעפּן זײ זיך נעבעך צופֿוס גלײַך ביז צום בית־עלמין… אָן געלט, הערט איר, זאָל מען גאָרנישט געבױרן װערן ― אַ פּאַסקודנע װעלט… װער פֿון אײַך, ייִדן, פֿאַרמאָגט אַן איבעריקן פּאַפּיראָס?“

די גרױסע שײנע אַלטע גױיִשע שטאָט יעהופּעץ, װאָס האָט זיך פֿון פֿאַר טױזנט יאָרן, נאָך בימי װלאַדימיר דעם הײליקןВолодимѣръ Свѧтославичь 958-1015, צעװאָרפֿן אין דער לענג און אין דער ברײט, באַרג אַראָפּ, באַרג אַרױף, אױפֿן ברעג פֿונעם אַלטן גרױען דניעפּער, האָט שױן לאַנג אַזעלכע מינים ייִדן נישט געזען, װי אײן מאָל אין אַ פֿרימאָרגן ― סוף זומער איז דאָס געװען. מע קאָן נישט זאָגן, אַז די דאָזיקע נישט־ייִדישע שטאָט איז, חלילה, זשעדנע אַ ייִדן אױף אַ רפֿואה. אַדרבא, עם איז באַװוּסט, אַז זי האָט צו טאָן פֿון קדמונים נאָר מיט ייִדן, גלײַך װי איר פֿעלט שױן מער נישט, װי מע זאָגט, קײן זאַך, נאָר ייִדן און קאָפּװײטיק. װען איר זאָלט נישט עפֿענען אַ בלאַט־צײַטונג, איז דאָס ערשטע, װאָס קומט אײַך פֿאַר די אױגן ― „ייִדן“. אַזױ פֿיל און אַזױ פֿיל ייִדן האָבן זיך אָנגעגעבן אין אוניװערסיטעט ― און מע האָט זײ נישט צוגענומען. אַזױ פֿיל און אַזױ פֿיל ייִדן האָט מען געפּאַקט בײַנאַכט אױף אַן „אָבלאַװע“ ― און מע האָט זײ יאָ צוגענומען. אַ שטײגער, ס'זאָל זיך אַמאָל טרעפֿן, חלילה, פֿאַרקערט: אַז די ייִדן פֿון אוניװערסיטעט זאָל מען יאָ צונעמען, און די פֿון „אָבלאַװעס“ נישט ― דאָס איז אַ זאַך, װאָס עס קאָן נישט זײַן, למשל, אַז בעת איר זײַט שטאַרק הונגעריק, זאָלט איר על־פּי־טעות טרעפֿן מיטן ביסן צו יענעם אין מױל אַרײַן.

הכּלל, װאָס זשע זײַנען דאָס געװען פֿאַר אַ מינים ייִדן אין יענעם פֿרימאָרגן װאָס מיר דערצײלן? ― דאָס זײַנען געװען כּתרילעװקער בעלי־בתּים. און נישט נאָר סתּם בעלי־בתּים, נאָר אױסגעקליבענע, אױסדערװײלטע צוליב זײער־זײער אַ װיכטיקער זאַך, צוליב זײער־זײער אַ גרױסער מיצװה; דאָס זײַנען געװען אײנס אין אײנס, די שענסטע, די חשובֿסטע בעלי־בתּים פֿון שטאָט, דער סאַמע צימעס פֿון כּתרילעװקע. איך װאָלט אײַך זײ אָנגערופֿן בײַ די נעמען ― איז נישט נײטיק. אַ כּתרילעװקער ייִד, אַן עוסק־במיצװה, זוכט נישט בײַ דער װעלט קײן כּבֿוד און איז נישט געװױנט געװאָרן, אַז זײַן נאָמען זאָל זײַן געדרוקט אין דרױסן אױף די בלעטער; פֿאַר אים איז גענוג דאָס ביסל כּבֿוד, װאָס ער האָט אױפֿן אָרט, און ער דאַנקט גאָט, אַז ער װערט כאָטש נישט געזידלט פֿון די זײַניקע…

צװישן די דאָזיקע אױסדערװײלטע איז געװען אײנער אַן עלטערער, גאָר אַן אַלטער מאַן, אַ ייִד אַ זקן, אַריבער שמונים, װאָס גײט שױן אײַנגעבױגן, אָנגעלענט אױף אַן אַלטן שטעקן, אָבער ער האַלט זיך נאָך, קײן עין־הרע, גאַנץ נישקשהדיק. אָנגעטאָן איז ער געװען שבתדיק: אין אַ זײַדענער שרײַענדיקער ראַדזעװוּלקע, אָן אַרבל, אױף אַן אַלטער נאָר אַטלעסענער צעהאַקטער קאַפּאָטע, מיט אַ שטרײַמל אױפֿן קאָפּ און מיט שיך און זאָקן אױף די פֿיס. דער איבעריקער עולם איז שױן געװען נישט אַזױ יום־טובֿדיק אָנגעטאָן. דערפֿאַר זײַנען זײ אָבער געװען יום־טובֿדיק געשטימט. געגאַנגען מיט אימפּעט, אַ ביסל אָנגעצױגן, נערװעז, געטראָגן בײַכיקע טלית־ותּפֿילינס און זאָנטיקעס, משונה־מאָדנע גרױסע פּאַראַסאָלן, װאָס נאָר אײן גאָט װײס דעם אמת ― אױף װאָס באַדאַרף מען זײ, אַז קײן רעגן גײט נישט און די זון ברענט נישט? דער מחבר פֿון דער דאָזיקער געשיכטע האָט שױן לאַנג באַמערקט, אַז עס געפֿינען זיך ייִדן אַזױנע, װאָס קאָנען זיך נישט צעשײדן מיטן שירעם סײַ זומער, סײַ װינטער. װיפֿל איך האָב מיך שױן אָנגעזען אױף מײַן לעבן מיט די דאָזיקע מינים ייִדן, האָב איך נאָך כּמעט קײנמאָל נישט געזען, דער שירעם זאָל זײַן בײַ זײ אַן אױפֿגעשטעלטער איבערן קאָפּ, װי עס װאָלט, אײגנטלעך באַדאַרפֿט צו זײַן. מערסטנטײל באַגעגנט איר אַ ייִדן לױפֿן אײַנגעבױגן, דער װינט בלאָזט, שמײַסט אין פּנים אַרײַן, צענעמט אים די פּאָלעס פֿון דער קאַפּאָטע און פֿאַרקאַטשעט אים פֿון הינטן, מחילה, איבערן קאָפּ ― און ער מיטן שירעם: טיאַפּ־טיאַפּ, פּיטש־פּאַטש איבער די ליטקעס פֿון די פֿיס. איך בין אַ בעלן געװען אַמאָל אָפּשטעלן אַזאַ ייִדן, באַטראַכטן דעם שירעם, אים נעמען אין האַנט אַרײַן ― װעגט ער, נישקשה, שײנע עטלעכע פֿונט. ס'איז אים כּמעט אוממעגלעך צו עפֿענען. און אַז איר האָט אים שױן אױפֿגעעפֿנט, מעג איר זיך שױן געזעגענען: איר װעט אים צוריק אַזױ גיך נישט פֿאַרמאַכן. די שטעקלעך זײַנע שטעלן זיך פּאָפּעריק מיט די קעפּלעך אַרױף, און פֿון דעם שירעם װערט אַ מין פּאַראַשוט, װאָס בײַ אַ רעכטן װינט קאָן דאָס אײַך, חלילה, אױפֿהײבן און אַװעקטראָגן אינאײנעם מיטן זאָנטיק װײַט־װײַט אַרױף, אונטער דער כמאַרע, כּמעט װי מיט אַן אַעראָפּלאַן… נאָר לאָמיר אַװעקװאַרפֿן די זאָנטיקעס און זיך אומקערן צוריק צו אונדזערע ייִדן.

געגאַנגען זײַנען זײ געשמײַדיק, גלײַך װי עמעצער װאָלט זײ געטריבן האַלדז־און־נאַקן, אָדער גלײַך װי זײ װאָלטן מורא האָבן פֿאַרשפּעטיקן ערגעץ אױף אַ שׂמחה, אַ סעודה אָדער אַזױ אַן אַסיפֿה. און גערעדט האָבן זײ הױך אױף אַ קול, און אַלע אינאײנעם, און מיט הענט, װי געװײנטלעך. נאָר זעלטן האָט געטראָפֿן, אַז מע האָט זיך אָפּגעשטעלט, פֿאַרלײגט די הענט אַרונטער און באַטראַכט די הױכע שײנע רײַכע מױערן פֿון שטאָט, זיך גאָרנישט געקאָנט זאַט אָנקוקן.

― געפֿעלט אײַך, אַ שטײגער, אָט דאָס הײַזל? ― רופֿט זיך אָן אײנער, פֿאַררוקט דאָס היטל, אָטעמט װי אַ בלאָז־זאַק און מאַכט מיט די זײַטן, װי אַן אײַנגעמידט פֿערדל. ― איר זײַט עפּעס אַ מבֿין אױף דאָס הײַזל? שױן אײן מאָל אַ הײַזל!

― יאָ, נישקשה פֿון אַ הײַזל, ― ענטפֿערט אים דער אַנדערער שטיל און קױם װאָס ער זשיפּעט.

― װאָס, רעכנט איר, באַדאַרף עס קאָסטן דאָס הײַזל? ― מאַכט אײנער אַ יאַדעשליװער מיט גלאַנצנדיקע אױגן און נעמט זיך מיט בײדע הענט אונטער די זײַטן.

― דאָס הײַזל? ― ענטפֿערט אים אײנער מיט אַ ברײטן שטערן, װײַזט אױס, אַ בעל־חשבון און אַ מבֿין אױף הײַזער. ― איך רעכן, אַז דאָס הײַזל מיטן פּלאַץ באַדאַרף זײַן װערט אָט דאָ, אין דעם שטעטל, נישט װינציקער פֿון אַ מאה אלף.

― כאַ־כאַ־כאַ! ― צעלאַכט זיך אַ יונגערמאַן מיט אַ בלאַס פּנים, װאָס נאָר־װאָס האָט זיך אָנגעהױבן שיטן אױף דעם אַ בערדל. ― מאה אלף, זאָגט איר? לאָמיר עס אַלע פֿאַרמאָגן, װאָס מער…

― בהמה! ― רופֿט זיך אָן דער יאַדעשליװער מיט די גלאַנצנדיקע אױגן. ― װיבאַלד אַז װינטשן, לאָמיר זיך שױן בעסער װינטשן פֿאַרמאָגן, װאָס מען איז שולדיק אױפֿן דאָזיקן הײַזל!…

און עם קײטלט זיך אַ שמועס װעגן הײַזער, אַ לאַנגער שמועס, אָן אַ שום צװעק; דאָס איז מער נישט אַן אױסרײד. אײגנטלעך, זײַנען שױן אַלע רעכט מיד פֿונעם גײן באַרג־אַרױף און װאָלטן אַלע חשק געהאַט זיך אָפּשטעלן אױף אַ װײַלע איבערכאַפּן דעם אָטעם.

― אַ פּנים, ס'איז אײַך שװערלעך, רבי, צו גײן באַרג־אַרױף? אפֿשר װאָלט איר אײַך צוגעזעצט אָט דאָ ערגעץ אױף אַ װײַלע אָפּרוען?

דאָס איז געזאָגט געװאָרן צום אַלטן, װאָס איז געגאַנגען, נישט קוקנדיק אױף זײַנע אַכציק יאָר, מיט פֿעסטע טריט, אױף־צו־פֿריִער. און אַלע אױסדערװײלטע פֿון כּתרילעװקע האָבן זיך אָפּגעשטעלט אױף אַ װײַלע, אױפֿגעהױבן די אױגן און גענומען זוכן אַן אָרט פֿאַרן אַלטן אױף צו צוזעצן זיך. נאָך אײדער זײ האָבן צײַט געהאַט אַרומקוקן זיך, װוּ זײ זײַנען אין דער װעלט, איז אַרױסגעװאַקסן, װי פֿון אונטער דער ערד, אַ נפֿש, אַ באַװאָפֿנטער פֿון אױבן ביז אַראָפּ, מיט אַ רױט פּנים און מיט װײַסע הענטשקעס, און ― גלײַך אױף זײ!… אַלע אױסדערװײלטע האָבן דערפֿילט, אַז ס'איז בײַ זײ פֿאַרקילט געװאָרן דער מאַמעס מילך, און אַלע אױגן האָבן זיך געװענדט צום אַלטן, װאָס װעט ער זאָגן? דער אַלטער האָט אָבער נישט געזאָגט דאָס צװײטע װאָרט. ער האָט זיך נאָר אָנגעלענט אױפֿן אַלטן שטעקן און געגאַנגען מיט די זעלבע פֿעסטע טריט פֿאָרױס, װי אַן אמתער גיבור, און אַלע נאָך אים, אַזױ אַז דער אָנגעװאָפֿנטער נפֿש איז געבליבן שטײן אין דער הינער־פּלעט, נישט צו װיסן, װאָס טוט מען מיט זײ? פֿאַרהאַלטן? ― װײס ער נישט פֿאַר װאָס? װעמען שטערן זײ? דורכלאָזן? ― װי אַזױ װערט מען נישט געװאָר, װאָס דאָס זײַנען פֿאַראַ מינים באַשעפֿענישן אױף דער װעלט? האָט ער אױסגעדרײט דעם קאָפּ צוריק און נאָכגעקוקט זײ מיט די אױגן ביז העט־העט אַרױף. דאָרט האָבן זײ זיך אָפּגעשטעלט אין אַ טױער פֿון אַ רײַך גרױסאַרטיק הױז.

איצט פֿרעגט זיך: װוּהין זײַנען דאָס געגאַנגען, אײגנטלעך, די דאָזיקע אױסדערװײלטע פֿון כּתרילעװקע? צו װעמען און צוליב װאָס?

דאָס איז מען געגאַנגען צו די נגידים קלײַבן נדבֿות, בעטן ברױט, װעגן רחמנות אױף די אָרעמע עלנטע שטאָט כּתרילעװקע. אַן אומגליק האָט געטראָפֿן אין כּתרילעװקע. איר קענט מיך נישט פֿון נעכטן. איר װײסט, אַז איך בין נישט קײן מענטש פֿון אָנזאָגן שלעכטע בשׂורות. נאָר װאָס זאָל מען טאָן ― עס איז געקומען די צײַט, װאָס איר דאַרפֿט עס װיסן:

רבותי! כּתרילעװקע איז אָפּגעברענט געװאָרן!

יאָ, ליבע פֿרײַנט, כּתרילעװקע איז אָפּגעברענט געװאָרן. נאָר איר מײנט, עפּעס גלאַט אַזױ אָפּגעברענט געװאָרן?

עס זײַנען דעם זומער, נישט צו פֿאַרזינדיקן, אָפּגעברענט געװאָרן גענוג ייִדישע שטעט און שטעטלעך. נאָר װאָס דען? ס'איז אַ חילוק; ברענען צו ברענען איז נישט גלײַך. כּתרילעװקע האָט זיך געװאָלט, אַ פּנים, אױספֿײַנען פֿאַר דער װעלט, האָט זי זיך אָנגערופֿן צו די איבעריקע ייִדישע שטעט: „װאָס? איר ברענט? כאַ־כאַ! לאָזט מיך, אָט װעט איר זען, װי אַ שטאָט ברענט!“ און כּתרילעװקע האָט זיך אָנגעצונדן װי אַ ליכט… נאָר נײן. מיר לאָזן איבער די באַשרײַבונג פֿון כּתרילעװקער שׂרפֿה פֿאַר אונדזער קאָלעגע, פֿישל דעם קאָרעספּאָנדענט ― דאָס איז זײַן אַרבעט. באַלד אױף מאָרגן נאָך דער גרױסער שׂרפֿה האָט פֿישל קאָרעספּאָנדענט, װאָס איז אַלײן אױך אָפּגעברענט געװאָרן, קױם מיטן לעבן אַרױס, ערגעץ געקריגן מיט נסים אַ טינט־און־פֿעדער און האָט צעשיקט קאָרעספּאָנדענציעס אין אַלע ייִדישע צײַטונגען אין זײער אַ שײנער מליצה־שפּראַך און מיט אַ זעלטן שײנער האַנטשריפֿט, בזה־הלשון:

„אַ קול אין הימל טוט זיך הערן! די טאָכטער כּתרילעװקע װײנט אױף איר גרױסן אומגליק ― זי װיל זיך נישט טרײסטן! אַ בראָך אױף אַ בראָך! אַ װוּנד אױף אַ װוּנד! כּתרילעװקע איז נאָך נישט געקומען צו זיך נאָך דער „בהלה“, װאָס אױף איר איז געװען, האָט זיך אױסגעגאָסן אױף איר אַ נײַער גרימצאָרן, זי האָט אױסגעטרונקען דעם ביטערן כּוס פֿון גאָטס האַנט ― אַ פֿײַער האָט אַראָפּגענידערט פֿונעם הימל און אָנגעצונדן די שטאָט פֿון אײן עק ביזן אַנדערן עק, אױסגעלעקט ביזן אָפּגרונט ― נישט געהאַט קײן רחמנות אױף די הײליקע בתּי־מדרשים, און אױף קינדער, קלײנע, זײגנדיקע פֿון דער ברוסט, װאָס זײַנען אַרױף מיטן פֿײַערדיקן פֿלאַם אין הימל אַרײַן. און אױך אַלטע מענטשן, אָרעמע, קראַנקע און שװאַכע זײַנען געװען אַן עסנװאַרג פֿאַרן פֿײַער אינעם טאָג, װאָס גאָט האָט אונדז געטאָן באַשטראָפֿן בכּפֿל־כּפֿלים פֿאַר אונדזערע גרױסע זינד, און אַפֿילו אױף זײַן הײליקער תּורה האָט גאָט קײן רחמנות נישט געהאַט, זי איז פֿאַרברענט געװאָרן אינאײנעם מיטן אַלטן בית־המדרש, און מיר געפֿינען זיך איצט אונטער דער דעק פֿונעם הימל עלנטע, נאַקעטע און באָרװעסע, הונגעריקע און דאָרשטיקע, און װי די אינדן אױף די אױסגאַנגען פֿון די װאַסערן, אַזױ קוקן אַרױס אונדזערע אױגן צו אונדזערע באַרעמהאַרציקע ברידער, די קינדער פֿון די באַרעמהאַרציקע: מיר בעטן אײַך! דערבאַרעמט אײַך! לײַטזעליקט אונדז! לאָז אױפֿגעװעקט װערן רחמנות אין אײַערע גוטע הערצער און לאָזן אײַערע באַװיליקטע הענט אױסשטרעקן אונדז הילף װאָס גיכער, װאָרעם מיר זײַנען פֿאַראָרעמט געװאָרן זײער! זײַט אונדז אַ דערנערונג און לאָזט נישט פֿאַרלױרן גײן דאָס איבערגעבליבענע ביסל יעקבֿ!“…

דאַכט זיך, װאָס װאָלט געװען פֿאַר אַן אומגליק, אַז די דאָזיקע האַרצרײַסנדיקע קאָרעספּאָנדענציע, װאָס איטלעכס װאָרט פֿון איר איז אַ זיפֿץ און איטלעכס אות ― אַ טרער, זאָל טאַקע, חלילה, זײַן געדרוקט אין אַ ייִדיש בלאַט? נײן. האָט מען גענומען פֿישלס האָרעװאַניע נעבעך צו פֿאַרקירצן, קװעטשן און אַרױסקװעטשן פֿון איר דאָס תּמצית, און מע האָט ערגעץ אין אַ װינקעלע מיט גאַנץ קלײנע אותיות אַרײַנגעקװעטשט קױם דריטהאַלבן שורהלעך.

„אָפּגעברענט כּתרילעװקע, נישט באַגאַנגען זיך אָן מענטשלעכע קרבנות. מע בעט הילף“.

אמת, די צײַטונגען פֿאַרענטפֿערן זיך אַפֿילו, אַז זײ זײַנען נישט שולדיק. זײ האָבן, זאָגן זײ, פֿונעם דאָזיקן פֿישל פֿון כּתרילעװקע כּמעט אַלע טאָג אַ קאָרעספּאָנדענציע; זײ זאָלן װעלן, זאָגן זײ, דרוקן אַלצדינג, װאָס דער דאָזיקער קאָרעספּאָנדענט שרײַבט זײ, װאָלטן זײ באַדאַרפֿט, זאָגן זײ, אַרױסגעבן פֿון די קלײנע מענטשעלעך װעגן אַ באַזונדער בלאַט און האַלטן אַ באַזונדערע דרוק מיט באַזונדערע מענטשן.

טאַקע נאָר חידושים און גענוג! קומט צו עפּעס, אַזױ װערט כּתרילעװקע בײַ איטלעכן גרױס אין די אױגן. די זעלבע רעדאַקטאָרן און אַרױסגעבער, אַז זײ האַלטן בײַ אַרױסלאָזן נײַע בלעטער מיט נײַע ביכער, זשאַלעװען זײ נישט פֿאַר כּתרילעװקע קײן לאַנגע שײנע ברײטע פּראָספּעקטן, שעמען זיך נישט אָנרופֿן די קלײנע מענטשעלעך מיטן נאָמען „פֿיל געערטע און זײער געליבטע אַבאָנענטן“. אמת, מיט קײן סך אַבאָנענטן אױף זײערע בלעטער אין כּתרילעװקע קאָנען זײ זיך נישט באַרימען ― אַרום און אַרום האָבן זײ אין גאַנץ כּתרילעװקע בסך־הכּל אײן אַבאָנענט, זײדל, אונדזער אַלטער באַקאַנטער זײדל רב שעיהס, װאָס בײַ אים געניסט שױן אױף צו לײענען אונדזער קאָרעספּאָנדענט פֿישל, און נאָך אים אַלע איבעריקע, װאָס גאַרן נאָך אַ געדרוקט װאָרט. נאָר װאָס געהער זיך עס אָן מיט פֿישלען? פֿאַרװאָס גײען זײַנע אַלע בריװ מיט אַלע זײַנע שרײַבעכצן גלײַך אונטערן טיש אין קױש אַרײַן, נאָך אײדער מע װײס, װאָס דאָרטן שטײט? פֿאַרװאָס, אַז סע קומט אונטער אַ יום־טובֿ און דער רעדאַקטאָר טרעט אַרױס מיט שײנע געצאַצקעטע װערטער װעגן דעם פֿאָלק ישׂראל, צעהיצט ער זיך און זאָגט:

„װער האָט געצײלט דעם שטױב פֿון יעקבֿן?

און װער האָט גערעכנט די צאָל פֿון די ריטער ישׂראל?“

מײנט ער נישט אױך די קלײנע מענטשעלעך בתוכם? צי, למשל, יענע מוסר־זאָגער, די װאָס זעצן אױס אונדזערע פֿעלערן, רופֿן אונדז אָן מיט די שײנע נעמען „עקספּלואַטאַטאָרן“, „װעלט־פֿרעסערס“, „בלוטזױגערס“ וכדומה, ― מײנען זײ דען נישט אױך די כּתרילעװקער ייִדן בתוכם? כּתרילעװקע מעג טאַקע אױף זיך זאָגן: „צו אַ פּגירה בין איך אױך אַ בהמה“.

מײנט נישט פֿונדעסטװעגן, אַז נאָך דער שׂרפֿה האָט מען זיך באַנוגנט נאָר מיט פֿישלס קאָרעספּאָנדענציעס אַלײן: עס זײַנען צעשיקט געװאָרן אױך בריװ ― זײער שײנע מליצה־בריװ, טאַקע פֿישלס אַרבעט, בכל תּפֿוצות ישׂראל, אומעטום װוּ עס איז פֿאַראַן ערגעץ אַ גבֿיר מיט אַ נאָמען, װאָס לאָזט זיך הערן אױף דער װעלט: קײן יעהופּעץ, קײן אָדעס און קײן מאָסקװע, און קײן לאָנדאָן, און אַפֿילו קײן פּאַריז, צום גרױסן־גרױסן רױטשילד אַלײן. עס זאָל אײַך קײן חידוש נישט זײַן, װי קומט דאָס, װאָס כּתרילעװקע זאָל אָנשפּאַרן אַזש קײן פּאַריז, צו רױטשילדן! שטעלט אײַך פֿאָר אַ מעשׂה, אַז אַ צײַט מיט יאָרן פֿלעגט כּתרילעװקע באַקומען אַלע ערבֿ פּסח פֿון פּאַריז, פֿון רױטשילדן, אױף ר' יוזיפֿלס אַדרעס הונדערט פֿראַנק מעות־חיטים. אמת, שױן פֿון אַ צײַט, אַז רױטשילד האָט אױפֿגעהערט זײ צו שיקן מעות־חיטים, מע װײס נישט, פֿאַר װאָס; נאָר פֿונדעסטװעגן שרײַבן זײ צו אים בריװלעך אַלע מאָל, װען עס מאַכט זיך עפּעס בײַ זײ אַ שׂמחה אָדער, חלילה־וחס, נישט אין אַזאַ שעה אױסגערעדט זאָל זײַן, אַן אומגליק. אַי, פֿאַרװאָס האָבן זײ פֿון אים קײן שום תּשובֿה נישט שױן אַזױ פֿיל יאָרן? דאָס איז קײן קשיא נישט! אפֿשר האָט זיך אים צוגעגעסן לײענען זײערע לאַנגע מגילות? ― קרעפּלעך עסן, זאָגט מען, װערט אױך נימאס! און אפֿשר איז דער אַדרעס נישט געשריבן, װי עס געהער צו זײַן? און אפֿשר האָט זיך געטראָפֿן דאָרטן בײַ רױטשילדן אין פּאַריז דאָס, װאָס, להבֿדיל, בײַ פּרעה מלך מצרים האָט זיך געטראָפֿן, װי אין פּסוק שטײט: ויקם מלך חדש ― ס'איז אױפֿגעשטאַנען אַן אַנדער מלך, אַשר לא ידע את יוסף ― װאָס האָט זיך געמאַכט נישט װיסנדיק… איך רײד פֿון רױטשילדס סעקרעטאַר, פֿון דעם, װאָס נעמט־אָפּ די פּאָסט און לײענט איבער אַלע בריװ. די, װאָס געפֿעלן דעם סעקרעטאַר, די באַװײַזט ער אים, און די בריװ, װאָס געפֿעלן אים נישט, זאָגט ער: „זה חליפֿתי, זה כפּרתי“ ― און מאַרש אונטערן טיש… פֿאַר געװיס װײס איך נישט; נאָר איך מײן, אַז אַזױ באַדאַרף עס זײַן.

הקיצור, איר זעט שױן, אַז כּתרילעװקע איז, ברוך־השם, אַזאַ שטאָט, װאָס זי שטײט אין פֿאַרבינדונג, קאָרעספּאָנדירט מיט דער גאַנצער װעלט. און װיבאַלד עס האָט זיך נאָר געטראָפֿן בײַ זײ דאָס גרױסע אומגליק, אַזױ האָט מען שױן די רגע געגעבן צו װיסן דורך פֿישל קאָרעספּאָנדענט, אױסגעפּױקט איבער דער גאַנצער װעלט, און אַרױסגעקוקט: טאָמער װעט זיך עמעצער אָנרופֿן אױף דער גרױסער צרה, װאָס זײ איז געשען.

פֿון װאַנען האָט זיך גענומען דאָס אומגליק? ― פֿון דעם אַלטן כּתרילעװקער מרחץ, װאָס מיר האָבן עס שױן אַמאָל באַשריבן. אַן אָבאַפּעלעקОба́пол: שטיק האַלב־געזעגט האָלץ האָט זיך אײנמאָל אין אַ דאָנערשטיק אָנגעצונדן, און עס האָט באַלד אַ כאַפּ געטאָן דעם דאַך, און עס האָט נישט געדױערט קײן סך ― איז דאָס גאַנצע מרחץ געװען אײן שטיק פֿײַער. און אַז „אָדם“ מיט „חװהן“, דער בעדער מיט דער בעדערין, זײַנען אַרױסגעשפּרונגען פֿון באָד קױם לעבעדיקע, איז דאָס ערשטע, װאָס זײ איז געקומען אױף דער מחשבֿה: „אױ־װײ, דער רבי!“ ― אין אײן כּהרף־עין איז „אָדם הראשון“ )דער בעדער( געװען אין שטוב, און װי מע טראָגט אַ קלײן קינד פֿון װיגעלע, אַזױ האָט ער אַרױסגעטראָגן דעם רבֿ רב יוזיפֿל אױף זײַנע געזונטע גרױסע הענט, און רב יוזיפֿל דער רבֿ האָט װי אַ קלײן קינד זיך פֿאַרשטעלט די אױגן פֿונעם פֿײַער, װאָס האָט באַלױכטן דעם גאַנצן טײַך מיט די װערבעס, מיטן געמױזעכץ, מיט אַ גאַנצן שטיק הימל, װאָס אַהין האָט זיך געצױגן דאָס פֿײַער און זיך געקײַקלט דער רױך, דער געדיכטער רױך, דורכגעװאָרפֿן אַלע מאָל גרױסע און קלײנע פֿונקען, און אַלץ האָט מיט אַ מאָל באַקומען אַן אַנדער פּנים, אַ מאָדנעם חן, געװאָרן רױט: דער טײַך רױט, דער הימל רױט, די מענטשן רױט ― רב יוזיפֿל האָט נאָך קײנמאָל אַזאַ מין רױטקײט און אַזאַ מין שײנקײט נישט געזען, און ער האָט נישט געקאָנט אײַנהאַלטן זיך פֿון התפּעלות. און אַז „אָדם הראשון“ האָט אים אַנידערגעשטעלט אױף דער ערד, האָט ער אַ זאָג געטאָן צו זיך אַלײן: „װי שײן איז גאָטס װעלטל און װוּנדערלעך!“ ― און האָט זיך אָבער באַלד פֿאַרכאַפּט און אַ קער געטאָן זיך צו „אָדם“ מיט „חװהן“:

― קינדערלעך, האָט עס אײַך, חלילה, נישט געשאַרט אין די נפֿשות? דאַנקען השם־יתברך, װאָס איר זײַט נישט געשטראָפֿט געװאָרן מיט פֿײַער…

― נישט געשטראָפֿט געװאָרן מיט פֿײַער? ― האָט זיך דער בעדער נישט געקאָנט אײַנהאַלטן און אַ זאָג געטאָן מיט אַ ביטער געלעכטער. ― מיט װאָס דען האָט אונדז גאָט געשטראָפֿט: מיט װאַסער?

― נישט דאָס מײן איך. ― פֿאַרענטפֿערט זיך דער רבֿ. ― איך מײן דעם נס, װאָס מיר זײַנען ניצול געװאָרן מיטן לעבן, געלױבט דער בורא.

― מיטן לעבן? װאָס טױג אונדז שױן דאָס לעבן, אַז מיר האָבן נישט קײן באָד?

― רעדסט װי אַ קינד ― מאַכט צו אים רב יוזיפֿל און פֿאַרשטעלט זיך מיט בײדע הענט פֿונעם פֿײַער ― װי אַ קינד רעדסטו! װוּ שטײט דאָס געשריבן, אַז דו באַדאַרפֿסט האָבן אַ באָד? אַז דו ביסט געבױרן געװאָרן, ביסטו דען געבױרן געװאָרן, נאַרעלע, מיט אַ באָד? צי דו האָסט גערעכנט איבער הונדערט יאָר אױף יענער װעלט, אם־ירצה־השם, קומען מיט אַ באָד? אַמאָל איז געװען אַ מלך…

און רב יוזיפֿל האָט געװאָלט דערצײלן זײער אַ שײנעם משל מיט אַ מלך, װי זײַן שטײגער איז; האָט אים דער בעדער, מחילה, איבערגעשלאָגן סאַמע אין אָנהײב:

― װאָס מיר מלך? װער מיר מלך? איר טוט בעסער אַ קוק, זײַט מוחל, װי דאָס פֿײַער קײַקלט זיך מיר עפּעס, עפּעס אַהין, אין שטאָט אַרײַן, און דער װינט בלאָזט מיר עפּעס צו געשמײַדיק! איך האָב מורא, עס זאָל נישט אָננעמען לוי־מרדכי דעם קצבֿס שטוב מיט די שטאַלן, דעמאָלט איז ― זײַ געזונט, כּתרילעװקע!…

און װי אין אַזאַ שעה אױסגערעדט ― עס האָט אַ װאָרף געגעבן דאָס פֿײַער אױף לוי־מרדכי דעם קצבֿס שטוב מיט די שטאַלן, און עס איז מיט אַ מאָל באַלױכטן געװאָרן אַ נײַער שטיק הימל. עס האָט זיך געלאָזט הערן אַ קנאַקן מיט אַ טרישטשען, מיט אַ מעקען פֿון ציגן, און עופֿות פּאָר האָבן זיך פֿון ערגעץ געלאָזט לױפֿן הענדום־פּענדום, אַראָפּ־אַ־באַרג, צעלאָזט די פֿליגלען און אױפֿגעבלאָזן די פֿעדערן, און גיך איז באַלױכטן געװאָרן דער גאַנצער באַרג מיט דער גאַנצער שטאָט מיטן גאַנצן הימל. אַ משונה־מאָדנער געשרײ מיט אַ הילך לאָזט זיך הערן פֿון שטאָט אַזש אַהער, דאָס געשרײ װאַקסט אַלע מאָל שטאַרקער און שטאַרקער און שטאַרקער און װערט צונױפֿגעגאָסן אינאײנעם מיט אַ בילן פֿון הינט, מיט אַ רעװען פֿון קי, מיט אַ קװיטשען פֿון װײַבער, מיט אַ װײנען פֿון קינדער און מיט אַ שרײַען: „װאַסער! װאַסער! ראַטעװעט! גיכער! סע נעצט! סע ברענט!“ ― פּלוצעם זעט מען שפּרינגען אַראָפּ־אַ־באַרג צום טײַך אַ האָלעװעשקע אױף פֿיר פֿיסלעך; די האָלעװעשקע טאַנצט, מאַכט מיט די הערנער און פֿליט גלײַך צום טײַך, דערלױפֿט נישט אָבער און פֿאַלט אַנידער און ציט זיך אױס אױף דער ערד מיט די פֿיסלעך אַרױף, און ציטערט, װי פֿאַרן טױט, און לאָזט אַרױס אױף אַ צוגעלעגערט קול אַ מאָדנע „מע־ע־ע!“ ― דאָס האָט אַ ציג נעבעך פֿאַר גרױס נאַרישקײט גענומען און איז אַרײַנגעשפּרונגען אין פֿײַער אַרײַן און האָט באַלד חרטה געקריגן און אַרױסגעשפּרונגען צוריק; ס'איז שױן אָבער געװען שפּעט ― ס'האָט זיך אָנגעצונדן אױף איר דאָס פּעלצל און גיך פֿאַרסמאַליעט געװאָרן, האָט זי זיך געלאָזט לױפֿן, האָפּ־האָפּ, משוגענערװײַז, גלאַט אַזױ אין דער װעלט אַרײַן, אָן אַ שום פּלאַן און אָן אַ שום שׂכל.

נישט קײן גרעסערער שׂכל איז געלעגן אינעם לױפֿן פֿון די כּתרילעװקער ייִדן און װײַבער, װאָס האָבן זיך געװאָרפֿן פֿון אײן גאַס אין דער אַנדערער, װי פֿאַרסמטע מײַז, אָדער װי נישט־דערקױלעטע הינער, שװאַרץ פֿון רױך, װי די מלאַכי־חבלה, און אָנגעזאָגט אײנס דאָס אַנדערע אַ בשׂורה:

― איר װײסט? אלי־דוד ברענט!

― איר װײסט? עס האַלט שױן בײַם מאַרק!

― איר װײסט? סע ברענט די גאַנצע שטאָט! אַ דונער איז מיר, די גאַנצע שטאָט!

― װי אַ ליכט! װי אַ סטערינעװע ליכט.

און סע בושעװעט דאָס פֿײַער און סע שטורעמט, װי דער ים, אַז ער צעשפּילט זיך, און דער װינט טראָגט גאַנצע האָלעװעשקעס, גאַנצע סנאָפּעס שטרױ, און פֿונקען פֿליִען אָן אַ שיעור. די פֿונקען פֿאַלן אױף די גוט־אױסגעטריקנטע פֿון אַלטקײט שטרױענע און הילצערנע דעכער, און עס הערט זיך אַ קנאַקן מיט אַ װאַלגערן, אַ פֿאַלן מיט אַ זעצן, אַ ברעכן מיט אַ טרישטשען ― און דאָס אַלץ װערט װי צונױפֿגעגאָסן אינאײנעם מיטן געשרײ און הילך, מיטן קװיטשען און מיטן װײנען, און שדים, רוחות, נישט קײן מענטשן, לױפֿן, דער אַהין, דער אַהער, משוגענערװײַז, װאַרפֿן זיך אױף אַלע זײַטן, װי פֿאַרסמטע מײַז װי נישט דערקױלעטע הינער און דאָס גרױסע ליכטיקע פֿײַער באַלײַכט און באַשײַנט זײערע װיסטע פֿינצטערע איבערגעשראָקענע פּנימער ― און כּתרילעװקע ברענט, ברענט װי אַ ליכט.

אַז דאָס מרחץ האָט נאָך געהאַלטן אין ברענען, האָט זיך נישט „אָדם“, נישט „חװה“ אַרומגעקוקט אױפֿן רבֿ ר' יוזיפֿל. נאָר שפּעטער, אַז פֿונעם באָד איז נאָר געבליבן דער אײַזערנער קעסל מיטן קױמען (אַפֿילו די מיקװה האָט אױך אױסגעברענט ביזן דעק), האָבן „אָדם“ מיט „חװהן“ זיך געגעבן אַ כאַפּ צום רבין ― נישטאָ דער רבי! אומזיסט האָבן זײ אים געזוכט בײַם ברונעם, בײַם ברעג פֿונעם טײַך, בײַם געמױזעכץ, און נאָכדעם אין שטאָט, צװישן די ברענענדיקע גאַסן.

― האָט איר נישט באַגעגנט ערגעץ דעם רבין? ― האָט דער בעדער זיך נאָכגעפֿרעגט בײַ די אַנטלאָפֿענע אומגליקלעכע נשׂרפֿים פֿון שטאָט. נאָר די אומגליקלעכע אַנטלאָפֿענע פֿון שטאָט זײַנען געװען אַזױ צעטומלט, אַז זײ האָבן גאָרנישט געהערט, װאָס מע רעדט צו זײ, און געפֿרעגט, װי פֿאַרחידושטע, געקוקט מיט מוראדיקע אױגן:

― װאָסער רבין? װעמענס רבין?

װוּ־זשע איז געװען דער רב רבֿ יוזיפֿל? רב יוזיפֿל דער רבֿ, אַז ער איז געקומען צו זיך און דערזען, אַז די גאַנצע שטאָט שטײט אין סכּנות, האָט דאָס אים אױפֿגעטראָגן אין דער לופֿטן, און ער האָט געכאַפּט דאָס אַלטע אַרױסגעראַטעװעטע שטרײַמל מיטן אַלטן שטעקן און האָט זיך געלאָזט גײן צו זײַנע ייִדן אין שטאָט אַרײַן, גאָרנישט טראַכטנדיק, װוּהין ער גײט און צוליב װאָס. פֿאַר זײַנע אַכציק יאָר איז דאָס געװען נישקשה פֿון אַ שפּאַציר. נאָר דערזען פֿאַר זיך אַ גאַנצן ים פֿון פֿײַער, האָט ער נישט געפֿילט די פֿיס. עס האָט אים געטראָגן װי אױף פֿליגלען אַהין, אַהין, צום אַלטן בית־המדרש צו, װוּ ער האָט כּמעט דאָס גאַנצע לעבן זײַנס פֿאַרבראַכט מיט גאָט. שױן־זשע װעט דער אײבערשטער נישט טאָן קײן נס מיט זײַן אײגן הױז? שױן־זשע װעט דער רבונו־של־עולם נישט באַשיצן זײַן תּורה, זײַן אײגענע תּורה?

מיט די דאָזיקע מחשבֿות איז אונדזער רב יוזיפֿל אָנגעקומען צום אַלטן בית־המדרש פּונקט אין דער צײַט, װען אַרום און אַרום האָט געבושעװעט דאָס פֿײַער. רױטע צונגען האָבן זיך געריסן מיט אַלע זײַטן און האָבן באַלױכטן דעם האַלב־אײַנגעפֿאַלענעם דאַך מיט די אָפּגעקאַלופּעטע געלע װענט פֿון דעם אַלטן־אַלטן כּתרילעװקער בית־המדרש. אָט־אָט, נאָך אַ מינוט ― און גאָטס הױז װערט אַרומגענומען מיט פֿײַער.

און רב יוזיפֿל קאָן נישט משׂיג זײַן מיטן שׂכל, װי שװײַגן דאָס ייִדן? פֿאַרװאָס ראַטעװעט מען נישט דאָס בית־המדרש? די הײליקע ספֿרים? ספֿרי־תּורות? אָנשטאָט דעם זעט ער לױפֿן ייִדן הין און צוריק, װי װילדע ברואים, שפּרינגען אין פֿײַער אַרײַן, ראַטעװען אַלטע קראַנקע װײַבער, קלײנע קינדער, בענקלעך, בעטלעך, קישנס, טעפּלעך, סקאַרב און בעבעכעס ― און גאָטס הױז האָט מען פֿאַרגעסן, מפֿקיר געװען ― װי געשיקט זיך עס?!… רב יוזיפֿל פּרוּװט זיך שרײַען, רופֿן צו הילף: „דאָס מקום־קדוש! דאָס בית־המדרש!“ ― קײנער הערט אים נישט. נאָך אַ מינוט ― און רב יוזיפֿל איז אַרײַן אין שול, און גלײַך צום אָרון־קודש, אַרױסגעצױגן אײן ספֿר־תּורה און די אַנדערע ספֿר־תּורה, קױם

אַרױס מיטן לעבן אױף דער גאַס, אַװעקגעלײגט זײ װײַט פֿאַר דער טיר, אױף אַ צעבראָכן בענקל, װאָס עמעצער האָט אַרױסגעשלײַדערט פֿון אַ שטוב, און אַלײן אַװעקגעשטעלט זיך לעבן זײ און אָנגערופֿן זיך צום רבונו־של־עולם:

― װאָס איך האָב געקאָנט, האָב איך געטאָן. װיפֿל איך האָב געקאָנט, האָב איך אַרױסגעראַטעװעט; די איבעריקע ספֿרים האָב איך איבערגעלאָזט אױף דיר. איך טרעט נישט אָפּ פֿון דאַנען אױף אַ רגע אַפֿילו. לאָמיר זען, װי אַזױ דו װעסט פֿאַרברענען דײַן אײגענע תּורה, װאָס דו האָסט אונדז געגעבן דורך משה דײַן קנעכט אױפֿן באַרג סיני!..

אין דער מינוט איז אָנגעקומען דער בעדער אונדזער באַקאַנטער „אָדם הראשון“. דאָס האַרץ האָט אים געזאָגט, אַן דער אַלטער דאַרף זײַן ערגעץ בײַ דער שול. דערזען דעם רבין שטײן לעבן ברענענדיקן בית־המדרש, האָט „אָדם הראשון“ נישט געמאַכט מיט אים קײן לאַנגע מחזקות, אים אַ נעם געגעבן אין זײַנע געזונטע האָרעפּאַשנע אָרעמס און אינאײנעם מיט די צװײ ספֿרי־תּורות אים אַװעקגעשלעפּט פֿון פֿײַער צוריק, אַראָפּ־אַראָפּ, צום אָפּגעברענטן מרחץ, װאָס בײַם ברעג פֿונעם טײַך.

דער מינהג פֿון דער װעלט איז, אַז בשעת מלחמה קוקט מען זיך אַזױ נישט אַרום אױפֿן אומגליק, װי נאָכדעם, און די געפֿאַלענע צײלט מען ערשט דעמאָלט, אַז עס װערט אױס געשלעג, און אַז אַלץ גײט איבער, הײבט מען ערשט דעמאָלט אָן אונטערפֿירן חשבונות, װיפֿל מע האָט אין דער הריגה פֿאַרלױרן.

אין כּתרילעװקע איז אױך אַזױ געװען. מע האָט אָנגעהױבן זיך אַרומקוקן, װי װײַט דאָס אומגליק איז גרױס, ערשט אױף מאָרגן נאָך דער שׂרפֿה, תּחילת האָט מען, געװײנטלעך, דערצײלט אײנער דעם אַנדערן חידושים, װי אַזױ און װען און װוּ מען איז געװאָר געװאָרן, אַז עס ברענט; דערבײַ האָט איטלעכער, געװײנטלעך, געהאַט צו דערצײלן זײַן מעשׂה, אַ לאַנגע מעשׂה: װי אַזױ ער איז נעכטן, װי אױף צו־להכעיס, געקומען פֿרי פֿאַרנאַכט אַהײם, מחמת אַ גאַנצן טאָג איז נישט געװען װאָס צו טאָן, און, װי אױף צו־להכעיס, איז ער דעם אױפֿדערנאַכט געװען הונגעריק, װי אַ הונט, און, װי אױף צו־להכעיס, איז נישט געװען װאָס צו עסן, האָט ער זיך אױף צו־להכעיס געלײגט פֿרי שלאָפֿן, און, װי אױף צו־להכעיס, האָט ער מחמת הונגער נישט געקאָנט אַנטשלאָפֿן װערן, און, װי אױף צו־להכעיס, איז ער אַ האַלבע שעה פֿאַר דער שׂרפֿה דװקא אַנטשלאָפֿן געװאָרן, און דװקא געשמאַק. פּלוצעם הערט ער אַ גװאַלד: „סע נעצט, סע ברענט!“…

דער אַנדערער דערצײלט אַ שענערע מעשׂה, און נאָך אַ לענגערע, װי יענער: װי אַזױ ער איז נעכטן אױפֿגעשטאַנען גאַנץ פֿרי, כּמעט פֿאַרטאָג, און איז אַרױסגעקומען אין מאַרק אַרײַן, געמײנט, טאָמער װעט ער עפּעס האַנדלען, װאָס ס'װעט זיך מאַכן: אַ טכױרל, אַ ביסל פּאָלאָװע, אַ זעקל קאַרטאָפֿליעס, אַבי עפּעס פֿאַרדינען. צום סוף ― איז נישטאָ קײן לעבעדיקער נפֿש: סך־הכּל אײן ערל מיט אַ זעקל קױלן. פֿרעגט ער אים: „גױ, װאָס װילסטו פֿאַר די קױלן?“ זאָגט ער: „אַ גילן“. ער האָט זיך אײַנגעחזרט אַ גילן ― כאָטש נעם גיב אים אַ קרענק! האָט ער אַװעקגעקױפֿט בײַם ערל דאָס זעקל קױלן, גענומען דאָס זעקל קױלן, מחילה, אױף די פּלײצעס ― און אַזױ װײַטער און װײַטער, אַ מעשׂה אױף דרײַ זײגער שעה, ביז ער קומט אַרױף אױף דער שׂרפֿה. און סע לאָזט זיך אױס, אַז בשעת די שׂרפֿה האָט זיך אָנגעהױבן איז ער געשלאָפֿן װי אַ געהרגעטער, מע האָט אים קױם־קױם אױפֿגעװעקט.

דער דריטער דערצײלט נאָך אַ שענערע מעשׂה. הײבן הײבט ער אָן אַזש פֿון אײערנעכטן, און דערצײלט אַ לאַנגע־לאַנגע מעשׂה, נאָך אַ לענגערע פֿון יענער, װאָס מיטן זעקל קױלן, און פּלוצעם מישט זיך אַרײַן אינעם שמועס אַ ייִדענע און לײקנט־אָפּ די גאַנצע מעשׂה:

― װײס איך װאָס זײ װעלן אײַך דערצײלן מעשׂיות, נעכטיקע טעג! אָט װעל איך אײַך דערצײלן, װי אַזױ ס'האָט זיך אָנגעהױבן: איך האָב דעם דאָזיקן דאָנערשטיק, װאָס פֿאַר דער שׂרפֿה, געראָשטשינעט חלה פֿון דער מעל, װאָס בערל ברכהס האָט געבראַכט צו פֿירן, שײנע מעל, גאָט זאָל מיך נישט שטראָפֿן, אַזאַ יאָר אױף אונדזערע שׂונאים, אַז בסך־הכּל כאַפּט זי גאָר אַ ביטערקײט…

און סע גײט אַװעק אַ געשיכטע פֿון דרײַ זײגער שעה, אַ דערצײלונג פֿון ביטערע מעל, מיט ביטערע הײװן, מיט אַ מולטער, װאָס אירע אַ שכנה, פּעסל הײסט זי, אַ פּעסל פֿון גאָט!… און אַזױ װײַטער ― אַ מעשׂה אָן אַן עק, און עס װײַזט זיך אײַך אױס, אַז צו דער שׂרפֿה װעט זי נישט קומען קײנמאָל, פֿיל זי װעט לעבן!

און אינאײנעם מיט די דאָזיקע שײנע מעשׂיות און דערצײלונגען פֿון דער שׂרפֿה לאָזט זיך הערן אױך אַ געװײן, אַ יללה, אַ יאָמער, אַ קלאָג פֿון פֿאַרביטערטע הערצער, פֿון באַלײדיקטע נשמות, פֿון פֿאַרװאָגלטע, עלנטע, אָרעמע, אָרעמע, אָרעמע! דאָרט שטײט אַ מוטער און ברעכט די הענט און קלאָגט אױף איר ברעקעלע קינד, װאָס איז פֿאַרברענט געװאָרן נעבעך אינאײנעם מיטן װיגעלע; און דאָרט באַװײנט אַ ייִד שטילערהײט זײַן אַלטן קראַנקן פֿאָטער, װאָס איז גראָד יענע נאַכט געשלאָפֿן אױפֿן בױדעם ― קײנמאָל נישט און איצטער יאָ, און איז דאָרט פֿאַרברענט געװאָרן צו אַש… און דאָ גײט אַרום אַ מײדל און שלאָגט זיך מיט די הענט אין קאָפּ: די מאַמע! די מאַמע! די מאַמע!

האָב קײן פֿאַראיבל נישט, פֿרײַנט לײענער, װאָס איך האַק איבער אין מיטן. מײַן מוזע, די װאָס שטײט איבער מיר בעתן שרײַבן, איז, װי אַלע כּתרילעװקער לײַט, אַ פֿרײלעכע נשמה, אַן אָרעמע, נאָר אַ פֿרײלעכע. זי האָט פֿײַנט טרערן, זי האַלט נישט פֿון טרױעריקע סצענעס. זי זאָגט, אַז טרערן זײַנען נאָר די, װאָס זײַנען נאַס און געזאַלצן; די אַלע איבעריקע טרערן, װאָס דער שרײַבער גיסט אױף פּאַפּיר ― דאָס זײַנען, זאָגט זי, טרוקענע, געמאַכטע טרערן, װאָס האָבן נישט קײן װערט. זי האַלט, אַז אַ װײטיק איז נישט דער, װאָס מע גיט אים איבער, נאָר יענער, „װאָס טוט װײ“… דערפֿאַר לאָזן מיר איבער די שרעקלעכע טרױעריקע סצענעס, גײען אַװעק פֿון דאַנען אַ ביסעלע װײַטער און שטעלן זיך אָפּ נאָר בײַ די היזקות, װאָס מײַנע כּתרילעװקער בעלי־בתּים האָבן געהאַט פֿון דער שׂרפֿה. דער חסרון איז אָבער, װאָס עס לאָזט זיך גאָרנישט באַרעכענען דעם גרױסן היזק, װאָס כּתרילעװקע האָט געהאַט. דאָס איז נומער אײנס. והשנית, װאָס װעט העלפֿן דאָס רעכענען? אַ פּנים, עמעצער װעט זײ דען אומקערן? די געזעלשאַפֿטן, װאָס אַסעקורירן פֿון פֿײַער, האָבן זיך װי צונױפֿגערעדט און האָבן שױן כּתרילעװקע לאַנג אױסגעשטרײַכט פֿון דער לאַנד־קאַרטע, גלײַך װי ס'איז גאָר קײנמאָל קײן כּתרילעװקע נישט געװען אױף דער װעלט אַפֿילו! הײַנט גלאַט, װער איז דאָס אימשטאַנד צו שאַצן יענעמס גוטס, ובפֿרט נאָכדעם, אַז ס'איז שױן לאַנג אַװעק מיטן װינט און מיטן רױך? בעל־הבתּישקײט בכלל, און כּתרילעװקער בפֿרט, האָט גאָר אַן אַנדער װערט, װאָס לאָזט זיך נישט שאַצן. אַלטע שמאַטעס, צעבראָכענע דראַבעס, זײַנען בײַם אָרעמאַן אַזױ טײַער (אױב נישט נאָך טײַערער), װי די שענסטע שפּיגלען מיט די טײַערסטע כּלים בײַם נגיד, אַז סע װערט פֿאַרפֿאַלן אַ זאַך, קאָן ער פֿאַר געלט קױפֿן אַן אַנדערע זאַך; דעם אָרעמאַן װער װעט אומקערן דאָס, װאָס דאָס פֿײַער האָט צוגענומען?…

אַזױ האָבן געחקירהט די כּתרילעװקער נשׂרפֿים און האָבן אַרױסגעזען, אַז מיט חקירהן און פֿילאָזאָפֿירן װעלן זײ גאָרנישט מאַכן. מע באַדאַרף זען עפּעס טאָן, עפּעס צוטראַכטן, געפֿינען אַן עצה, װי אַזױ ראַטעװעט מען די שטאָט? װי אַזױ מאַכט מען, אַז די שטאָט זאָל בלײַבן אַ שטאָט? ס'איז קײן קונץ נישט, אַז אַ גאַנצע שטאָט זאָל זיך צעקריכן איבער דער װעלט, זיך לאָזן איבער די הײַזער און בעטן נדבֿות, װי געװײנטלעכע „נשׂרפֿים“. פֿע, דאָס איז נישט קײן תּכלית! מע באַדאַרף זען, אַז כּתרילעװקע זאָל בלײַבן כּתרילעװקע! אָט אױף װאָס מע האָט זיך געבראָכן די קעפּ.

פֿון די אַלע פֿלאַם־פֿײַערדיקע און האַרץ־רײַסנדיקע בריװ, װאָס מע האָט צעשיקט בכל תּפֿוצות ישׂראל, האָבן זיך אָנגערופֿן סך־הכּל אַ פּאָר שטעטלעך, אױך אַזעלכע אָרעמע, װי כּתרילעװקע, און האָבן אַרײַנגעשיקט װער אַ ביסל ברױט, װער אַלטע מלבושים און װער עטלעכע קערבלעך מזומנע, און געקלעקט האָט דאָס אױף אײן צאָן; די לאַגע האָט אָנגעהױבן װערן שרעקלעך! ס'איז געװאָרן אַזױ ביטער, אַז מע האָט שױן אױפֿגעהערט װײנען און קלאָגן און אַפֿילו קרעכצן. אַזױ איז אַ מענטש, װאָס האַלט בײַ דערפֿרױרן װערן, הײבט אָן שטילערהײט אױסגײן, אַנטשלאָפֿן װערן אױף אײביק… אָט דאָ האָט זיך, װי אַלע מאָל, באַװיזן רב יוזיפֿל דער רבֿ מיט זײַן קראַפֿט, װאָס גאָט האָט אַרײַנגעגעבן אינעם דאָזיקן אַלטן שװאַכן גוף, און ער האָט צונױפֿגעזאַמלט אַן אַסיפֿה פֿון באַלעבאַטים, און דװקא ער אַלײן מיט זײַן אײגענעם כּבֿוד, נישט געשיקט קײן שמשׂים און נישט פֿאַרקליבן זיך אױבן־אָן, נאָר פּראָסט און פּשוט אַנידערגעשטעלט זיך און אָנגערופֿן זיך צום גאַנצן עולם בזה־הלשון:

― הערט צו, ייִדישע קינדער, װאָס איך װעל אײַך זאָגן. נישט איך זאָג עס, נאָר דער, װאָס לעבט אײביק, זאָגט עס אײַך מיט מײנע זינדיקע ליפּן: זאָרגט נישט ― איר זײַט באַװיליקט! איך בין אײַך מבֿטיח, אַז עס װעט, אם־ירצה־השם, זײַן גוט. װאָס איז דער פּשט? דער פּשט איז אַזױ: אמת, מיר זײַנען געשטראָפֿט געװאָרן מיט פֿײַער, אָפּגעברענט געװאָרן אַלײן און פֿאַרברענט געװאָרן מיט די בתּי־מדרשים, מיט די שולן, מיט הײליקע ספֿרים און אױך מיט לעבעדיקע נפֿשות, קלײנע ברעקלעך קינדער, װאָס זײַנען נעבעך גאָט די נשמה שולדיק. אַװדאי איז דאָס אַ גרױסע, אַ ביטערע שטראָף, װאָס מסתּמא האָבן מיר עס כּשר פֿאַרדינט בײַ דעם, װאָס לעבט אײביק. נאָר שטאַרק טרױערן דערױף טאָרן מיר אױך נישט. ערשטנס, װעלן מיר מיט אונדזער טרױערן, װאָס מיר װעלן טרױערן, גאָרנישט העלפֿן, והשנית, װעלן מיר באַװײַזן פֿאַר דעם, װאָס לעבט אײביק, אַז דער חורבן כּתרילעװקע איז פֿאַר אונדז, חלילה, ערגער פֿון חורבן ירושלים, חורבן בית־המקדש. אַ משל קעגן אַ מלך. אַמאָל איז געװען אַ מלך, האָט ער געהאַט אַ בן־מלך, אַ בן־יחיד…

און רב יוזיפֿל דערצײלט זײ זײער אַ שײנעם משל מיט אַ מלך, װי זײַן שטײגער איז תּמיד צו דערצײלן משלים פֿון מלכים, און ער לאָזט אױס מיט די דאָזיקע װערטער:

― דערפֿון אַלײן איז גרינג אַרױסצוזען, אַז מיר טאָרן נישט זינדיקן. מיר דאַרפֿן זיך אָנטאָן אַ כּוח און לאָמיר, קינדער, נעמען די שטעקנס אין די הענט און לאָמיר גײן אַלע אָפּריכטן גלות. פֿאָלגט מיך, קינדערלעך, איך גײ אױך מיט אײַך. איך בין אײַך מבֿטיח, אַז װוּהין מיד װעלן קומען צו גײן, װעלן מיר, אם־ירצה־השם, געפֿינען חן אין די אױגן פֿון אונדזערע רײַכע ברידער, און זײ װעלן אונדז נישט לאָזן פֿאַלן. שטײט אױף, ייִדן, גורט אָן אײַערע לענדן און לכו ונלכה ― לאָמיר גײן!

און בשעת־מעשׂה גלײַכט זיך אױס בײַ רב יוזיפֿלען דער רוקן און דאָס פּנים הײבט אים אָן צו שײַנען, און ער פֿילט זיך יונג און פֿריש, װי אַ בחור, װי אַ גיבור, װאָס איז גרײט צו דער מלחמה. און אױך דער גאַנצער עולם דערפֿילט זיך, װי עפּעס אױפֿגעמונטערט, און מען איז גרײט אין װעג אַרײַן. עס בלײַבט נאָר איבער אײן זאַך: װוּהין? װוּהין גײט מען פֿריִער? ס'איז פֿאַראַן, קײן עין־הרע, אַזױ פֿיל ייִדישע שטעט און, קײן עין־הרע, אַזױ פֿיל נגידים!“…

דער פּסוק „מי ומי ההולכים“ ― װער זאָלן זײַן די פֿאָרערס? האָט אַ ביסל אױפֿגערודערט די שטאָט, אָדער, װי פֿישל דריקט זיך אױס אין אײנער פֿון זײַנע קאָרעספּאָנדענציעס, „געמאַכט פֿון איר אַ געפּרעגלעכץ“. אױף דער דאָזיקער נסיעה האָבן זיך געפֿונען אין כּתרילעװקע אַ סך, אַ סך בעלנים. אַלע, די גאַנצע שטאָט כּמעט, איז געװען גרײט צו פֿאָרן! איטלעכער האָט געװאָלט די מיצװה, און אפֿשר טאַקע פּשוט ― זיך אַ ביסל דורכלופֿטערן, דורכטרײסלען די בײנער, ― מע װערט פֿאַרשימלט און פֿאַרקליאַנעט, זיצנדיק אױף אײן אָרט. בײַ איטלעכן מענטשן איז פֿאַראַן אַ יצר־הרע, װאָס רעדט־אָן; עס װילט זיך אַמאָל אָנקוקן אַ װעלט, זען זיך מיט מענטשן און ברענגען נאָכדעם אַהײם צו פֿירן נײַס, פּעק מיט נײַס. און באמת טאַקע, װאָס קאָן זײַן נאָך מער אָנגענעם פֿון דעם, װאָס אַז איר קומט צו פֿאָרן פֿון ערגעץ אַהײם, שטעקט מען אײַך פֿון אַלע זײַטן שלום־עליכמס, איטלעכער שטופּט זיך, װיל אײַך זען, אַ קוק טאָן גלײַך אין פּנים אַרײַן? דאַכט זיך, װאָס? אַ פּנים װי אַלע פּנימער, נאָר פֿאָרט אַ באָ מן הדרך, פֿאָרט אַן אַנדער פּנים! און אַז איר רעדט, דערצײלט נײַס פֿון װעג, חידושים פֿון דער גרױסער שטאָט, קוקן אײַך הונדערטער מענטשן אין פּנים אַרײַן, שלינגען מיט דאָרשט אײַערע װערטער, און איר שטײט, קײן עין־הרע, פֿאַר אַזאַ עולם און דערצײלט, און דערצײלט, און איר באַקומט מיט אַ מאָל אַ מאָדנעס חן בײַ אַלעמען אין די אױגן. איר װערט אַ גאַנצער „יש“ אין שטעטל, אַן אָדם, אַ העלד אױף עטלעכע טעג. אמת, די עטלעכע טעג גײען איבער און דער העלד װערט אַפֿילו באַלד אױס העלד, װערט אָן דעם גאַנצן חן און װערט דער אײגענער כּתרילעװקער, װאָס אַלע; פֿונדעסטװעגן, װער װיל דאָס נישט זײַן קײן העלד? אױף אַ שעה ― און דאָך אַ העלד! נאָר, צוריק שמועסנדיק, איז דען מעגלעך, אַז אַ גאַנצע שטאָט זאָל זיך אױפֿהײבן און זיך לאָזן אױף דער װעלט? לכן איז געבליבן, מע זאָל אױסקלײַבן אַ דעפּוטאַציע פֿון עטלעכע געצײלטע מענטשן. און דאָ האָט זיך ערשט אָנגעהױבן אױף דאָס נײַ: מי ומי ― װעמען קלײַבט מען אױס? דאָס פֿאַרשטײט מען אַלײן, אַז קלײַבן קלײַבט מען די נגידים מיט די פֿײַנסטע באַלעבאַטים. נאָר גײט, אַ שטײגער, זײַט חכמים און מאַכט אַ גרענעץ אין כּתרילעװקע צװישן אַ נגיד און צװישן נישט־קײן־נגיד, צװישן אַ פֿײַנעם בעל־הבית און נישט־קײן־פֿײַנעם בעל־הבית! אַז בסך־הכּל זײַנען אַלע כּתרילעװקער פֿײַנע באַלעבאַטים, און די נגידים אַלײן זײַנען אױך, עס זאָל אײַך צו קײן חרפּה נישט זײַן, כּמעט אָרעמע לײט! נאָר אַז מע װיל שמועסן נאָך אַ מאָל דאָס אײגענע װידער צוריק, האָט דאָך יעדע שטאָט פֿאָרט אירע „פּני“. נאַרישקײטן! דעם בעדער מיטן װאַסערפֿירער קאָן מען דאָך נישט שיקן. איז געבליבן, מען זאָל אױסקלײַבן די גבאָים פֿון אַלע שולן און פֿון אַלע חבֿרות, און דעם אַלטן רבֿ רב יוזיפֿל, געװײנטלעך, אױך בתוכם. און מע האָט זיך צונױפֿגעפּאַקט די פּעקלעך, מיטגענומען איטלעכער זײַן קלאַפּער געצײַג ― די טלית־ותּפֿילינס מיט די זאָנטיקעס מיט די איבעריקע כּלי־זײן, און מע האָט געדונגען צװײ גרױסע בױדן ― „בוכטעס“, און מע האָט זיך גאַנץ פֿײַן אָפּגעזעגנט מיט דער שטאָט, װאָס איז אַרױסגעגאַנגען באַגלײטן די אױסדערװײלטע, געװינטשעװעט, זײ זאָלן מצליח זײַן ― און מע האָט זיך אין אַ גוטער שעה אַ מזלדיקער געלאָזט אין װעג אַרײַן.

צװײ מעת־לעת האָבן זיך אונדזערע אױסדערװײלטע געטרײסלט אין די „בוכטעס“ איבער דער געהאַרטעװעטער בלאָטע, איבערגעכאַפּט דעם אָטעם אױף אַ קלײנע צײַט נאָר דעמאָלט, װען מע האָט באַדאַרפֿט אָפּשטעלן זיך ערגעץ אין אַ קרעטשמע דאַװנען, אָדער עפּעס נעמען אין מױל אַרײַן, אָדער אונטערפּאַשען די פֿערד ― און ערשט אױפֿן דריטן טאָג האָט מען זײ, צעבראָכענע, צעהרגעטע, אױסגעמוטשעטע, געבראַכט צו פֿירן צו דער באַן און די אױסדערװײלטע האָבן זיך אַ לאָז געטאָן צו דער קאַסע אַלע מיט אַ מאָל אױף דערשטיקעניש און גענומען בילעטן. דער עולם װאָס אױפֿן װאָקזאַל, האָט זײ אָפּגעטרעטן דעם װעג, געזאָגט מיט לצנות: „לאָז זײַן שטיל ― כּתרילעװקע פֿאָרט!“ און װער שמועסט קריסטן ― די האָבן זיך אָפּגעשטעלט, מיט דרך־ארץ באַטראַכט די דאָזיקע ייִדלעך, װאָס האָבן אַלע אינאײנעם גערעדט אין אײן אָטעם, און הױך אױף אַ קול, און געמאַכט בשעת־מעשׂה מיט די הענט. און אַז ס'איז געקומען צום ערשטן קלונג, אַז מע האָט זיך באַדאַרפֿט זעצן אין די װאַגאָנעס אַרײַן, איז צװישן די אױסדערװײלטע געװאָרן אַ גװאַלד, מיט אַ בהלה, מיט אַ שטופּערײַ, אַ לױפֿערײַ מיט אַ געפּילדער, מיט אַ געשרײ: „לײזער! לאָזער! חנניה! מיכאל!“ ― דער זשאַנדאַרם

האָט אַ קוק געגעבן אױפֿן סטראָזש מיט אַזעלכע אױגן, אַז דער סטראָזש האָט זיך נעבעך געמוזט פֿאַרשטעלן דאָס געשטופּלטע פּנים מיט בײדע קולאַקעס, מע זאָל נישט זען, װי ער לאַכט מיטן גאַנצן ברײטן מױל און שטשירעט די גרױסע װײַסע צײן, און אַרױסגעלאָזט האָט ער בשעת־מעשׂה אַ קװיטש: „יאַק װאָראָני זליטאַליסיאַ זשידיяк ворони зліталися жиди: די ייִדן זײַנען געפֿלױגן װי װאָראָנעס!“ ― און בײַ דער „בריגאַדע“ האָבן די כּתרילעװקער בעלי־בתּים גאָר װינציק אױסגענומען. די קאָנדוקטאָרס האָבן זײ אַרײַנגעשטופּט אַלעמען אין אַ באַזונדערן װאַגאָן, צװישן פּראָסטן עולם, זיך באַגאַנגען מיט זײ עפּעס נישט אַזױ, װי מיט פֿײַנע בעלי־בתּים, גבאָים, דעפּוטאַטן, װאָס פֿאָרן מכּוח אַזאַ װיכטיקן ענין לטובֿת־הכּלל… און דאָ, אין דעם װאַגאָן, האָט זיך פֿאַר אונדזערע אױסדערװײלטע שױן אָנגעהױבן אַ צעטל פֿון צרות מיט אַנגסטן מיט יסורים מיט בזיונות ― דער אמתער גלות.

ראשית־חכמה, זײַנען זײ אַרײַן אין װאַגאָן, װאָס אַז „ס'זאָלן דאָרט נישט זיצן קײן מענטשן, מענטשן מיט מענטשלעכע פּנימער, װאָלטן זײ זיכער מײנען, אַז מע האָט זײ אַרײַנגעלאָזט, מחילה, צװישן דבֿרים־אַחרים. די בלאָטע איז געװען אַזױ גרױס, דער רױך איז געװען אַזױ בלױ, און געשמעקט האָט דאָרט אַזױ געדיכט, אַז אונדזערע כּתרילעװקער בעלי־בתּים, װאָס זײַנען אַלײן אױך נישט פֿון די גרױסע מפֿונקים, האָבן דערפֿילט, אַז עס װערט זײ ענג אין האַלדז אױף צו חלשן! הײַנט די ענגשאַפֿט, װאָס דאָ איז! קעפּ אױף קעפּ! און אַלץ אַזעלכע פּראָסטע נפֿשות, אַרבעטער, מיט גרױסע, מאָדנע שמעקעדיקע טאָרבעס אױף די פּלײצעס, און מיט נאָך מער מאָדנע שמעקעדיקע לאַפּטשעס אױף די פֿיס, און דערצו רײכערן זײ זיך אונטער מיט אַזאַ מין טיטון, װאָס מע קאָן דערװאָרגן װערן. נישטאָ װוּ צו זעצן זיך. װוּ זײ האָבן זיך נישט געגעבן קײן קער, געװאָלט זיך אַנידערזעצן, האָט מען זײ דורכגעטריבן: „פּאָשלאַװאָןпошлавон: אַלטער, פּאַרכאַטיע, זאַניאַטאָзайняте: פֿאַרנומען!“ אױף אונדזער לשון הײסט דאָס: „זײַט זשע מוחל, רב ייִד, ס'איז פֿאַרנומען“… דורך פֿאַרנומען! אַפֿילו דאָרט, װוּ ס'איז נישט פֿאַרנומען, איז אױך געװען פֿאַרנומען… און די כּתרילעװקער אױסדערװײלטע האָבן, מחילה, געמוזט שטײן אױף די פֿיס, זיך צונױפֿשלאָגן אַלע אינאײנעם אין אַ װינקל, װי די שעפֿעלעך, אַ ביסל זיך געקװעטשט און געשטיקט, געשטיקט, און אַלץ גערעדט, גערעדט מיט הענט, און הױך אױף אַ קול, און אַלע אינאײנעם, װי געװײנטלעך. און גערעדט האָט מען, פֿאַרשטײט זיך, פֿון דער באַן, פֿון הײַנטיקע פֿאָרעכצן, מבֿטל געװען, געמאַכט פּשוט אַ תּל פֿון די שײנע המצאָות, װאָס מע האָט הײַנט אױסגעטראַכט, שטאַרק געבענקט נאָך דער כּתרילעװקער בוכטע, װאָס כאָטש דאָרט איז אױך גאָרנישט פֿױגלדיק, דאָך נישט אַזױ פּאַסקודנע, װי דאָ…

― נאַראָנים! ― אַזױ האָבן זיך געשמועסט אונדזערע מפֿונקים. ― טיפּשים! משוגעים האָבן אױסגעקלערט אַ באַן! אַ טאַרעראַם! אַ טעלעבענדע ― כאַ־כאַ!

און דאָרטן, אין די הױכע פֿענצטער, זיצן הונדערטער טױזנטער געלערנטע, אױפֿגעקלערטע מענטשן, אײַנגעבױגן אין דרײַען, סקריפּען מיט די פֿעדערס, שרײַבן, מאָלן, קלאַפּן דעפּעשן, ברעכן זיך די מוחות, טראַכטן צו אַלע מאָל נײַע המצאָות, װי אַזױ מע זאָל בעסער פֿאָרן, בעסער, גיכער, און ביליקער, האַלטן שױן בײַ לופֿט־שיפֿן, אַעראָפּלאַנען ― און זײ װײסן גאָרנישט, עס חלומט זיך זײ אַפֿילו נישט, אַז דאָ, אין װאַגאָן, פֿאָרן אַ בינטל כּתרילעװקער בעלי־בתּים, פֿאָרשטײער פֿון שטאָט, און קריטיקירן. זײַנען מבֿטל, מאַכן אַ תּל פֿון אַלע זײערע המצאָות און אױפֿטועכצן, און דװקא אױף אַ קול, בפֿרהסיא…

לאָז זײַן שטיל ― כּתרילעװקע פֿאָרט!

אונדזערע כּתרילעװקער אױסדערװײלטע האָבן זיך אַזױ לאַנג געשליפֿן די צינגלעך, געמאַכט חוזק איבער די באַנען און איבער אַלע אַנדערע הײַנטיקע אױפֿטועכצן, ביז ס'איז זײ נימאס געװאָרן און זײ האָבן אָנגעהױבן אַרומקוקן זיך אױף אַלע זײַטן און אױסקוקן ערטער און, געװײנטלעך, קודם־כּל אַן אָרט פֿאַרן אַלטן רבֿ רב יוזיפֿל, װאָס איז שױן געװען נעבעך שטאַרק אױסגעמוטשעט פֿון דער נסיעה. און גאָט האָט זײ געהאָלפֿן, זײ האָבן דעם אָרט געפֿונען און האָבן באַזעצט דעם רבין לעבן אײנעם אַ פּאַרשױן, אַ רעכטן חבֿרה־מאַן מיט אַ רױט העמדל איבער די הױזן און מיט אַ האַרמאָניקע אין די הענט. אַ ביסל איז דער חבֿרה־מאַן געװען מבֿוסמדיק, דאָס הײסט, טאַקע רעכט בגילופֿין, אונטערן גלעזל, מיט איבערגעקערטע אױגן, געשפּילט אױף דער האַרמאָניקע און געזונגען בשעת־מעשׂה זײער אַ שײן לידל:

און נאָך אַ מאָל דאָס אײגענע, שױן העכער מיט אַ טאָן:

און טאַקע נאָך אַ מאָל דאָס אײגענע, נאָך העכער און נאָך גיכער:

און אַזױ װײַטער און װײַטער, אָן אױפֿהער, װי אַ מאַשין.

מילא, איז דאָס געװען אַ שכן כאָטש אַ פֿרײלעכער. פֿון דער אַנדערער זײַט אָבער האָט גאָט מזכּה געװען רב יוזיפֿלען מיט אַ נפֿש, אײנעם אין אַ באַראַשקענעם פּעלץ, איז ער געװען בײז, אָנגעברוגזט אױף דער גאַנצער װעלט, און געהאַלטן אין אײן שפּײַען. יעדער שפּײַ, װאָס ער האָט געטאָן, איז געװען מיט אַזאַ רציחה, גלײַך װי עמעצער װאָלט אים דאָ דעררגזנט מיט אַן איבעריק װאָרט. אַ גליק, װאָס רב יוזיפֿל האָט דאָס נישט באַמערקט. רב יוזיפֿל איז געװען גאָרנישט בהאַי־עלמא. זײַנע מחשבֿות זײַנען געװען װײַט פֿון דאַנען, דאָרטן ערגעץ אין דער גרױסער שטאָט, אַזש בײַ די „גדולים“…

װי אַלע כּתרילעװקער ייִדן, האָט אונדזער רב יוזיפֿל געלעבט אין עולם־הדמיון, אַרומגעגאַנגען שטענדיק אין הירהורים, אין פֿאַנטאַזיעס. האָט אים די פֿאַנטאַזיע דאָ אױפֿגעכאַפּט אױף די פֿליגלען און האָט אים אַװעקגעטראָגן גלײַך אַהין, צום גרעסטן פֿון די „גדולים“… עס האָט זיך אים פֿאָרגעשטעלט אַ פּאַלאַץ אַ גרױסער מיט גילדענע כּלים… אױבן־אָן, אױף אַ שטול, זיצט דער גבֿיר אַלײן… דערזען ייִדן, שטײט אױף דער גבֿיר און גיט זײ אָפּ שלום און פֿרעגט זײ, װאָס איז זײער באַגער? שטעלט זיך אַרױס ער אַלײן טאַקע, רב יוזיפֿל הײסט דאָס, און זאָגט אים: דאָס און דאָס, אַזױ און אַזױ… און ער לײענט אים אַ צעטל פֿון כּתרילעװקע מיט אירע ייִדן און מיט זײערע צרות, װי אומגליקלעך זײ זײַנען נעבעך פֿון תּמיד אָן, ובפֿרט אַצינד, נאָך דעם גרױסן חורבן… און דער גבֿיר האָרכט־אױס די גאַנצע מעשׂה ביזן סוף און שטײט־אױף און גײט־צו צו דער שאַפֿע און נעמט־אַרױס אַ היפּשע פּותּיקי, און רופֿט זיך אָן צו אים, צום רבֿ הײסט דאָס:

― װי מײנט איר ― עס װעט זײַן גענוג?

― שײך זאָגן גענוג? ― ענטפֿערט אים רב יוזיפֿל און רעדט צו זיך אַלײן, מאַכט בשעת־מעשׂה מיט די הענט, מיט די אױגן און מיטן שטערן און זעט גאָרנישט, אַז אַקעגן אים, אױף דער באַנק, זיצן פּאַרשױנען, פֿאַרשײדענע פּנימער, צװישן זײ אױך נקבֿות מיט רױטע פּנימער, קנאַקן סעמעטשקעס, לאַכן גאַנץ געשמאַק און מאַכן חוזק פֿון אונדזערע כּתרילעװקער לײַט אין די אױגן, קרימען איבער, װי אַזױ זײ רײדן און װי אַזױ זײ מאַכן מיט די הענט און װי אַזױ זײ טרײסלען מיט די פּאות! און איבערהױפּט האָט מען זיך געמאַכט לוסטיק איבער אים אַלײן, איבער דעם אַלטן רב יוזיפֿלען מיטן טיוליק און מיטן שטרײַמל.

דאָס דאָזיקע לאַכן מיטן חוזק מאַכן איז אָבער געװען, װי מע זאָגט, אָפּגעגעבן ברױט; די כּתרילעװקער לײַט פֿון זײער זײַט האָבן אױך נישט געשװיגן. זײ האָבן קריטיקירט, געפּראַװעט לצנות צװישן זיך איבער די דאָזיקע פֿרײלעכע פּאַרשױנדלעך, און איבערהױפּט ― איבער דעם חבֿרה־מאַן, װאָס מיטן רױטן העמדל, מיט דער האַרמאָניקע און מיט דעם שײנעם לידל, װאָס סע װערט אים גאָרנישט נימאס איבערחזרן זיבן הונדערט מאָל אַלץ די אײגענע װערטער: „קאַסטיושקינאַ מאַט סאָביראַלאַס פּאָמיראַט ― סאָביראַלאַס פּאָמיראַט“…

― אַ פּנים, אַז דער ערל האָט שױן הײַנט געמאַכט „שהכּל נהיה בדבֿרו“, ― באַמערקט אײנער פֿון אונדזערע כּתרילעװקער, און דער אַנדערער כאַפּט אים אונטער אױף לשון־קודש:

― מע זעט דאָס אַרױס בחוש פֿון די עינים.

― אַ כּוסע און דװקא אַ גרױסע! ― שטעלט אַרײַן אַ דריטער צום גראַם.

― יאָ, ער איז מלא! ― רופֿט זיך אָן נאָך אײנער און קוקט כּלומרשט נישט אױף אים, נאָר אױף דער סטעליע, און נאָך אײנער ענדיקט דעם פּסוק:

― וגדוש על כּל גדותיו… ― און קראַצט זיך אונטערן קאָלנער.

― געפֿעלט אײַך דער ניגון װאָס ער דברט?

― אַ חסידיש לידל מסתּמא.

― מיט קלוגע ברבורים!

― טיף ― שׂכלדיק! די אמא פֿון קאַסטיושקינאַ איז שיִער נישט מת געװאָרן. אַ קלײניקײט!…

אַפֿילו רב יוזיפֿל, װאָס איז װײַט פֿון לצנות, האָט זיך נישט געקאָנט אײַנהאַלטן און איז אַ בעלן געװען אַ פֿרעג טאָן מיט אַ שמײכל בײַ זײַנע כּתרילעװקער ייִדן: װאָס באַדײַטן די דאָזיקע משונה־מאָדנע װערטער פֿונעם לידל? האָט זיך געפֿונען אײנער, װאָס האָט אים געגעבן צו פֿאַרשטײן דעם פּשט:

― ס'איז געװען, פֿאַרשטײט איר, אײנער, אַ פּנים, אַ קאַסטיושקע, אַ מענטש, װאָס מע האָט אים גערופֿן קאַסטיושקע, האָט דער דאָזיקער קאַסטיושקע געהאַט אַ מאַמע, האָט זיך די דאָזיקע מאַמע, זאָגט ער, געקליבן שטאַרבן, און איז נישט געשטאָרבן…

רב יוזיפֿל לײגט־צו קאָפּ, נאָר ער פֿאַרשטײט נישט דעם שׂכל, װאָס דאָ שטעקט? װאָס הײסט ― זי האָט זיך געקליבן שטאַרבן? שטאַרבן איז דען געװענדט אָן דעם מענטשן? בעל־כּרחך אַתּה מת ― איבער נױט שטאַרבט מען…

― עם הדומה לחמור! פֿון װעמען רעדט מען? ― רופֿט זיך אָפּ אײנער פֿון די אױסדערװײלטע און שאָקלט מיטן קאָפּ און קוקט אױף דער חבֿרה פֿון אױבן אַראָפּ, און באַלד באַקומט ער אַ קאָמפּלימענט פֿון אײנעם פֿון דער חבֿרה, װאָס קרימט זיך נאָך, װי אַזױ ייִדן דאַװנען, דאָס הײסט: ער שלאָגט זיך מיט דער האַנט אין האַרצן אַרײַן און זאָגט מיט אַ מאָדנעם ניגון: „טאַטעלע! מאַמעלע! טאַטעלע! מאַמעלע!“ ― און דער גאַנצער איבעריקער עולם װערט צעשמאָלצן פֿאַר געלעכטער.

― מע לאַכט דאָס אָפּ פֿון אונדז! מע לאַכט פֿון אַ ייִדן! אומעטום מאַכט מען פֿון אונדז חוזק! ― מאַכט אײנער פֿון די אױסדערװײלטע מיט אַ זיפֿץ און װינקט מיטן קאָפּ צום רבין, און דער רבֿ רב יוזיפֿל קוקט אױף יענעם נפֿש, װי ער װאַרפֿט זיך און װי ער קרימט זיך.

― נישט פֿון אונדז לאַכט ער, קינדעניו, ― זאָגט רב יוזיפֿל, ― פֿון זיך לאַכט ער אָפּ, פֿון זיך אַלײן! פֿון אונדז איז נישטאָ װאָס צו לאַכן, נשמה מײַנע; פֿון אונדז דאַרף מען װײנען און זיך אַ מוסר אַראָפּנעמען, אַ מוסר: װאָס מיר זײַנען געװען און װאָס מיר זײַנען געװאָרן…

און רב יוזיפֿל דערצײלט דערבײַ זײער אַ שײנעם משל, געװײנטלעך, מיט אַ מלך, און דער עולם הערט־אױס דעם משל, עס קאָן זײַן, נישט דעם ערשטן מאָל, און יענער חבֿרה־מאַן, װאָס מיטן אַראָפּגעלאָזטן רױטן העמדל און מיט דער האַרמאָניקע, לאָזט זיך אַראָפּ אַלעמאָל נידעריקער און נידעריקער מיט אַ האַלבן טאָן (אַ פּנים, ס'איז אים שױן אַלײן אױך נימאס געװאָרן):

― שלום־עליכם! ― רופֿט זיך אָן פּלוצעם אַ פֿרישער פּאַרשױן, גלײַך װי פֿון הימל אַראָפּגעפֿאַלן. ― פֿון װאַנען פֿאָרן דאָס ייִדן און װוּהין? און װאָס האָט איר זיך פֿאַרקליבן גאָר אַהער, צװישן אָט די דאָזיקע?… קומט צו אונדז, אין אונדזער װאַגאָן אַרײַן. דאָרטן װעט איר כאָטש זײַן צװישן אונדזעריקע, צװישן אײגענע…

װי פֿיש, נאָר־װאָס געכאַפּטע אין דער נעץ און אַרײַנגעלאָזטע צוריק אין טײַך אַרײַן, אַזױ האָבן זיך געפֿילט אונדזערע כּתרילעװקער דעלעגאַטן, אַז זײ האָבן זיך איבערגעפּעקלט אינעם אַנדערן װאַגאָן, צװישן „אײגענע“, צװישן ייִדן. מע קאָן נישט זאָגן, אַז דאָרט זאָל געװעזן זײַן אַ סך רײנער און אַ סך געראַמער, װי אינעם ערשטן װאַגאָן. עס קאָן זײַן, אַז דאָ, אױפֿן נײַעם אָרט, איז זײ געװען נאָך ערגער, װאָרעם דאָרטן, אינעם פֿריִעריקן װאַגאָן, איז דער עולם כאָטש געזעסן אַ סך אױף דער ערד, נישט געהאַט קײן איבעריקע פּעקלעך. אַ טאָרבע מיט אַ פּאָר שטיװל ― און אַן עק. און דאָ, אױף דעם נײַעם אָרט, צװישן ייִדן, איז געװען דער טומל אַ סך גרעסער, די ענגשאַפֿט אַ סך ערגער, און איבער די פּעקלעך איז נישט געװען, װוּ זיך אַ קער צו טאָן.

דאָס איז ידוע, אַז יעדער ייִד האָט מיט זיך אונטערװעגנס נישט װינציקער װי צװײ־דרײַ פּעקלעך, און װײַבער האָבן, אַחוץ די פּעקלעך, אױך קישנס מיט קאָלדרעס מיט שמאַטעס. פֿון דער װעלט שמאַטעס. אין װעג זעען דעריבער ייִדן אױס נישט נאָר װי רײַזנדער אַלײן, נאָר װי װאַנדערער, װי עמיגראַנטן, װאָס פֿאָרן אַריבער ערגעץ זײער אין אַ װײַטע מדינה, דאָרט װוּ ס'איז נישט צו קריגן פֿאַר קײן געלט נישט קײן קישנס, נישט קײן קאָלדרעס, נישט קײן שמאַטעס… און זײ פֿילן זיך דערפֿאַר אומעטום, װי בײַ זיך אין דער הײם. ייִדן, װוּהין זײ זאָלן נישט פֿאָרן, פֿירן זײ, ברוך־השם, מיט זיך זײער הײם, זײער „געטאָ“ מיט זײער גלות און דערפֿאַר, אַ פּנים, האָבן זײ אומעטום און אַלעמאָל טאַקע אײן פּנים, בײַטן זיך אַזױ גיך נישט איבער און פֿילן זיך גוט נאָר דעמאָלט, װען זײ זײַנען אינאײנעם. און די װעלט טוט זײ צוליב: איר װילט אינאײנעם ― זײַט אײַך אינאײנעם…

אַרײַנגעטראָטן אינעם נײַעם װאַגאָן און דערזען, אַז מען איז אין דער הײם, צװישן „אײגענע“, האָבן זיך אונדזערע אױסדערװײלטע צעלײגט, װי בײַם טאַטן אין װײַנגאָרטן, אַװעקגעלײגט זײערע פּעקלעך אױף יענעמס פּעקלעך, זיך געזעצט גאַנץ נאָענט אײנס לעבן דאָס אַנדערע, געבעטן יענעם זיך אַ ביסעלע אַ רוק טאָן, און קױם אַרײַנגעכאַפּט זיך, מאַכט שױן נישט אױס, מעג מען שױן יענעם אַ ביסל צוקװעטשן, און פֿאַרװאָס טאַקע נישט אינגאַנצן אַרױסקװעטשן?… מען איז דאָך צװישן ייִדן!…

און האָט קײן יסורים נישט: מע װעט זיך, חלילה, נישט קריגן, נישט זידלען איבער אַזעלכע נאַרישקײטן. װערטלעך זאָגן, געבן יענעם אָנצוהערעניש ― דאָס מהיכא־תּיתי. צום בײַשפּיל: אַז אײנער טרעט אָן דעם אַנדערן רעכט אױפֿן פֿוס, טוט יענער אַ שפּרונג אונטער און אַ זאָג כּלומרשט אַזױ, פֿאַרבײַגײענדיק:

― אױ האָט איר, קײן עין־הרע, אַ האַרטן טראָט, פֿעטער!

אָדער אַז אײנער שטעלט אַװעק זײַן טשעמאָדאַן כּמעט גלײַך אױף יענעמס פּלײצע, מאַכט יענער חוזק נישט איבער אים, נאָר איבערן טשעמאָדאַן, און טוט זיך אַ זאָג אונטער דער נאָז:

― הערט איר? אײַער טשעמאָדאַן האָט, אַ פּנים, קײנמאָל נישט געקרענקט.

אָדער אַז אײנער פֿאַרשטעלט דעם אַנדערן די שײַן, טוט ער אים אַ זאָג:

― װײסט איר, װאָס איך װעל אײַך דערצײלן? איך האָב מורא, אַז איר זײַט נישט קײן גלעזערנער…

און אַז סע מאַכט זיך אַפֿילו אַמאָל, אַז צװײ ייִדן צעאַמפּערן זיך שױן גאָר איבער אַן אָרט אין װאַגאָן, הײבן זײ אָן שיטן אײנס אױפֿן אַנדערע מיט לצנות און שטעכװערטלעך:

― זײַט־זשע מוחל, פֿעטער, דאָס איז מײַן אָרט.

― טאַקע באמת? מיט װאָס איז דאָס אײַער אָרט, למשל?

― װײַל דאָ בין איך געזעסן.

― װאָס־זשע, איר האָט דאָ שבת געהאַלטן? צי עס שטײט אױפֿגעשריבן אױף דעם אָרט: „זה חמקום שײך“?…

און דער זיצנדיקער פּאַרשױן פֿױלט זיך נישט, הײבט זיך אױף און זוכט אױפֿן אָרט די אױפֿשריפֿט: „זה המקום שײך“. װערט צװישן עולם אַ געלעכטער, פֿאַרדריסט דאָס דעם שטײענדיקן פּאַרשױן און ער רופֿט זיך אָן צום זיצנדיקן:

― איר זײַט, דאַכט מיר, שױן אַ ביסל צו דאָסיק.

― צו װאָסיק? ― פֿרעגט אים דער זיצנדיקער, און דאָס געלעכטער צװישן עולם װאַקסט. אַזױ לאַנג, אַזױ ברײט, ביז מע גיט זיך אַן עצה: מע ענגט זיך אַ ביסל, מע רוקט זיך צונױף און מע מאַכט אַן אָרט פֿאַרן שטײענדיקן. ממה־נפֿשך, עס זיצן, קײן עין־הרע, אַזױ פֿיל ייִדן, װעט זיצן נאָך אײנער… און די דאָזיקע צװײ, װאָס האָבן זיך נאָר־װאָס געװערטלט, בלאָזן זיך נאָך אַ קלײנע װײַלע, נאָכדעם נעמט מען זיך צו די זײגערס: װוּ האַלט בײַ אײַך דער זײגער? אָדער מע קוקט אין פֿענצטער בײדע: װײסט איר נישט, װיִאַזױ הײסט די סטאַנציע? און מע מאַכט אַ שמועס פֿון סטאַנציעס און פֿון באַנען און פֿון געשעפֿט ― און עס גײט אַװעק, װי אַ מיזמור. דער פֿרישער פּאַרשױן, װאָס קומט אַרײַן און טרעפֿט די צװײ, מײנט ער, אַז דאָס זײַנען אָדער צװײ שותּפֿים, אָדער קרובֿים, אָדער מחותּנים, אָדער אַזױ גוטע פֿרײַנט פֿון אײן שטאָט…

לאָזן חכמים זיך װיצלען, װיפֿל זײ װילן. לאָזן זײ צוטראַכטן אַזעלכע שפּריכװערטלעך, װי, למשל: „זיצן זאָל מען צװישן גױים, ליגן ― צװישן ייִדן“, „מיט ייִדן איז גוט נאָר קוגל עסן“, וכדומה. איך גײ מיר מיט מײַן װעג, אַז ייִדן, און נאָך כּתרילעװקער דערצו, פֿילן זיך צװישן אײגענע אַ סך בעסער און אַ סך הײמישער, װי צװישן פֿרעמדע.

דער מענטש, װאָס איז װי אַראָפּגעפֿאַלן פֿונעם הימל און האָט אַריבערגעפּעקלט אונדזערע דעלעגאַטן אַהער פֿון יענעם װאַגאָן, איז געװען אײנער פֿון יענע זעלטענע פּאַרשױנען, װאָס מע קאָן זײ זען נאָר אונטערװעגנס. אַז איר באַגעגנט זיך מיט זײ, װערט איר באַלד חבֿר, אױסגעבונדן, גלײַך װי איר זײַט שױן מיט זײ באַקענט פֿון כּמה־וכּמה יאָרן. װער ער איז ― װײסט איר נישט. װאָס ער איז ― װײסט איר אױך נישט. עס איז רעכט צו זאָגן, אַז ער איז אַ ייִד, אַ קרעמער, און עס איז רעכט צו זאָגן, אַז ער איז אַ מעקלער פֿון דער בערזע. נאָר גיכער פֿון אַלץ איז ער גאָר אַ שנײַדער, אַ חשובֿ בײַ נאַטשאַלסטװע און דרײט זיך בײַ „פּראַװאָזשיטעלסטװע“…

אַלײן איז ער אַ מענטש פֿון מיטלמעסיקן װוּקס און מיטלמעסיקן שטאַנד, אַ שװאַרצער מיט אַ גלאַנץ פֿון אַרמענישן טיפּ, מיט אַ קלײן בערדל, מיט קלײנע שװאַרצע אומרויִקע אױגן, מיטן קאַפּעליושל אַהינטער ― אַ רירעװדיקער, אַ לעבעדיקער פּאַרשױן, װאָס קאָן נישט זיצן אױף אײן אָרט, מוז עפּעס טאָן, ערגעץ גײן, מיט עמעצן רײדן, און איבערהױפּט ― רײדן. רײדן ― דאָס איז זײַן װעלט. געפֿינט זיך אין װאַגאָן אַ ייִד ― איז אַװדאי גוט. אלא נישט ― איז אַ גױ, אַ סאָלדאַט, אַ פּריצה, אַ גלח. פֿאַר נױט איז גוט אַ קאָנדוקטאָר, אַן אױװן־הײצער, אַ רעדער־שמידער, אַ שװאַרציאָר, אַבי אינעם געשטאַלט פֿון אַ מענטשן. און אַ כּוח האָט ער: װער ס'זאָל נישט זײַן ― מוז בײַ אים װערן רעדעװדיק. סײַדן אַ געבױרענער שטומער. מחמת ער װײס, פֿאַרשטײט איר מיך, פֿון װאָס און װיִאַזױ מיט װעמען אָנהײבן צו רײדן. און רײדן װעט ער מיט אײַך פֿון װאָס איר װילט, כּמעט קאָן מען זאָגן, אַז ס'איז נישטאָ אַזאַ זאַך אױף דער װעלט, װאָס ער זאָל נישט װיסן, און נישטאָ אַזאַ מענטש אױף דער װעלט, װאָס ער זאָל אים נישט קענען. מיט אַזעלכע איז אַ פֿאַרגעניגן צו זיצן אין אײן װאַגאָן. דערצו איז ער גלאַט אַ גוטער מענטש. אַן אָפֿנהאַרציקער און זײער אַ צוגעלאָזטער. ער מעג אײַך זען דאָס ערשטע מאָל אױף זײַן לעבן, איז ער גרײט צוליב אײַך פֿונדעסטװעגן גײן, װוּהין איר װילט: אפֿשר װילט איר צו דער קאַסע נאָך אַ בילעט? אָדער העלפֿן אײַך צונױפֿפּאַקן די זאַכן? ― מיטן גרעסטן כּבֿוד! ער װעט אַרײַנקוקן דערװײַל צו אײַך אין פּעקל אַרײַן, אָפּשאַצן, װאָס איז װערט אײַער טשעמאָדאַנדל, אָדער אײַער פּעלץ, אָדער אײַער זײגער, אױסרעכענען פּינקטלעך, אין װאָסער שעה און װיפֿל מינוט איר דאַרפֿט קומען אַהײם, און װאָס װעט אײַך קאָסטן דער באַגאַזש, און געבן אײַך אַן עצה, װיִאַזױ, אױף װאָסער װעג, איר זאָלט פֿאָרן, און װוּ איר זאָלט זיך אָפּשטעלן. בשעת־מעשׂה װעט ער אײַך האַלטן בײַ אַ קנעפּל, אָדער בױערן אײַך מיטן פֿינגער אַ לעכל, און דאָס קאַפּעליושל האַלט שױן בײַ אים װײַט, און די בעקלעך פֿלאַמען, און די אױגן ברענען, גלײַך װי ער טוט זײער אַ נײטיקע זאַך. מיט אײן װאָרט ― דאָס איז געװען אַזאַ מין פּאַרשױן, װאָס בײַ אונדז רופֿט מען אים: „ייִד װאָס קאַטאָרי“.

פֿאַר אונדזערע כּתרילעװקער פּאַסאַזשירן איז דער דאָזיקער „ייִד װאָס קאַטאָרי“ געװען, קאָן מען זאָגן, אַן אָאַזיס אין דער מידבר, אַ געזונט אין בױך, אַ זאַלץ אין די בײנער. אַ קלײניקײט ― זײער מיסיאָן, װאָס זײ האָבן אױף זיך געהאַט! דאָס ערשטע מאָל אין אַ פֿרעמדן אָרט, אין אַזאַ גרױסער שטאָט, װאָס זײער באָבעס באָבע איז דאָרט קײנמאָל נישט געװען אין חלום אַפֿילו! מע װײס נישט, װוּ אַ טיר עפֿנט זיך, און מע פֿאָרט מכּוח אַזאַ ענין, אַזאַ הײליקע זאַך!…

אױך דער פּאַרשױן האָט זיך מחיה געװען מיט זײ, ממש דערקװיקט זיך. געװאָר געװאָרן, װוּהין, צו װעמען און צוליב װאָס זײ פֿאָרן, האָט ער זײ באַשאָטן מיט עצות, װיִאַזױ זײ זאָלן זיך נוהג זײַן פֿון דער ערשטער מינוט, װאָס זײ װעלן אָנקומען אױפֿן װאָקזאַל, ביז זײ װעלן זיך צושלאָגן צום פּונקט, װאָס זײ באַדאַרפֿן. און די כּתרילעװקער אױסדערװײלטע האָבן אים געקוקט אין מױל אַרײַן, געשאָקלט מיטן קאָפּ און געשלונגען איטלעכס װאָרט זײַנס.

― איר פֿאָרט, מײַנע ליבע ייִדן, ― האָט ער אײַנגעטענהט מיט זײ געטרײַ, װי אַ פֿאָטער, געשמײכלט און געגלעט זיך דאָס בערדל, ― איר פֿאָרט, מײַנע ליבע ייִדן, װעגן זײער אַ װיכטיקן עסק. מע קאָן זאָגן, אַ הײליקע זאַך, הלװאַי איר זאָלט נאָר מצליח זײַן, און איר װעט, אם־ירצה־השם, געװיס מצליח זײַן. איך בין זיכער, אַזױ װי מיר האָבן הײַנט יום גימל אױף דער גאַנצער װעלט. דער עיקר, איר זאָלט װיסן, װוּ אײַן און װוּ אױס. די שטאָט איז אַ גרױסע און אַ צעװאָרפֿענע. אַ גױיִשע שטאָט, פֿאַרשטײט איר מיך. נאָר ייִדן זײַנען, קײן עין־הרע, פֿאַראַן, און דװקא רײַכע ייִדן. דאָס הײסט, ס'איז פֿאַראַן קבצנים אױך גענוג, אפֿשר מער קבצנים װי נגידים. נאָר צו די קבצנים דאַרפֿט איר דאָך נישט האָבן. קבצנים, זאָגט איר, האָט איר אַלײן. עצתי, אַז גײן זאָלט איר נאָר צו די גרױסע, צו די סאַמע גדולים. װער זײַנען בײַ אונדז די סאַמע גדולים ― װילט איר װיסן? נעמט, זײַט מוחל, אַ שטיקל פּאַפּיר מיט אַ בלײַפֿעדער און פֿאַרשרײַבט, װעל איך אײַך זאָגן אַקוראַט מיט די אַדרײסים און מיטן ייִחוס פֿון איטלעכן באַזונדער. איך קען זײ, פֿאַרשטײט איר מיך, אױסגעבונדן. גדולים זײַנען זײ אַלע, און װאָלטן װעלן אַריבערשטײַגן, אַריבערשפּרינגען, אײַנשלינגען אײנס דאָס אַנדערע מיט די בײנער, זײ זאָלן נאָר קאָנען. און אַלע רײַסן זײ זיך אַרױף, אַרױף, טאַנצן נאָך גאָר דעם גרױסן, דעם אמתן גדול, דעם לײב צװישן די חיות… איך זע נאָך אײַערע פּנימער, אַז איר װײסט שױן, װעמען איך מײן… אַזױ איז טאַקע דער נאָמען זײַנער. און כּשמו כּן הוא… ער איז טאַקע אַ לײב. אַ קעניג איז ער, אַ גבֿיר, אַ גרױסער גבֿיר, אַן אַדיר, אַ מיליאָנער. איר װילט װיסן, װיפֿל ער פֿאַרמאָגט? פֿרעגט גאָרנישט. װיפֿל איר זאָלט אײַך נישט פֿאָרשטעלן ― פֿאַרמאָגט ער צװײ מאָל, דרײַ מאָל, צען מאָל אַזױ פֿיל. ס'איז רעכט צו זאָגן ― פֿופֿציק מיליאָן, און ס'איז רעכט צו זאָגן ― זיבעציק. און אַז איר װעט מיך שטאַרק בעטן, איז אפֿשר טאַקע אַלע הונדערט. אַהין דאַרפֿט איר זיך דערשלאָגן שױן צום סוף, אַז איר װעט פֿאַרטיק װערן מיט אַלע איבעריקע גדולים. װײַל איר װילט דאָך מסתּמא אַ גראָבס, אַ מנה־יפֿה. און װיבאַלד אַ מנה־יפֿה, איז נאָר בײַ אים. װאָרעם װעט איר אים טרעפֿן אין דער גוטער מינוט ― איז נישט שײך צו זאָגן. בײַ אים געבן אַ נדבֿה אַ טױזנטער, און פֿופֿציק טױזנט, און הונדערט טױזנט ― איז טפֿו! אָדער שאַ! װײסט איר גאָר װאָס? איך װעל אײַך געבן אַ בעסערע עצה.

דאָ האָט זיך דער „ייִד װאָס קאַטאָרי“ פֿאַרטיפֿט אין מחשבֿות, נאָכדעם האָט ער זיך אָנגענומען בײַם בערדל און אָנגערופֿן זיך, װי אַ מענטש, װאָס איז געפֿאַלן אױף זײער אַ גליקלעכע אידעע:

― הערט־זשע אױס, מײַנע ליבע ייִדן, װאָס איך װעל אײַך זאָגן. בײַ אײַך איז, זאָגט איר, אָפּגעברענט געװאָרן דאָס גאַנצע שטעטל? דאַרפֿט איר דאָך געהילץ אױף בױען הײַזער? האָט ער אַ װאַלד, טאַקע נישט װײַט פֿון אײַערע מקומות, אָבער אַ װאַלד, װי זאָגט איר, מיט בײמער! װאָס פֿאַר אַ װערדע האָט בײַ אַזאַ מיליאָנער אײַנטונקען די פּען און אַװעקשרײַבן אַ קװיטל אין װאַלד אַרײַן: „אַבֿקש ליתּן על חשבוני“?

און דער „ייִד װאָס קאַטאָרי“ טוט אַ מאַך מיט דער האַנט אין דער לופֿטן, װי דער גבֿיר מיט דער פּען, און אונדזערע כּתרילעװקער אױסדערװײלטע גיבן זיך בײַ די װערטער אַ הײב־אױף, און טרערן האָבן זיך אַזש געשטעלט בײַ זײ אין די אױגן. נאָר דאָ האָט זײ דער „ייִד װאָס קאַטאָרי“ אַ ביסל אַראָפּגעװאָרפֿן. ער האָט, אַ פּנים, פֿאַרשטאַנען, אַז ער האָט זײ אַרײַנגעגעבן אַ ביסל צו פֿיל האָפֿענונג, האָט ער זיך אַ גלעט געגעבן דאָס בערדל און אַ זאָג געטאָן צו זײ:

― איך דאַרף אײַך אָבער זאָגן, מײַנע ליבע ייִדן, נאָך אַ מאָל דאָס אײגענע: עס װענדט זיך אָן דעם, אין װאָס פֿאַר אַ מינוט איר װעט אים טרעפֿן… טאָמער, חלילה, טרעפֿט איר אים אױף דער לינקער זײַט, בין איך אײַך נישט מקנא. ער איז אַ מענטש, װאָס אַלע קוקן אים אין מױל אַרײַן, פֿאַרשטײט איר מיך, און איז אַזױ גרױס, אַזױ תּקיף, װי זאָגט איר: „מה יעשה הבן“… אַװדאי װען איר זאָלט זײַן נישט קײן ייִדן! ― עהע־הע!

די כּתרילעװקער אױסדערװײלטע זײַנען בײַ די װערטער גאָר מבֿולבל געװאָרן. זײ האָבן נישט פֿאַרשטאַנען, װאָס מײנט דערמיט אָט דער מענטש: װאָס הײסט ― װען זײ זאָלן נישט זײַן קײן ייִדן? װאָס דען זאָלן זײ זײַן ― אַנדרוגינוסן?… דער „ייִד װאָס קאַטאָרי“ האָט, אַ פּנים, געזען, אַז זײ פֿאַרשטײען אים נישט, האָט ער גענומען זײ מסביר זײַן: ― פֿאַרשטײט איר מיך, מײַנע ליבע ייִדן, דער מענטש איז זײער גרױס, זײער תּקיף און שטאַרק אָנגענומען צװישן קריסטן. „גענערעלער“ קומען צו אים אין שטוב אַרײַן, זיצן מיט אים אָט אַזױ־אָ, װי איך מיט אײַך… נו, פֿאַרשטײט זיך, אַז װיבאַלד קריסטן זײַנען מיט אַ ייִדן אָט אַזױ־אָ, װעט זיך אַ ייִד פֿאַר זײ מפֿקיר זײַן…

מע קאָן נישט זאָגן, אַז דער דאָזיקער פּירוש איז געװען פֿאַר אונדזערע כּתרילעװקער לײַט אינגאַנצן פֿאַרשטענדלעך. זײ האָבן נישט אױפֿגעהערט צו האַלטן אָפֿן מױל און אױערן, און יענער האָט נישט אױפֿגעהערט צו גלעטן זיך דאָס בערדל און לױבן אין טאָג אַרײַן די סאַמע גדולים, אױסגערעכנט זײ אַ גאַנץ צעטל פֿון „גרױסע גדולים“ און פֿון „קלײנע גדולימלעך“, און אַלע מיט די נעמען און מיט די גאַסן און מיט די נומערן פֿון די הײַזער, זיך אָפּגעשטעלט אַלע מינוט כּמעט בײַ יעדן אײנציקן גדול מיט אַ קורצער נאָר אַ שאַרפֿער כאַראַקטעריסטיק, װאָס פֿון דעם אַלײן װאָלט געקאָנט זײַן אַ באַזונדער בוך, װען דאָס זאָל זײַן בײַ אונדז דער עיקר. נאָר אַזױ װי דער עיקר איז דאָך די מעשׂה מיט די כּתרילעװקער נשׂרפֿים, לאָזן מיר עס דורך פֿאַרבײַ און קערן זיך אום צוריק צו אונדזערע כּתרילעװקער דעלעגאַטן אין דער גרױסער נישט־ייִדישער שטאָט, װוּ מיר האָבן זײ איבערגעלאָזט סאַמע אין רעכטן אָנהײב פֿון זײער הײליקער אַרבעט.

דער עולם־התּוהו, װי עס װערט באַשריבן בײַ אונדז אין די הײליקע ספֿרים, ― דאָס איז געװען די גרױסע שטאָט מיט אירע „גדולים“ פֿאַר אונדזערע אױסדערװײלטע פֿון כּתרילעװקע. די גאַנצע קונץ פֿונעם עולם־התּוהו באַשטײט אין דעם, װאָס דעם מענטשנס נשמה בלאָנדזשעט אַרום אױף דער װעלט, איז אױסן אין אַלע װינקעלעך, זעט און הערט און פֿילט אַלצדינג, נאָר דער גוף איז דערבײַ נישט אױסן. צי מחמת גרױס אױפֿרעגונג פֿון די מעשׂיות, װאָס זײ האָבן זיך אָנגעהערט אין װאַגאָן פֿונעם „ייִדן װאָס קאַטאָרי“, אָדער אפֿשר װײַל זײ זײַנען דאָס ערשטע מאָל אַרױס אױף דער גרױסער פֿרײַער לופֿט ― דאָס איז זיכער, אַז זײ זײַנען נישט געװען בהאַי־עלמא. דאָס הײסט, די נשמה האָט זיך בײַ זײ אַרומגעבאָמבלט דאָ, צװישן די „גדולים“, נאָר דער גוף איז געװען ערגעץ װײס איך װוּ, װײַט פֿון דאַנען.

פֿון דער ערשטער מינוט איז זײ געגאַנגען נישט כּשורה, יעדן פֿאַלס ― נישט אַזױ, װי זײ האָבן זיך פֿאָרגעשטעלט. געגאַנגען זײַנען זײ דװקא מיט אַ סדר, מיט אַ סיסטעם, לױט װי יענער פּאַרשױן מיט די ברענענדיקע אײגלעך האָט זײ געלערנט און לױט די נומערן פֿון די הײַזער מיט די נעמען פֿון די גאַסן, װאָס יענער האָט אױפֿגעגעבן. פֿריִער האָבן זײ אָנגעקלונגען צו די „קלענערע גדולים“, דערנאָך צו די „גרעסערע גדולים“, און געשטיגן װאָס װײַטער אַלץ העכער און העכער. מע קאָן נישט זאָגן, אַז זײ האָבן נישט מצליח געװען. נדבֿות זײַנען דװקא אײַנגעגאַנגען, אָדער, װי זײ האָבן זיך נאָכדעם באַרימט פֿאַר זײערע כּתרילעװקער: „אַ רעגן פֿון נדבֿות האָט געגאָסן אױף זײערע קעפּ“. אױב עס האָט באמת געגאָסן אַ רעגן פֿון נדבֿות ― דאָס װײסן מיר נישט. אײנס איז זיכער, אַז בײַ זײ אין דער הײם זײַנען זײ צו אַזעלכע נסיונות געװיס נישט געװױנט געװאָרן, און אַזעלכע מטבעות, װי מע האָט זײ דאָ דערלאַנגט, האָבן זײ געזען דאָרטן סײַדן אין חלום, איז דאָס ― נישט אַלע מאָל… נישט מער, װאָס האָט זײ געקװעטשט? זײ האָט געקװעטשט נאָר אײן זאַך: עס האָט זיך זײ אױסגעװיזן, אַז זײ זײַנען נישט צװישן אײגענע… װי װילד־פֿרעמדע, װי גאַנץ װײַטע האָט מען זײ אױפֿגענומען, אָפּגעגעבן זײערס און ― האָט קײן פֿאַראיבל נישט.

אַנדערע האָבן אַפֿילו נישט געװאָלט אָנקוקן זײערע פּנימער, אַרױסגעשיקט זײ זײער נדבֿה נאָך אײדער זײ האָבן אַריבערגעטראָטן די שװעל. אַנדערע זײַנען געװען בײז אױך, נישט געלאָזט זיך אױסרײדן אַן איבעריק װאָרט: „אָפּגעברענט געװאָרן? געהערט אַזעלכע זאַכן, איר זײַט נישט די אײנציקע“…

עס זײַנען געװען אױך אַזעלכע, װאָס האָבן אָנגעשריגן אױף זײ, אָנגערופֿן זײ מיט עפּעס זײער מיאוסע נעמען: „פֿלעכטלעך“, „פּאָגאָרעלצעסпогорельцы: נשׂרפֿים“, „שנאָרערס“… אײנער אַ יונגערמאַן מיט אַ בלאַס פּנים, מיט אַ שפּיצעכיקער נאָז און מיט צװײ קלײנע בערדלעך, צעקעמט רעכטס און לינקס, האָט זיך געהײסן װײַזן אַ בוך.

― װאָסער בוך?

― דאָס בוך, װוּ עס װערן בײַ אײַך פֿאַרשריבן די נדבֿות. דאָ האָט זיך שױן אַרױסגעשטעלט דער זקן, רב יוזיפֿל דער רבֿ:

― די נדבֿות, װאָס װערן געגעבן אױף אונדזערע נשׂרפֿים, װערן פֿאַרשריבן מיט אַזאַ כּתבֿ און מיט אַזאַ לשון, װאָס נישט איר און נישט מיר װעלן דאָס קאָנען לײענען אַפֿילו…

רב יוזיפֿל האָט איצטיקס מאָל גערעדט פֿאַרשטעלט, אַפֿילו מיט אַ בנעימותדיק שמײכעלע, װי אַלע מאָל, נאָר אין קול האָט זיך געלאָזט הערן אַ פֿאַרדראָס. רב יוזיפֿל דעם רבֿ איז נישט געגאַנגען אין דעם, װאָס מען איז זײ חושד־בכּשרים. נײן. אים האָט געאַרט די קאַלטקײט, װאָס האָט זײ באַגעגנט אומעטום, אין יעדער ייִדישער שטוב פֿון די דאָזיקע „גדולים“. רב יוזיפֿל איז געװױנט געװאָרן בײַ זיך אין כּתרילעװקע, אַז אַ ייִד גיט אַ נדבֿה, עס מעג זיך זײַן נאָר אַ פּרוטה, לאָז זײַן אַפֿילו אַ האַלבע פּרוטה, גיט ער זי מיטן גאַנצן האַרצן. װאָרעם אַחוץ, װאָס ער איז מחיה אַן אָרעמאַן, אַחוץ װאָס ער העלפֿט אַ נױטבאַדערפֿטיקן, טוט ער אַ גוטע זאַך און פֿאַרדינט אַ מיצװה… רב יוזיפֿל דעם רבֿ האָט געװוּנדערט, װאָס צװישן די אַלע גדולים האָט זיך נישט געפֿונען קײן אײנער, װאָס זאָל זײ אָפּגעבן אַ ייִדישן, אַ פּשוטן, אַ הײמישן שלום־עליכם. קײן אײנער האָט זיך נישט געפֿונען, װאָס זאָל זיך נאָכפֿרעגן אױף כּתרילעװקע, װאָס זאָל כאָטש װעלן אױסהערן זײער אומגליק, זײער האַרץ, און האָבן זײ זיך נאָר געפּרוּװט אָנהײבן רײדן, אױסרײדן זיך, דערצײלן װעגן דעם גרױסן חורבן, װאָס זײ האָבן איבערגעלעבט, אַזױ האָט מען געעפֿנט דאָס בײַטעלע, װי אײנער רעדט: „נאַט אײַך און גײט אײַך געזונטערהײט“…

געװױנט געװאָרן פֿון תּמיד צו פֿאַרענטפֿערן יעדן אײנציקן, האָט רב יוזיפֿל געזוכט צו געפֿינען אַ זכות אױך אױף די דאָזיקע „גדולים“.

― מענטשן געפֿינען זיך אין אַזאַ עולם־התּוהו! ― האָט ער זיך געטראַכט און געגאַנגען מיט פֿעסטע טריט, גאָרנישט נאָך זײַנע יאָרן, אַלץ װײַטער און װײַטער.

עס איז געװען שױן נישט פֿרי, װען אונדזערע דעלעגירטע פֿון כּתרילעװקע זײַנען צוגעטראָטן צום סאַמע גרעסטן גדול, צום „לײב צװישן די חיות“, װי יענער מענטש אין װאַגאָן האָט אים אָנגערופֿן. און דאָ האָבן זײ זיך דערמאָנט אָן דעם, װאָס יענער מענטש האָט זײ געגעבן אָנצוהערעניש אױף דעם „גדול“, אַז װען זײ זאָלן זײַן נישט קײן ייִדן ― עהע־הע!…

דער דאָזיקער „עהע־הע“ מיט דער קילקײט, װאָס זײ האָט באַגעגנט אומעטום, אין יעדן הױז, האָט זײ געבראַכט דערצו, אַז זײ זאָלן ביסלעכװײַז פֿאַרלירן זײער קוראַזש און מורא האָבן אָנצוקלינגען בײַ אַזאַ גדול, װאָס רעכנט זיך פֿאַר „אַ לײב צװישן די חיות“… אַ היפּשע װײַלע איז מען געשטאַנען בײַ דער טיר און געדונגען זיך, צי מע זאָל טאַקע אָנקלינגען פּשוט, װי מע האָט אָנגעקלונגען אומעטום, צי אפֿשר?…

― אפֿשר װאָס?

― גאָרנישט.

― װאָס זשע זאָגט איר „אפֿשר“?

― װער זאָגט דען „אפֿשר“?

― אַז איר זאָגט נישט „אפֿשר“, פֿאַרװאָס זאָלט איר נישט אָנקלינגען?

― װוּ שטײט עס, אַז איך? פֿאַרװאָס נישט איר?

― הײבט זיך אָן אַ מעשׂה מיט אַ ייִדן!

― שאַ, שאַ, קינדערלעך, לאָז זײַן שטיל! ― רופֿט זיך אָן רב יוזיפֿל און טוט אַ צי דאָס גלעקל פֿון דער טיר, קױם־קױם, אױף װיפֿל עס דערלױבן אים זײַנע אַכציק יאָר.

שטײענדיק הינטן בײַ דער טיר בײַם סאַמע גרעסטן פֿון די „גדולים“, בײַם סאַמע „לײב פֿון די חיות“, האָבן אונדזערע כּתרילעװקער דעלעגאַטן געהאַט אַ געלעגנהײט אַ ביסל צו פֿאַרנעמען זיך מיט חקירה װעגן די הױכע פֿענצטער: װאָס טוט זיך דאָרטן? אַ שטײגער, װאָס טוען די „גדולים“ בײַ זיך אין די אַפּאַרטאַמענטן אין דער צײַט, װען אונטן בײַ דער טיר שטײען און װאַרטן „קלײנע מענטשעלעך“ מיט זײערע קלײנע עסקים, געשעפֿטן, בקשות, פּלאַנען און חלומות? אפֿשר זיצן זײ דאָרטן בעת־מעשׂה איבער זײערע גרױסע געשעפֿט־ביכער, ברעכן זיך די מוחות און זײַנען אַזױ פֿאַרטיפֿט, אַז זײ װײסן גאָרנישט, װאָס אונטן טוט זיך?… און אפֿשר זיצן זײ און קלערן, װאָס זאָלן זײ אױפֿטאָן, מתקן זײַן אױף דער װעלט מיט דעם כּוח פֿונעם גאָלד, װאָס דער אײבערשטער האָט זײ באַגליקט צוליב דער טובֿה פֿון זײער פֿאָלק, אָדער פֿון דער גאַנצער מענטשהײט? און אפֿשר זיצן זײ גלאַט אַזױ צונױפֿגעלײגט די הענט, טוען זיך אָן כּל־תּענוגי־העולם־הזה, עסן און טרינקען און שלאָפֿן, װי גאַנץ געװײנלעכע מענטשן?

צײַט אױף צו חקירהן האָבן אונדזערע דעלעגאַטן געהאַט גענוג: אױף דעם שװאַכן קלונג פֿונעם אַלטן רב יוזיפֿל האָט מען זיך נישט געכאַפּט צו עפֿענען. זײ האָבן געהאַט צײַט אױך אױף צו דורכשמועסן זיך װעגן דעם, װיִאַזױ מע זאָל זיך פֿאָרשטעלן פֿאַרן „גדול־שבגדולים“ און װער עס זאָל מיט אים רײדן. זעלבסטפֿאַרשטענדלעך, אַז רײדן דאַרף מיט אים דער רבֿ. װער דען? די פֿראַגע איז נאָר פֿון װאָס ער זאָל אָנהײבן? װאָרעם לױט װי דער פּאַרשױן אין װאַגאָן האָט זײ אָנגעשראָקן, דאַרף מען װיסן, װי מיט אים צו האַנדלען און װאָס אים צו זאָגן. נישט אומזיסט שטײט בײַ אונדז געשריבן: „החײם והמװת ביד הלשון“ ― דער פּשט איז: אַז מיט אײן װאָרט קאָן מען אַמאָל קאַליע מאַכן אַזױ פֿיל, װאָס איר װעט דערנאָך נישט פֿאַרריכטן מיט קײן צען טױזנט װערטער.

און די דעות האָבן זיך דאָ בײַ זײ צעטײלט אױף צװײ כּיתּות, צװײ לאַגערן: רעכטע און לינקע. די רעכטע, די עלטערע פֿון די אױסדערװײלטע, זײַנען געגאַנגען מיט דעם רעכטן װעג. זײ האָבן געדרונגען, אַז מע קומט צו אַזאַ גרױסן גבֿיר, דאַרף מען קומען מיט תּחנונים, אױסמאָלן דעם חורבן פֿון כּתרילעװקע מיט אַלע פּיטשעװקעס: „אָט ערשט נישט לאַנג געװען אַ שטאָט, װי אַלע שטעט. האָט זיך אױפֿגעהױבן אין מיטן דער נאַכט אַ שטורעם־װינט מיט אַ פֿײַער פֿון גאָט, און עס איז אַװעק מיטן רױך די גאַנצע שטאָט, אָפּגעמעקט געװאָרן כּתרילעװקע פֿון דעם פּנים פֿון דער ערד“… דערבײַ דאַרף מען נישט זשאַלעװען קײן טרױעריקע פֿאַרבן, װיִאַזױ נאַקעטע, באָרװעסע, הונגעריקע ליגן אונטער גאָטס הימל און בעטן ברױט, לאָזן אַ טרער, און פֿאַרװאָס טאַקע נישט געבן קײן רעכטן װײן, װי עס געהער צו זײַן?… און די לינקע, יונגעלײַט געװײנלעך, האָבן געטענהט פֿאַרקערט: װאָס זײַנען מיר, װײַבער? צי איר מײנט, אַז די נגידים זײַנען זשעדנע טרערן? זײ דאַרף מען נעמען מיט יושר, מיט גערעכטיקײט. היתּכן, ― דאַרף מען זײ פֿרעגן ― אַז אין דער צײַט, װאָס דאָ װאַלגערט זיך גאָלד אין די גאַסן און מענטשן טוען נישט אַרײַן קײן האַנט אין קאַלט װאַסער, גײט מען דאָרטן אױס פֿאַר אַ לעפֿל געקעכץ ― לעבעדיקע נפֿשות, אײגענע ברידער, בלוט און פֿלײש?!… „אַי־אַי! אַי־אַי! ― האָבן זיך די רעכטע אָנגעכאַפּט בײַם קאָפּ. ― זײ װילן אונדז איבערקױלען דעם האַלדז אָן אַ מעסער! אלה תּולדות יונגעלײַט!“…

אַ גליק, װאָס רב יוזיפֿל איז געװען דערבײַ, האָט ער זײ גיך אײַנגעשטילט מיט װײכע רײד, װי זײַן שטײגער איז.

― קינדערלעך, ― האָט ער צו זײ געזאָגט, ― אומזיסט אײַער קריגן זיך, װאָס איר קריגט זיך. װאָס קאָן אַ מענטש, אַ בשׂר־ודם מישטײנס געזאָגט, װיסן, װאָס ער װעט זאָגן? און אַז בלעם הרשע איז שױן געװען אונטערגעקױפֿט און גאָר פֿאַרטיק אױף צו שילטן די ייִדן ― נו, האָט ער זיך דען געריכט, אַז דער װאָס לעבט אײביק װעט אים איבערדרײען די װערטער מיטן קאָפּ אַראָפּ? מיר װעלן, אם־ירצה־השם, אים נעמען נישט מיט תּחנונים און נישט מיט סטירדעס, נאָר מיט אַ משל. אַז גאָט װעט הײסן, װעל איך אים דערצײלן אַ משל מיט אַ מלך, װאָס האָט זיך צעבײזערט אױף זײַנע אײגענע קנעכט און האָט פֿאַרברענט זײַן אײגענעם פּאַלאַץ…

אַ שאָד. אַזאַ שײנער משל ― און איז געבליבן אין מיטן, איבער אַ סיבה, װאָס נישט רב יוזיפֿל און נישט די איבעריקע אױסדערװײלטע זײַנען געװען אין דעם שולדיק. שולדיק איז געװען אין דעם גאָר אַ זײַטיקער פּאַרשױן. דאָס איז געװען דער אָנגעװאָפֿנטער נפֿש, װאָס איז דערמאָנט בײַ אונדז אין אָנהײב באַשרײַבונג. אַ סבֿרה, אַז דער דאָזיקער יװן, װאָס איז געשטעלט געװאָרן אַכטונג צו געבן אױף דער גאַס, האָט די גאַנצע צײַט געהאַלטן אונדזערע כּתרילעװקער לײַט אױפֿן אױג. אים איז די גאַנצע קאָמפּאַניע נישט געפֿעלן געװאָרן מיט זײער גײן פֿון שטוב צו שטוב, מיט זײער פֿאַררײַסן די קעפּ און קוקן אױף די נומערן פֿון די הײַזער און מיט זײער אַלע מאָל אָפּשטעלן זיך איבערשמועסן זיך אױף אַ קול אַלע אינאײנעם, װי די גענדז: גער־גער־גער! דאָ, בײַ זײער לעצטן אָפּשטעלן און אױסטענהן זיך האָט ער שױן מער נישט געקאָנט אַריבערטראָגן און ער האָט זיך װידער אַ מאָל געלאָזט גלײַך אױף זײ ― דאָס מאָל שױן מיט מער פֿרישקײט און מיט מער אימפּעט.

דערזען פֿאַר זיך דעם שׂונא אַזױ נאָענט און דערפֿילט אַ סכּנה, זײַנען אונדזערע דעלעגאַטן פֿאַרשטאָרבן געװאָרן, און ס'איז געבליבן בהסכּם־כּולם, אַז מע דאַרף זיך ראַטעװען, מאַכן פּליטה. װוּהין? צוריק ― הײסט גײן גלײַך אױף אים. האָבן זײ גענומען קלינגען אַלע מיט אַ מאָל אין דער טיר אַרײַן, גוט קלינגען, מיט אַלע כּוחות, און גאָט האָט געהאָלפֿן ― די טיר האָט זיך טאַקע עפּעס װי על־פּי־נס, געגעבן אַן עפֿן־אױף, און עס האָט זיך באַװיזן אַ פּאַרשױן מיט אַ רױט אױסגעהאָדעװעט פּנים, מיט אױסגעשניטענע פּאָלעס און מיט װײַסע הענטשקעס אױף די הענט. אַרױסגעלאָפֿן איז דער פּאַרשױן מלא־רציחה, געמאַכט מיט די הענט געשריגן און געשאָלטן און געאַרבעט אַזױ, גלײַך װי דאָס װאָלטן זײַן װילדע מענטשן, אָדער גזלנים, כוליגאַנעס, װאָס האָבן געװאָלט מאַכן אַן אָנפֿאַל אין מיטן העלן טאָג אױף זײַן בעל־הביתס שטוב.

דערזעענדיק פֿאַר זיך „אַן אָפֿענע טיר“, האָבן זיך די כּתרילעװקער כוליגאַנעס געגעבן אַלע אינאײנעם אַ שפּאַר אַרײַן. האָט זײ אָבער דער פּאַרשױן מיטן אױסגעהאָדעװעט פּנים מיט די װײַסע הענטשקעס געגעבן מיטן גאַנצן כּוח אַ שפּאַר־אַרױס צוריק. און אין דער מינוט איז אונטערגעקומען דער יװן מיטן שװערד, געגעבן אַ שטאַרקן פֿײַף, און ס'איז אױסגעװאַקסן, װי פֿון אונטער דער ערד, נאָך אַ יװן, אױך אַן אָנגעװאָפֿנטער פֿון קאָפּ ביז פֿיס.

אומזיסט האָבן זיך אונדזערע כּתרילעװקער אױסדערװײלטע געבעטן בײַם פּאַרשױן מיט די װײַסע הענטשקעס, ער זאָל זײ אַרײַנלאָזן אינעװײניק, כאָטש פֿון פֿאָרנט, כאָטש אין קיך אַרײַן. אומזיסט האָבן זײ פֿאַרריסן די אױגן אַרױף, אַרײַנגעקוקט אין די הױכע פֿענצטער אַרײַן, טאָמער װעט דער אײבערשטער טאָן אַ נס (ער אַז ער װיל, קאָן ער!), טאָמער װעט דער גבֿיר אַלײן, אָדער עמעצער פֿון זײַן הױזגעזינד, דערזען ייִדן זײַנען אין אַ סכּנה, װעט מען אַרױסגעבן אַ באַפֿעל פֿון אױבן, מע זאָל זײ נישט אָנרירן…

האָט אָבער אױף זײער מזל קײנער פֿון די הױכע פֿענצטער נישט אַראָפּגעקוקט, און אונדזערע דעלעגירטע, די פֿאָרנעמסטע באַלעבאַטים פֿון כּתרילעװקע מיטן רבֿ רב יוזיפֿל בראָש, זײַנען אָפּגעפֿירט געװאָרן מיט גרױס כּבֿוד אין אַזאַ מקום אַרײַן, װאָס קײן דירע־געלט קאָסט דאָרט נישט און אַלע זײַנען דאָרט גלײַכע מיוחסים: אַפֿילו ייִדן, און אַפֿילו כּתרילעװקער ייִדן, קאָנען זיך דאָרטן זיצן און זיצן, אַבי יאָרן.

דער װאָס מײנט, אַז הײַנטיקע צײַטן טרעפֿן זיך שױן גאָר קײן נסים נישט ― דער האָט אַ טעות. אמת, אַ נס טרעפֿט זיך הײַנט זעלטן, זײער זעלטן, אָבער עס טרעפֿט. דעם בעסטן באַװײַז האָבן מיר ― אונדזערע כּתרילעװקער געפֿאַנגענע.

די לײענער מעגן זיך מײנען, אַז, װי יעדער מחבר, זײַנען מיר מסתּמא מגזם און טראַכטן אױס אַזעלכע זאַכן, װאָס נישט געשטױגן, נישט געפֿלױגן. מיר פֿאַרזיכערן אָבער, אַז דאָס, װאָס מיר דערצײלן דאָ, איז לױטער אמת. פּונקט אין דעם מאָמענט, װאָס סע האָט זיך געטראָפֿן דער אױבן־באַשריבענער פֿאַל מיט די כּתרילעװקער דעלעגאַטן בײַ דער טיר פֿונעם גדול, פֿונעם „לײב צװישן די חיות“, פּונקט אין דער מינוט, װען זײ זײַנען געשטאַנען אין אײן ציטערניש און געקוקט אַרױף־צו אין די הױכע פֿענצטער און געטראַכט זיך יעדער בײַ זיך אין האַרצן: „מאַין יבֿוא עזרי ― פֿון װאַנען װעט קומען די הילף, פֿון גאָט, צי פֿון מענטשן?“ ― פּונקט אין דער צײַט האָט באַדאַרפֿט גײן פֿאַרבײַ אונדזער באַקאַנטער פּאַרשױן פֿון װאַגאָן, דער „ייִד װאָס קאַטאָרי“.

געגאַנגען איז ער זיך װעגן זײַנע אײגענע געשעפֿטן, און גיך, װי זײַן שטײגער איז, מיטן קאַפּעליושל אַהינטער, װײַזט אױס, פֿאַרטראַכט. דערזען זײַנע באַקאַנטע ייִדן, אַרומגערינגלטע מיט סאָלדאַטן, איז ער שטײן געבליבן. ער האָט באַלד אָנגעשמעקט מיט דער נאָז, װאָס דאָ טוט זיך, און איז גרײט געװען די רגע אַרײַנשפּרינגען אין מיטן און אױפֿהײבן אַ סקאַנדאַל, זײ מאַכן אַ װיסטן סוף: „פֿאַר װאָס? פֿאַר װען? גאָט די נשמה!“…

נאָכדעם האָט ער זיך אָבער מישבֿ געװען: אפֿשר נײן? ער קען זיך זײער גוט. אַ היציקער מענטש. מי־יודע װאָס פֿאַר אַ װערטער עס קאָנען זיך אַרױסרײַסן בײַ אים פֿון מױל… ער האָט זיך געטראַכט, אַז מיט תּקיפֿות איז נישט גוט (ס'איז תּמיד גלײַכער, אַז מע באַטראַכט זיך), און ער האָט אַראָפּגערוקט דאָס קאַפּעליושל, זיך גענומען בײַם בערדל, צוגעמאַכט אַן אױג ― אַ סימן, אַז דער מוח אַרבעט, ― האָט זיך אױסגעקערעװעט צוריק און איז מיט די זעלבע גיכע טריט אַװעק, װי אַ מענטש, װאָס איז געפֿאַלן אױף אַ גלײַכע המצאה און האָט פֿעסט באַשלאָסן דורכצופֿירן די אידעע ביזן סוף.

װוּהין איז דער פּאַרשױן אַװעק?

מיר װײסן נישט, װוּהין, נאָר מיר קאָנען רעכענען, אַז מסתּמא האָט ער זיך געלאָזט גײן טאַקע אַהין, צום „לײב פֿון די חיות“, מחמת דעם זעלבן אױפֿדערנאַכט האָט דער טעלעפֿאָן אין די הױכע פֿענצטער אָנגעהױבן צו אַרבעטן מיט סכּנות־נפֿשות…

און אין דער פּאָליציע האָט געקאָכט. פּענעס האָבן געסקריפּעט, טינט האָט זיך געגאָסן, פּאַפּירן זײַנען אָנגעשריבן געװאָרן, און די געפֿאַנגענע, װעלכע זײַנען שױן גרײט געװען צו גײן אַ לאַנגן װעג מיטן עטאַפּ זײַנען פּלוצעם אױפֿגעכאַפּט געװאָרן אין מיטן בײַנאַכט, אַרױסגעצױגן געװאָרן פֿון דער פֿינצטערניש און אַרײַנגעפֿירט געװאָרן אין אַ גרױסע ליכטיקײט מיט אַזאַ אימפּעט, גלײַך װי דאָס װאָלטן זײַן נישט כּתרילעװקער קלײנע מענטשעלעך, נאָר מי־יודע װער… אמת, מע האָט זײ קײן שטולן נישט אונטערגעטראָגן, זעצן זיך נישט פֿאָרגעלײגט און פֿון מחילה בעטן שמועסט מען נישט. דערפֿאַר האָט מען אָבער נישט געהערט, מע זאָל אױף זײ אָנשרײַען, חלילה, ברענגען פֿאַרן מױל דעם ייִדישן טיטל „זשיד“; אַדרבא ― פֿײַן, שטיל, נאָר זײער בחיפּזונדיק, געכאַפּט, טאַקע נאָר װי יציאת־מצרים, איז צוגעגאַנגען די באַפֿרײַונג פֿון די כּתרילעװקער כוליגאַנעס. די קלענערע שרײַבער און שרײַבערלעך האָבן זיך נישט געקאָנט זאַט באַװוּנדערן, װאָס טוט זיך דאָ: „איבער אַזעלכע ייִדלאַקעס אַזאַ בהלה!“…

די ערשטע מינוט, אַז מען איז אַרײַנגעקומען צו אונדזערע געפֿאַנגענע און געזאָגט, זײ זאָלן זיך מטריח זײַן אַרױף, האָבן זײ זיך איבערגעקוקט צװישן זיך און אָפּגעזעגנט זיך שטילערהײט, אָן װערטער. װאָס דערװאַרט זײ דאָרטן, אױבן? ― דאָס װײס נאָר אײן גאָט אין הימל. הלװאַי, רבונו של עולם, זײ זאָלן אָפּקומען נאָך מיט תּפֿיסה אַלײן. װאָרעם װאָס איז הײַנטיקע צײַטן תּפֿיסה, אַז תּליה איז אַ װאָכעדיקער גאַנג?… דאָס איז אָבער נאָך נישט אינגאַנצן: יעדער ייִד האָט אַ װײַב און קינדער, און אַז עס קומט צו אַ װײַב מיט קינדער, זײַנען ייִדן (מיר מוזן זיך מודה זײַן) געפֿערלעכע עגאָיִסטן…

מיט אונטערגעהאַקטע פֿיס און מיט צעבראָכענע הערצער זײַנען אונדזערע דעלעגאַטן אַרײַנגעבראַכט געװאָרן פֿאַר די, אין װעמענס הענט עס איז געלעגן איצט זײער גורל. נאָר אײנער איז געגאַנגען פֿאָרױס מיט פֿעסטע טריט, װי אַלע מאָל, כאָטש אַפֿילו שטאַרק אײַנגעבױגן און אָנגעלענט אױפֿן שטעקן.

דאָס איז געװען דער אַלטער רב יוזיפֿל.

― װער איז דאָ צװישן אײַך דער „סאַמע ראַבין“? ― האָט מען זײ אַ פֿרעג געגעבן האַלב ערנסט און האַלב לצנותדיק.

― דאָס בין איך! ― האָט אַ זאָג געגעבן רב יוזיפֿל מיט אַ מאָדנער שטאַרקײט און איז אַרױסגעטראָטן מיט אַזאַ מסירות־נפֿש, גלײַך װי ער װאָלט גענומען אױף זיך דעם גאַנצן בילבול און װאָלט זײַן גרײט די רגע גײן אױפֿן עשאַפֿאָט פֿאַר זײַנע אַלע ייִדן.

שײן, גרױסאַרטיק שײן, איז געװען אין דער מינוט אָט דער אַכציק־יעריקער זקן. זײַן געל־געקנײטשט, דורכזיכטיק געלײַטערט פּנים האָט געלױכטן, גלײַך װי די שכינה האָט אױף אים גערוט. אין זײַנע אַלטע אױגן האָט זיך אָנגעצונדן אַ יונג פֿײַערל, נאָר די הענט האָבן אים געציטערט און די אַקסלען האָבן זיך געטרײסלט. ער האָט געװאַרט, װאָס װעט מען אים זאָגן. ער איז גרײט געװען אױסצוהערן אַלצדינג, דאָס ערגסטע, װאָס בײזע מענטשן קאָנען נאָר צוטראַכטן. װעמען הערט אָט דער אַלטער מיט די אַכציק יאָר, װאָס הינטער זײַנע פּלײצעס? ער האָט אַזש פֿאַרלײגט אײן האַנט אַהינטער און געקוקט גלײַך אין די אױגן אַרײַן מיט אַ מין גדלות און מיט אַן אָזעס, װאָס די אױף־טױט איבערגעשראָקענע כּתרילעװקער אױסדערװײלטע האָבן עס קײנמאָל אױף זײער רבין נישט געזען.

דאָס איז געװען אַ הױכע מינוט, װאָס האָט זיך געצױגן לאַנג־לאַנג, אפֿשר אַ גאַנצע אײביקײט.

ביסטו דאָס, הײסט עס, דער „סאַמע ראַבין“? ― האָט מען אים נאָך אַ מאָל אַ זאָג געגעבן מיטן זעלבן האַלב־ערנסטן, האַלב־לצנותדיקן טאָן. ― נאַ, אָט האָסטו דיר צוריק דײַן געלט, װאָס איר האָט צונױפֿגעזשעברעט פֿאַר אײַערע אָפּגעברענטע ייִדעלעך, און נעמט אײַך אײַערע לײַבסערדאַקעס (דאָס האָט מען געמײנט, אַ פּנים, די טלית־ותּפֿילינס) מיט די פּאָנטשאַכעסпончах: סערדאַק (און דאָס האָט מען געמײנט, אַ פּנים, זײערע באַרימטע זאָנטיקעס) ― און הײַדאַ גלײַך מיט דער באַן צוריק אַהײם. ביז טאָג זאָל דאָ אײַער פֿוס נישט זײַן. מאַרש!

געקומען אַהײם, האָבן אונדזערע אױסדערװײלטע געהאַט גענוג צו דערצײלן חידושים און נסים־ונפֿלאָות פֿון זײער נסיעה און די נסיונות, װאָס זײ זײַנען אױסגעשטאַנען צוליב די נשׂרפֿים: װיִאַזױ מען איז געפֿאָרן, און װיִאַזױ מען איז געקומען, און װאָס מע האָט געהערט, און װאָס מע האָט געזען, װיִאַזױ עס האָט זיך געגאָסן אױף זײ נדבֿות ― אַ מבול פֿון נדבֿות )פֿריִער איז געװען אַ „רעגן“, איצט איז שױן געװען אַ „מבול“, און װיִאַזױ מע האָט זײ געפֿאַנגען דאָרט, בײַ די הױכע פֿענצטער, און אָפּגעפֿירט אין גוטן „מקום“, צוגענומען בײַ זײ די „קלינגערס“ און אַרײַנגעזעצט אין „חד־גדיא“ אַרײַן… און נאָכדעם ― דער נס, װיִאַזױ דער אײבערשטער האָט באַװיזן, װאָס ער קאָן: מע האָט זײ באַפֿרײַט און אומגעקערט צוריק דאָס גאַנצע געלט ביז דער לעצטער פּרוטה, און נאָך מיט אַ יתר־שׂאת: אַז זײ זײַנען שױן געװען גרײט צו דער נסיעה אַהײם, האָט זײ אָנגעיאָגט אײנער אַ מענטש מיט אַ הױכן קאַפּעליוש און האָט זײ איבערגעגעבן גאָר איבעראַנײַס אַ שײנע מטבע, אַ היפּשע „פּױטיקע“ ― אַ נדבֿה פֿאַר די כּתרילעװקער נשׂרפֿים, טאַקע פֿון אים אַלײן, פֿון דעם, װאָס יענער פּאַרשױן האָט אָנגערופֿן מיטן נאָמען: „דער לײב צװישן די חיות“ ― הײַנט גײט זאָגט, אַז ס'איז נישטאָ קײן גאָט אױף דער װעלט!

יאָ. די כּתרילעװקער דעלעגאַטן האָבן געהאַט װאָס צו דערצײלן, און האָבן נאָך צו דערצײלן און צו דערצײלן. איך מײן, אַז סע װעט קלעקן אױף אַ גאַנצן װינטער, און אפֿשר װעט נאָך בלײַבן אַביסל אױפֿן זומער.

נאָר אײן רב יוזיפֿל האָט נישט דערצײלט גאָרנישט. ער האָט אָנגענומען אַ פֿול מױל מיט װאַסער ― און שאַ: ער האָט זיך פֿון דער נסיעה אומגעקערט זײער מיד און שװאַך און צעבראָכן. נישט אַזױ צעבראָכן אין גוף, װי אין נפֿש, אין דער נשמה… און דערצו איז ער געװען פֿאַרנומען, באַשעפֿטיקט טאַקע מיט זיך אַלײן. ער האָט זיך, פֿאַרשטײט איך מיך, געגרײט צו אַן אַנדער נסיעה, ער האָט זיך געגרײט אין װײַטן װעג אַרײַן ― אין אַ װעג, פֿון װאַנען קײנער איז נאָך ביז הײַנט צוריק נישט געקומען… מײנט נישט, אַז אַ ייִד װי רב יוזיפֿל, ער מעג זיך זײַן אַ רבֿ און אַ זקן און אַריבער שמונים. אײן מענטש אַלײן, אָן אַ קינד, אָן אַ רינד, אָן אַ שום פֿאַרמעגן, ― נאָר קױם האַלט מען בײַ גײן פֿון דער זינדיקער װעלט, איז פֿאַראַן, פֿאַראַן װאָס צו טאָן…

אין דער לעצטער צײַט האָבן אָנגעהױבן אַרױסגײן אױף דער װעלט אַלערלײ באַשרײַבונגען פֿון שטעט און פֿון לענדער, וכדומה אַזעלכע נוצלעכע ביכער. האָב איך מיך מישבֿ געװען אַזױ: אומעטום טאַנצן מיר זײ נאָך: בײַ זײ זײַנען פֿאַראַן גאַזעטן ― בײַ אונדז זײַנען פֿאַראַן גאַזעטן; בײַ זײ איז פֿאַראַן „נאָװי־גאָדновый год: נײַ יאָר“; בײַ אונדז איז פֿאַראַן „נאָװיגאָד“; בײַ זײ איז פֿאַראַן „יאָלקעס“, ― בײַ אונדז איז פֿאַראַן „יאָלקעס“… בײַ זײ איז פֿאַראַן אַ בוך „גאַנץ מאָסקװע“, „גאַנץ פּעטערבורג“, „גאַנץ בערלין“, „גאַנץ פּאַריז“, ― פֿאַרװאָס זאָל בײַ אונדז נישט זײַן אַ בוך „גאַנץ כּתרילעװקע“?

ואַני ― און איך „שלום־עליכם, װאָס איך בין אַלײן אַ דאָרטיקער פֿון געבױרן און בין נישט לאַנג געװען דאָרטן צו־גאַסט אױף קבֿר־אָבֿות, האָב איך מיך מישבֿ געװען: מיט װאָס קאָן איך אָפּדאַנקען מײַנע כּתרילעװקער ברידער און שװעסטער פֿאַר זײער גאַסטפֿרײַנדלעכקײט, װען נישט מיט דעם, װאָס איך װעל זײ מאַכן אַ שטיקל נאָמען אױף דער װעלט? דערבײַ האָב איך אין זינען געהאַט, געװײנלעך, מער טובֿת־הכּלל װי מײַן אײגענע טובֿה: לאָזן פֿרעמדע מענטשן װיסן, אַז זײ װעלן קומען קײן כּתרילעװקע, װוּ מען דאַרף זיך אָפּשטעלן, װי אַזױ מע דאַרף פֿאָרן, װוּ מע זאָל עסן אַ גוטן מיטאָג, פֿאַרטרינקען מיט אַ גלעזל װײַן, זיך דורכגײן אַביסל אַמוזירן אין טעאַטער, וכדומה אַזעלכע פֿאַרגעניגנס, װאָס זײַנען דאָרטן פֿאַראַן לרובֿ, װאָרעם ס'איז שױן נישט דאָס כּתרילעװקע, װאָס אַמאָל. דער גרױסער װעלט־פּראָגרעס האָט זיך אַהין אַרײַנגעכאַפּט און האָט איבערגעקערט די שטאָט מיטן קאָפּ אַראָפּ, מיט די פֿיס אַרױף. און דערפֿאַר האָב איך עס אַ נאָמען געגעבן: „דאָס נײַע כּתרילעװקע“.

אָנגעקומען בין איך קײן כּתרילעװקע מיט דער באַן ― עס גײט שױן, דאַנקען גאָט, אַהין אַ באַן! ― אָסיען־צײַט, אין דער פֿרי, פֿאַרן דאַװנען, אין דרױסן האָט געמראַקעט אַ קלײן רעגנדל, און סע האָט זיך געבילדעט פֿון דעם אַ גרױס שיטער בלאָטקעלע. אױפֿן װאָקזאַל האָבן זיך אַ לאָז געטאָן אַקעגן מיר אַ גאַנצע קאָמאַנדע הױז־משרתים מיט געלע בערד, מיט געלע קאַפּאָטעס און מיט געלע בלעכלעך אױף די געלע אָפּגעבאַרעטע קאַשקעטן.

― פֿעטער! גראַנד־האָטעל!

― האָטעל פֿראַנציע, פֿעטער!

― פֿעטער! פּאָרטוגאַליע!

― פֿעטער! טערקאַליע!…

דורכגעלאָפֿן מיט גאָטס הילף דורך דער דאָזיקער קאָמאַנדע הױז־משרתים בשלום, האָב איך מיך אַרײַנגעכאַפּט צװישן אַן אַנדער חבֿרה, חבֿרה בעלי־עגלות מיט גרױסע שטיװל און מיט לאַנגע בײַטשן. די דאָזיקע חבֿרה־לײַט האָבן מיך ממש שיִער נישט צעריסן אױף שטיקלעך. אײנער אַ יונגאַטש מיט בײנער האָט בײַ מיר בעל־כּרחי אַרױסגעריסן מײַן טשעמאָדאַנטשיק, האָב איך געמאַכט זײער אַ גרױסן גװאַלד: „מײַנע כּתבֿים! מײַנע פּאַפּירן!“ ― האָבן זיך צװײ אַנדערע בעלי־עגלות אָנגענומען מײַן קריװדע, מיך געװאָלט נעמען צו זיך, און ס'איז געװאָרן צװישן זײ אַ געשלעג. בתּוך־כּך האָב איך געכאַפּט מײַן טשעמאָדאַנטשיק, אַרױסגעגליטשט זיך פֿון זײערע הענט און האָב זיך געלאָזט גלײַך צום טראַמװײַ.

― אַהער, ברידערלעך, אַהער! אַ פּיטאַקל אַ פֿאָר! אַ פּיטאַקל אַ ייִד! פֿון דאַנען ביזן עק בעלעפֿיליר גאַס סך־הכּל אײן פּיטאַקל! פֿינף קאָפּיקעס אַ ייִד!

דאָס שרײַט דער קאָנדוקטאָר אַלײן, אַ יונגערמאַנטשיק מיט אַ געל בערדל, אױף אַ כאָרכלדיקער שטימע, מיט אַ רײַזעטאַש אױפֿן האַלדז און מיט אַ קנעפּל אױפֿן קאַשקעטל. לעבן אים שטײט נאָך אײנער, אַ ייִד מיט אַ צעריסענער קאַפּאָטע און מיט אַ בײַטש ― דער קוטשער פֿונעם טראַמװײַ. בײדע װײַזן מיר מיט די הענט אױף אַ מין בײַדל, װאָס שטײט אָנגעבױגן אַביסל אױף אַ זײַט, מיט אױסגעזעצטע שױבן, װאָס מע רופֿט דאָס „װאַגאָן“; בײַ אַ לאַנגן דישל שטײט צוגעשפּאַנט אַ װײַס אױסגעדאַרט פֿערדל, האַלט אַראָפּגעלאָזט די מאָרדע און דרעמלט.

― פּאַװאָליע נאָר, ― זאָגט צו מיר דער קאָנדוקטאָר ― איר זאָלט זיך נישט פֿאַרטשעפּען דאָרט; עס פֿעלט אַ ברעטל אין דער פּאָדלאָגע. מע רעמאָנטירט דעם טראַמװײַ.

איך זעץ מיך אַרײַן פּאַמעלעך אין װאַגאָן, לײג אַנידער לעבן זיך דעם טשעמאָדאַנטשיק און װאַרט. ס'איז קילבלעך. איך קלאַפּ אַ פֿוס אָן אַ פֿוס.

― קאָנדוקטאָר! ― זאָג איך צום יונגנמאַן. ― מיר װעלן אַמאָל פֿאָרן, צי נײן?

― אם־ירצה־השם, מיט גאָטס הילף! ― ענטפֿערט מיר דער קאָנדוקטאָר.

― גיב נאָר אַהער אַביסל טיטון, דו יאָסל! ― מאַכט צו אים דער קוטשער, װאָס מיט דער בײַטש און מיט דער צעריסענער קאַפּאָטע.

― איר זײַט נישט קראַנק צו רײכערן קאָרענצעסкорень: צװײַגן פֿון מאַכאָרקע, רב כּתריאל! ― האַקט אים אָפּ יאָסל דער קאָנדוקטאָר. ― פֿון גוטן טיטון קאָן אײַך חלילה װײ טאָן דער קאָפּ!

― מאַך נישט קײן אָנשטעלן, דו סמאַרק אײנער, און גיב אַהער אַ ציגאַר טיטון! ― זאָגט צו אים כּתריאל דער קוטשער.

און דער קאָנדוקטאָר מיטן קוטשער פֿאַרדרײען צו פּאַפּיראָסן.

― װען װעלן מיר פֿאָרן? ― פֿרעג איך װידער בײַם קאָנדוקטאָר.

― הײַנט. ― ענטפֿערט ער מיר גאַנץ קאַלטבלוטיק און גיט דעם קוטשער פֿאַררײכערן.

איך װאַרט און װאַרט, ביז עס הײבן אָן ביסלעכװײַז צונױפֿקלײַבן זיך פּאַרשױנען. פֿריִער קריכט אַרײַן אַ ייִד מיט אַ צעריסן טולופּל פֿון אַ מין רױכװאַרג, װאָס ס'איז שװער צו טרעפֿן, װאָס פֿאַר אַ חיה האָט געטראָגן די דאָזיקע פֿעל: זאָל איך זאָגן אַ פֿוקס ― איז דאָס צו װײַס; זאָל איך זאָגן אַ קאַץ ― איז דאָס צו רױט. נאָך דעם ייִדן מיט דעם צעריסענעם טולופּל קריכט אַרײַן נאָך אַ ייִד אָן אַ טולופּ, אַ געפֿרױרענער נעבעך, קוקט זיך אַרום אױף אַלע זײַטן, זיפֿצט און זוכט אַן אָרט און זעצט זיך אַנידער בײַ דער טיר אין אַ װינקעלע. נאָך דעם געפֿרױרענעם ייִדן קריכט אַרײַן אַ קאָשיק מיט עפּל, און תּיכּף נאָכן קאָשיק ― אַ ייִדענע, אײַנגעװיקלט אין דרײַ שאַלן, און אַלע דרײַ זײַנען צעפֿלאָכטן, און מע זעט, אַז ס'איז איר נעבעך קאַלט.

― פֿיאָ־אױט! רב כּתריאל, פּאַשאָל! ― רופֿט זיך אָן יאָסל דער קאָנדוקטאָר צו כּתריאל דעם קוטשער, טוט אַ פֿײַף, און דער טראַמװײַ רירט פֿונעם אָרט. ער גײט־אָפּ עטלעכע טריט און שטעלט זיך באַלד אַנידער. עס עפֿנט זיך אױף דאָס טירל פֿונעם װאַגאָן און עס באַװײַזט זיך אַ קאָפּ.

― נישט פֿאַראַן דאָ משה?

― װאָסער משה? ― פֿרעגט יאָסל קאָנדוקטאָר.

― אַ בחור מיט אַ קאַשקעט! ― ענטפֿערט דער קאָפּ.

― ער דינט אין אַ זאַליאַזנעзаляз: אײַזן קראָם? ― פֿרעגט אים יאָסל.

― אין אַ זאַליאַזנע קראָם. ― ענטפֿערט דער קאָפּ.

― איך קען אים! ― מאַכט יאָסל קאָנדוקטאָר, טוט אַ פֿײַף צוס קוטשער: ― פֿיאָ־אױט! רב כּתריאל, פּאַשאָל!

און מיר פֿאָרן װײַטער.

― אַ בילעט! ― רופֿט זיך אָן צו מיר דער קאָנדוקטאָר. ― איר זײַט מיר עפּעס נישט קענטלעך; אַ פּנים, נישט קײן היגער?… איר רעכנט דאָ שטײן לאַנג? קאָן איך אײַך פֿאַרפֿירן אין אַ סטאַנציע, דװקא נישט קײן האָטעל, נאָר אַ רײנע, אָן װאַנצן… און עסן װעל איך אײַך אָנװײַזן אַן ערטל, װוּ עס װעט אײַך קאָסטן װאָלװל און איר װעט האָבן הנאה.

איך דאַנק אים זײער און זאָג אים, אַז איך האָב דאָ באַקאַנטע. פֿרעגט ער: װער זײַנען זײ, װאָס זײַנען זײ און װאָס איז זײער טועכץ? איך טראַכט אים אױס אַ נאָמען פֿון דער הגדה און טשעפּע מיך אָפּ פֿון אים. ער לאָזט מיך צורו און גײט צו צום ייִדן מיטן טולופּל און הײסט אים נעמען אַ בילעט. דער ייִד מיטן טולופּל קנײטשט מיט די פּלײצעס:

― װײס איך! איך האָב דען אַ גראָשן אַפֿילו בײַ דער נשמה?…

― שױן דאָס דריטע מאָל הײַנטיקע װאָך, אַז איר פֿאָרט אָן אַ בילעט: ― זאָגט צו אים יאָסל קאָנדוקטאָר מיט פֿאַרדראָס.

― נו, בכן, ― זאָל איך גײן צופֿוס? צי זאָל איך גײן ערגעץ גנבֿענען פֿון דײַנעט װעגן? ― ענטפֿערט אים דער ייִד מיטן טולופּל אױך מיט פֿאַרדראָס.

יאָסל קאָנדוקטאָר גיט אַ מאַך מיט דער האַנט און גײט אַװעק פֿון אים צו יענעם געפֿרױרענעם ייִדן, װאָס אָן אַ טולופּ. יענער מאַכט זיך װי ער דרעמלט.

― הערט נאָר, זײַט־זשע מוחל, אַ בילעט!

דער ייִד האָט זיך כּלומרשט אױפֿגעכאַפּט פֿונעם שלאָף און רײַבט אַ האַנט אָן אַ האַנט.

― אַ בילעט! ― מאַכט צו אים נאָך אַ מאָל יאָסל קאָנדוקטאָר.

― שמעתּי! ― ענטפֿערט אים דער ייִד און הוקעט זיך אין די קולאַקעס אַרײַן.

― װאָס טױג מיר אײַער שמעתּי? ― זאָגט צו אים יאָסל קאָנדוקטאָר מיטן האַרבן װאָרט. ― נעמט אַרױס, זײַט מוחל, אַ פּיטאַקל און נאַט אײַך אַ בילעט.

― שאַ־שאַ! ― מאַכט צו אים דער געפֿרױרענער. ― װאָס איז עפּעס מיט אַזאַ ירגזון. קוק אים אָן, אַ גאַנצער יחסן!

― מאַכט נישט קײן אָנשטעלן ― זאָגט צו אים יאָסל קאָנדוקטאָר ― און גיט אַהער דאָס פּיטאַקל!

― עט־נו! ― מאַכט צו אים דער געפֿרױרענער. ― מיר װעסטו, מאָלט אײַך, עפּעס אָפּלאָזן פֿון אַ פּיטאַקל!

― מײַנע צרות װעל איך אײַך אָפּלאָזן! ― זאָגט יאָסל קאָנדוקטאָר.

― האַלט זיך מיט זײ געזונטערהײט! ― ענטפֿערט אים דער געפֿרױרענער. ― איך האָב גענוג אײגענע צרות.

― װעל איך אײַך בעטן מחילה, איר זאָלט זיך מטריח זײַן אַראָפּ פֿונעם װאַגאָן! (צום קוטשער:) רב כּתריאל, סטאָפּ!

כּתריאל דער קוטשער שטעלט אָפּ דעם טראַמװײַ און איז זיך ממש מחיה, און דאָס פֿערדל ― אַװדאי.

― זײַט זשע מוחל, מיט דער רעכטער פֿוס! ― זאָגט יאָסל קאָנדוקטאָר צום געפֿרױרענעם. דער געפֿרױרענער זיצט, טאַנצט מיט די פֿיס און רײַבט זיך די הענט און רירט זיך נישט פֿונעם אָרט.

― איר װאַרט אױף כּבֿוד? ― מאַכט צו אים יאָסל קאָנדוקטאָר. ― איר װילט, איך זאָל אײַך נעמען פֿאַרן קאָלנער און אַרױסװאַרפֿן אױף דרײַ שפּענדלעך? לאָז קומען װעלװל דער „קאָנטראָליר“, ער איז בײַ אונדזער קאַסירער אױף אַ ברית, װעט איר האָבן אײַער פּסק. רב כּתריאל, פּאַשאָל! ― מאַכט ער צום קוטשער, און דער טראַמװײַ פֿאָרט װײַטער.

― נישטאָ קײן אמת אױף דער װעלט! ― רופֿט זיך אָן פּלוצעם די ייִדענע פֿון די עפּל. ― מיט װאָס איז דער ייִד ערגער פֿון יענעם ייִדן, װאָס יענער מעג פֿאָרן אָן אַ בילעט און דער טאָר נישט? באשר יענער טראָגט אַ טולופּל, און דער גײט נאַקעט! ער װעט דיר אָפּניצן אַ שטיקל בענקל װעט ער דיר? צי דו מײנסט, מע װעט דיר שטעלן אַ גאָלדענע מצבֿה װעט מען דיר?

― װער בעט אײַך, איר זאָלט זיך אַרױסשטעלן פֿאַר אַ מליץ־יושרטע? ― רופֿט זיך אָן צו איר יאָסל קאָנדוקטאָר. ― װאָס גלײַכט איר זײ צו יענעם ייִדן? יענעם ייִדן קען איך: ער איז אַ טאַטנס אַ קינד, נעבעך אַ געפֿאַלענער. און זײ (ער װײַזט אױפֿן געפֿרױרענעם) ― איך װײס װער זײ זײַנען? עפּעס אַן אָרעמאַן, אַ שלעפּער!

― נו, און אַז אַן אָרעמאַן, איז װאָס? ― שטעלט זיך אױף די ייִדענע פֿון די עפּל. ― באַדאַרף מען אים װאַרפֿן? װאָס איז פֿאַר אַ װאַרפֿן װאָס? זע נאָר, װאָס ער האָט דאָ חוטא־בעגל געװען! דאָס פֿערדל גײט דאָך במילא אין שטאָט אַרײַן, װעט זיצן נאָך אַ ייִד! עלעהײ, לאָז זיך דיר דאַכטן, אַז דו האָסט שױן צוגענומען נאָך אַ פּיטאַקל, נו? װעסטו זײ שױן פֿעט מאַכן דערמיט די יױך װעסטו?

― אַז מע פֿרעגט אָבער בײַ אײַך קײן עצות נישט! ― מאַכט צו איר יאָסל קאָנדוקטאָר. ― איר גיט בעסער אַהער אײַערס אַ פּיטאַקל און נאַט אײַך אַ בילעט!

― אױ! ייִדן! ― כאַפּט זיך אױף די ייִדענע, טוט אַ פּאַטש איבער די קלײדער. ― איך האָב אָבער געװוּסט, אַז ער װעט זיך טשעפּען צו מיר אױך! איך זאָל אַזױ האָבן אַלדאָס גוט, װי איך האָב געװוּסט.

― װאָס זשע דען האָט איר געמײנט? ― זאָגט יאָסל קאָנדוקטאָר. ― איך װעל אײַך פֿירן אומזיסט?

― װאָס הײסט, דו װעסט מיך פֿירן? ― מאַכט די ייִדענע. ― דער װאַגאָן פֿירט מיך, נישט דו פֿירסט מיך! ― ער האָט זיך אָנגעהאַנגען אַ מעשן קנעפּל און קאָמאַנדעװעט! איך געדענק דאָך נאָך, אַז דו ביסט געװען אַ באַהעלפֿער בײַ לײזער־הערש דרדקי ביסטו געװען, געטראָגן די קינדער אױף די פּלײצעס אין חדר אַרײַן מיט אַ טעפּעלע אָנבײַסן, ― הײַנט װאָס דערצײלסטו מעשׂיות: „בילעט ― שמילעט“?

― װאָס זאָגט איר צו מײַנע גליקן? ― מאַכט צו מיר יאָסל און זעצט זיך צו צו מיר. ― אָט אַזױ, װי איר זעט, זײַנען זײ דאָ אַלע אַזעלכע פּאַרשױנען. װער עס האָט געלט און קאָן צאָלן ― דער גײט צופֿוס, און װער עס האָט נישט און קאָן נישט צאָלן ― דער פֿאָרט מיטן טראַמװײַ און גײ לעב, האַלט אױס אַן אַלטע מאַמע מיט אַ שװעסטער אַן אַלמנה… איר זעט אַ פּאָר שטיװל? (ער װײַזט מיר די שטיװל) זײ בעטן עסן…

פּלוצעם הערט זיך אַ טראַסק, אַ קלאַפּ פֿון צװײ דישעלס, אַ כראָפּען און אַ סאַפּען פֿון צװײ פֿערד. דאָס האָבן זיך באַגעגנט צװײ װאַגאָנעס אױף אײן ליניע, דער אַהער, דער אַהין. און עס הערן זיך קולות:

― אַ כאָלערע! אַ מיתה־משונה! סע זאָל אַ רוח אין דײַן טאַטנס טאַטנס טאַטן אַרײַן ביז אָדם הראשון געפֿלױגן געװאָרן!…

― װער דערװאָרגן מיטן דישעל, און לאָז זיך דיר שטעלן דאָס מױל אױף אַ זײַט! אַ רוח אין דײַן טאַטנס טאַטן! דו ביסט בילכער!

― װוּ זײַנען דײַנע אױגן, דו ממזר? זעסט, אַז איך פֿאָר רעכטס ― נעמט מען זיך לינקס!

― װוּ שטײט דאָס געשריבן, דו פּאַרך אײנער, אַז דו באַדאַרפֿסט פֿאָרן רעכטס און איך לינקס? טאָמער איז גאָר איבערגעקערט דעם פּעלץ אױף דער אַנדערער זײַט: איך רעכטס און דו לינקס?

― בהמה, דערױף איז דאָך פֿאַראַן צװײ ליניעס; איך אַהער און דו אַהין!

― ביסט אַלײן אַ פֿערד! װוּ שטײט דאָס געשריבן, אַז דו אַהער און איך אַהין?

― װײסטו װאָס? כאַפּט זײ בעניע מיט זײערע ליניעס, מיט זײערע װאַגאָנעס, מיט זײער גאַנצן טראַמװײַ! גיב נאָר אַהער, כּתריאל־סערצע, אַ ציגאַר־טיטון, טאָמער האָסטו? ברענען זאָלן זײ מיטן טראַמװײַ אױף אײן פֿײַער! װאָס מאַכט עפּעס די אַלטע דײַנע? שטילער געװאָרן אַביסל?

― װי לאַנג שמײַסט מען זי! שטיל איז זי נאָר דעמאָלט, װען זי שלאָפֿט. װאָס הערט זיך עפּעס בײַ דיר?

― װאָס זאָל זיך הערן? מע מאַכט מיר אױף די „פּאָסטאָראָנקעס“. איך האָב מורא, איך װעל מיט זײ שלאָגן כּפּרות…

― װײסטו נישט װאָס מע טוט, בהמה? דו שלאָג בעסער מיט זײ בלאַט; נעם זײ אױפֿן „דראָנזשיק“, אַזױ װי איך, װעלן זײ געבן האָבער.

― גיבן זאָל זײ גאָט קרענק מיט קדחת אַ גרױס מעסטל!… װאָס טוט עפּעס דער „בולאַנער“ דײַנער? ער גײט שױן בײַ דיר אין פּריסטיאַזשпристяжка: געשפּאַן פֿאַר צװײ פֿערד? צי נאָך נישט?

― לאָז ער דיר גײן אין גאָטס ערד! ער האָט מורא פֿאַר אַ בײַטש און מאַכט „לעמל“… אַ שװעבעלע האָסטו? גיב פֿײַער!

און אָט לאָזן זיך אַרײַן בײדע קוטשערס אין אַ לאַנגן שמועס אױף בעל־עגלה־לשון, װי די גרעסטע גוטע ברידער. אױך בײדע קאָנדוקטאָרס פֿאַרבינדן צװישן זיך אַ שמועס גאָר פֿרײַנטלעך, ביז עס קומט אָן װעלװל קאָנטראָליר, פֿרײלעך פֿונעם קאַסירערס ברית, און מאַכט אַ געפּילדער:

― אַ רוח אין אײַער פֿאָרנט און מיטן אַרײַן! איר האָט זיך שױן װידער פֿאַרביטן מיט די יוצרות? אײַער גליק, װאָס איך בין הײַנט אַביסל אױפֿגעלײגט פֿונעם ברית, װאָס אונדזער קאַסיר מאָטיע האָט געמאַכט… הערט איר, קינדער, האָט ער געמאַכט אַ ברית ― זאָל דער רוח אין זײַן טאַטן אַרײַן! נישט אומזיסט זיצט ער בײַ דער קאַסע… איך װאָלט אױך אַ בעלן געװען! אַ סך בעסער װי זײַן אַ קאָנטראָליר, נאָכלױפֿן נאָכן װאַגאָן, װי אַ הונט!… ייִדן! װאָס האָט זיך דאָ בײַ אײַך געטראָפֿן? װידער אַ קאַטאַסטראָפֿע? װידער אַ צוזאַמענפֿאָרעניש? װוּ זײַנען אײַערע אױגן? די פּאַרשױנען ― כאַפּט זײ דער װאַטן־מאַכער! אַ גליק, װאָס די װאַגאָנעס נישט צעבראָכן. בקיצור, איר מוזט זיך, קינדער, צעפֿאָרן… רב כּתריאל־סערצע, נעמט, זײַט מוחל, שפּאַנט איבער דאָס פֿערדל מיטן דישעל און פֿאָרט צוריק אױפֿן װאָקזאַל, און רב עזריאל װעט אײַך נאָכפֿאָרן הינטן…

― װאָס איז עפּעס געפֿאַלן דער גורל אױף מיר? ― זאָגט כּתריאל. ― לאָז עזריאל איבערשפּאַנען דאָס פֿערדל און לאָז ער פֿאָרן צוריק אין שטאָט אַרײַן, און איך װעל אים נאָכפֿאָרן הינטן.

― רב עזריאל! ― רופֿט זיך אָן דער קאָנטראָליר. ― נעמט, זײַט מוחל, שפּאַנט איבער דאָס פֿערדל און פֿאָרט צוריק אין שטאָט אַרײַן.

― אָבער גאָר לא מיט אַ לאַנגע־כּף! ― זאָגט עזריאל. ― איך קאָן באַשטײן, אַז כּתריאל זאָל איבערשפּאַנען דאָס פֿערדל און פֿאָרן צוריק צום באַן. ער איז נישט חולה.

― איך זאָל װיסן, דער טױט זאָל מיר זײַן ― זאָגט כּתריאל ― פֿאָר איך נישט צוריק!

― איך זאָל װיסן, אַז איך נעם דאָ אײַן אַ מיתה־משונה, ― זאָגט עזריאל ― ריר איך נישט פֿונעם אָרט!

― אַזאַ יאָר! אַזאַ מזל! ― מישט זיך אַרײַן די ייִדענע, כאַפּט דעם קאָשיק מיט עפּל און קריכט אַרױס פֿונעם טראַמװײַ. ― אַ שײנער פֿאָר! פּיטאַקלעך הײסן זײ זיך נאָך צאָלן! װען איך גײ צופֿוס, װאָלט איך שױן זעקס מאָל געװען אין שטאָט װאָלט איך! אַ „טראָמבעליק“טראַמװײַ האָבן זײ צוגעקלערט אין כּתרילעװקע ― טפֿו זאָלן זײ װערן!…

„אַ פּנים, ― טראַכט איך מיר ― אַז מע באַדאַרף נעמען די פֿיס אױף די פּלײצעס און עולה־רגל זײַן אין שטאָט אַרײַן“…

איך נעם מײַן טשעמאָדאַנטשיק אין די הענט אַרײַן און לאָז מיך גײן מחילה צופֿוס; פֿאָרן אָן פֿון הינטן חבֿרה בעלי־עגלצעס מיט אַ פֿײַף מיט אַ הוק און מיט אַ געלעכטער.

― אַהאַ? דער רבי האָט נישט געװאָלט עסן קײן טײגלעך מיט פֿאַסאָליעס? איר האָט נישט געװאָלט פֿאָרן מיט קײן פּראָסטן בעל־עגלה? מיטן „טראָמבעליק“ האָט זיך אײַך געגלוסט? אײַער גליק, װאָס איר זײַט נאָך אַרױס גאַנץ, נישט געמאַכט פֿון אײַך קײן פּרעזשעניצע… קריכט שױן אין בױד אַרײַן, פֿעטער, מיטן טשעמאָדאַנטשיק, קריכט אין װאָס פֿאַר אַ בױד איר װילט, ― בײַ אונדז איז יד־אַחת, אַ מכּה בחבֿרותא, װאָס גאָט גיט, אַבי אינאײנעם… װיאָ, קינדער, װיאָ־װיאָ!…

איך קריך מיט מײַן טשעמאָדאַנטשיק אין בױד אַרײַן און פֿאָר־אַרײַן קײן כּתרילעװקע מיט גרױס פּאַראַד.

― אױב איר װילט, סע זאָל זײַן װאָלװל און ס'זאָל לאָפּטשען, װעל איך אײַך פֿאַרפֿירן אױף אַ רעכטע סטאַנציע! ― מאַכט צו מיר מײַן בעל־עגלה און פֿירט מיך צו אַ צװײגאָרנדיקער שטוב מיט אָפּגעקאַלופּעטע װענט, און איך לײען איבער אַן אױפֿשריפֿט מיט גרױסע אותיות: „האָטעל טערקאַליאַ“. מײַן בעל־עגלה קלאַפּט מיט דער בײַטש אין טיר און שרײַט אױף אַ קול:

― נוח! נוח! װוּ ביסטו ערגעץ אין אַלדי רוחות? עפֿן! איך האָב דיר געבראַכט אַ העכט!…

אױף דעם געשרײ עפֿנט זיך די טיר און עס באַװײַזט זיך אַ ייִדל, װאָס מע רופֿט איר נוח, דער שװײצאַר פֿונעם האָטעל. ער כאַפּט מײַן טשעמאָדאַנטשיק, פֿרעגט מיך נישט, און טראָגט דאָס אַרױף אױף די טרעפּ, גלײַך אױפֿן אײבערשטן גאָרן, און טוט מיך אַ פֿרעג:

― װאָס פֿאַר אַ נומער, למשל, װילט איר? מיט געזאַנג, צי אָן געזאַנג?

― װאָס פֿאַר אַ געזאַנג? ― זאָג איך.

― פֿון די אַקטיאָרן. בײַ אונדז שטײען די אַקטיאָרן פֿונעם ייִדישן טרעאַטער, און אַקעגן שטײט בײַ אונדז אַ חזן פֿון דער ליטע מיט צװעלף זינגערלעך. געקומען צו פֿאָרן אױף שבת. מע זאָגט, אַז ס'איז נישט קײן שלעכטער חזן. גאָר אַן אַנטיק פֿון אַ חזן!

― עס קאָן זײַן, ― זאָג איך ― אַז ער איז אַן אַנטיק פֿון אַ חזן, נאָר איך בין אײַך מוחל. איר גיט מיר בעסער אָן געזאַנג.

― װי איר װילט אײַך! ― מאַכט צו מיר נוח דער שװײצאַר. ― איך קאָן אײַך געבן אַן אַנדער נומער, די ברירה איז בײַ אײַך; נאָר אַז סע װעט אײַך זײַן דאָרט נישט אַזױ דאָסיק, זאָלט איר צו מיר נאָכדעם קײן טענות נישט האָבן.

― װאָס הײסט ― זאָג איך ― „נישט אַזױ דאָסיק“

― למשל, ― זאָגט ער ― טאָמער װעט מען אײַך בײַסן.

― װער ― זאָג איך ― װעט מיך בײַסן?

― װער װעט אײַך בײַסן? ― זאָגט ער. ― איך װעל אײַך נישט בײַסן; עס װעלן זיך שױן געפֿינען אַזעלכע, װאָס װעלן אײַך בײַסן. מע האָט נישט לאַנג, ערבֿ פּסח, גערײניקט, נאָר עס העלפֿט נישט, קײן קעראָסין אױך נישט…

― אױב אַזױ, ― זאָג איך ― לאָז שױן זײַן מיט געזאַנג…

און נוח דער שװײצאַר פֿירט מיך אַרײַן אין אַ פֿינצטער חדר מיט אַ משונה־מאָדנע ריח פֿון פֿרישע פֿעל, נאָר־װאָס אױסגעמאַכטע, און פֿױלע אוגערקעס מיט מאַכאָרקע. און אײדער איך קוק מיך אַרום, װוּ איך בין אין דער װעלט, כאַפּט נוח עפּעס אַ זאַך און הײבט דאָס אָן צו פּאַטשן, װי מע פּאַטשט אַ װײכן קישן, בשעת מע װיל עמעצן מאַכן אַ גוט געלעגער, ער זאָל הנאה האָבן. בשעת פּאַטשן רעדט נוח צו זיך אַלײן און שילט עמעצן מיט טױטע קללות:

― דו יאָלד אײנער! דו ים־קאָטער! דו אָקסנהאָרן! אָט גיב איך דיר אַ שמיר איבערן טשאָלנט־ברעטל און מאַך דיר קאַליע די יאַסלעס! די גאַנצע װעלט פֿאָרט פֿונעם באַן, און ער איז אַרײַן מיט די שטיװאַלעס אין בעט, זיך צעלײגט, װי בײַם טאַטן אין װײַנגאָרטן, און כאָליעט אין דער קרענק! אַ שײנער לאַקײ! קראַנק געװען ביז אַהער עפֿענען די לאָדן! צי שטעלן דעם סאַמאָװאַר? צי אָפּפּוצן די אַקטיאָרן די שטיװל? צי אױפֿראַמען בײַם חזן מיט די זינגערלעך? משה־מרדכי־הלך, מיטן קאָפּ אין דער ערד!

ערשט דאָ האָב איך דערזען אַ גרױסן בחורעץ, מיט גרױסע גוט אָנגעשמירטע שטיװל, און איך האָב שױן פֿאַרשטאַנען, פֿון װאַנען דער ריח גײט… די פּעטש, װאָס דער לאַקײ האָט געכאַפּט פֿונעם שװײצאַר (דאָס האָט ער זײ געכאַפּט), האָט ער גאַנץ פֿײַן אַראָפּגעלאָזט אין קעשענע, אָפּגעװישט די ליפּן, גלײַך װי נישט אים מײנט מען, אױפֿגעעפֿנט די לאָדן, אַ קוק געטאָן אױף מיר און צעלאַכט זיך.

― זעט נאָר זעט! ― מאַכט צו מיר דער שװײצאַר. ― טאָמער װײסט איר, װאָס איז מיט אים דער געלענדער? סע שטופּט אים הנאה די פּעטש אױפֿן ניכטערן האַרצן! משה־מרדכי הלך, מיטן קאָפּ אין דער ערד! דו פּאַסקודנער בחור! דו קאַרטאָפֿל־פֿרעסער! דו לאָקשן־שלינגער! דו בײגל־כאַפּער!…

און נוח דער שװײצאַר דערלאַנגט אים אַ טראַסק אין האַלדז־און־נאַקן און װאַרפֿט אים אַרױס אױף יענער זײַט טיר.

― אַ גאַנץ ערלעכער בחור! ― מאַכט צו מיר נאָכדעם דער שװײצאַר. ― נאָר אַביסל אַ פֿױלער, האָט אַ האַרטן שלאָף. אָן פּעטש װעט איר אים נישט אױפֿװעקן בשום־אופֿן! האָרעװעט נעבעך, װי אַן אײזל! װאָס ער פֿאַרדינט ― גיט ער אָפּ דער שװעסטער. קױם געפּועלט בײַ אים, ער זאָל זיך מאַכן אַ פּאָר שטיװל… װאָס װעט איר זיך עפּעס הײסן געבן צו דער טײ? פֿריש געבעקס, אײער־בײגל, קאָרזשיקלעך מיט מאָן, אָדער גאָר כּתרילעװקער פֿרענזעלן?

און נוח דער שװײצאַר דרײט זיך אױס און װערט פֿאַרשװוּנדן.

― פֿעטער! איר זײַט שױן אַ געדאַװנטער? ― מאַכט צו מיר עמעצער און שטעקט אַרײַן אַ קאָפּ אין דער טיר.

― װאָס גײט דאָס אײַך אָן? ― פֿרעג איך אים.

― איך האָב צו אײַך אַ בקשה. ― מאַכט ער.

― װער זײַט איר? ― פֿרעג איך אים.

― אַ ייִד, ― מאַכט ער ― אַ פֿרעמדער, נישט קײן היגער. איך האָב געװאָלט בעטן אײַך אױף אַ מינוט אײַער טלית־און־תּפֿילין. מײַנעם האָט מען אַװעקגעגנבֿעט ערשט נעכטן אָט־דאָ, אױף דער סטאַנציע.

עס עפֿנט זיך די טיר „און עס שטעקט זיך אַרײַן נאָך אַ קאָפּ אָן אַ היטל און רעדט אױף עטלעכע לשונות מיט אַ מאָל:

― ראַזניך טאָװאַראָװразных товаров: אַן אַנדער סחורה, פּאַני! זאָקן גוטע! רענקאַװיטשקי זיעמניрукавички зимние: װינטער־הענטשקעס, בעסטע װאַרע װאָלװל! בחצי־חינם, יאַק באָגאַ קאָכאַםяк бога кохам: װי מיר איז גאָט ליב!… קױפֿט אײַך זאָקן כאָטש אַ האַלב טוץ!… לאָז אײַך גאָט געבן געזונט!… איך האָב נישט געװוּסט װער איר זײַט, װאָרעם סע מאַכט זיך אַ מאָל, מע טרעפֿט אָן אױף אַ פּריץ און מע רעדט צו אים אַװעק אַ שעה כּסדר אױף אונדזער ייִדיש לשון, כאַפּט מען אַ פּסק. האָב איך מיך מישבֿ געװען, איך װעל מיך פּרוּװן אױף פּױליש, אױף רוסיש, אױף דײַטש; איך פֿאַרשטײ, דאַנקען גאָט, עטלעכע שפּראַך… הענטשקעלעך אַ פּאָר גוטע, װאַרעמע, װילט איר נישט?… איך בין, װי איר זעט מיך, געװען אַמאָל אַ גרױסער סוחר, געפֿאָרן אױף די גרעסטע ירידים: קײן יאַרמעלינעץ, קײן פּראָסקוראָװ און קײן פּאָלטאַװע… מער, הײסט דאָס, װילט איר גאָרנישט? זײף אַ שטיקל? אַ קעמעלע אַ גוטס, פֿון די אַנטיקן? נײן? אַ דאַנק אײַך פֿאַרן פּדיון. מײַנע קינדער װעלן זיך מחיה זײַן… אפֿשר װעט איר פֿאָרט קױפֿן אַ בערשטל אַ גוטס? אָדער אַ שניפּס אַ שײנס? אָדער נאָך אַ האַלב טוץ זאָקן, װעל איך אײַך אָפּגעבן װעלװעלער. נײן? איר װילט נישט? האָט זשע אײַך אַ גוטן תּמיד!…

דער ייִד כאַפּט דאָס היטל און גײט אַװעק. עס קומט אַרײַן אַן אַנדער ייִד, שױן מיט אַ היטל.

― קױפֿט בײַ מיר זאָקן, פֿעטער, גוטע זאָקן, װאָלװל!

― איך דאַרף נישט קײן זאָקן. ― זאָג איך. ― אַ דאַנק!

― װאָס הײסט ― זאָגט ער ― איר דאַרפֿט נישט קײן זאָקן? אָט האָט איר דאָך נאָר־װאָס געקױפֿט אַ האַלב טוץ זאָקן בײַ יענעם! איך בין אױך אַ ייִד אַן אָרעמאַן און אַ מטופּל מיט קינדער, צװײ ייִנגלעך אין דער „אוטשילישטשעучилище: שול“, אײנער איז בײַ אַ בעל־מלאָכה און די קלענערע אין חדר… אַ דאַנק אײַך. זײַט געזונט. גאָט זאָל אײַך באַגליקן!…

נאָך דעם ייִדן קומט אָן אַן אַנדער ייִד. אַ הױכער, אַ דאַרער, מיט אַן איבערגעשראָקן פּנים.

― אױב איר װילט פֿאַרדינען אַ מיצװה, איר זאָלט פֿאַרשפּאָרן פֿאַסטן תּשעה־באָבֿ, נעמט צו בײַ מיר אַ רעשטל אין גלײַכן געלט. פֿאַרבליבן בײַ מיר זאָקן אַ פּאָר טוץ.

― איך דאַרף נישט קײן זאָקן! ― זאָג איך. ― איך האָב שױן גענוג זאָקן.

― איך גיב זײ אײַך אָפּ אונטערן קרן. ― זאָגט ער. ― איך דינג מיך מיט אײַך נישט. װיפֿל איר װעט געבן, געבן זאָל אײַך גאָט געזונט און לאַנגע יאָר!… איך האָב אַ זון אין גימנאַזיע, ענדיקט ער הײַנטיקס יאָר, װיל שטודירן אױף דאָקטער. „דו װעסט שױן פֿאַרשפּאָרן, ― זאָגט ער ― טאַטע, אַזױ האָרעװען. דעמאָלט האָרעװען װעל איך שױן, און <<דו װעסט שױן, זאָגט ער, אַביסל אָפּרוען“… אַזױ זאָגט ער צו מיר, מײַן זון. נאָר דערװײַל מוז מען אים אונטערהאַלטן מיט אַ דרײַערל, כאָטש ער פֿאַרדינט שױן, קײן עין־הרע, אַלײן אַזעלכע צען קאַרבן אַ חודש… בלײַבט געזונט און זײַט מצליח!

נאָך דעם ייִדן קומט אַרײַן אַ ייִדענע מיט אַ טערקישער שאַל און רעדט מיט אַ ניגון:

― דאָס זײַט איר דער אורח פֿון יעהופּעץ?

― יאָ, װאָס איז דען?

― איך האָב געהערט זאָגן, אַז איר זײַט געקומען קײן כּתרילעװקע קױפֿן זאָקן, האָב איך אײַך געבראַכט עטלעכע טוץ זאָקן אױף אַ מוסטער. בײַ מיר איז אַ פֿאַבריקע פֿון זאָקן. שױן צען יאָר, אַז איך אַרבעט זאָקן…

― װער האָט אײַך געזאָגט, ― זאָג איך ― אַז איך קױף זאָקן? איך בין נישט געקומען נאָך קײן זאָקן, איך דאַרף נישט קײן זאָקן!

נאָר די ייִדענע הערט נישט װאָס איך רײד און טוט זיך אירס: זי מאָלט, װי אַ מיל.

― מײַנע זאָקן האָבן אַ שם אױף גאַנץ כּתרילעװקע! קוקט אָן אַ זאָק!… װאָס זאָגט איר אױף דעם זאָק?

― אָבער אין גאָטעס װילן! ― שרײַ איך. ― איך קױף נישט קײן זאָקן! איך דאַרף נישט קײן זאָקן!

― אָט ליגן דאָ ― זאָגט זי ― בײַ אײַך זאָקן!

― דאָס האָב איך געבראַכט זאָקן אױף צו פֿאַרקױפֿן! ― זאָג איך און באַגלײט אַרױס די ייִדענע און פֿאַרשליס די טיר טאָמער טראָגט מען מיר זאָקן. ― װער קלאַפּט דאָס?

― ס'איז איך! ― ענטפֿערט מען מיר פֿון יענער זײַט טיר.

― װער איז דער „איך“? ― פֿרעג איך און האָב מורא עפֿענען די טיר, טאָמער טראָגט מען מיר זאָקן. ― װער קלאַפּט דאָס?

― דוד. ― ענטפֿערט מען מיר.

― װאָסער דוד?

― דוד שפּאַן?

― װאָסער דוד שפּאַן?

― דוד שפּאַן דער קאָמיסיאָנער!

― װאָס דאַרפֿט איר? ― פֿרעג איך אים. ― אפֿשר זאָקן?

― איר דאַרפֿט ― זאָגט ער ― זאָקן? אָט טו איך אַ שפּאַן צװישן די קלײטן און ברענג אײַך זאָקן!

― נײן! נײן! ― שרײַ איך. ― איך דאַרף נישט קײן זאָקן!

איך עפֿן אױף די טיר, קומט מיר אַקעגן נוח דער שװײצאַר, אָנגעלאָדן מיט בולקעס און מיט בײגל, מיט קיכלעך, פּלעצלעך, קאָרזשיקלעך און פֿרענדזלען.

― פֿון װעמענס װעגן איז דאָס אַזױ פֿיל פּראָװיזיע? ― פֿרעג איך אים.

― װאָס האָט איר יסורים? ― זאָגט נוח. ― פֿאַר די הינט װעט מען דאָס חלילה נישט אַרױסװאַרפֿן. פֿאַראַן, קײן עין־הרע, װער ס'זאָל עסן. איך אַלײן האָב זעקס פּיקערס אײגענע, אַחוץ צװײ פֿרעמדע יתומים נעבעך… זאָגט מיר בעסער. װאָס זײַט איר פֿאָר אַ מאָדנע בריאה אַזעלכע? איר דאַרפֿט האָבן זאָקן, האָט איר נישט געקאָנט זאָגן מיר? נישט דודל שפּאַן, ער זאָל אײַך גײן ברענגען זאָקן?

― װער האָט אים געהײסן ― זאָג איך ברענגען זאָקן?

― איך װײס נישט, ― זאָגט נוח ― װער עס האָט אים געהײסן; איך האָב אים געװיס נישט געהײסן! דודל־גנבֿ װעט אײַך ברענגען זאָקן, װעט זײַן װאָס צו זען! כּתרילעװקער זאָקן!…

בײַ די װערטער עפֿנט זיך אױף די טיר און ער קומט אַרײַן אַ געפּאַקט ייִדל מיט רױטע באַקן, מיט אַ פֿאַרשװיצט פּנים און מיט אַ ליולקע־ציבעקל אין מױל. איך מאַך נישט קײן לאַנגע שהיות, נעם אים אָן בײַ דער האַנט און װײַז אים די טיר.

― גײט אײַך געזונטערהײט מיט אײַערע זאָקן צו אַלדי גוטע יאָר! איך דאַרף נישט קײן זאָקן!

― גאָט איז מיט אײַך! ― רופֿט זיך אָן צו מיר נוח דער שװײצאַר. ― װאָס טרײַבט איר זײ? דאָס איז דאָך אונדזער בעל־הבית פֿונעם האָטעל!…

― אַזױ גאָר? האָט קײן פֿאַראיבל נישט. ― זאָג איך צו אים און גיב אים אָפּ שלום, און טראָג אים אונטער אַ בענקל. ― איך האָב געמײנט, דאָס זײַט איר יענער ייִד, װאָס איז אַװעקגעלאָפֿן מיר ברענגען זאָקן. אַן אומגליק! מע האָט מיך פֿאַרװאָרפֿן מיט זאָקן! אַ מבול פֿון זאָקן! זיצט, איך בעט אײַך.

― אַ דאַנק! איך קאָן באַשטײן! ― מאַכט צו מיר דער בעל־הבית און זעצט זיך אַנידער און פּיפּקעט פֿונעם ליולקע־ציבעקל. ― פֿון װאַנען קומט אַ ייִד? פֿון יעהופּעץ? איך האָב דאָרטן אַ באַקאַנטן אין יעהופּעץ. דאָס הײסט, ער זיצט שױן נישט אין יעהופּעץ ― ער איז אַריבערגעפֿאָרן פֿון דאָרטן שױן לאַנג, איך האָב מורא, אױב נישט אַ יאָר אַכצן, און אפֿשר טאַקע אַלע נײַנצן… קײן אַדעס, זאָגט מען, איז ער אַריבערגעפֿאָרן; ער האָט דאָרטן קרובֿים אין אַדעס, ס'איז בײַ זײ אַ קאַנטאָר פֿון װײץ. צװײ קאַנטאָרן, אײנע אין אַדעס, די אַנדערע אין ניקאָלאַיעװМиколаїв… די אַדעסער קאַנטאָר מאַכט נישקשה, נאָר די ניקאָלאַיעװער קאַנטאָר מאַכט נישט אַזױ גוט, מחמת ניקאָלאַיעװ איז אַצינד געשלאָגן, שטאַרק געשלאָגן, איבער פֿעאָדאָסיעФеодосия, זאָגט מען, איבער דעם „פּאָרט“, װאָס מע האָט געמאַכט אין פֿעאָדאָסיע. ס'איז הײַנט אַ גאַנצע שטאָט געװאָרן פֿעאָדאָסיע. איך האָב אין פֿעאָדאָסיע אױך באַקאַנטע. אַ פֿײַנע שטאָט, זאָגט מען, פֿעאָדאָסיע!…

איך זע, אַז ס'איז אַ מעשׂה אָן אַן עק, פֿאַל איך אים אַרײַן אין די רײד און טו אים אַ פֿרעג:

― װאָס האָב איך אײַך אין זינען געהאַט צו פֿרעגן? יאָ. פֿאַר װאָס האָט איר אַ נאָמען געגעבן אײַער אַכסניא „האָטעל טערקאַליאַ“?

― איך געדענק נאָך פֿעאָדאָסיע ― ענטפֿערט מיר דער בעל־הבית ― פֿאַר אַ קלײן שטעטל… איך בין אַלײן, פֿאַרשטײט איר מיך, אַ דאָרטיקער, אַ בעסאַראַבער בין איך, פֿון בעסאַראַביע, פֿון אַ קלײן שטעטל דובאָסאַרעDubăsari, Moldova. דאָס הײסט, געבאָרן בין איך פֿון בעלץ… איר זײַט געװען אַ מאָל אין בעלץBălţi, Moldova? אַ פֿײַנע שטאָט בעלץ. נאָר װי קומט זי צו קעשענעװ?…

― גוט מאָרגן געלע, רעטעך טראָג איך! ― מישט זיך אַרײַן נוח דער שװײצאַר פֿון דער װײַטן. ― איר מעגט רײדן מיטן בעל־הבית אַביסל העכער, ס'איז בײַ זײ קאַליע די שמיעה, זײ הערן נישט די װעלט…

איך רוק זיך צו צום בעל־הבית גאַנץ נאָענט און שרײַ אים אױף אַ קול גלײַך אין אױער אַרײַן:

― איך פֿרעג, פֿאַר װאָס הײסט עס עפּעס אײַער האָטעל מיט אַזאַ מאָדנעם נאָמען?

― װאָס שרײַט איר אַזױ? ― מאַכט ער צו מיר. ― איך בין נישט טױב! אַ מאָדנער נאָמען, זאָגט איר? מיט װאָס איז ער אַזױ מאָדנע? „אינטאַליע“ איז גוט? „פּאָרטוגאַליע“ איז גוט? און „טערקאַליע“ טױג נישט?! יענע אַלע נעמען האָט מען פֿאַרכאַפּט פֿריִער, האָב איך אַ נאָמען געגעבן נאָכן טערק… יאָ, איז װוּ האַלט איך? קעשענעװ! און די מענטשן?… בײַ אונדז אין בעסאַראַביע, הערט איר, זײַנען גאָר אַנדערע מענטשן! בײַ אונדז אין בעסאַראַביע עסט מען גאָר אַנדערש… בײַ אונדז אין בעסאַראַביע, אַז מע זעצט זיך עסן, דערלאַנגט מען, הערט איר, צו אַלעם ערשטן די שײנע פֿיש פֿונעם שײנעם טײַך. נאָכדעם ― „קאָדע“, דאָס גוט, דאָס פֿעטע שטיקל „קאָדע“. נאָכדעם גיט מען אױף דעם גרױסן טעלער די שײנע די רײנע מאַמעליגע, װאָס מע שנײַדט דאָס מיטן גרױסן פֿאָדעם אין דער ברײט. נאָכדעם דערלאַנגט מען די פֿרישע די הײסע פּאַמפּושקעס, און מע פֿאַרטרינקט מיט דעם אמתן רײנעם בעסאַראַבער װײַן, און מע פֿאַרבײַסט מיט דעם רעכטן, דעם גוט נאַהיט… אַזאַ מין אַרבעס…

און דער בעל־הבית בשעת־מעשׂה באַלעקט זיך און מאַכט מיר אַן אַפּעטיט צום עסן, און בשעת דער בעל־הבית רעדט פֿון די בעסאַראַבער מאכלים, לאָזט זיך הערן פֿון אײן זײַט אַ געזאַנג פֿון אַ ליטװישן חזן, װאָס ציקלט זיך, שרײַט און מאַכט מאָדנע העװיות:

און דאָס כאָר צעטײלט זיך אױף צװײען; אײן האַלב כאָר זינגט:

און דאָס אַנדערע האַלבע כאָר האַלט אונטער:

און פֿון דער אַנדערער זײַט הערט זיך אַ געזאַנג פֿון די „אַקטעיורן“:

אױך דער משרת, װאָס פּוצט די שטיװל הינטער מײַן טיר, טוט אַלע מאָל אַ שפּײַ אױפֿן בערשטל און זינגט אַ לידל:

און נאָך אַ געזאַנג לאָזט זיך הערן: אַ קול פֿון אַ ייִדענע, װאָס זי שילט דעם מאַן. דאָס זוכט די בעל־הביתטע דעם בעל־הבית אין אַלע נומערן, און הערט נישט אױף צו שילטן אים מיט משונה־מאָדנע קללות, װאָס לאָזן זיך אױס, מײנסטנס, מיט אַ גראַם:

― איר װעט עסן מיטן בעל־הבית און מיט דער בעל־הביתטע? ― מאַכט צו מיר נוח דער שװײצאַר אױף דער טיר. ― צי איר װעט גײן עסן אין אַ רעסטאָראַציע?

― אין אַ רעסטאָראַציע! ― זאָג איך. ― אין אַ רעסטאָראַציע!…

„כּשר! בכּאַן עסט מען פֿריש און װאָלװל! שׂרה אינדיק“.

איבערגעלײענט אַזאַ מין אױפֿשריפֿט, קלעטער איך אַרױף אױף גליטשיקע טרעפּ, אױפֿן צװײטן שטאָק פֿון אַ רױטן נאַקעטן מױער, און כאָטש די ריחות, װאָס לאָזן זיך הערן אױף די טרעפּ, זײַנען עפּעס נישט אַזױ אָנגענעם פֿאַר דער נאָז, נאָר אַ הונגעריקער מאָגן קלײַבט נישט איבער.

― װוּ איז דאָ ערגעץ שׂרה אינדיק? ― טו איך אַ פֿרעג בײַ אַן אַלטן ייִדן מיט אַ געל פּנים, װאָס זיצט אױף דער ערד און פֿאַרריכט אַן אַלטן מאַטראַץ.

― װײַט! ― מאַכט צו מיר דער אַלטער און טוט אַ פּאַטש דעם מאַטראַץ, און עס גײט פֿון אים אַ גרין רױכל.

― אַװעקגעפֿאָרן? ― פֿרעג איך אים.

― אַװעקגעפֿאָרן! ― מאַכט צו מיר דער אַלטער און שאָקלט מיטן קאָפּ. ― אַװעקגעפֿאָרן אױף אײביק!…

― געשטאָרבן? ברוך דײן אמת! ― זאָג איך און װיל מיך אַרױסכאַפּן צוריק.

― יאָ, ― מאַכט ער ― געשטאָרבן. ערבֿ פּסח װערט זעקס יאָר, אַז זי איז געשטאָרבן. גלײבט מיר, איך האָב זי נאָך נישט פֿאַרגעסן אױף קײן מינוט אַפֿילו! װי קאָן מען דען אַזעלכעס פֿאַרגעסן? איר קאָכן, איר באַקן, איר באַגײן זיך מיט דער װעלט, איר רײדן מיט אַ מענטשן און איר צוטרעפֿן מיר מײַן שגעון! נאָר איך פֿאַרשטײ נישט ― איך באַדאַרף אײַך דערצײלן? איר האָט דאָך זי מסתּמא געקענט?

― פֿון װאַנען ― זאָג איך ― האָב איך זי געזאָלט קענען, אַז איך בין דאָס ערשטע מאָל אױף מײַן לעבן אין כּתרילעװקע?

― הערסט! הײַנט װאָס זשע ― זאָגט ער ― פֿרעגט איר זיך נאָך אױף שׂרהן?

― איך פֿרעג גאָר נישט אױף שׂרהן. ― זאָג איך. ― איך פֿרעג, צי דאָ איז דער רעסטאָראַן „שׂרה אינדיק“, װאָס סע שטײט אױפֿגעשריבן אױף דער װאַנט? איך װיל עפּעס עסן.

― עפּעס עסן? ― מאַכט ער צו מיר. ― הערסט! הײַנט װאָס זשע שװײַגט איר? רחל! רחל!

און עס באַװײַזט זיך אַ שװאַרץ־חנעװדיק װײַבל מיט שװאַרצע לאַכנדיקע אײגעלעך, מיט פֿאַרקאַטשעטע אַרבל און מיט מעל אױף די הענט, אױפֿן פֿאַרטעך און אױפֿן פּנים.

― װאָס איז שױן װײַטער? ― רופֿט זיך אָן דאָס שװאַרץ־חנעװדיקע װײַבל, טוט זיך אַ װיש די נאָז מיטן אַרבל, װאָס אױף דער זײַט עלנבױגן. ― מע לאָזט נישט איבערזיפּן די מעל! אַלע מינוט: רחל! רחל!

― זײ װילן עפּעס עסן. ― מאַכט צו איר דער אַלטער און הערט נישט אױף צו פּאַטשן דעם מאַטראַץ.

― עפּעס עסן? ― רופֿט זיך אָן דאָס װײַבל מיט אַ מאָדנע מין געזאַנג, װי מען איז מעבֿיר די סדרה, און טרײסלט אױס דעם פֿאַרטעך און פֿאַרשיט מיר די אױגן מיט מעל. ― װאָס װילט איר עסן?

― װאָס האָט איר? ― זאָג איך צו איר מיטן זעלבן ניגון, װאָס זי.

― װאָס װילט איר? ― זאָגט זי נאָך אַ מאָל מיטן אײגענעם ניגון.

― װאָס איך װיל? ― זאָג איך. ― המ… פֿיש איז דאָ בײַ אײַך געפֿילטע?

― נאָכן מאַרק פֿיש? ― זאָגט זי ― אַ שײנע מעשׂה!

― נו, לאָז זײַן באָרשטש, ― זאָג איך ― אַז נישט קײן פֿיש.

― װוּ האָט איר געזען ― זאָגט זי ― נאָך האַלבן טאָג באָרשטש? אַ באָרשטש דאַרף זיך קאָכן ― דאָס װײסט איר, צי נײן?

― אַלצדינג ― זאָג איך ― באַדאַרף זיך קאָכן.

― אַבי איר װײסט, ― זאָגט זי ― איז גוט!

― נו, ― זאָג איך ― איז קײן ראָסלפֿלײש אױך נישטאָ?

― פֿון װאַנעט ― זאָגט זי ― האָט זיך גענומען אַ ראָסלפֿלײש? ס'איז געװען אַ ראָסלפֿלײש, האָט מען אים אױפֿגעגעסן.

― נו, ― זאָג איך ― לאָז זײַן אַ יױך!

― מיט װאָס, ― זאָגט זי ― װילט איר, זאָל זײַן די יױך? מיט מאַנען־גרײַפּעלעך, מיט אַ מצהלע, צי מיט מאָנדלען )אַ פּתח פֿאַרבײַט זיך בײַ איר אָפֿט אױף אַ קמץ(.

― לאָז זײַן ― זאָג איך ― מיט װאָס איר װילט, אַבי אַ יױך!

― אױף װען, ― זאָגט זי ― װילט איר, זאָל זײַן די יױך?

― װאָס הײסט, ― זאָג איך ― אױף װען? אױף באַלד!

― װאָס הײסט, ― זאָגט זי ― אױף באַלד? איר װילט דאָך מסתּמא אַ יױך זאָל זײַן פֿון עוף? װאָסער טעם האָט אַ יױך אָן עוף? און אַן עוף באַדאַרף מען ערשט כאַפּן, שיקן צום שוחט, אָפּפֿליקן, מאַכן, זאַלצן, אָפּגיסן, אױסװײקן און צושטעלן. עס קאָן אַרױסקומען הלװאַי אױף דער נאַכט.

― גיט זשע מיר אַזױ ― זאָג איך ― װאָס נישט איז: אַ שטיקל פֿלײש, אַביסל זופּ, אַ פּרעזשעניצע פֿון עטלעכע אײער, אָדער עפּעס געזאַלצנס, טאָמער האָט איר?…

― אַ מאָדנער ייִד! ― רופֿט זי זיך אָן צום אַלטן. ― אַלצדינג גלוסט זיך אים… אַ הערינג, אױב איר װילט. קאָן איך אײַך מאַכן.

― לאָז זײַן אַ הערינג, ― זאָג איך ― אַבי גיכער.

― װיִאַזױ װילט איר? ― זאָגט זי. ― מיט אַ ציבלקע?

― מיט אַ ציבלקע.

― און מיט עסיק אױ ־ עך?

― מיט עסיק אױך.

― און מיט בױמל אױ ־ עך?

― מיט בױמל אױך.

זי טוט װידער אַ טרײסל דעם פֿאַרטעך, קאַטשעט־אָפּ די אַרבל, לאָזט זיך גײן נאָך אַ הערינג און קערט זיך אום צוריק.

― װיִאַזױ האָט איר ליב אַ הערינג זאָל זײַן ― מיט אַ מילעך? צי מיט אַ רױג?

― לאָז ער זײַן װי ער װיל זיך, ― זאָג איך ― אַבי לאָז ער שױן זײַן.

― גערײכערטע פֿישלעך עסט איר?

― פֿאַר װאָס נישט? ― זאָג איך.

― און אַדעסער קעפֿאַליעןкефаль: אַ פֿיש, Mugilidae? ― זאָגט זי.

― בכּבֿוד־גדול! ― זאָג איך.

― איך װײס אָבער נישט, ― זאָגט זי ― צי זײ זײַנען שױן דאָ? מיר דאַכט, אַז זײ זײַנען נאָך נישטאָ, און אפֿשר זײַנען זײ שױן דאָ?… נײן, ס'איז נאָך פֿרי!… פֿונדעסטװעגן װעל איך גײן זען, טאָמער זײַנען זײ שױן דאָ…

רחל לאָזט זיך גײן און קערט זיך אום צוריק.

― אױף ייִדישן קאָלבאַס זײַט איר אַ בעלן?

― אָך! ― זאָג איך. ― אַדרבא, קױפֿט, קױפֿט קאָלבאַסן, איך האָב ליב קאָלבאַסן.

― איר מײנט דאָך אַװדאי װאַרשעװער קאָלבאַסן?

― נו יאָ! ― זאָג איך. ― געװײנלעך, װאַרשעװער!

― אַזױ! ― זאָגט זי. ― װעט איר מוחל זײַן זיך דורכפֿאָרן קײן װאַרשע, װעט איר דאָרט עסן װאַרשעװער קאָלבאַסן. בײַ אונדז פֿאַרקױפֿט זיך כּתרילעװקער קאָלבאַסן, פֿון אונדזער אײגענער כּתרילעװקער פֿאַבריקע, באַדאַרף מען האָבן צו זײ אײַזערנע צײן! שנײַדן מיט אַ מעסער איז אוממעגלעך, סײַדן האַקן מיט אַ האַק ― דער שװאַרצער יאָר װײס זײ, װאָס זײ שטופּן אָן אַהינצו, װאָס ס'איז אַזױ האַרט? מע האָט אַנומלטן צעהאַקט אַ קאָלבאַס, האָט מען געפֿונען אַ טשװאָק. אַ פּנים, זײ לײגן אַרײַן טשװעקעס, סע זאָל גײן גוט אױף דער װאָג?…

― טאָמער װאָלט געװען גענוג רײדן? ― רופֿט זיך אָן דער אַלטער. ― גײ און ברענג צו טראָגן, און אַן עק זאָל דאָס האָבן!

― װאָס הײסט, גלאַט ברענגען צו טראָגן? מע באַדאַרף דאָך װיסן װאָס ברענגען! איטלעכער האָט זיך זײַן משוגעת. אָט האָסטו, אַ שטײגער, ליב געפּרעגלטע פֿיש; און אַנדערע האָבן פֿײַנט געפּרעגלטע, האָבן ליב באַק־פֿיש… צי, אַ שטײגער, פֿאַראַן אורחים בײַ אונדז אַזעלכע, װאָס הײסן זיך אָפּקאָכן געהירן און עסן דאָס צעהאַקטערהײט מיט אַ ציבלקע און מיט שמאַלץ… און װידער איז פֿאַראַן אַזעלכע, װאָס האָבן ליב אין מיטן דער װאָך פּעטשײַ מיט צוגעטריקנטע פּענעצלעך מיט קנאָבל… און פֿאַראַן אַזעלכע פֿרעסער, װאָס װעלן אײַך אַװעקגעבן די נשמה פֿאַר אַן אָנגעפֿילטע קישקע מיט פֿאַרפֿל… און פֿאַראַן װידער אַזעלכע, װאָס איר זאָלט זײ גילטן, זײ זאָלן אײַך נעמען אין מױל אַרײַן אַן עסיקפֿלײש!…

― איך בעט אײַך, ― זאָג איך ― ברענגט מיר װאָס איר װעט שױן ברענגען, װאָרעם איך בין טױט־הונגעריק!

רחל גײט אַװעק, און דער אַלטער רופֿט זיך אָן צו מיר:

― נײַן מאָס רײד!

― ס'איז אײַערע אַ טאָכטער? ― פֿרעג איך אים.

― װאָסער טאָכטער? ― מאַכט ער צו מיר. ס'איז מײַן װײַב, דאָס אַנדערע װײַב בײַ מיר. עך־עך־עך! אַװדאי איז דאָס נישט יענע… יענע, עליה־השלום, איז געװען אַ ייִדענע, װאָס מע קריגט זי נישט!… דאָס הײסט, איך האָב צו דער אױך גאָרנישט; זי האָרעװעט נעבעך זײער געטרײַ. אַז אָך און װײ איז איר!… אָט דאָס שטיקל מאַטראַץ, װאָס איר זעט, איז אונדזער גאַנץ בעטגעװאַנט… און דערצו בין איך אַ קראַנקער און אַ קאַפּריזנער! אױסשטײן מײַן שגעון ― באַדאַרף מען זײַן שטאַרקער פֿון אײַזן! דאָס הײסט, בטבֿע בין איך דװקא אַ גוטער, נאָר מיך אַז מע דעררגזנט מיט אַ װאָרט, איז חיות נישט זיכער ― װאָס סע קומט מיר אין האַנט פֿליט דאָס אין קאָפּ אַרײַן!… אָט אַזאַ ספּילשליװער בין איך!… איר מײנט, איך האָב דאָס איר נישט געזאָגט פֿריִער, אײדער איך האָב זי גענומען? איך האָב איר געזאָגט, אַז קײן האָניק װעט זי בײַ מיר נישט לעקן! זי װעט זײַן צופֿרידן, אַז עס װעט זײַן אַ שטיקל ברױט אין שטוב. פֿון פֿלײש און פֿון מילך שמועסט מען נישט. און האָרעװען ― האָב איך איר געזאָגט פֿריִער, אַז זי װעט האָרעװען פֿאַר דרײַ…

― צוליב װאָס זשע האָט זי אײַך גענומען? ― פֿרעג איך אים.

― װאָס הײסט ― מאַכט ער צו מיר פֿאַרװוּנדערט ― צוליב װאָס? און די שטוב איז בײַ אײַך אַ הונט?

― װאָסער שטוב? ― זאָג איך. ― אָט דער מױער איז דען אײַערער?

― נײן! ― מאַכט ער צו מיר מיט אַ געלעכטער. ― איך מײן די „רעסטאָראַציע“, װאָס איך האָב. ס'איז שױן בײַ מיר אַן אײַנגעפֿירט געשעפֿט פֿון כּמה־וכּמה יאָרן. אָט װי ס'איז נישט געשלאָגן איצטער די פּרנסה, פֿונדעסטװעגן איז פֿאָרט אַ שטוב! װען איר טוט אַ קוק אױף מײַן רחלען, אַז זי טוט זיך אָן און גײט אַרױס אױפֿן שפּאַציר, װאָלט איר געמײנט, ס'איז אַ גראַפֿיניע! זי איז טאַקע, קײן עין־הרע, זײער אַ שײנע. איצט איז זי שױן אַביסל „אָפּגעבליאַקעװעט“. איר זאָלט זי געװען זען פֿריִער מיט עטלעכע יאָר!…

― װיפֿל קינדער האָט איר? ― מאַך איך צו אים.

― טע־טע־טע! ― מאַכט ער צו מיר. ― קינדער! אָט דאָס איז די גאַנצע צרה, װאָס איך האָב קײן קינדער נישט!… אַביסל בראָנפֿן װעט איר נעמען? װעל איך אײַך געבן אַ ביסל „שפּירעטשפּירט“.

― אָך, ― זאָג איך ― מיטן גרעסטן כּבֿוד!

― איך װעל אײַך געבן אין אַ פֿינצטערער כּלי. ― מאַכט צו מיר דער אַלטער און שלעפּט אַרױס פֿון בוזעם־קעשענע אַ פֿלעשל און אַ קלײן געגלײזט טעפּעלע און גיסט מיר אָן אַביסל „שפּירעט“. דאָס ביסל „שפּירעט“ מאַכט מיר נאָך אַ גרעסערן אַפּעטיט, און איך פֿיל, אַז עס עקט זיך מיר דאָס חיות.

עס קומט רחל מיטן הערינג און טוט זיך אַ פּאַטש מיט בײדע הענט איבערן קלײדל:

― אױ, אַ דונער איז מיר! איך האָב גאָר פֿאַרגעסן, אַז אין שטוב איז נישטאָ נישט קײן בולקע און נישט קײן ברױט! װאָס פֿאַר אַ געבעקס האָט איר ליב? ייִדישן קױלעטש, צי פֿראַנזאָליס, צי גאָר קאָרן־ברױט?

― װאָס איר װעט דערזען פֿריִער ― זאָג איך ― אָט דאָס זאָלט איר קױפֿן! איך בעט זײער, איר זאָלט מיך מער נישט פֿרעגן װאָס איך האָב ליב! איך האָב אַלצדינג ליב!

― אַ קאַפּריזנער אורח! ― זאָגט רחל. ― פּערעבענדעװעט נאָך מער װי מײַן מאָן!… מײַן מאָן װאָלט אַ בעלן געװען אַלע טאָג אַ פֿרישן פּידפּאַליק… אַלט־געבאַקן ברױט נעמט ער נישט אין מױל אַרײַן… קאָן דען זײַן אַלע טאָג פֿריש געבעקס? דאָס קאָן אױספֿירן סײַדן קאָביליאַנסקי…

― נו, גײ שױן, גײ! ― זאָגט צו איר דער אַלטער. ― זעסט דאָך, אַז זײ חלשן עסן!…

רחל גײט אַװעק נאָך געבעקס און עס קומט אַרײַן אַ ייִדענע אַ הױכע מיט אײן אױג: אײן האַנט האַלט זי אין בוזעם און מיט דער אַנדערער האַנט קראַצט זי זיך אין אױער.

― װאָס טוט מען, רב משה־יאַנקל, גיט מיר אַן עצה? ― זאָגט די הױכע ייִדענע צום אַלטן. ― בײַ מײַן שמואלקן האָט זיך שױן װידער צעשפּילט אַן אױערל…

עס קומט אָן רחל מיטן געבעקס און מאַכט מיר דעם הערינג, און די הױכע ייִדענע הערט נישט אױף אױסצומאָלן, װי עס רינט בײַ איר שמואלקן פֿון אַן אױערל… זי האָט מורא, זי װעט װידער מוזן אָנקומען צום רופֿא ― װײס זי נישט, צו װאָסער רופֿא זאָל זי גײן? דען צו װאָסער רופֿא זי זאָל נישט גײן, װײס זי פֿריִער, אַז ס'איז אַרױסגעװאָרפֿן, מחמת די כּתרילעװקער רופֿאים, דער רוח זאָל זײ נעמען, זײַנען גוטע בלוטצאַפּערס! אַ כּתרילעװקער דאָקטער אַז איר גיט חלילה װינציקער װי אַ גילן, טוט ער אײַך אַ שמיץ אין פּנים אַרײַן! ס'איז אים קאַרג צו קרענקען, דעם פּראָפֿעסאָר!…

― גיט עפּעס אַ נדבֿה אַ קראַנקן! ― מאַכט אַ ייִד מיט אַ בלױ פּנים און ציט אױס אַ קלײן אױסגעטריקנט הענטל, װאָס איז באַשאַפֿן געװאָרן לכתּחילה פֿאַר אַ סגולה אױף בעטן נדבֿות.

― גיט עפּעס אַ נדבֿה אַ װיסטן קאַליקע! ― רופֿט זיך אָן אַ נפֿש, װאָס גײט אױף די הענט, מחמת בײדע פֿיס זײַנען בײַ אים צונױפֿגעפֿלאָכטן און אונטערגעבױגן אונטער זיך.

― גיט עפּעס אַ נדבֿה אַ חולה־נופֿלדיקן!…

איך װאַרף אַװעק אין מיטן דער „סעודה“, איך צערעכן זיך פֿאַרן עסן און אַנטלױף פֿון דער „רעסטאָראַציע“ װוּ דער שװאַרצער פֿעפֿער װאַקסט!

„נאָך אַזאַ מיטאָג װאָלט געװען גוט פֿאַרטרינקען מיט אַ גלעזל װײַן“, ― אַזױ טראַכט איך מיר און דערזע אַן אױפֿשריפֿט: „בכּאַן מוכרים יי″גיין־גפֿן, מעד וביער למקח השװה“.

איך לאָז מיך אַראָפּ אין אַ פֿינצטערן קעלער, צװישן פֿעסער און פֿעסלעך, צעבערס און פֿלעשלעך, און דערזע, בײַ דער זײַט זיצט אַ היפּשער בחור מיט אַן אונטערגעבונדן געשװאָלן פּנים איבער אַ מולטער און האַקט ראָזשינקעס מיט אַ האַקמעסער.

― װוּ איז ערגעץ דער בעל־הבית? ― פֿרעג איך דעם בחור.

― דער בעל־הבית? ― מאַכט צו מיר דער בחור און נעמט אָן אַ פֿולע זשמעניע מיט ראָזשינקעס, טוט אַ שמיר איבערן מױל און כראָמקעט מיט די צײן גאַנץ געשמאַק. ― דער בעל־הבית איז אין קאַמער, ער מאַכט „װימאָראָזיק“.

― װאָס הײסט ― זאָג איך ― ער מאַכט „װימאָראָזיק“?

― איר װילט װיסן, ― מאַכט צו מיר דער בחור ― װיִאַזױ מע מאַכט „װימאָראָזיק“ בײַ אונדז אין כּתרילעװקע? מע נעמט ראָזשינקעס און מע האַקט און מע האַקט, און מע האַקט זײ אַרײַן אין אַ גרױס פֿאַס אַרײַן, מע בױטעט אָן דאָס איבעריקע מיט װאַסער פֿון דער גנילאָפּיאַטקעГнилопять: אוקראַיִנער טײַך צװישן זשיטאָמיר און װיניצע און מע מישט אַרײַן האָפּן, הײבט דאָס אָן צו שפּילן, און אַז סע צעשפּילט זיך, װערט אַ געשטאַנק, אַז מע קאָן דערװאָרגן װערן! נעמט מען אַ פּאָר עמער „שפּירעט“ און מע האַקט־אַרײַן עפּעס אַ מין פּראָשיק אַזעלכן, װאָס סע קאָסט אַ גילן אַ פּוד; נאָכדעם זײַט מען דורך דעם גאַנצן װײַן דורך אַ גױיִשן העמד און מע שרײַבט אָן מיט קרײַד אױף דער פֿאַס: „װימאָראָזיק אַקערמאַן“. און אַז איר װילט, דער װײַן זאָל זײַן רױט, נעמט מען דעם אײגענעם װימאָראָזיק און מע פֿאַרפֿאַרבט אים מיט גאָליש־טינט און מע שרײַבט אָן מיט קרײַד אױף דער פֿאַס: „זמירער פֿעאָדאָסיעİzmir?“, אָדער „אונגערישער מאַלאַגעMalaga“… און כּתרילעװקער מבֿינים זשליאָקען די דאָזיקע קאַקאַ־פּיציע און לעקן די פֿינגער… שאַ, אָט גײט דער בעל־הבית, אַרױסגײן זאָל פֿון אים די פּאַרע!

דערזען דעם בעל־הבית גײן, הײבט דער בחור אָן צו האַקן די ראָזשינקעס מיט אַלע כּוחות.

― װאָס האָט איר געװאָלט? ― מאַכט צו מיר דער בעל־הבית, אַ רױטער ייִד, נישט קײן הױכער, מיט אַ הײזעריק קול און מיט אײן אױג אַן אָפֿענעם, װאָס אַפֿילו אַז ער שלאָפֿט, מוז ער דאָס אױך, אַ פּנים, האַלטן אָפֿן.

― אַ גלעזל װײַן. ― זאָג איך.

― אַ לאחדים־גלעזל־װײַן? ― מאַכט ער צו מיר, דרילעװעט אַן אױער און קוקט אױף דער סטעליע.

― אַ לאחדים־גלעזל־װײַן. ― זאָג איך.

― װאָס זשע ― זאָגט ער ― האָט איר זיך אַראָפּגעלאָזט אין קעלער? פֿאַר װאָס זײַט איר נישט אַרױפֿגעגאַנגען אױבן? קריכט אַרױף און נעמט זיך, זײַט מוחל, רעכטס!

איך קריך אַרױף און נעם מיך רעכטס און קום אַרײַן אין אַ פֿינצטערן חדר, פֿול מיט רױך און מיט בלאָטע. עס שטײען עטלעכע טשאַכאָטעטשנע הינקענדיקע בענקלעך, און ייִדן זיצן, רײכערן פּאַפּיראָסן און טרינקען „װימאָראָזיק“. זײ זינגען נישט, שרײַען נישט, שלאָגן נישט מיט די הענט אין טיש אַרײַן און באַװײַזן נישט קײן שום מיאוסע שטיק; װאָס דען טוען זײ? זײ זיצן און זױפֿן דעם „װימאָראָזיק“ פֿון די גלעזלעך, פֿאַררײכערן אַ פּאַפּיראָס, זיפֿצן און קרעכצן און רײדן שטילערהײט. אָט זיצן צװײ ייִדן בײַ אַ טישל, אַראָפּגעלאָזט די קעפּ. מע זעט, אַז ס'איז בײַ זײ אױסגעגאַנגען װערטער. כאַפּט זיך אױף אײנער:

― װאָס זאָגסטו, שמעון־דוד, אױף דעם „װימאָראָזיק“, האַ?

― װאָס זאָל איך זאָגן אױף דעם „װימאָראָזיק“? ― כאַפּט זיך אױף דער אַנדערער, װי פֿונעם שלאָף. ― ס'איז אַ „װימאָראָזיק“ פֿון גאָט! ס'איז שױן אײן מאָל אַ „װימאָראָזיק“!

― מע באַדאַרף אים פֿרעגן, צי װעט ער האָבן פֿון דעם אײגענעם „װימאָראָזיק“, אם־ירצה־השם, אױף פּסח?

― דו זאָרגסט זיך שױן פֿאַר פּסח? ביסט שױן, אַ פּנים, אַ באַװאָרנטער מענטש אַרום און אַרום, נאָר פּסחיקער „װימאָראָזיק“ גײט דיר אָפּ?

― װאָס דען, איך בעט דיך, אַז אָך און װײ איז מיר!

― אַז אָך און װײ איז טאַקע דיר, אַז דו באַדאַרפֿסט זיצן אָט־אַ־דאָ אַ גאַנצן טאָג, אױסבאַהאַלטן זיך פֿונעם װײַב, זי זאָל נישט מאָנען אױף שבת.

― דערמאָן מיך נישט דאָס װײַב, גיב מיר בעסער מיט אַ פּיסטױל אין האַרצן! װאָס קאָן איך איר געבן? צרות קאָן איך איר געבן, אַז אָך און װײ איז מיר!

― דו מײנסט מיר איז בעסער? אַז אָך און װײ איז מיר אױך!

― איך װײס, אַז דיר איז אױך נישט בעסער, אַז אָך און װײ איז אונדז בײדן! לחײם! לאָמיר זײַן געזונט…

נאָך צװײ ייִדן זיצן בײַ אײן טישל, אײנער מיט אַ גאַנצער קאַפּאָטע, און דער אַנדערער מיט אַ צעריסענער קאַפּאָטע. דער װאָס מיט דער גאַנצער קאַפּאָטע רעדט, און יענער װאָס מיט דער צעריסענער קאַפּאָטע קוקט אים גלײַך אין די אױגן אַרײַן און שאָקלט צו מיטן קאָפּ.

― פֿאַרשטײסטו שױן, װיִאַזױ לװי־יצחק דרײט אױס אַ געשעפֿט?… לװי־יצחק קאָן זיך אַרײַנדרײען און דרײען און פֿאַרדרײען אי זיך, אי יענעם, און סוף־כּל־סוף פֿאָרט אױסדרײען! װאָרעם איך, אַז איך טרעט־צו צו אַ געשעפֿט, שמעק איך פֿריִער, שאַ, פּאַװאָלינקע, נישט געכאַפּט… און אַז איך שמעק גוט אָן װוּ עס האַלט, טו איך מיר אַ פּאָרקע הינטן אַרום ― דאָס, יענץ, לאָקש, בױדעם, ציבעלע, טאָמער אַזױ, טאָמער אַזױ, װאָס װעט אײַך אַרן, ממה־נפֿשך, װי זאָגט ער: גוט איז אַ חײ־שעה!… אַי, טאָמער טוט מיר יענער אַ קוק־אַװעק און איך דערזע, אַז ס'איז אױף צרות, אױף קידער־װידער? טרעט איך מיר אָפּ אָן אַ זײַט און ― שאַ! לאָז זיך עס טאָן אָן מיר!… אױב ס'איז באַשערט, װעט דאָס נישט אַװעק, און אַז מע װעט באַדאַרפֿן פּאָרקען, װעט מען פּאָרקען… פֿאַראַן אַ פּײטערבאַרג איז פֿאַראַן!… מיר װײסן שױן, װוּ אַ טיר עפֿנט זיך, מיר פֿאַרשטײען דאָס מין… מיר קענען די עבֿרי װאָס מע דאַרף… טאָמער דאַרף מען שרײַבן, געפֿינט מען שױן דעם, װאָס ער שרײַבט… דער עיקר איז, ס'זאָל זײַן שטיל ― ששש!!! )ער טוט זיך אַלײן אַ ביס דעם קולאַק און װערט שטיל(.

נאָך עטלעכע ייִדן מיט פֿאַרשײדענע קאַפּאָטעס און אַלערלײ קאַשקעטן זיצן בײַ אײן טישל און רײדן אַלע מיט אַ מאָל, אַזױ, אַז זײערע װערטער װערן צונױפֿגעגאָסן אינאײנעם, און עס קומט אױס אַ מישמאַש פֿון מיסחר, פֿון פּאָליטיק, פֿון „װימאָראָזיק“, פֿון אַמאָליקע יאָרן, פֿון הײַנטיקע קינדער, פֿון דאָקטױרים, פֿונעם טראַמװײַ, פֿון דער טאַקסע, פֿון אַ רוח־אין־די־כּתרילעװקער־נגידימס־טאַטן־אַרײַן ― ס'איז שװער אַרױפֿצוכאַפּן אױפֿן פּאַפּיר דאָס, װאָס סע װערט דאָ גערעדט. און בײַ דער זײַט שטײען װילד־פֿרעמדע ייִדן, װאָס טרינקען נישט קײן „װימאָראָזיק“, נאָר זײ זײַנען אַרײַנגעגאַנגען אַהער גלאַט אַזױ, הערן װאָס מע רעדט טאַקע, און אין אײן װעג זיך אָנװאַרעמען…

נאָך אַ קאָמפּאַניע ייִדן זיצן אַרום טיש, טרינקען „װימאָראָזיק“ און זינגען אַ לידל, און דװקא אױף גױיִש; נאָר שטיל, אָן געפּילדער, מיט זײער אַ װײנענדיקן נוסח, װי מע זאָגט סליחות אָדער תּהילים:

אַז עס האַלט בײַם „װיקאָפּיט“, מאַכן זײ דאָס מיט אַ שטורעם, מיט אַ ירגזון, דאָס הײסט, מיט שטאַרקײט; נאָר אַז עס קומט צום „װיפּראָסיט“, װערן זײ מיט אַ מאָל װײך, בײגן־אײַן די קעפּ און מאַכן מיט די הענט, װי, להבֿדיל, אַ פֿרומער חזן ימים־נוראָים פֿאַרן עמוד. און בײַם „לאַרצנו נאַשו, לזעמליו נאַשו“ צעװײנען זײ זיך טאַקע מיט טרערן, װי קלײנע קינדער…

― עי־עי־עי־עי! ― רופֿט זיך אָן אײנער פֿון דער קאָמפּאַניע, אַ ייִד, װאָס דאָס קאַשקעטל ליגט אים שױן אױף יענעם האַלבן קאָפּ, די אױגן זײַנען בײַ אים װי שלעפֿעריק און די צונג פּלאָנטעט זיך שױן אַביסל צװישן די צײן. ― װאָס װאָלט געװען אַ שטײגער, כּדומה־למשל, מע זאָל אונדז אָפּגעבן, הײסט דאָס, ארץ־ישׂראל? האַ, יאַנקל? װאָס זאָגסטו, יאַנקל? דו ביסט דאָך עפּעס אַ יודע־נגן!

― ארץ־ישׂראל? ― זאָגט יאַנקל, ציט־אױס דעם האַלדז און קראַצט זיך אונטערן קאָלנער. ארץ־ישׂראל? ע. ס'װאָלט אַװדאי געװען נישט שלעכט… עפּעס טוען זײ, זאָגט מען, דאָך אין דעם ― װיִאַזױ הײסן זײ? די… די… די…

― די ציוניסטן? ― כאַפּט אים אונטער נאָך אײנער. ― בלאָטע! ס'װעט גאָרנישט זײַן פֿון דעם!

― פֿאַרװאָס? עפּעס באַדאַרף דאָך זײַן אַלצדינג מיט אַ טעם!

― אַזױ. מסתּמא װײס איך, אַז איך זאָג. איך האָב פֿײַנט רײדן גלאַט אַזױ. דו װײסט דאָך, אַז איך זאָג, איז געזאָגט!

― איר זײַט אַלע בהמות! ― רופֿט זיך אָן אַ ראַקאָװאַטע ייִדל מיט אַ ליוסטרינענער קאַפּאָטע, רעדט פּאַװאָליע, צײלט די װערטער, לײגט אַרױף דעם פֿינגער אױף דער נאָז, האַלט דאָס מױל אין אַ זײַט און שמײכלט צו זיך אַלײן זײער געשמאַק, און די בעקלעך פֿלאַמען אים.

― איר זײַט פֿערד, װי איך בין אַ ייִד, אױ, זײַט איר פֿערד! איך קוק און שװײַג און הער זיך צו, װאָס איר רעדט: ציוניסטן, שמיוניסטן, קובעבע מיט לאַקרעץ!… איך זע־אַרױס, אַז איר װײסט קײנער נישט מה דקאָמרי רביצין! אױב איר װילט, װעל איך אײַך זאָגן װאָס דאָ ליגט! די מעשׂה דערפֿון איז אַזױ… נאָר הערן זאָלט איר מיט קאָפּ!…

ער נעמט דאָס בערדל אין מױל אַרײַן, פֿאַרמאַכט די אױגן, טראַכט לאַנג־לאַנג און כאַפּט זיך אױף פֿונעם שלאָף און טוט אַ מאַך צום בעל־הבית, קנאַקט־צו מיטן פֿינגער:

― רב זײַט־זשע מוחל! הײסט געבן נאָך אַ פֿלעשל „װימאָראָזיק“!…

אַרױסגעגאַנגען פֿונעם װײַן־קעלער, האָב איך דערזען אַן אַפֿיש מיט גרױסע אותיות, אױף ייִדיש, אָפּגעדרוקט די דאָזיקע װערטער:

„דאָס ערשטע מאָל אין כּתרילעװקע!

„דאָס ייִדישע טעאַטער!

„דער אמתער אַדלעריעקבֿ פּאַװלאָװיטש אַדלער 1855-1266 פֿון אַמעריקע!

„דער גרעסטער קאָמיקער פֿון דער װעלט!

„איר װעט צעגײן פֿאַר געלעכטער!

„אַזאַ באָבע יאַכנע איז נאָך נישט געװען זינט די װעלט שטײט!

„אַזאַ האָצמאַך, װי בײַ אונדז, איז נאָך גאָר נישט געבױרן געװאָרן!

„הײַנט שפּילט מען אַ שפּאָגל־נײַע אָפּערע:

„ייִדן! פֿאַרזעצט װאָס איר האָט!

„ייִדן! גײט אין טעאַטער!

„ייִדן! איר װעט זיך מחיה זײַן!

„ייִדן! לױפֿט!

„בילעטן קױפֿט!

„גיכער! גיכער!

„װי אַ װיכער!“…

אונטן גײט געחתמעט: דער רעזשיסאָר, דער דיריזשאָר און דער אַנטרעפּרעניער ― טאַקע אַדלער אַלײן, דער אמתער אַדלער פֿון אַמעריקע, דער גרעסטער קאָמיקער אין דער װעלט.

― איר װײסט נישט, װוּ איז דאָ ערגעץ דאָס ייִדישע טעאַטער? ― טו איך אַ פֿרעג אַ ייִדן, װאָס לױפֿט פֿאַרבײַ מיר מיט אַ פּעקל סחורה אונטער דער האַנט.

― דאָס ייִדישע װאָס? ― מאַכט צו מיר דער ייִד מיטן פּעקל סחורה און שטעלט זיך אָפּ און באַטראַכט מיך פֿון קאָפּ ביז די פֿיס.

― דאָס ייִדישע טעאַטער ― זאָג איך.

― װאָסער טעאַטער? ― זאָגט ער.

― דאָס טעאַטער, ― זאָג איך ― װאָס מע שפּילט דאָרט.

― װער שפּילט דאָרטן? ― פֿרעגט ער מיך.

― אַדלער ― זאָג איך ― שפּילט דאָרטן.

― װאָסער אַדלער? ― מאַכט ער צו מיר.

― אַדלער, ― זאָג איך ― דער אמתער אַדלער.

― פֿון װאַנען איז ער? ― מאַכט ער צו מיר.

― פֿון אַמעריקע ― זאָג איך ― איז ער.

― פֿון אַמעריקע? ― מאַכט ער צו מיר. ― װאָס זשע טוט ער הי?

― ער שפּילט דאָ ― זאָג איך ― אינעם ייִדישן טעאַטער.

― װאָס זשע שפּילט ער? ― זאָגט ער.

― „קאָלדוניאַ“ ― זאָג איך ― שפּילט ער.

― װאָס זשע הײסט דאָס „גאָלדוניע“? ― מאַכט ער צו מיר. איך װיל אַװעקגײן, לאָזט ער מיך נישט; ער װיל, איך זאָל אים נאָר דערצײלן, װאָס דאָס איז אַזעלכעס „טרעיאַטער“, און װאָס הײסט „גאָלדוניע“, און װער איז דער אַדלער, װאָס ער איז געקומען פֿון אַמעריקע?… איך דערצײל אים, און װי װײַט מעגלעך מאַך איך אים קלאָר, װאָס איז אַזעלכעס טעאַטער, און װאָס איז „קאָלדוניאַ“, און װער איז אַדלער. מײַן ייִד הערט אױס אַלצדינג מיט קאָפּ, בײגט זיך אָן, טוט אַ שפּײַ־אױס און גײט אַװעק אָן אַ זײַט־געזונט.

― חנה־בײלע! װוּהין לױפֿסטו אַזױ? ― שרײַט אַ װײַבל צו דער אַנדערער איבער דער גאַנצער גאַס און כאָרכלט, קאָן נישט אױסרײדן קײן „ריש“.

― אין טכעיאָטעך אַכײַן! ― ענטפֿערט איר דאָס אַנדערע װײַבל אױך מיט אַ כאָרכלען און מיט קמץ דאָרט, װוּ מע דאַרף אַ פּתח. ― נו, און דו גײסט גאָך נישט אין טכעיאָטעך אַכײַן?

― אַכױסגײן זאָל איך די נשמה! ― מאַכט דאָס ערשטע װײַבל. ― װאָס זאָגסטו צו מײַן כתרילעװקעך נגידית? זי װיל, איך זאָל איך הײַנט מאַכן די גענדז, מאַכן זאָל זיך איך אַ מכּה! און פּכעגלען שמאַלץ, פּכעגלען זאָל מען שױן זי חבונו־של־עולם! די גאַנצע װעלט גײט אין טכעיאָטעך, און איך דאַכף זײַן געבונדן, בינדן זאָל מען זי שױן אױף אַלע פֿיך, ליבעך גאָט!

― װאָס העכסטו זי? ― זאָגט דאָס אַנדערע װײַבל. ― פֿאַך דײַן געלט מעגסטו גײן װוּ דו װילסט.

― איך העך זי װי המן דעם גכעגעך!… ― מאַכט דאָס ערשטע װײַבל. ― איך לױף אַהײם, איך טו זיך איבעך און גײ אין טכעיאָטעך אַכײַן, זי זאָל אַפֿילו אױפֿלױפֿן װי אַ באַכג!

בײדע װײַבלעך צעגײען זיך, און איך האָב דערװײַל מיט װעמען צו גײן אין טעאַטער. דאָס װײַבל קוקט זיך אַלע װײַלע אַרום און זעט, װי איך גײ איר נאָך, בלײַבט זי שטײן אַ װײַלע און נעמט זיך רעכטס ― איך גײ רעכטס; זי נעמט זיך לינקס ― איך גײ לינקס; זי גײט פּאַװאָליע ― איך איר נאָך. הײבט אָן דאָס װײַבל לױפֿן; אַזױ װי מע לױפֿט אױף אַ שׂרפֿה.

― װאָס איז? ― פֿרעגט מען זי. װוּ לױפֿסטו? גאָט איז מיט דיר!

― עפּעס אַ שלימזל! ― זאָגט דאָס װײַבל און װײַזט אָן אױף מיר. ― עך גײט מיך נאָך שױן פֿון אַ שעה. איך װײס נישט װעך עך איז!…

גיך װערט באַשאַפֿן אַרום אונדז אַ גאַנץ רעדל פֿון ייִדן, װײַבער און קינדער. מע הײבט אָן טײַטן אױף מיר מיט די פֿינגער… עס פֿאָרט דורך פֿאַרבײַ אַ בעל־עגלה, כאַפּ איך מיר אַרײַן אין בײַדל און הײס מיך פֿירן אין טעאַטער אַרײַן.

צוגעפֿאָרן צום טעאַטער, טרעף איך אַ גאַנצע כאַליאַסטרע מײדלעך מיט בחורים שטײען אין דרױסן, רײדן און לאַכן און שיטן מיט װערטלעך.

― לאָזט דורך דעם פּריץ! ― שרײַט אײנער צום אַנדערן.

― פּאַװאָליע, איר װעט אים חלילה צעקנײטשן דעם קאַפּעליוש! ― שרײַט נאָר אײנער.

קױם מיט צרות, מיט לײַד, זיך דורכגעשטופּט דורך דער כאַליאַסטרע צו דער קאַסע, אַ קלײן פֿענצטערל, טו איך אַ פֿרעג, צי קאָן איך באַקומען אַ בילעט, און די כאַליאַסטרע פֿון הינטן שטופּט מיך און קװעטשט מיך פֿון אַלע זײַטן.

― װאָסער אַ בילעט װילט איר? ― פֿרעגט מיך דער קאַסיר, אַ דאַרער בחור מיט אַ לאַנגן גאָרגל.

― װאָסערע בילעטן האָט איר? ― פֿרעג איך דעם קאַסיר.

― פֿאַראַן ― זאָגט דער קאַסיר ― אױף אַ גילן און אױף צװײ גילן און אױף דרײַ גילן.

― און טײַערער איז נישטאָ בײַ אײַך? ― פֿרעג איך אים, און די כאַליאַסטרע בשעת־מעשׂה הערט נישט אױף צו פּילדערן.

דערהערט פֿון מיר אַזעלכע דבורים, כאַפּט זיך אױף דער קאַסיר פֿונעם בענקל, שטעקט אַרױס דעם קאָפּ פֿונעם פֿענצטערל און שרײַט אױס אױף דער כאַליאַסטרע מיר גלײַך אין פּנים אַרײַן:

― אַ רוח אין אײַער טאַטנס טאַטן אַרײַן! איר װעט זיך נישט צעגײן? אָט שיק איך אײַך אַרױס רב לאָזער דעם גאָראָדאָװאָי מיט אַ קישקע װאַסער! קומט ― מאַכט ער צו מיר ― אַהערצו אין טױער אַרײַן.

די כאַליאַסטרע טרעט־אָפּ אַביסל אױף אַ זײַט, און איך שלאָג מיך דורך דורכן טױער אין הױף אַרײַן. אין הױף שטײט אַ גרױסע שטאַל, אָדער שאַלאַש, װאָס פֿון די ברעטער לײַכט זיך דורך אַ פֿײַערל און עס לאָזט זיך הערן אַ געשרײ פֿון מענטשן. אַ האַלבע טיר פֿון דעם שאַלאַש שטײט אָפֿן, און צװײ געזונטע יונגען שטײען און גיבן אַכטונג, מע זאָל זיך נישט אַרײַנכאַפּן אין טעאַטער אָן אַ בילעט.

― ייִדן! אײנציקװײַז גײט! אײנציקװײַז! ― שרײַט אַ ייִד מיט אַן אױסגעפֿליקטער באָרד און מיט אַ שװערד אױף דער זײַט ― אַ פּנים, דאָס מוז זײַן רב לאָזער גאָראָדאָװאָי. נאָר דער עולם הערט אים, װי דער קאָטער: מע װיל נישט גײן אײנציקװײַז; איטלעכער װיל פֿריִער און אַלע שפּאַרן זיך מיט אַ מאָל.

― לאָז דורך, דו יװן מיט דער שפּאַגע! דו זעסט נישט װער סע גײט? ― אַזױ שרײַט אײנער און שטופּט זיך דורך מיט גװאַלד, שיט מיט װערטער אױף די אַקטיאָרן: „פֿײַפֿער“, „האָלעדראַניעץ“, „גרינער אַגרעס“, „לײדיקע קישקע“!

איך קוק מיך אַרום: װער רעדט דאָס? עפּעס זײער אַ קענטלעכע שפּראַך. איך קוק מיך צו ― איך האָב אים דערקענט: ס'איז נוח דער שװײצאַר פֿון מײַז סטאַנציע „האָטעל טערקאַליאַ“. נאָך אים שלעפּט זיך אַ גאַנץ געזינדל װײַבער, בחורים און מײדלעך.

― װער איז דאָס װײַבל? ― פֿרעגט אים אײנער פֿון די אַקטיאָרן.

― דאָס איז מײַן װײַבל. ― ענטפֿערט נוח. ― דו קענסט נישט מײַן שׂרה־פּערל? און דאָס זײַנען מײַנע קינדער.

― און דאָס?

― דאָס איז מײַן שװיגער.

― און די דאָזיקע?

― דאָס איז מײַן װײַבס אַ שװעסטערל.

― און װער איז דער יונגערמאַן?

― דאָס איז איר חתן.

― און װער איז דאָס מײדל?

― דאָס איז דעם חתנס אַ שװעסטער.

― און װער איז דער בחור?

― דאָס איז דעם חתנס שװעסטערס אַ חתן.

― און װער איז אָט דאָס מײדל?

― דאָס איז זײַן שװעסטער, דאָס הײסט, דעם חתנס שװעסטערס חתנס אַ שװעסטער.

― אַ היפּשע משפּחה בײַ אײַך, רב נוח!…

― זאַלץ דיר אין די אױגן, שטײנער דיר אין האַרצן!! ― מאַכט צו אים נוח. ― זאָג כאָטש „קײן עין־הרע“, דו אַקטיאָרטשיק! דו קאָמעדיאַנטשיק! דו בערן־טרײַבער! דו גאָרגל־רײַסער! דו בולקע־שלינגער!…

תּיכּף נאָך נוח דעם שװײצאַר שפּאַרט זיך דורך דער משרת פֿונעם האָטעל מיט די גרױסע שטיװל. אײנער פֿון די צװײ אַקטיאָרן, װאָס שטײען בײַ דער טיר, דערלאַנגט אים אַ זעץ פֿון הינטן און שטופּט אים אַרײַן אין טעאַטער אַרײַן.

נאָך אים זע איך פֿאַרשײדענע פּאַרשױנען שפּאַרן זיך דורך, מערסטנטײל אָן בילעטן. צװישן די פּאַרשױנען דערקען איך מײַן בעל־הבית פֿון דעם „האָטעל טערקאַליאַ“ מיט עפּעס אַ ייִדענע זײער אַ גראָבע, װאָס גײט, װי אױף רעדלעך, און קאַטשעט זיך, װי אַ קאַטשקעלע.

― אַ? איר זײַט אױך דאָ? ― מאַך איך צום בעל־הבית און פֿאַרגעס, אַז ער איז טױב װי די װאַנט.

― נישקשה! ― ענטפֿערט ער מיר און שרײַט אױף אַ קול, גלײַך װי איך װאָלט דאָ געװען דער טױבער. ― זײ זינגען קײן מעשׂה נישט!

― איר זײַט דאָ דאָס ערשטע מאָל? ― פֿרעג איך אים.

― ס'איז רב ליפּעס שטאַל. ― מאַכט ער צו מיר. ― אַ גאַנץ יאָר האַלט מען דאָ בהמות אָדער פֿערד.

― קום שױן, קום ־ ― רופֿט זיך אָן צו אים די גראָבע ייִדענע און טוט אים אַ שלעפּ בײַ רער פּאָלע, און זײ גײען אַװעק בײדע און באַזעצן זיך גאַנץ אױבן־אָן.

― הערט נאָר, איר אַקטיאָרן! װוּ זײַט איר ערגעץ? ― אַזױ רופֿט זיך אָן אײנע אַ דאַמע מיט אַ הוט, מיט אַ װײַסער פֿעדער און מיט בריליאַנטן, און לעבן איר שטײט אַ קאַװאַליער מיט אַ קאַפּעליוש און מיט אַ געשױרן בערדל.

עס שפּרינגט אונטער אײנער פֿון די אַקטיאָרן, אַ בחור מיט אַ קורץ רעקל, מיט אַ קױטיק העמד און מיט אַ הונגעריק פּנים.

― װאָס װעט איר עפּעס זאָגן, מאַדאַם?

― װאָס הײסט, װאָס װעל איך זאָגן? ― מאַכט צו אים די מאַדאַם. ― מיר האָבן דאָך געקױפֿט בילעטן. פֿאַר װאָס װײַזט מען אונדז נישט אונדזערע ערטער?

דער לאַנגער אַקטיאָר מיטן הונגעריקן פּנים נעמט בײַ זײ די בילעטן און פֿירט זײ צו גאַנץ אױבן־אָן און װיל זײ באַזעצן ― זײַנען פֿאַרנומען אַלע בענקלעך.

― זײַט זשע מוחל, איר האָט זיך געזעצט נישט אױף אײַערע ערטער! ― מאַכט דער אַקטיאָר צו אַ בחור מיט אַ מײדל, װאָס זיצן און קנאַקן ניסלעך פֿון אַ שקאָרמיצל.

― װער האָט אײַך געזאָגט, אַז מיר זיצן נישט אױף אונדזערע ערטער? ― זאָגט דער בחור און טוט זיך זײַן אַרבעט.

― װײַזט אײַערע בילעטן! ― זאָגט צו זײ דער אַקטיאָר און נעמט בײַ זײ די בילעטן, און װײַזט זײ װוּ זײ דאַרפֿן זיך זעצן, אַ סך נידעריקער.

― װאָס הײסט ― מאַכט דער בחור ― איר װעט אונדז זאָגן דעות, װוּ מיר זאָלן זיך זעצן? װאָס איז דאָ, להבֿדיל, אַ מקום־קדוש, אַ שול, צי װאָס?

דער אַקטיאָר לאָזט זיך אַרײַן מיט אים אין אַ לאַנגן שמועס. דער בחור מיטן מײדל רירן זיך נישט פֿון די ערטער און קנאַקן ניסלעך. דער לאַנגער אַקטיאָר מיטן הונגעריקן פּנים פּרוּװט זיך בײַ אַלע איבעריקע פּאַרשױנען װאָס אין טעאַטער, נאָר דאָס גאַנצע פּובליקום זיצט אױף די ערטער גאַנץ פֿעסט, קײנער װיל נישט אָפּטרעטן, כאָטש נעם פֿיר אַרױס דאָס גאַנצע טעאַטער מיט גװאַלד.

די דאַמע מיט דער װײַסער פֿעדער און מיט די בריליאַנטן בײזערט זיך: „װאָס איז דאָס פֿאַר פּאַראָנדקעס אין כּתרילעװקער טרעיאַטער?“ זי שרײַט, מע זאָל איר אומקערן דאָס געלט, װאָס זי האָט באַצאָלט פֿאַר די בילעטן! װוּ איז ערגעץ לאָזער גאָראָדאָװאָי?!…

עם בלײַבט, אַז מע זאָל ברענגען עקסטרע פֿון אירעט װעגן צװײ שטולן, און עס װערט אַביסל שטילער.

ביסלעכװײַז װערן אָנגעצונדן די לעמפּלעך, װאָס רײכערן און לאָזן זיך הערן מיט אַ שאַרפֿן ריח פֿון גאַז. אײנציקװײַז באַװײַזן זיך די כּלי־זמר בײַ דער סצענע, װאָס איז איבערגעצױגן מיט אַ לײַלעך. פֿריִער פֿון אַלע קומט צו גײן דער באַס, אַ גרױסער ייִד מיט גראָבע פּאות און מיט בײזע אױגן, װי בײַ אַ גזלן. באַלד נאָך אים באַװײַזט זיך דער קעסלפּױק, אַ האָרבאַטער בחור מיט אױסגעקראָכענע האָר. נאָכדעם קומט דער טרומײטער, אַ נידעריקער ייִד מיט גראָבע ליפּן, דער פֿלײטיסט מיט אַ טשאַכאָטקע־פּנים און אַ טרובאַטש מיט גנבֿהשע אײגעלעך, װאָס לױפֿן אַהער און אַהין, און צװײ דרײ יונגע לײַט מיט פֿידלען; און ערשט אױפֿן סוף ― דער ערשטער פֿידלער, דער עלטסטער פֿון אַלע כּלי־זמר, דער דיריזשאָר, ― אַ רױטער בחור מיט אַ װײַסער פּאַפּירענער מאַנישקע, מיט אַ קורצן פּידזשאַק, מיט שטאַרק־אָנגעפּאָמאַדעטע האָר און מיט אַ גרױסן בלױען שניפּס. ער שטעלט זיך מיטן פּנים צום פּובליקום, קנאַקט אױס אַלע פֿינגער און שמײכלט פֿון דער װײַטן צו עפּעס אַ מײדל מיט װײַסע הענטשקעלעך. די גאַנצע קאַפּעליע זעצט זיך אױס, און מע נעמט זיך אָנשטעלן די אינסטרומענטן. קודם־כּל טוט דער דיריזשאָר אַ קלאַפּ מיטן סמיטשיק איבערן פֿידעלע, און דער טרומײטער מיט די גראָבע ליפּן גיט אַ טאָן, און תּיכּף נאָך אים שטעלן אַלע איבעריקע אַ טאָן, און הײבן אָן זיך דורכרײדן אױף זײערע אינסטרומענטן: דאָס פֿידעלע פֿאַרגײט זיך, װײנט און כליפּעט, דער טראָמײט מאַכט „האָלדער! האָלדער!“ װי אַן אינדיק, װאָס מע האָט אים שטאַרק צערײצט, דער באַס בורטשעט־אונטער, װי אַ בער, און די פֿלײט פֿײַפֿט זײ אָן אַלעמען.

אינאײנעם קומט דאָס אױס אַ מישמאַש, װי פֿון עטלעכע מאות װײַבער אױף אַ יריד, און אַ געפּילדער פֿון אַ סך גענדז און קאַטשקעס.

עס באַװײַזט זיך עפּעס אײנער אַ יונגערמאַן מיט אַ גרינער קאַפּאָטע, טראָגט אין אײן האַנט אַ פּאַק מיט פּאַפּירן, אין דער אַנדערער האַנט ― אַ האַלבע בולקע מיט אַ שטיקל הערינג, און זעצט זיך אַנידער גאַנץ אױבן־אָן אױף אַ קלײן בענקעלע, אַקעגן דער סצענע, און בײַסט־איבער.

― װער איז דאָס? ― הער איך, װי די דאַמע מיט דער װײַסער פֿעדער פֿרעגט בײַם קאַװאַליער.

― דאָס איז זײער סופֿלירער. ― ענטפֿערט איר דער קאַװאַליער.

― װאָס הײסט סופֿלירער? ― פֿרעגט אים װידער די דאַמע.

― דאָס הײסט: זײער פֿירזאָגער. ― זאָגט דער קאַװאַליער.

און פֿון יענער זײַט לײַלעך רײדן זיך איבער די אַקטיאָרן צװישן זיך פֿון פֿאַרשײדענע זאַכן:

― װוּ איז ערגעץ פֿראַדל די פּרימאַדאָנע, צו אַלדי שװאַרצע יאָר?

― זי איז געגאַנגען צום שוסטער. זי האָט נישט אין װאָס אַרױסצוגײן אױף דער סצענע. אָפּגעשפּרונגען אַן אָפּצאַס.

― קראַנק געװען גײן בײַ טאָג? אַ שײנע פּרימאַדאָנע!…

― אַבֿרהמל, טו אױס די הױזן!

― װאָס מאַכן דיר קאַליע מײַנע הױזן?

― אַ שײנע באָבע־יאַכנע ― מיט הױזן!…

― איך גײ דאָך אױבן אַ קלײדל! װאָס מאַכט דאָס אױס?

― איך װײס, אַז דו טראָגסט אױבן אַ קלײדל. װאָס װעט אָבער זײַן, אַז מע װעט דיך װאַרפֿן אין פֿײַער? דעמאָלט פֿליסטו מיטן קאָפּ אַראָפּ און מיט די פֿיס אַרױף, ― װעט מען אַרױסזען די הױזן!…

― גיב מיר בעסער אַ צי טאָן פֿון דײַן פּאַפּיראָס, דו פּאַרכוץ!…

― האָצמאַך! װוּ איז דײַן באָרד? פֿאַרװאָס קלעפּסטו שױן נישט אָן די באָרד?… רבֿקה! שמיר דיר אָן דאָס פּנים מיט קרײַד!… מנשהקע! מאַך דיר אַ האָרב פֿון הינטן, בכדי דו זאָלסט האָבן מער פּנים פֿון אַ ייִדן!… װוּ זײַנען ערגעץ די פֿיס?

― װאָסערע פֿיס?

― װער האָט געבראַכט די פֿיס פֿון יאַטקע?… טױזנט מאָל האָב איך אײַך געזאָגט, אַז מע שפּילט „קאָלדוניאַ“, באַדאַרף זײַן אַ פֿוס!… דער רוח זאָל אײַך נעמען! װעלװל! װאָס ביסטו פֿאַר אַ רעזשיסאָר, דו יאָלד אײנער?!…

פּלוצעם װערט אַ קלאַפּערײַ אין טעאַטער, אַז מע קאָן טױב װערן. עס פֿליט דורך אײנער מיט אַ גלעקל און קלינגט. עס גײט־אַװעק עטלעכע מינוט, דער עולם הײבט אָן װידער צו שרײַען און צו קלאַפּן. יענער לױפֿט װידער דורך מיטן גלעקל, און אַזױ עטלעכע מאָל, ביז דער רױטער פֿידלער כאַפּט זיך אױף, טוט אַ מאַך עטלעכע מאָל מיטן קאָפּ אַרױף און אַראָפּ, מאַכט צורעכט דעם קאָלנער מיטן בלױען שניפּס, טוט אַ זעץ מיטן שטעקעלע, און די כּלי־זמר שפּילן־אָפּ אַ „שטיקל“. הײבט דער עולם װידער אָן צו שרײַען און צו קלאַפּן ― שפּילן די כּלי־זמר נאָך „אַ זאַך“. עס װערט נישט שטיל, ביז עס הײבט זיך אױף דער לײַלעך, און דאָס שפּיל הײבט זיך אָן.

צום אַלעם ערשטן גײט אַרױס אַ מײדל מיט אַן אונטערשט קלײדל און מיט צעפֿלאָכטענע האָר, גלײַך װי עמעצער װאָלט זי נאָר־װאָס אױסגעפּאַטשט, און הײבט אָן זינגען אַ טרױעריק לידל פֿון אַן אָרעמער יתומה מיטן נוסח פֿון „סטאָאיט גאָראַ װיסאָקאַיאַстоїть гора високая: דער בערג איז הױך (אוקרײַניש ליד! װיסאָקאַיאַ!“ ― „אַ יתומעלע! אַ יתומעלע!“ ― און דאָס גאַנצע פּובליקום האַלט זי אונטער: „אַ יתומעלע! אַ יתומעלע!“ ― פֿריִער שטיל, װאָס װײַטער אַלץ העכער און העכער, אַזױ אַז מע הערט שױן מער נישט דאָס מײדל זינגען, נאָר דאָס פּובליקום. שפּרינגט אַרױס אײנער פֿון די אַקטיאָרן אױף דער סצענע און בעט דעם עולם, „עס זאָל זײַן שטיל“! דער עולם װערט שטיל, אָבער נישט אױף לאַנג; דאָס מײדל הײבט אָן צו זינגען, אַזױ זינגט מיט איר גאַנץ קהל: „אַ יתומעלע! אַ יתומעלע!“…

עס שפּרינגט אַרױס װידער אַ מאָל דער אײגענער אַקטיאָר, נאָך אַ מאָל און נאָך אַ מאָל, ביז ער גײט אַרױס פֿון די כּלים און זאָגט זײ מיטן האַרבן װאָרט:

― איר װעט נישט אַנטשטומט װערן? אָט רוף איך אַרױס רב לאָזער גאָראָדאָװאָי מיט דער קישקע, װעט אַ רוח אין אײַער טאַטנס טאַטן אַרײַן!…

דער עולם הערט אױף צו זינגען, נאָר מע זאָגט מבֿינות, איטלעכער נאָך זײַן פֿאַרשטאַנד. דער זאָגט, אַז זי האָט אַ קול פֿון אַ „רוקבעט“, און דער זאָגט, אַז עמעצער זאָל איר אונטערטראָגן אַ בולקע, װאָלט ער פֿאַרדינט אַ מיצװה… די הינטערשטע בענק שרײַען, ס'זאָל זײַן שטילער! נאָר עס העלפֿט נישט. ביז עס פֿליט־אַרױס אױף דער סצענע האָצמאַך, אַ ייִד מיט אַ מאָדנע שטרײַמל, מיט אײן האַלבע באָרד, מיט לאַנגע פּאות כּמעט ביזן גאַרטל, מיט שיך און זאָקן, מיט איבערגעקערטע אױגן און מיט אַ האָרב אױף די פּלײצעס. האָצמאַך טראָגט מיט זיך אַ קאָשיק מיט סחורה, לױפֿט אַרום איבער דער סצענע, װי אַ משוגענער, און רעכנט אױס װאָס ער האָט צו פֿאַרקױפֿן: „בײַטשעלעך, שטעקעלעך, שװעבעלעך, מעסערלעך! זאָקן פּאַפּירענע! קלײדלעך קרישטאָלענע! שפּילקעלעך, בײַװעלעך! קױפֿט עפּעס, װײַבלעך!“… און טוט זיך אַלע מאָל אַ כאַפּ בײַ די פּאות, אַ שפּרונג און אַ געשרײ:

― האָצמאַך! דער רוח זאָל מיך נעמען!…

דער עולם װערט אַזױ נתפּעל פֿון האָצמאַכן, אַז עס װערט אַן אײַנלײגעניש אױף אַ האַלבע שעה. מע פּאַטשט בראַװאָ, מע שרײַט: „האָצמאַך, הוראַ!“ מע קלאַפּט מיט די שטעקנס איבער די בענק, מע װיל גאָרנישט אױפֿהערן. האָצמאַך פּרוּװט זיך אײַנשטילן דעם עולם. ער שטעלט זיך אַװעק און מאַכט מיט די הענט ― הײבט מען אָן נאָך מער צו שרײַען: „האָצמאַך! אַ טענצל, האָצמאַך! האָצמאַך!“ פּלוצעם…

פּלוצעם האָט עפּעס געגעבן אַ פּאַטש מיט די פֿליגל, אַ פֿלי פֿון אױבן אַראָפּ און אַ פֿאַל גלײַך אױפֿן הוט מיט דער װײַסער פֿעדער פֿון דער דאַמע מיט די בריליאַנטן. די דאַמע הײבט אָן פֿאַר שרעק חלשן, און אין טעאַטער װערט מיט אַ מאָל אַ בהלה מיט אַ געשרײ: „גװאַלד, ייִדן, ראַטעװעט! ראַטעװעט!“… אײנער האָט אַ געשרײ געטאָן: „עס ברענט!“ ― און מער האָט מען נישט באַדאַרפֿט. ס'איז געװאָרן אַ שפּרינגעניש איבער קעפּ צו דער טיר מיט אַ געשרײ: „כאַסיע, װוּ ביסטו?“… „יאַנקל, אַהער!“… „רבֿקה, האַלט זיך!“… „מאָטל, איך שטאַרב!“… „ברכה, שרײַ נישט!“… „בעניע, װוּ איז יענטל?“… „מאַמע! אָט בין איך, מאַמע!“…

נאָך אײן מינוט װאָלט פֿון אונדז אַלעמען געװאָרן אַ תּל. אַ גליק װאָס נוח דער שװײצאַר פֿון מײַן האָטעל איז געפֿאַלן אױף אַ שׂכל און האָט אונדז אַלע אױסגעלײזט פֿונעם טױט. ער איז אַרױפֿגעשפּרונגען אױף אַ בענקל און האָט זיך אָנגערופֿן צום פּובליקום אױף אַ געמבע:

― שוטים! נאַראָנים! לײמענע גולמס! גלאַטע בהמות! ציגענע בערד! נאַרישע גאָרגלען! װײַבערשע נשמות! װאָס פּילדערט איר? װאָס שרײַט איר? װוּהין לױפֿט איר? אָט װערט פֿון אײַך באַלד אַ פּרעזשעניצע! טיפּשים! פֿאַר װעמען האָט איר אײַך דאָ איבערגעשראָקן? פֿאַר אַ נאַריש עוף? איר זעט דען נישט, אַז אַן עוף איז אַראָפּגעשפּרונגען פֿון דער „סידעלע“? רב לאָזער, װאָס שװײַגט איר? שטעלט אָן די קישקע!… קלעזמאָרים! אַ רוח אין אײַער טאַטן אַרײַן, אַ פֿרײלעכס ― טאָדע־רידע־ריראַ־דערידע־ראַדע־רידע!…

די כּלי־זמר כאַפּן אַ פֿרײלעכס, און דער עולם הײבט זיך אָן אױסצוזעצן צוריק אױף די ערטער… איך גנבֿע מיך אַרױס פּאַװאָלינקע פֿונעם טעאַטער, כאַפּ אַ בײַדל און הײס, מע זאָל מיך פֿירן אױף דער סטאַנציע, אין „האָטעל טערקאַליאַ“. דאָס בײַדל העצקעט מיך איבער די שטײנער און שטעלט זיך אָפּ אַלע װײַלע און העצקעט װײַטער.

― װאָס שטעלט איר זיך אָפּ אַלע מינוט? ― פֿרעג איך דעם בעל־עגלה.

― דער רוח װײס זײ. ― ענטפֿערט ער מיר. ― װיאָ!… עס האָט זיך זײ געגלוסט באַלײַכטן אונדזער כּתרילעװקער בלאָטע, האָבן זײ אױסגעקלערט עפּעס אַ מין באַלײַכטונג ― „לאַמטעדערידעמס“ אַזעלכע, װאָס איבער זײ קאָן מען נישט פֿאָרן, מחמת די פֿערדלעך שרעקן זיך פֿאַר די סטױפּעס. זײ זײַנען נישט געװױנט געװאָרן בײַ אונדז, מע זאָל זײ באַלײַכטן. װיאָ!… אַלע מאָל, אַלע מאָל, קלערט מען צו אַ נײַע צרה: פֿריִער אַ טראָמבעליק, אײַנגעזונקען זאָל ער װערן! װיאָ!… נאָכדעם לאַמטעדערידעמס אױף צו שרעקן די פֿערד. און איצטער, זאָגט מען, װעלן זײ שױן פֿאַרװערן דאָס װאַסער פֿון דער גנילאָפּיאַטקע. װיאָ!… עס װעט זײ, מאָלט אײַך, העלפֿן, װי אַ טױטן באַנקעס, מחמת די װאַסערפֿירערס זאָגן, אַז זײ זאָלן װיסן דער טױט זאָל זײ זײַן, װעלן זײ נישט דערלאָזן, אַז כּתרילעװקע זאָל טרינקען ברונען־װאַסער! װיאָ!… זײ װײסן שױן גאָר נישט װאָס אױסצוטראַכטן, די נגידים, ברענען זאָלן זײ! מע זאָגט, אַז עס װאַקסט יאַקבי פֿון יעהופּעץ. די יעהופּעצער נגידים פֿעלט, אַ פּנים, נאָר קאָפּװײטיק? װיאָ!… זײ זיצן און ברעכן זיך די מוחות, װיִאַזױ נעמט מען צו בײַ ייִדן פּרנסה, אױסרײַסן בײַם אָרעמאַן דעם לעצטן ביסן ברױט פֿונעם מױל… אַ מיתה מהומה זאָל אױף זײ קומען דאָרטן אין יעהופּעץ! װיאָ, קינדער, װיאָ!…

געלעגן אױף דער סטאַנציע אין „האָטעל טערקאַליאַ“, האָב איך אַ גאַנצע נאַכט געהאַט מלחמה מיט בײזע חיות, װאָס האָבן מיך באַפֿאַלן, זיך נוקם געװען אין מיר, דערפֿאַר װאָס איך האָב נישט געװאָלט זיך לײגן מיט זײ אין אײן בעט און האָב זיך אױסגעבעט אױף דער קאַנאַפּע.

― װאָס האָסטו געפּועלט? ― האָבן זײ זיך מיט מיר גערײצט. ― אי מיר װעלן דיך בײַסן, אי עס װעט דיר זײַן האַרט צוקאָפּנס, װעסט אױפֿשטײן פֿון דער קאַנאַפּע אָן אַ האַלדז־און־נאַקן…

פּלוצעם דערהער איך אַ משונה־מאָדנע קלונג: „באָם! באָם! באָם!!! און תּיכּף נאָך דעם לאָזט זיך הערן אַ לױפֿערײַ פֿון מענטשן מיט אַ קול: „עס נעצט! עס נעצט!“ איך שטײ אױף. איך גײ־צו צום פֿענצטער. אײן האַלבער הימל איז רױט, װי אַ פֿײַער, די אַנדערע האַלבע איז חושך! אײן האַלבע שטאָט איז משונה־מאָדנע באַלײַכט, די אַנדערע האַלבע שטאָט איז פֿאַרזונקען אין אַ מוראדיק פֿינצטערניש. איך כאַפּ אױף זיך דאָס אָנטאָן און לױף אַרױס אין דרױסן. עס לאָזט זיך הערן פֿון דער װײַטן אַ מאָדנע געשרײ, אַ הילך אָן װערטער, און מענטשן ציִען זיך אַהינצו שלעפֿעריק, גײען און גענעצן און ציטערן פֿאַר קעלט און דערצײלן אײנער דעם אַנדערן נסים ונפֿלאָות: װער עס האָט פֿריִער דערהערט, און װיִאַזױ ער האָט דערהערט. און זײ זײַנען זיך משער איטלעכער באַזונדער, װער דאָס ברענט. דער זאָגט: „ס'איז יאָסל!“ דער זאָגט: „ס'איז מנשה!“ דער זאָגט: „ס'איז נישט יאָסל און נישט מנשה ― ס'איז שׂרה־זיסל!“

― װי קומט אַהער שׂרה־זיסל? ― שפּאַרט אים איבער נאָך אײנער. אַז שׂרה־זיסלס שטוב איז אױף דער יאָרדיגע, און דאָס איז גאָר אױף דער אַלטער שטאָט?

― ס'איז אַזױ אױף דער אַלטער שטאָט, װי איך בין אַ רביצין! ― ענטפֿערט אים נאָך אײנער. ― זעסט נישט, אַז ס'איז לעבן דער באָד?

― שאַ, װאָס דאַרפֿט איר זיך שפּאַרן? ― גלײַכט זײ אױס נאָך אײנער. ― אַמער קומט אַהין, װעלן מיר װיסן אַקוראַט.

זײ גײען, און איך גײ זײ נאָך און הער מיך צו װאָס מע רעדט.

― עמעצער האָט שױן דאָ געמאַכט „בורא־מאורי־האש“.

― װאָס איז די ראַיה?

― מחמת ס'איז געװען געסטראַכירט.

― פֿון װאַנען װײסטו?

― װאָס דען? ס'זאָל נישט זײַן געסטראַכירט, װאָלט נישט געברענט. אַ שטוב ברענט נישט פֿון זיך אַלײן.

― װאָס זאָגסטו, יאַנקל, װי שײן עס ברענט? מחיה־נפֿשות!

װי אַ הבֿדלה ברענט אַ שטיבל, װאַרפֿט אַרױס עטלעכע שטאַרק־רױטע צונגען. דער דאַך איז שױן נישטאָ. עס קנאַקן די קראָקװעס, עס טרישטשען די פֿענצטער, און אַ געדיכטער רױך מיט שװאַרצע קנױלן קײַקלט זיך און ציט זיך װײַט, װײַט, איבער הײַזער און הײַזלעך. עס הערט זיך אַ קול פֿון װײַבער, װאָס באַקלאָגן זיך אױף דעם שלאַק, װאָס האָט געטראָפֿן אין מיטן האַלבע נאַכט, און אַ געװײן פֿון קלײנע נאַקעטע קינדער, װאָס ציטערן און װאַרעמען זיך בײַם פֿײַער. דאָרט זיצט אַ גאַנץ געזינדל אױף אײן איבערבעט מיט עטלעכע קישנס, װאָס זײ האָבן קױם אַרױסגעראַטעװעט פֿון דער שׂרפֿה, און דאָ שטײט אַ ייִדענע, אַ מעוברתע, מיט אַ טעפּל אין האַנט און מיט אַ פֿלעדערװיש און דערצײלט דער אַנדערער ייִדענע, װיִאַזױ עס האָט זיך אָנגעהױבן.

― אָנגעהױבן האָט זיך עס אָנגעהױבן, װײ איז מיר, פֿון שמעון דעם סטאָליער. מען איז געגאַנגען, אַ פּנים, מיט אַ לעמפּל, װיסט איז מיר, בײַנאַכט. סטרוזשקעס איז פֿאַראַן אַ סך, פֿינצטער איז מיר, און אפֿשר אַ שװעבעלע, אָדער אַ פּאַפּיראָס, און אפֿשר האָט דער בעל־הבית אַלײן, גדליה מײן איך, דאָס געטאָן ― װײס איך נישט; איך בין דערבײַ נישט געװען… נאָר דערװײַל זײַנען נעבעך, אױ איז מיר, אָרעמעלײַט בדיל־הדל געװאָרן, אַרױס אַזױ װי די מאַמע האָט זײ געהאַט, װײ איז מיר! פֿרעגט מיך בחרם, װאָס טראָג איך עפּעס אַ טעפּל מיט אַ פֿלעדערװיש ― װײס איך אַלײן נישט…

― אױ אַן אומגליק!? אױ אַ שלאַק!? ― װײנט אַ װײַבל מיט אַ ניגון פֿון „אַקדמות“ און ברעכט די הענט. ― װאָס װעל איך איצטער טאָן? נישט אַרױסגעראַטעװעט אַפֿילו קײן פֿאָדע־עם, װוּ װעל איך נעמען אַ טאָג איבערצוקומע־ען? װוּ װעל איך מיך אַהינטאָן מיט מײַנע קלײנע קינדע־ער?…

װי שדים, װי רוחות, לױפֿן אַרױס און אַרײַן יונגע לײַט פֿונעם געברענטן שטיבל, שפּרינגען אין פֿײַער אַרײַן, ראַטעװען װאָס זײ קאָנען, כאַפּן־אַרױס פֿון דאָרטן דער אַ פֿיסל פֿון אַ בענקל, דער אַן אומרו פֿון אַ זײגער, דער אַ בעזעם.

― װוּ איז ערגעץ עליע מיט דער קישקע? ― שרײַט אײנער פֿון דער הברה לעשערס און קוקט זיך אַרום אױף אַלע זײַטן.

― איך בין דאָ, איך בין דאָ! ― רופֿט זיך אָן עליע, אַ קלײן ייִדל, און באָברעט זיך בײַ דער קישקע.

― װאָס טוסטו דאָרטן? װאָס באָברעסטו זיך אַזױ לאַנג?

― איך פֿאַרנײ די קישקע, זי האָט זיך צעטרענט! ― זאָגט עליע.

― װוּ איז ערגעץ פֿישל מיט די עמערס? ― שרײַט אײנער אַ שװאַרצער ייִד מיט אַ צעפֿליקטן טלית־קטן, מיט אַ פֿאַררױכערט פּנים און מיט אַ הײזעריק קול.

― פֿישל! פֿישל!!! ― העלפֿן אים שרײַען אַלע איבעריקע.

― װאָס פֿישלט איר? ― רופֿט זיך אָן אײנער, אַ פּנים, פֿישל אַלײן טאַקע. ― זע נאָר, װי זײ האָבן זיך דאָס אַביסל צעפֿישלט! פֿישל־פֿישל! פֿישל־פֿישל!

― װוּ זײַנען די עמערס דײַנע? ― פֿרעגט מען אים.

― די עמערס זײַנען דאָ, ― זאָגט פֿישל, ― נאָר װאָס װעט איר מאַכן מיט זײ, אַז ס'איז נישטאָ גרונם מיטן פֿעסל?

― טאָמער װאָלסטו זיך מטריח געװען, פֿישל, דערװײַלע כאַפּן ערגעץ אַ פּאָר עמער װאַסער צװישן די שכנים?

― װאָס איז עפּעס איך? ― זאָגט פֿישל. ― לאָז גײן עליע!

― עליע! כאַפּ אַן עמער און טו אַ שפּרונג נאָך װאַסער!

― װי קאָן איך? זעסט דאָך, אַז איך בין פֿאַרנומען מיט דער קישקע! לאָז גײן מאָטל.

― מאָטל! גײ קריג ערגעץ אַן עמער װאַסער.

― װוּהין זאָל איך גײן, אַז איך קען דאָ קײנעם נישט? לאָז גײן אַנשל!

― אַנשל! אַנו, טו־נאָר אַ לױף נאָך װאַסער!

― איך? איך װײס נישט װוּ אַ טיר עפֿנט זיך אַפֿילו! לאָז גײן דוד!

― שאַ, שאַ! אָן פֿאָרט גרונם מיטן פֿעסל! ער פֿאָרט! ער פֿאָרט! ― און אַלע טוען זיך אַ װאָרף צו גרונמען נאָך װאַסער, און פֿריִער פֿון אַלעמען ― עליע מיט דער קישקע. גרונם, אַ ייִד מיט אַ גלאַנצנדיק פּנים, װאָס סע שײלט זיך, גײט זיך גאַנץ רויִק, נישט געכאַפּט, די פּאָלעס אַרונטערגעשטעקט אַרונטער, און נאָך אים שלעפּט זיך נאָך אַן אײַנגעדאַרט פֿערדל, קױם װאָס סע שלעפּט די פֿיס פֿון דער בלאָטע. בײדע, אי גרונם, אי דאָס פֿערדל להבֿדיל, זײַנען שטאַרק פֿאַרשלאָפֿן.

― ברוך־הבא אַ ייִד! און מיר האָבן געמײנט, אַז איר װעט שױן הײַנט נישט זײַן חלילה.

― אַ שײנע מעשׂה נאָר אַ קורצע! ― זאָגט גרונם. ― װער דען װעט זײַן, אַז נישט איך? װאָס בין איך, עפּעס אַ ייִנגעלע? איך האָב דערהערט דעם ערשטן קלונג, בין איך שױן געװען בײַם פֿערדל. מײַן אַלטע האָט מיך אַפֿילו געװאָלט אָפּהאַלטן: װאָס װעסטו זיך שלעפּן, זאָגט זי, אין אַזאַ בלאָטע? אַ רחמנות נעבעך, זאָגט זי, אױפֿן פֿערדל, ס'איז אױסגעמוטשעט פֿונעם טאָג… נאָר װער האָרכט זי װער? איך האָב ליב אַ מיצװה, ובפֿרט נאָך דאָרט, װוּ עס גײט אין דעם נפֿש ― אָרעמע לײַט נעבעך ברענען! אַ קלײניקײט?

― לאַנג לעבן זאָלט איר, רב גרונם! מיר גײען דאָ אױס פֿאַר אַביסל װאַסער ― בײַ אַלע שכנים נישטאָ אַ לעק!

און די חבֿרה לעשערס טוען זיך אַ לאָז מיט די לײדיקע עמערס צום פֿעסל, און פֿריִער פֿון אַלע ― עליע מיט דער קישקע. חבֿרה נעמען זיך אָנפּאָמפּען װאַסער, צאַפּן אין די עמערס אַרײַן ― עס צאַפּ זיך נישט.

― װאָס איז דאָס, רב גרונם? איר זײַט משוגע, צי חסר־דעה איר זײַט געקומען מיט אַ לײדיק פֿעסל.

― װאָס הײסט מיט אַ לײדיק פֿעסל? ― זאָגט גרונם. ― אַ פֿול פֿעסל, װי אַן אױג, ― זאָגט איר גאָר דאָס!

― גײט זעט! ― רופֿט זיך אָן אײנער. דאָס פֿעסל איז לײדיק, װי אַ באַראַבאַן!

― װאָס הײסט ס'איז לײדיק? ― זאָגט גרונם און באַטראַכט דאָס פֿעסל. ― עפּעס רעדט איר מיר פּידרעך, תּרגום־לשון, נאַ דיר גאָר לײדיק! לאָז מײַן שׂונאים זײַן לײדיק אין בױך און אין די קישקעס!

און גרונם קלינגט מיטן פֿינגער אין פֿעסל אַרײַן, דרײט זיך אַרום פֿון אַלע זײַטן און דערזעט, אַז ס'איז אָן אַ צאַפּן.

― יאָ, װי איך בין אַ ייִד אַ לײדיק פֿעסל! ― און ער כאַפּט זיך בײַם קאָפּ און הײבט אָן צו שילטן ― מע װײס נישט װעמען:

― אַ כאָלערע! אַ מיתה־משונה! אַן אױסלױפֿעניש! אַן אײַנטריקעניש! אַן אײַנשרומפּעניש! װען האָט געקאָנט אַרױס דער צאַפּן, אײַנגעזונקען זאָל ער װערן? און װוּ איז ער אַהינגעקומען? אַ, ברענען זאָלסטו, שלימזל, אױפֿן פֿײַער!

און גרונם לאָזט־אױס זײַן גאַנץ ביטער האַרץ צום פֿערדל נעבעך, דערלאַנגט דעם אַ רוק מיטן בײַטש־שטעקל אין זײַט אַרײַן. דאָס פֿערדל טוט אַ פּינטל מיט די אױגן, לאָזט־אַראָפּ די מאָרדע, קוקט אָן אַ זײַט און טראַכט זיך: „פֿאַר װאָס קומט מיר, אַ שטײגער, אָט דער זעץ? גלאַט גענומען און געבוכעט זיך! ס'איז נישט קײן קונץ נעמען אַ פֿערד, אַ שטומע צונג, און שלאָגן אים אומזיסט און אומנישט!“…

― האָב דיר אַכציק שװאַרצע פֿינצטערע יאָר! ― זאָגט גרונם צו זיך אַלײן. ― איך זע װאָס דאָס איז: איך גיס און גיס, און גיס און גיס! אַצינד פֿאַרשטײ איך שױן: דאָס פֿעסל איז, אַ פּנים, פֿון דער לכתּחילה געװען אָן אַ צאַפּן? קומען זאָל אױף דיר אַ פּאָהיבעל הײַנטיקע נאַכט! זאָלסט צעפֿאַלן װערן אױף שטיקלעך, רבונו־של־עולם!

װאַסער! װאַסער! ― שרײַען די װאָס ראַטעװען פֿון דער שׂרפֿה. ― גיכער! גיכער! טראָגט אַהער די עמערס! דאָס װאַסער!

― װאָסערע עמערס? װאָסער װאַסער? ― ענטפֿערן זײ די לעשערס. ― איר זעט דאָך, אַז ס'איז נישטאָ קײן טראָפּן װאַסער!

― װאָס הײסט, עס איז נישטאָ קײן װאַסער?

― נישטאָ קײן װאַסער הײסט, אַז ס'איז נישטאָ קײן װאַסער!

― װוּ איז אַהינגעקומען דאָס װאַסער?

― אױסגעלאָפֿן בײַ גרונמען דאָס גאַנצע פֿעסל װאַסער ― און גײ שרײַ חי־וקים!…

פּלוצעם לאָזט זיך הערן װידער אַ מאָל יענער מאָדנער קלונג: באָם! באָם!! באָם!!! ― און עס װערט באַלײַכט די אַנדערע האַלבע שטאָט.

― נאָך אַ שׂרפֿה! אױף דער נײַער שטאָט!! ― שרײַען עטלעכע קולות מיט אַ מאָל, און דער גאַנצער עולם מיט דער חבֿרה לעשערס לאָזן זיך לױפֿן אױף דער נײַער שטאָט.

― צװײ שׂרפֿות אין אײן נאַכט ― זאָגט גרונם צו זיך אַלײן ― בין איך שױן נישט מחויבֿ! איך האָב אַלײן אַ װײַב און קינדער! קײן געצאָלט דערפֿאַר נעם איך דאָך נישט! און דאָס פֿערדל איז אױך נישט פֿון אײַזן! אַ צער בעלי־חײם, עס האָרעװעט זיך נעבעך אָן גענוג דורכן טאָג, באַדאַרף עס נאָך אַרומשלעפּן זיך גאַנצע נעכט! עס האָט מער נישט װאָס צו טאָן!… מע װעט מיך נישט נײטן פֿון קהל!… לאָזן זײ זיך שלאָגן קאָפּ אָן װאַנט!… קום, ברודער, ― זאָגט ער צום פֿערדל ― לאָמיר פֿאָרן אַהײם.

געקומען אַהײם פֿון די שׂרפֿות שױן פֿאַרטאָגלעך און אױפֿגעעפֿנט די טיר פֿון מײַן חדר, בין איך ניבֿהל־ונשתּומם געװאָרן: איך האָב דערזען דרײַ מאָדנע פּאַרשױנען, נישט קײן באַקאַנטע פּנימער, דרײען זיך אַרום מיט ליכט. דאָס בעט איז צעװאָרפֿן, די שאַפֿע איז אָפֿן, מײַן טשעמאָדאַנטשיק ליגט אין מיטן שטוב, און מײַנע פּאַפּירן, מײַנע כּתבֿים, װאַלגערן זיך אױף דער ערד.

― װאָס איז דאָס? װער זײַט איר? װאָס טוט איר דאָ? ― טו איך אַ פֿרעג בײַ אײנעם, אַ ייִדן מיט אַ רױטער באָרד און מיט אַ בלױער בראָדעװקע אױף דער נאָז.

― זײַװװײַז אים אַ סעמערמעסער, לאָז אים סאַרױאַרױס די נמשהנשמה! ― רופֿט זיך אָן אײנער אױף אַ משונה־מאָדנע לשון צום רױטן מיט דער בלױער בראָדעװקע.

דער רױטער ענטפֿערט נישט דאָס אַנדערע װאָרט; ער פֿאַרשליסט די טיר, בײגט זיך אָן און שלעפּט אַרױס פֿונעם שטיװל אַ גרױסן, אַ שאַרפֿן, אַ קאָלאָדאַטש־מעסער און טוט אַ מאַך מיטן מעסער מיר איבערן פּנים הין און צוריק, אַרױף און אַראָפּ, װי אַ כּישוף־מאַכער.

― װער מיר זײַנען? מיר זײַנען היגע באַנדיטן! ― רופֿט זיך אָן צו מיר אײנער פֿון דער חבֿרה, אַ שװאַרצער ייִד מיט אַ בעלמע אױף אײן אױג, און בשעת ער רעדט אױס דאָס װאָרט „באַנדיטן“, טוט ער מיטן געזונטן אױג אַ מוראדיקן גלאַנץ און אַ קריץ מיט די צײן, װי אַ רוצח.

― טו אים אַ לײַסטערטרײסל בײַ די שעקענעסקעשענעס! ― רופֿט זיך אָן יענער אױף זײער איבערגעקערטער שפּראַך.

― דענגי! דאַװאַי דענגיденьги! давай деньги: געלט! גיב מיר געלט!! ― שרײַט אױס דער דריטער פֿון דער חבֿרה, אַ הױכער ייִד מיט אַ הײזעריק קול, און כאַפּט מיך אָן בײַ דער לאַץ פֿון דער קאַפּאָטע און טרײסלט מיך, װי אַ לולבֿ.

― געלט ― זאָג איך ― װילט איר? בײַ מיר װילט איר נעמען געלט? װי קום איך צו געלט? גאָט האָט מיך אױסגעהיט פֿון געלט.

― גאָזזאָג אים, אַז ער גײַלטלײַגט! ― רופֿט זיך אָן יענער אַלץ אױף זײער לשון.

― דו לײַגסט! ― מאַכט צו מיר דער װאָס מיט דער בעלמע. ― די מינוט זאָלסטו אָפּגעבן דאָס גאַנצע געלט, װאָס דו האָסט, אַנישט ― געזעגן זיך אָפּ מיטן לעבן. מיר שענקען דיר צװײ מינוט אױף צו באַטראַכטן זיך און אײן מינוט אױף זאָגן װידוי…

און בכדי איך זאָל נישט מײנען, אַז מע טרײַבט מיט מיר קאַטאָװעס, גײט צו מיר צו דער רױטער, װאָס מיט דער בראָדעװקע, און באַװײַזט מיר מיטן מעסער אַרױף און אַראָפּ, אַהין און אַהער, עטלעכע מאָל, װי מע מאַכט מיטן לולבֿ סוכּות צו הלל.

― װאָס טײשטשטײט איר, װי די מײלענע לוגמסלײמענע גולמס? לאָז מען אים ניבדןבינדן די טהעןהענט מיט די סיףפֿיס ! ― רופֿט זיך אָן דער הײזעריקער אױף זײער פֿאַרשטעלטער שפּראַך און לאָזט אױס אױף אונדזער לשון:

― װוּ זײַנען ערגעץ די שטריק? לאָמיר אים בינדן!

― למאַי זאָלט איר זיך מטריח זײַן? ― זאָג איך. ― אַמער, נאַט אײַך אָפּ מײַן גאַנץ פֿאַרמעגן, דאָס בײַטעלע מיט די עטלעכע קערבלעך, און לאָזט מיך אָפּ. װאָס האָט איר צו מיר? איך בין אַ טאַטע פֿון קינדער, קײן עין־הרע, פֿיר מײדלעך מיט צװײ ייִנגלעך, דאָס קלענסטע איז נאָך נישט אַלט קײן חודש…

אַלע דרײַ באַנדיטן רײדן זיך איבער אײנער מיטן אַנדערן אױף זײער גנבֿהשער שפּראַך, צײלן איבער די עטלעכע קערבלעך, װאָס בײַ מיר אין בײַטעלע, און נעמט מיך אױפֿן צימבל. זײ פֿרעגן מיך און איך ענטפֿער זײ.

― פֿון װאַנען איז אַ ייִד?

― פֿון יעהופּעץ.

― מה שמכם?

― שלום־עליכם.

― עליכם־שלום. װיִאַזױ איז אײַער נאָמען?

― שלום־עליכם.

― עליכם־שלום. מיר פֿרעגן אײַך, װיִאַזױ רופֿט מען אײַך?

― שלום־עליכם ― אַזױ רופֿט מען מיך טאַקע.

― אַ טשודנער נאָמען! װאָס איז אײַער טועכץ?

― איך בין אַ שרײַבער.

― מע שמועסט, װאָס איז אײַער טועכץ, אײַער פּרנסה?

― איך בין אַ שרײַבער.

― װאָס זשע שרײַבט איר? פּראָשעניעס? פּאַפּירן? מסירות?

― פֿעליעטאָנען, מעשׂה־ביכלעך פֿאַר ייִדישע קינדער.

― זײַט איר, הײסט דאָס, אַ מוכר־ספֿרימניק, אַ בעל־מחבר?

― אַ מחבר.

― װאָס זשע טוט איר הי?

― געקומען אָנקוקן כּתרילעװקע.

― און מער גאָרנישט?

― מער גאָרנישט.

― קײן שום געשעפֿט?

― קײן שום געשעפֿט.

― און לײגט הוצאָות?

― און לײג הוצאָות.

― צו װאָס נוצט דאָס אײַך?

― בכדי איך זאָל האָבן װאָס צו באַשרײַבן.

― װוּהין שרײַבן?

― אין די גאַזעטן.

― װאָסערע גאַזעטן?

― ייִדישע גאַזעטן.

― פֿאַראַן ייִדישע גאַזעטן?

― װי דען?

― װאָס טוען זײ?

― זײ דרוקן זיך.

― װוּ דרוקן זײ זיך?

― אין װאַרשע.

― אױף װאָס דאַרף מען זײ?

― אױף צו לײענען.

― װער לײענט זײ?

― ייִדן.

― עמעצער צאָלט אײַך עפּעס דערפֿאַר, װאָס איר שרײַבט?

― געװײנלעך.

― אָט אַזױ זשע רעדט! װאָס, אַ שטײגער, האָט איר דערפֿון? װיפֿל פֿאַרדינט איר אַ װאָך?… איר רײכערט? װוּ זײַנען אײַערע פּאַפּיראָסן?

איך נעם אַרױס מײַן פּאַפּיראָס־קאַסטן און טראָג זײ אונטער אַלעמען, זײ זאָלן זיך נעמען צו פּאַפּיראָסן.

― גרעףפֿרעג אים, צי ס'איז פֿון ביזלערזילבער… ― רופֿט זיך אָן אײנער אױף זײער שפּראַך.

― אַ זילבערנער? ― מאַכט צו מיר דער, װאָס מיט דער בעלמע, און װעגט דעם פּאַפּיראָס־קאַסטן אױף דער האַנט. ― אַ זילבערנער, צי אַ פּראָסטער חי־וקים?

― אַ פּראָסטער שלש־סעודות פֿון צװײ גילן! ― זאָג איך, און מיר פֿאַררײכערן אַלע צו פּאַפּיראָסן.

― טו אים אַ פּאַטטאַפּ בײַם גײזערזײגער! ― רופֿט זיך אָן אײנעם אױף גנבֿהש לשון.

― װוּ איז אײַער זײגער? ― מאַכט צו מיר דער, װאָס מיט דער בעלמע, און באַזוכט מיר אַלע קעשענעס. ― איר האָט גאָר נישט קײן זײגער?

― איך האָב ― זאָג איך ― אַ זײגער, און דװקא אַ גוטן זײגער, אַ גילדענעם, איז ער פֿאַרזעצט אין לאָמבאַרד אין יעהופּעץ…

― אַן עבֿירה! ― זאָגט דער הײזעריקער. ― ער װאָלט אונדז שטאַרק צו־נוץ געקומען אַצינד!… מיר דאַרפֿן טאַקע איצט אַ גילדענעם זײגער, װי אין לעבן אַרײַן!

― אױף װאָס דאַרפֿט איר דאָס אַזױ ― זאָג איך ― אַ גילדענעם זײגער?

― אַ גילדענעם זײגער ― זאָגט ער ― קאָן מען פֿאַרקױפֿן און אָפּלײזן גוטע געלט!

― פּאַכטכאַפּט אים דער טאַװענכאַמערװאַטן־מאַכער! ― רופֿט זיך אָן אײנער אױף זײער לשון. ער איז אַ מאָרענאַםאָרעמאַן גלײַך מיט אונדז!…

― אַ גוטע נאַכט! ― מאַכן צו מיר די באַנדיטן און לאָזן זיך גײן. ― דאָס אַנדערע מאָל, אַז איר גײט אַװעק, זאָלט איר פֿאַרשליסן די טיר, נישט פֿאַרלאָזן זיך אױפֿן אײבערשטנס נסים און אױפֿן יושר פֿון

כּתרילעװקער גנבֿים… האָט קײן פֿאַראיבל נישט, װאָס מיר האָבן אײַך אפֿשר דעקוטשעט.

― אַדרבא! ― זאָג איך. ― האָט איר קײן פֿאַראיבל נישט, װאָס אַזױ װינציק… ― און איך װיל זײ אַרױסבאַגלײטן אױף יענער זײַט טיר, רופֿט זיך אָן צו מיר דער הײזעריקער, לײגט־צו אַ פֿינגער צום מױל און ציט־אױס מיטן ניגון פֿון „קאָלדוניאַ“:

― פּתח־שין ― שששאַ־אַ־אַ־אַ־אַ־אַ!…

און דער רױטער, װאָס מיט דער בראָדעװקע, נעמט אַרױס דאָס מעסער און טוט אַ מאַך מיט דעם איבערן קאָפּ עטלעכע מאָל, װי אײנער רעדט: „טאָמער טוסטו חלילה אַ פּיפּס, איז דײַן לעבן קײן לעבן נישט!“…

― גװאַלד! גװאַלד! גװאַלד! ייִדן, ראַטעװעט! האָב איך מיך צעשריגן נישט מיט מײַן קול, װיבאַלד די באַנדיטן זײַנען אַװעק, און איך האָב אױפֿגעװעקט די גאַנצע שטוב. מען איז זיך צונױפֿגעלאָפֿן פֿונעם גאַנצן האָטעל; װײַבער זײַנען אַראָפּגעשפּרונגען פֿון די בעטן אין אונטערשטע קלײדער, און מאַנצבילן ― מחילה, אין אײנע תּחתּונים. מע האָט געמײנט, אַז עס ברענט.

― װידער אַ שׂרפֿה?

― װידער געברענט?

― װוּ ברענט?

― װער ברענט?

― שאַ, שאַ, קײנער ברענט נישט! ― איז אַרױס נוח דער שװײצאַר מיט זײַן שפּראַך און רופֿט זיך אָן צו מיר:

― װאָס האָט איר זיך, למשל, צעשריגן, װי אַ משוגען קעלבל? װאָס גװאַלדעװעט איר, װי אין אַ מאַנהױז? איר װעט חלילה אױפֿװעקן אַלע אַקטעיורן!…

― גזלנים! ― זאָג איך. ― רוצחים! באַנדיטן זײַנען מיך באַפֿאַלן נאָר־װאָס און מיך באַנומען!

דערהערט „גזלנים“, פֿאַלט־אָן אױפֿן גאַנצן עולם אַ פּחד, און עס װערט אַ ליאַרעם, אַ גערעדערײַ פֿון אַלע מיט אַ מאָל:

― גזלנים?

― װיפֿל גזלנים?

― דרײַ גזלנים!

― װאָס פֿאַר אַ פּנים האָבן זײ?

― צװײ יונגע, אײנער אַן אַלטער!

― געגאַנגען מיט מעסערס?

― למאַי האָט איר געשװיגן?

― איר האָט מורא געהאַט שרײַען?

― נאַט אײַך גזלנים! גאָט זאָל שומר־ומציל זײַן!…

― נעכטן געװען אינעם אַנדערן הױף אױך גזלנים… געשטיקט אַ ייִדענע, אַרױסגעטראָגן די בריקלעך, געפֿונען אַן אײַזן…

― מסוכּן איבערבלײַבן אײנער אַלײן אין שטוב…

― מע װעט שױן באַלד דאַרפֿן אַנטלױפֿן פֿון כּתרילעװקע!

― נאַ דיר גאָר גזלנים, טאָמער איז קאַרג!…

― כאַפּט זײ! כאַפּט זײ! כאַפּט זײ! ― הערט זיך פּלוצעם פֿון דרױסן אַ קול פֿון אַ נקבֿה און אַ געלױף מיט אַ קלאַפּערײַ פֿון אַ סך מענטשן. ― כאַפּט זײ! כאַפּט זײ!

― געכאַפּט!

― אײנעם געכאַפּט! צװײ געכאַפּט!…

― בינדט זײ! האָסט שױן דעם דריטן אױך? בינדט אים! בינדט אים!…

― פּאַװאָליע בינדט, נישט פֿאַרן קאָפּ, פֿאַר די פֿיס, פֿאַר די פֿיס!…

― זעלדע! גיב מיר דײַן פֿאַטשײלע, זעלדע!

― אָ, איר האָרכט? מע האָט זײ געכאַפּט! ― רופֿט זיך אָן צו אונדז נוח דער שװײצאַר און לאָזט זיך לױפֿן מיט אַ לאַנטערנע אין דרױסן אַרױס, און מיר אַלע ― נאָך אים.

― נו, װאָס הערט זיך? ― שרײַט נוח אין דער פֿינצטער אַהין, פֿון װאַנען עס גײען די קולות. ― שױן געכאַפּט?

― געכאַפּט, געכאַפּט! ― ענטפֿערט אים אַ קול פֿון אַ נקבֿה אין דער פֿינצטער.

― און געבונדן?

― געבונדן, געבונדן!

― אַלע דרײַ?

― אַלע דרײַ, אַלע דרײַ!

― אַנו, לאָמיר זײ כאָטש אָנקוקן, װאָס פֿאַר אַ פּנים זײ האָבן! ― מאַכט נוח דער שװײצאַר און רופֿט מיט זיך דעם גאַנצן עולם, און מיר גײען צו נאָענט מיט דער לאַנטערנע צו די געכאַפּטע גזלנים, און מיר דערזען אױף דער ערד ליגן דרײַ געפּענטעטע… אינדיקעס!

די אינדיקעס האָבן אַראָפּגעלאָזט די בלױע שנאָבלען, בלאָזן מיט די נעזער און בליצן מיט די אײגלעך אױף דער שײַן פֿון אונדזער לאַנטערנע, און די װײַבער, האַלב־נאַקעטע, דערצײלן אונדז נסים ונפֿלאָות, װיִאַזױ די אינדיקעס זײַנען אַרױס פֿון שטײַג, מע װײס נישט װיִאַזױ: צי גנבֿים, צי אַ טכױר איז דורכגעלאָפֿן און האָט זײ איבערגעשראָקן, ― נאָר דאַנקען גאָט, װאָס מע האָט זײ געכאַפּט, אַנישט ― װאָלט געװען חלילה אַ היזק פֿון מי־יודע װיפֿל!…

― טפֿו זאָלט איר װערן, כּתרילעװקער קורעלאַפּניצעס! ― זאָגט נוח און בטלט אױס אױף זײ אַלע בײזע װיסטע חלומות. ― אַ רוח אין אײַער אינדיטשקעס־גענדז־קאַטשקעס־פֿלעדערװישן אַרײַן!…

און נוח דער שװײצאַר הערט נישט אױף צו שיטן מיט זײַנע געקליבענע, שאַרפֿע, פֿאַרשפּיצטע װערטער, און דער עולם הײבט אָן ביסלעכװײַז זיך צעגײן, מיט אַ גענעץ, איטלעכער אין זײַן רו אַרײַן.

איך בלײַב שטײן אײנער אַלײן, אין מיטן דער בלאָטע, פֿאַרטומלט פֿון דער נאַכט מיט אירע פּחדים, מיט אירע בהלות. אַ נאַסע קעלט נעמט דורך מײַן לײַב, דורך און דורך. ערטערװײַז באַװײַזט זיך אַ פֿײַערל אין די פֿענצטער. פֿון אַ פּאָר קױמענס ציט זיך אַ בלױ רױכל. פֿון אַ זײַט הימל באַװײַזט זיך אַ העלער פּאַס. פֿון עטלעכע ערטער הערט זיך אַ קרײען פֿון הענער, װאָס שטעלן־אָן זײערע העלדזער און שרײַען אױף אַלערלײ קולות און פֿאַרשײדענע נוסחאָות: קו־קו־רי־קו־או!…

עס שאַריִעט אױף טאָג.

אַלצדינג פּראָגרעסירט אױף דער װעלט, גײט פֿאָרװערטס. עס פּראָגרעסירט אױך אונדזער כּתרילעװקע.

כּתרילעװקע האָט זיך אַ שטאַרקן רוק געטאָן די לעצטע צײַט. אַזױ אַז איר װעט קומען צו פֿאָרן אַהין אַצינד, װעט איר זײַן דערשטױנט. איר װעט דערזען אין מיטן שטאָט, סאַמע אין דער רעכטער בלאָטע, אַ גרױסן, אַ ברײטן, אַ הױכן מױער פֿון געלע ציגל, מיט אײַזן געדעקט און מיט אַ סך, אַ סך פֿענצטער, מיט אַ שײנער הױכער געשניצטער טיר, און אױבן, איבער דער טיר, צוגעשלאָגן אַ װײַסער מאַרמאָר־שטײן, אױסגעקריצט מיט גרױסע גאָלדענע ייִדישע בוכשטאַבן:

איר שטײט און קוקט אױף דאָס דאָזיקע בילד, און עס דאַכט זיך אײַך אױס, אַז עס האָט דעם אָנבליק פֿון אַ טײַערער סאַמעטענער לאַטע אױף אַן אַלטער פֿאַרגרינטער ליוסטרינענער צעריסענער קאַפּאָטע. װאָס איז דאָס פֿאַר אַ מין פּרעכטיקער „מושבֿ־זקנים“ אינמיטן דרינען אין דעם אָרעמען־אָרעמען כּתרילעװקע? װאָס איז דאָס ― עמעצן אױף צו־להכעיס? אָדער אַ לצנות? אָדער גאָר עמעצנס אַ טעות? אָט װאָס מע האָט מיר דערצײלט דאָס לעצטע מאָל, אַז איך בין געװען דאָרט אױף קבֿר־אָבֿות.

דאָס איז געװען אין דער צײַט, װאָס מע האָט געזאָלט דורכפֿירן דורך כּתרילעװקע אַ באַן. עס זײַנען אַראָפּגעקומען פֿון מאָסקװע מיני מאָדנע באַשעפֿענישן: אינזשענירן, גאַסן־מעסטערס, ערדשנײַדערס וכדומה אַזעלכע פּאַרשױנען, און ועל־כּולם ― אײנער אַ פּאָדראַטשיק, אַ יונג מיט בײנער, און דװקא אַ „אונדזעריקער“. דעם נאָמען זײַנען װײס מען עד־היום נישט. אפֿשר איז דאָס פּאָליאַקאָװסЛазарь Соломонович Поляков 1843-1914 אַ „מענטש“, און אפֿשר טאַקע פּאָליאַקאָװ אַלײן. נאָר אַז ער איז אַ גבֿיר אַן אַדיר, אַ מיליאָנטשיק ― דאָס האָט אַ מינדסט קינד אױך געקאָנט אַרױסזען. װאָרעם װער װעט זיך עס פֿאַרגינען שטײן אײן מענטש אַלײן אין צװײ חדרים, פֿרעסן הינער, זשליאָקען װײַן אין מיטן מיטװאָך און מאַכן קוצעניו־מוצעניו מיטן בעל־אַכסניאס ייִנגערער שנור, די הולטײַקע? (זי טראָגט אײגענע האָר בפֿרהסיה און האָט פֿײַנט דעם מאַן ― אַלע װײסן דאָס).

אין יענער צײַט האָט זיך אונדזער אַלטער באַקאַנטער, דער רבֿ רב יוזיפֿל אַרומגעטראָגן מיט אַ מחשבֿה: אַװעקשטעלן אין כּתרילעװקע אַ „מושבֿ־זקנים“ פֿאַר אַלטע קראַנקע אָרעמע לײַט. װאָס עפּעס גראָד אַ „מושבֿ־זקנים“? פֿאַר װאָס נישט קײן „ביקור־חולים“? הײבט זיך אָן אַ מעשׂה פֿון קשיות פֿרעגן! ער זאָל זיך געװען נעמען פֿאַר אַ „ביקור־חולים“, װאָלט איר פֿרעגן: פֿאַר װאָס נישט קײן „מושבֿ־זקנים“? איך בין אײַך ערבֿ, אַז אַ זײַטיקע מחשבֿה: טאָמער האָט דאָ חלילה רב יוזיפֿל געהאַט אַ מײן, אַ טובֿת־הנאה פֿאַר זיך אױף דער עלטער ― איז דאָ זיכער נישט געװען. רב יוזיפֿל איז געגאַנגען מיט דעם גאַנג, אַז אױף אַן אַלטן מאַן און אַ קראַנקן איז מער רחמנות, װי אױף אַ יונגן. דאָס הײסט, אַ יונגער חולה איז אױך אױף גרױסע צרות. נאָר אַז מען איז קראַנק און נאָך אַלט דערצו, איז מען גאָר איבעריק בײַ דער װעלט. איבעריק און נימאס. אַ מענטש האָט פֿײַנט אַן אַלטן מאַן אַ זקן ― דאָס איז בדוק־ומנוסה.

הכּלל, ס'איז בײַ אים געבליבן אײן מאָל פֿאַר אַלע מאָל: כּתרילעװקע מוז האָבן אַ „מושבֿ־זקנים“. אַ „מושבֿ־זקנים איז בילכער פֿון אַלצדינג. און בכדי אַלע זאָלן פֿאַרשטײן, װי װײַט ס'איז נײטיק אַ „מושבֿ־זקנים“ אין כּתרילעװקע, האָט רב יוזיפֿל שבת בײַטאָג אָפּגעהאַלטן אַ דרשה אין שול, דערצײלט זײער אַ שײנעם משל: „אַמאָל איז געװען אַ מלך, האָט ער געהאַט אַ בן־יחיד…“ נאָר װײַל מיר האַלטן אינמיטן אַ שמועס, װילט זיך מיר נישט אַרײַנמישן אײן מעשׂה אין דער אַנדערער. לײגן מיר אָפּ רב יוזיפֿלס משל אױף אַן אַנדערש מאָל. איך קאָן אײַך נאָר זאָגן, אַז דער משל איז אפֿשר נישט געװען אַזױ גלײַך צום נמשל, נאָר דער עולם האָט געלעקט פֿון אים די פֿינגער, װי פֿון אַלע משלים, װאָס רב יוזיפֿל פֿלעגט זײ דערצײלן. הלװאַי װאָלט רב יוזיפֿל געװען אַזאַ בריה אױף צו פֿאַרדינען זיך דאָס שטיקל ברױט, װי ער איז געװען אַ מאדים אױף צו זאָגן משלים.

אױסגעהערט דעם משל, רופֿט זיך אָן צו אים אײנער אַ בעל־הבית, ― פֿון די ניכבדים, געװײנלעך, װאָרעם װער דען װעט זיך אײַנשטעלן אַרױסטרעטן קעגן אַ רבֿ פֿאַר אַן עדה מיט ייִדן?

― יאָ, רבי, איר זײַט אַװדאי זײער גערעכט. דער משל איז זײער אַ שײנער משל. די קשיא איז נאָר : װוּ נעמט מען געלט? אַ מושבֿ־זקנים“ דאַרף קאָסטן געלט, און כּתרילעװקע איז אַ שטאָט פֿון סאַמע כּתריליקעס, אָרעמע לײַט, קבצנים, דלפֿנים, עניים ואבֿיונים…

― ע! איך װעל דיר דערצײלן, קינדעניו, דערױף אױך אַ משל. אַמאָל איז געװען אַ מלך… האָט ער געהאַט אַ זון אַ בן־יחיד…

הכּלל, װאָס דער מלך האָט געטאָן מיט זײַן בן־יחיד ― דאָס איז נישט װיכטיק. װיכטיק איז דאָס, װאָס אונדזער רב יוזיפֿל האָט אױף מאָרגן, זונטיק, גענומען צװײ באַלעבאַטים פֿון די „פֿאָרנעמסטע“ און איז אַרױסגעקומען מיט אַ פֿאַטשײלע אין מאַרק, גענומען גײן פֿון קלײט צו קלײט, פֿון שטוב צו שטוב ― דער אַלטער מינהג אין כּתרילעװקע אױף צו „מאַכן געלט“. פֿאַרשטײט זיך, אַז קײן גרױסע קאַפּיטאַלן קאָנען דערפֿון נישט װערן. רב יוזיפֿל האָט אָבער צײַט. ער קאָן באַשטײן, עס זאָל געדױערן נאָך אַ װאָך. רױם איז נישט געבױרן געװאָרן אין אײן טאָג. װאָס זאָל מען טאָן: נעבעך אַ שטאָט פֿון קבצנים! דער גאַנצער אַרױסקוק איז אױף די פֿרעמדע, די סוחרים, װאָס קומען אַראָפּ קײן כּתרילעװקע, אָדער גלאַט אַזױ דורכפֿאָרער, װאָס שטעלן זיך אָפּ אױף די אַכסניות. דאָרט אַז מע דערטאַפּט אַמאָל אַ פֿױגל, פֿליקט מען אים אַרום אַזױ, אַז ער פֿאַרזאָגט אַ צענטן: „אַז איר װעט פֿאָרן פֿאַרבײַ כּתרילעװקע, זאָלט איר דאָס אױסמײַדן אַ מײַל אַרום און אַרום ― ס'איז נישט אױסצושטײן פֿון די דאָרטיקע אָרעמע לײַט!“…

דערהערט, אַז ס'איז געקומען צו פֿאָרן פֿון מאָסקװע אַ ייִד אַ פּאָדראַטשיק, פּאָליאַקאָװס אַ „מענטש“, אָדער אפֿשר פּאָליאַקאָװ אַלײן, אַ גרױסער מיליאָנטשיק, ― האָט זיך רב יוזיפֿל אָנגעטאָן שבתדיק, גענומען אױף זיך דעם טיזליק מיטן שטרײַמל, װאָס האָט זיך עפּעס נישט געפּאַסט צום גרױסן װאָכעדיקן שטעקן, װאָרעם ממה־נפֿשך: איז דאָס שבת ― װי קומט אַהער אַ שטעקן? איז דאָס אין דער װאָכן ― װאָס עפּעס אַ שטרײַמל?… פֿאַרענטפֿערט איז די קשיא געװאָרן ערשט דעמאָלט, אַז רב יוזיפֿל האָט מיטגענומען מיט זיך די צװײ פֿײַנסטע בעלי־בתּים און איז אַװעק מיט זײ גלײַך אױף דער אַכסניא, צום רײַכן פּאָדראַטשיק.

איך װײס נישט, װיִאַזױ זײַנען די איבעריקע מאָסקװער פּאָדראַטשיקעס. נאָר דער פּאָדראַטשיק, װאָס איז געקומען קײן כּתרילעװקע דורכפֿירן אַ באַן, איז געװען אַ מאָדנער פּאָדראַטשיק, אַלײן אַ קלײניטשקער, אַ פּוכלינקער, מיט פֿעטע בעקלעך, מיט פֿלײשיקע ליפּן און מיט קורצע הענטלעך, ― איז דאָס געװען אַ בריאה אַ רירעװדיקע, װאָס אַז סע גײט, לױפֿט עס, און אַז סע רעדט, שרײַט עס און לאַכט מיט אַ צעשאָטן געלעכטערל: „הע־הע־הע!“ און די אײגלעך זײַנען בײַ אים תּמיד באַנעצט מיט טרערן, און אַלצדינג איז בײַ אים גיך, כאַפּנדיק, אױף אײן פֿוס, און נערװעז ― מיט סכּנת־נפֿשות! אים נישט צוטרעפֿן, װאָס ער װיל, אָדער אים זאַטשעפּען מיט אַ װאָרט ― איז חיות נישט זיכער. באַלד צינדן זיך אים אָן די אײגעלעך און ער איז קאַפּאַבל אײַך דורס זײַן, צערײַסן אױף צװײען. אַ מאָדנער, אַ מאָדנער פּאָדראַטשיק!

אײַנגעפֿירט האָט ער אױף דער אַכסניא, אַז װער סע זאָל צו אים נישט קומען, יהיה־מי־שיהיה, מעג זײַן דער גובערנאַטאָר אַלײן )אַזױ טאַקע מיט דעם לשון האָט ער אָנגעזאָגט(, דאַרף מען אים פֿריִער אַ קלאַפּ טאָן אין דער טיר, און אַז ער װעט הײסן אַרײַן, דאַרף מען ערשט דעמאָלט אים מעלדן, װער עס װיל מיט אים רײדן ― איז אָדער ער בעט אַרײַנקומען, אָדער ער הײסט קומען מאָרגן.

פֿאַרשטײט זיך, אַז אין כּתרילעװקע האָט מען זיך גענוג אָנגעלאַכט אױף דעם דאָזיקן פּאַרשױן און אױף זײַנע נאַרישע גענג. האָט איר געהערט אַן השׂגה פֿון אַ מאָסקװער פּאָדראַטשיק? לא־די, װאָס איך האָב מיך מטריח געװען און קום צו דיר אַהײם, דאַרף איך נאָך שטײן אַ היפּשע װײַלע אױף יענער זײַט טיר און אױסװאַרטן ביז דו װעסט מיר „פּאַזװאָליעןпозволять: דערלאָזן“ אַרײַנקומען צו דיר, אָדער אַנישט ― װעסטו מיר הײסן קומען מאָרגן? נײן, דאָס קאָן נאָר אַ מאָסקװער פּאָדראַטשיק. דאַכט זיך, מע דאַרף נישט קײן גרעסערן מענטשן, װי רב יוזיפֿל דער רבֿ, אַ ייִד אַ למדן און אַ גרױסער ירא־שמים. פֿונדעסטװעגן איז בײַ אים אַלע מאָל, צו יעדער צײַט, אָפֿן טיר און טױער, כּל־דכפֿין ― מיר זײַנען דאָך עפּעס ייִדן אױף דער װעלט!

דערזען פֿאַר זיך רב יוזיפֿל דעם רבֿ בכבֿודו־ובֿעצמו און נאָך שבתדיק אָנגעטאָן, איז דער בעל־אַכסניא, אַ ייִד מיט אַ ליולקע־ציבעק, מיט אַ היפּשן בױך און מיט אַ צעשפּיליעטן פֿון־פֿאָרנט, ממש מבֿולבל געװאָרן: „ברוכים הבאים! סקאָצל קומט! אַזאַ גאַסט! דער רבֿ אַלײן בײַ מיר אין שטוב! אַזאַ זכיה! רבי, זיצט… װאָס? צום אורח דאַרפֿט איר? מיטן גרעסטן כּבֿוד!“…

און דער בעל־אַכסניא האָט גאָר פֿאַרגעסן פֿונעם „יהיה מי שיהיה“ און פֿונעם „גובערנאַטאָר“, אַװעקגעלײגט דעם ליולקע־ציבעק, פֿאַרשפּיליעט דעם פֿון־פֿאָרנט און האָט צוגעפֿירט דעם רבֿ מיט די צװײ פֿײַנסטע באַלעבאַטים צום אורחס טיר, און אַלײן איז ער נעלם געװאָרן.

מיט װאָס דער אורח איז דאָרט געװען אין דער מינוט באַשעפֿטיקט ― איז שװער צו זאָגן. אפֿשר האָט ער געהאַלטן סאַמע אין מיטן רעכענונג װעגן אײַזנבאַן, װוּ מע זאָל ציִען די רעלסן און װוּ מע זאָל אַװעקשטעלן דעם װאָקזאַל? אָדער אפֿשר איז ער געלעגן בײַ זיך אין צװײטן צימער אָנגעשפּאַרט און געדרעמלט? אָדער אפֿשר איז ער דאָרטן געזעסן גלאַט אַזױ און געשמועסט, געפּלױדערט מיטן בעל־אַכסניאס יונגער שנור די הולטײַקע, װאָס טראָגט אײגענע האָר און האָט פֿײַנט דעם מאַן ― אַלע װײסן דאָס? װער קאָן עס װיסן, װאָס אַ ייִד אַ פּאָדראַטשיק פֿון מאָסקװע, אַ יונג מיט בײנער און אַ מיליאָנטשיק דערצו, טוט בײַ זיך אײן מענטש אַלײן אין צװײ צימערן? נאָר אַז די כּתרילעװקער דעפּוטאַציע איז אַרײַנגעקומען צו אים אינעם ערשטן חדר, האָבן זײ אים נישט געטראָפֿן. זײ האָבן נאָר באַמערקט, אַז די טיר פֿונעם צװײטן חדר איז אָפֿן און ס'איז דאָרטן זײער שטיל. גײן װײַטער האָבן זײ נישט געװאָלט. ס'איז נישט קײן דרך־ארץ ― טאָמער שלאָפֿט ער? זײַנען זײ געפֿאַלן אױף אַ המצאה און האָבן אַלע דרײַ געגעבן אַ הוסט )אַזױ איז דער מינהג אין כּתרילעװקע(. האָט דער פּאָדראַטשיק דערהערט, איז ער אַרױסגעלאָפֿן נישט טױט, נישט לעבעדיק. דערזען אומבאַקאַנטע געסט, איז ער באַלד געװאָרן מלא־כּעס־וחמה און האָט זיך צעשריגן אױף זײ אױפֿן מאָסקװער אופֿן:

― װער איז? װאָס דאַרפֿט איר, אַזעלכע און אַזעלכע? װער האָט אײַך אַרײַנגעלאָזט? איך האָב דאָך טױזנט מאָל אָנגעזאָגט, אַז „אָן אַ דאָקלאַד“ זאָל מען צו מיר נישט גײן!

ס'איז אַ סבֿרה, אַז ער האָט אױסגענוצט דערבײַ, זאָגט מען, דאָס װאָרט „זשידי“… ס'איז אַפֿילו נישט צו גלײבן אַזעלכעס אױף אַ ייִדן, נאָר אַ מענטש, און אַ מיליאָנטשיק דערצו, אַז מע ברענגט אים אַרײַן אין גרימצאָרן, קאָן ער אָפּטאָן נאָך אַ סך ערגערע זאַכן…

אונדזער לעזער, װאָס איז שױן באַקאַנט גענוג מיטן כּתרילעװקער רבֿ, װײס גאַנץ גוט, װאָס פֿאַר אַ ייִד אַן ענװ אָט דער רבֿ יוזיפֿל איז. ער װעט אײַך קײנמאָל נישט זײַן קײן קופֿץ־בראָש. ער האָט תּמיד ליב זײַן בעסער דער לעצטער, װאָרעם ער גײט מיט דעם גאַנג, אַז אַ בשׂר־ודם דאַרף זיך נישט כאַפּן. ער האָט נישט װאָס אָנצוּװערן און װעט קײנמאָל נישט פֿאַרשפּעטיקן. נאָר דאָ האָט ער געמוזט אַרױסטרעטן מיט אײן פֿוס פֿריִער, װײַל יענע „פֿאָרנעמסטע באַלעבאַטים“ האָבן זיך פּשוט איבערגעשראָקן פֿאַרן מיליאָנטשיק, װאָס האָט זיך צעלאָזט אױף זײ מיט די הענט און צוגעטופּעט מיט די פֿיס. װער װײס, װאָס ער איז? אפֿשר איז ער פּאָליאַקאָװס אַ „מענטש“, און אפֿשר איז דאָס פּאָליאַקאָװ אַלײן? האָבן זײ שױן בעל־כּרחם געמוזט אַביסל אָפּרוקן זיך צוריק, זײַן אַביסל נענטער צו דער טיר. אַ קשיא, װאָס סע מאַכט זיך… נאָר אײן רב יוזיפֿל האָט זיך עפּעס איצטיקס מאָל גראָד נישט דערשראָקן. ער איז געגאַנגען מיט אַ ממה־נפֿשך: איז דער מענטש אַ גרױסער מענטש, דאַרף איך פֿאַר אים קײן מורא נישט האָבן. אלא װאָס דען? ער איז אַ קלײן מענטשעלע, ― האָב איך אַװדאי פֿאַר אים נישט װאָס מורא צו האָבן!… איז ער אַרױסגעטראָטן קעגן אים מיט שטאַרקײט און רופֿט זיך אָן צו אים אַזױ צו זאָגן:

― זײַט זשע מוחל, איר שרײַט… אפֿשר זײַט איר גערעכט… האָט קײן פֿאַראיבל נישט, װאָס מיר האָבן אײַך אפֿשר געשטערט… מיר זײַנען זיך אָבער עוסק אין אַ מיצװה, און שלוחי־מיצװה, שטײט בײַ אונדז געשריבן, אינן ניזוקין ― דער װאָס איז אַן עוסק־במיצװה ― דעם קאָן נישט שאַטן… מיר זאַמלען נדבֿות, פֿאַרשטײט איר מיך, אױף אַ גרױסער זאַך, אױף אַ „מושבֿ־זקנים“…

דער פּאָדראַטשיק פֿון מאָסקװע איז גאָר געבליבן אָן װערטער. דאָס אַרײַנרײַסן זיך צו אים „אָן אַ דאָקלאַד“ פֿון אָט די דרײַ ייִדן פּלוצעם אינמיטן דרינען און דאָס האַלטן זיך פֿון אָט דעם דאָזיקן אַלטן מיטן שטרײַמל, װאָס האָט אים אױסגעװיזן אי נאַריש, אי פֿרעך, האָבן אונדזער אורח אַזױ אױפֿגעבראַכט, אַזױ צעקאָכט, אַז ער האָט דערפֿילט, װי עס האָט אים דערלאַנגט אַ קיצל אין נאָז און אַ הײב אױף דעם מוח און דאָס גאַנצע בלוט איז אים אַרײַן אין פּנים אַרײַן. ער איז פּשוט אַרױס פֿון די כּלים און אַזױ שטאַרק פֿאַרלױרן זיך, אַז ער געדענקט אַלײן נישט, װאָס מיט אים איז געװען. עס האָט זיך עפּעס װי קעגן זײַן אײגענעם װילן אױפֿגעהױבן בײַ אים די האַנט, און ער האָט מיטן גאַנצן כּוח אַראָפּגעלאָזט דעם אַלטן אַ הילכיקן פֿלאַם־פֿײַערדיקן פּאַטש.

― נאַט אײַך! אָט האָט איר אײַך אַ „מושבֿ־זקנים“!…

פֿונעם דאָזיקן פּאַטש זײַנען בײַם אַלטן אַראָפּגעפֿלױגן פֿון קאָפּ דאָס שטרײַמל מיט דער יאַרמלקע אינאײנעם, און דער כּתרילעװקער רבֿ איז געבליבן שטײן אַ װײַלע בגלוי־ראָש ― דאָס ערשטע מאָל אפֿשר אױף זײַן לעבן… עס האָט אָבער געדױערט נישט מער װי אַ רגע־כּמימרא, האָט דער רבֿ רב יוזיפֿל קודם זיך אײַנגעבױגן, אױף דער גיך אױפֿגעהױבן דאָס שטרײַמל און צוגעדעקט דעם נאַקעטן קאָפּ. דערנאָך האָט ער פּאַװאָלינקע זיך אַ טאַפּ געגעבן בײַ דער באַק און אַ קוק געטאָן אױף דער האַנט, צי איז ער חלילה נישט צעדמט? און טאַקע באותה־שעה רופֿט ער זיך אָן צום אורח שטיל און בנעימותדיק, מיט אַ מאָדנעם שמײכעלע, און דאָס פּנים איז אים טױט, װי בײַ אַלע טױטע:

― נו, מילא, דאָס האָט איר, הײסט עס, געגעבן מיר. װאָס זשע װעט איר עפּעס געבן, רב ייִד, פֿאַר די אַלטע קראַנקע נעבעך, איך מײן טאַקע אױפֿן „מושבֿ־זקנים“ מײן איך?

װאָס װײַטער איז געװען ― לאָזט זיך נישט דערצײלן. קײנער װײס נישט, װאָרעם די „פֿאָרנעמסטע באַלעבאַטים“, אַז זײ האָבן דערהערט פֿונעם פּאָדראַטשיק די מאָסקװער שפּראַך, האָבן זײ שױן נישט געסטײַעט… און דער רבֿ רב יוזיפֿל האָט גלאַט נישט געװאָלט רײדן דערפֿון… אַז ער איז אַרױסגעגאַנגען פֿון דאָרטן, האָט אים דאָס פּנים מאָדנע געשײַנט. אײן באַק )די לינקע( האָט געשײַנט מער פֿון דער אַנדערער… און ער האָט מיט זײַן בנעימותדיק שמײכעלע געזאָגט:

― מזל־טובֿ, ייִדן, איך קאָן אײַך אָנזאָגן אַ בשׂורה: מיר האָבן מיטן אײבערשטנס הילף אַ „מושבֿ־זקנים“, אָבער אַ „מושבֿ־זקנים“, הערט איר, אַז גאָט און לײַט װעלן זיך פֿרײען…

די „קלײנע מענטשעלעך“ װאָלטן אפֿשר דעם רבֿ נישט אינגאַנצן געגלײבט, װען זײ זאָלן נישט הערן פֿונעם פּאָדראַטשיק אַלײן מיט זײערע אױערן, װי ער זאָגט און קלאַפּט זיך מיט די קורצע פֿינגער אין דער װײַסער מאַנישקע:

― ייִדן, איך שטעל אײַך אַװעק אַ „מושבֿ־זקנים“. איך, איך!… ― און נישט נאָר געהערט מיט די אױערן, נאָר מע האָט געזען מיט די אױגן אינגיכן, װי דער פּאָדראַטשיק גײט־אום מיטן רבֿ אין שטאָט, מעסט מיטן שטעקן: „אָט דאָ װעט שטײן דאָס הױז. אָט אַזױ פֿיל װעט זײַן די לענג, און אָט אַזױ פֿיל די ברײט“… און אָט האָט מען שױן געבראַכט צו פֿירן ציגל, געהילץ און אַנדערע מאַטעריאַלן ― און עס גײט אַ גאַנג.

אמת, עס האָבן זיך געפֿונען בעלנים, װאָס האָבן גענומען אױספֿרעגן בײַם רבֿ, אױסטאַפּן, ציִען װערטער: „רבי! װיִאַזױ איז געװען די מעשׂה? װיִאַזױ האָט אײַך דער דאָזיקער מפֿײס געװען פֿאַר די האַרטע רײד?… װאָס האָט איר אים געזאָגט און װאָס האָט ער אײַך געענטפֿערט?“… רב יוזיפֿל האָט אָבער אַלצדינג דורכגעלאָזט פֿאַרבײַ און פֿאַררעדט דעם עולם די צײן, געשמײכלט דערבײַ מיט זײַן שטענדיק בנעימותדיק שמײכעלע:

― אָבער אַ „מושבֿ־זקנים“ װעלן מיר, אם־ירצה־השם, האָבן, הערט איר, אַז גאָט און לײַט װעלן זיך פֿרײען!…

אַן עבֿירה ― דאָס „מושבֿ־זקנים“ שטײט נאָך עד־היום לײדיק: רב יוזיפֿל איז שױן עליו־השלום ― נישטאָ מיט װאָס צו פֿירן. די כּתרילעװקער קלײנע מענטשעלעך האָבן שױן אַזאַ מזל: חלומט זיך זײ אײַנגעמאַכטס ― פֿעלט זײ אַ לעפֿל; אָנגעגרײט אַ לעפֿל ― חלומט זיך זײ נישט קײן אײַנגעמאַכטס.

כּתרילעװקע האָט פֿון תּמיד אָן נאָכגעטאַנצט אַדעס; נאָר פֿון זינט עס האָבן זיך אָנגעהױבן די בהלות, טרעט כּתרילעװקע נישט אָפּ פֿון אַדעס אױף קײן האָר: אין אַדעס אַ שטרײַק ― אין כּתרילעװקע אַ שטרײַק; אין אַדעס אַ פּאָגראָם ― אין כּתרילעװקע אַ פּאָגראָם. אײנער אַ לץ האָט אַרױסגעלאָזט אַ קלאַנג, אַז אין אַדעס האָט מען אָנגעהױבן זיך אָפּשנײַדן די נעזער, האָט מען אין כּתרילעװקע גענומען שאַרפֿן מעסערס; אַ גליק, װאָס אין כּתרילעװקע גופֿא האָט מען ליב קוקן אױף יענעם, דעריבער האָט יעדער געװאַרט, ביז דער ערשטער װעט זיך אָפּשנײַדן די נאָז. און מע װאַרט נאָך עד־היום…

נאָך אַזאַ מין הקדמה װעט שױן קײנעם קײן װוּנדער נישט זײַן, װאָס עס גײט נישט אַװעק כּמעט אַ טאָג, מע זאָל נישט לײענען אױף די גאַזעטן אַלע מאָל אַן אַנדער אומגליק פֿון כּתרילעװקע: װיִאַזױ „חבֿרה“ האָבן זיך אַרײַנגעכאַפּט צו אַ בעקער און האָבן עקספּראָפּריִיִרט דאָס גאַנצע געבעקס, אָדער װיִאַזױ אַ שוסטער האָט שױן געהאַט כּמעט געענדיקט אַ פּאָר שטיװל ― ס'איז געבליבן נאָר אַרױפֿזעצן אַ פּאָר פּאָדעשװעס מיט די אָפּצאַסן, ― איז מען אים באַפֿאַלן אין מיטן העלן טאָג, אָפּגעזאָגט דעם געװיסן פּסוק „שׂאו־ידיכם“ ― „רוקי װערךруки вверх: אַרױף מיט די הענט!“ ― און צוגענומען די שטיװל. אָדער אַ ייִד אַן אָרעמאַן איז געגאַנגען איבער די הײַזער ― דאָנערשטיק איז געװען די מעשׂה ― האָט מען אים זאַטשעפּעט ערגעץ אין אַ געסל, צוגעשטעלט אים אַ פּיסטױל גלײַך אין פּנים אַרײַן און אַרױסגעטרײסלט בײַ אים װאָס ער האָט געהאַט. אָדער הערט אַ מעשׂה, װאָס אַ ייִדענע דערצײלט… נאָר װאָס אַ ייִדענע דערצײלט װיל איך אײַך נישט איבערחזרן; אַ פֿרױ האָט שװאַכע נערװן, די צײַט איז אַן אומרויִקע, עס קאָן זיך איר אױסװײַזן אַ קוצע קו פֿאַר אַ באַרנבױם… איך װיל נישט נעמען אױף זיך „די פֿאַראַנטװאָרטלעכקײט פֿאַר דער געזעלשאַפֿט“…

בקיצור, עס איז אַװעק אין כּתרילעװקע אַ סדרה עקספּראָפּריאַציעס, אײנע שרעקלעכער פֿון דער אַנדערער. עס איז געװאָרן אַ מורא צו לעבן אױף דער װעלט, און מע האָט אָנגעהױבן בענקען נאָך די אַלטע גוטע יאָרן, װען אײן פּריסטאַװ, װאָס פֿלעגט נעמען אַ קערבל, האָט געקאָנט האַלטן אַ גאַנצע שטאָט בײַ זיך אין קעשענע און מע האָט אָנגעהױבן בעטן גאָט און תּפֿילה טאָן:

― גװאַלד, רבונו־של־עולם, השיבֿנו נאַזאַדназад: צוריק, האַרצעדיקער פֿאָטער, חדש ימינו כּקדם!…

דאָס איז אָבער נאָך אַלץ נישט מער װי אַ הקדמה. די מעשׂה הײבט זיך ערשט אָן.

בנימין לאַסטעטשקע איז דער גרעסטער נגיד אין כּתרילעװקע. אױסרעכענען זײַן גרױסקײט האָט נישט קײן שיעור. ערשטנס, האָט ער מחותּנים רײַכע אױף דער גאַנצער װעלט. די מחותּנים זײַנען שױן איצט נישט רײַך, װי זײ זײַנען געװען אַמאָל, איבער הײַנטיקע צײַטן מיט הײַנטיקן אָנזעצן ― ס'איז גאָר קײן חידוש נישט; אַ חידוש איז נאָר, װי ייִדן האַלטן זיך נאָך, און װער שמועסט די כּתרילעװקער ייִדן ― זײַנען שטאַרקער װי אײַזן! װי הערינג אין אַ פֿאַס האָבן זײ זיך צונױפֿגעפּאַקט אַלע אױף אײן אָרט, און זײ פֿרעסן אײנס דאָס אַנדערע לעבעדיקערהײט. אַ שטיקל גליק אָט דאָס אַמעריקע, װאָס נעמט צו פֿון דאָרטן אַלע יאָר כּמעט צװײ מאָל אַזױ פֿיל, װיפֿל עס שטאַרבן אױס פֿון הונגער, פֿון פּאָגראָמען און פֿון אַנדערע שלעק… פֿונדעסטװעגן זעט איר דאָך, אַז גאָט װיל, איז נאָך דאָ אין כּתרילעװקע אַ ייִד אַ נגיד, װאָס הײסט בנימין לאַסטעטשקע, װאָס אַלע זײַנען אים מקנא, װאָס ער דאַרף נישט אָנקומען צו קײנעם, אַחוץ צו זײַנע רײַכע מחותּנים. מאָלט אײַך, אָנקומען צו אַ רײַכן מחותּן איז עפּעס אױך נישט אַזאַ זיס שטיקל ברױט, מחמת דאָס רובֿ רײַכע מחותּנים זײַנען בטבֿע, נישט אױסגערעדט זאָל זײַן, גרױסע חזירים… פֿונדעסטװעגן איז בנימין לאַסטעטשקע פֿאָרט דער נגיד אין כּתרילעװקע. אַז מע דאַרף אַ מאָל אַ טובֿה, װוּהין גײט מען? צו בנימין לאַסטעטשקע. און בנימין לאַסטעטשקע הערט אױס, העלפֿט אַ מאָל מיט אַן עצה, אַ מאָל מיט אַ גוט װאָרט, אַ מאָל מיט אַ קרעכץ ― גוט איז אױך דאָס, װאָרעם אָן דעם װאָלט דען געװען בעסער? אַלץ אײן שװאַרץ יאָר.

װאָס איז דער חילוק פֿון אַ כּתרילעװקער נגיד ביז, למשל, אַ נגיד אין יעהופּעץ? די יעהופּעצער נגידים האָבן װײכע הערצער, קאָנען נישט צוזען דעם צער פֿון די אָרעמע לײַט, האַלטן זײ פֿאַרמאַכט די טיר, שטעלן אַװעק אַ שװײצאַר בײַ דער שװעל, לאָזן נישט צו קײן בן־אָדם, װאָס גײט נישט אָנשטענדיק אָנגעטאָן. און אַז עס קומט דער ליבער זומער הײבן זײ זיך אױף װי די שװאַלבן און פֿאָרן אַװעק קײן אױסלאַנד ― גײט זוכט זײ! אַנו, זאָל פּרוּװן אַ כּתרילעװקער נגיד אַזױ טאָן, װעט מען אים די בײנער צעטראָגן! צי ער װיל, צי ער װיל נישט ― בנימין לאַסטעטשקע איז ראָש־וראשון אין קהל. אין אַלע צדקה־זאַכן איז ער דער ערשטער, נישט נאָר אױף צו געבן די ערשטע נדבֿה, נאָר אױף צו נעמען דאָס שטעקל, מחילה, און גײן פֿון שטוב צו שטוב צונױפֿנעמען נדבֿות פֿון אָרעמע לײַט פֿאַר אָרעמע לײַט…

הײַנט װער שמועסט ערבֿ פּסח בײַם צונױפֿנעמען „מעות־חיטים“ ― אָ! דעמאָלט מעגט איר זיך פֿאַרגינען אַ קוק טאָן אױף בנימין לאַסטעטשקע כאָטש פֿון דער װײַטן. איך װײס נישט, אױב דער גרעסטער כּלל־טוער פֿון דער גאַנצער װעלט האָט פֿאַר דעם ברענענדיקסטן װאַל־קאַמף אַמאָל אַזױ געשװיצט, װי אונדזער לאַסטעטשקע שװיצט גאַנצע פֿיר װאָכן פֿאַר פּסח! ער שװערט, אַז פֿון פּורים ביז פּסח שלאָפֿט ער אין אָנטאָן! לאָמיר אים גלײבן אױף נאמנות, װאָרעם װאָס קומט אים אַרױס פֿון דעם? קײן געלט פֿאָדערט ער נישט פֿאַר זײַן טירחה. אַי, איר װעט זאָגן, ער טוט עס צוליב כּבֿוד? זאָל זײַן אַזױ. װאָס קאָן עס אײַך אַרן? יעדער מענטש װיל כּבֿוד; אַפֿילו שׂררות האָבן עס נישט פֿײַנט. מיר װעלן די נאַטור פֿונעם מענטשן נישט איבערמאַכן ― פֿאַרפֿאַלן!

דער מינהג פֿון צונױפֿנעמען מעות־חיטים פֿאַר אָרעמע לײַט אױף פּסח איז זײער אַן אַלטער מינהג, זײער אַ קאָנסערװאַטיװ מיטל פֿון „פֿילאַנטראָפּיע“; דאָך, מײן איך, איז ער נישט אַזױ ביטער, װי די הײַנטיקע װילן אונדז אײַנרײדן. זײ זאָגן, אַז „פֿילאַנטראָפּיע איז אַ שחיטה פֿאַר דער געזעלשאַפֿט“. איך װיל מיך מיט זײ אין חקירות און אין פּאָלעמיק נישט אַרײַנלאָזן. איך װיל נאָר זאָגן, אַז נאָך מײַן מײנונג, איז דאָ נאָך אַ פֿיל ערגערער מינהג: װאָס די נגידים װילן נישט געבן, און װאָס מע דאַרף בײַ זײ רײַסן פֿון די צײן. און נאָך טױזנט מאָל ערגער איז דאָס, װאָס די שײנע מענטשן, װאָס װילן נישט געבן, װילן אײַך אײַנרײדן אַ קינד אין בױך, אַז דערפֿאַר גיבן זײ נישט, װײַל ס'איז פֿאַראַן בײַ זײ אַ „פּרינציפּ“… פֿאַר אַזעלכע מענטשן זאָלט איר אַנטלױפֿן; אַזעלכע מענטשן זײַנען טרוקן, װי אַ טרוקן פֿישל, און אומעטיק, װי אַ קאַץ… דאַנקען גאָט, װאָס אין כּתרילעװקע איז דער „פּרינציפּ“ נאָך נישט אַרײַן אין דער מאָדע. די װאָס גיבן נישט, גיבן נישט דערפֿאַר, װײַל זײ האָבן נישט… ערבֿ פּסח אָבער, אַז עס קומט צו מעות־חיטים, איז דאָס אױך קײן תּירוץ נישט. אין כּתרילעװקע גײט אַ שפּריכװאָרט: „יעדער ייִד איז מחויבֿ אָדער געבן מעות־חיטים, אָדער נעמען מעות־חיטים“…

מאָדנע מענטשן די כּתרילעװקער ייִדן! טױזנטער יאָרן זײַנען אַװעק, זינט זײערע עלטער־עלטער־זײדעס האָבן זיך באַפֿרײַט פֿון גלות־מצרים, קאָנען זײ זיך נאָך עד־היום נישט אָפּגעװױנען פֿון צו עסן מצות אַכט טאָג דורכאַנאַנד אַלע יאָר, און איך האָב זײער מורא, אַז דער דאָזיקער טרוקענער מאכל װעט נאָך לאַנג־לאַנג נישט אַרױס פֿון דער מאָדע… אַ גאַנץ יאָר װעט אײַך אַ כּתרילעװקער ייִד אָנשװעלן פֿון הונגער, און קומט פּסח, מעג זיך איבערקערן די װעלט, מוז ער זײַן פֿאַרזאָרגט מיט מצות! עס איז נאָך נישט געװען דער פֿאַל, אַז אַ ייִד זאָל דאָרט שטאַרבן פּסח פֿון הונגער. און טאָמער מאַכט זיך אַ מאָל אַזאַ פֿאַל, דאַרף מען אים פֿאַרשרײַבן אױפֿן חשבון פֿונעם יאָר, דאָס הײסט, ער איז געשטאָרבן נישט חלילה מחמת דעם, װאָס ער האָט נישט געהאַט די אַכט טאָג פּסח קײן מצה, נאָר מחמת דעם, װאָס ער האָט נישט געהאַט קײן חמץ אין די 357 טעג פֿון אַ גאַנץ יאָר. עס איז, פֿאַרשטײט איר מיך, אַ גרױסער אונטערשײד!

נישטאָ אײן זאַך אױף דער װעלט, װאָס זאָל נישט האָבן קײן אױסנאַם. דאָס יאָר, װאָס מיר באַשרײַבן אונדזער געשיכטע, איז געװען פֿאַר כּתרילעװקע אַזאַ יאָר, װאָס מע האָט אַזעלכעס קײנמאָל נישט געהערט. עס האָט זיך אַרױסגעװיזן, אַז נעמערס אױף מעות־חיטים זײַנען מער װי געבערס. מע זאָל זיך נישט שעמען פֿאַר לײַטן, װאָלטן כּמעט אַלע ייִדן דאָרטן זיך נישט אָפּגעזאָגט פֿון צו נעמען מעות־חיטים… אַ צער־בעלי־חײם געװען אָנצוקוקן אונדזער גבֿיר בנימין לאַסטעטשקע, װי ער זיצט אין „קאָמיטעט“ דעם לעצטן טאָג װאָס פֿאַר פּסח און האַלט אין אײן אָפּזאָגן:

― נישטאָ קײן געלט!… אױסגעגאַנגען!… האָט קײן פֿאַראיבל נישט!…

― דערלעבט איבער אַ יאָר, ― האָבן אים געענטפֿערט די „אָפּגעזאָגטע“ אָרעמע לײַט און צוגעלײגט אונטער דער נאָז: ― און איר זאָלט קומען צו אונדז נאָך מעות־חיטים…

אײנס נאָך דאָס אַנדערע זײַנען די אָרעמע לײַט אַרױס פֿון „קאָמיטעט“ מיט לײדיקע הענט און מיט רױטע פּנימער, װי פֿון אַ שװיץ־באָד, געשאָלטן די נגידים אױף װאָס די װעלט שטײט ― ס'זאָל פֿאַלן אין ים אַרײַן.

צװישן די לעצטע „אָפּגעזאָגטע“ איז געװען אַ גאַנץ בינטל בחורים, אַרבעט־יונגען, װאָס דרײען זיך אום אַ גאַנצן װינטער אָן אַ שטאָך אַרבעט. מע האָט שױן פֿאַרקױפֿט פֿון זיך אַלץ, װאָס מע האָט געהאַט. אײנער האָט פֿאַרזעצט אַ זילבערנעם זײגער און פֿאַרן געלט געקױפֿט פּאַפּיראָסן, און אַלע בחורים האָבן גערײכערט, אום צו שטילן דעם הונגער אַלע בחבֿרותא ― מעשׂה קאָמונע… געקומען אין „קאָמיטעט“, האָט דאָס בינטל בחורים אַרױסגעשטעלט פֿאַרן גענעראַל־רעדנער אײנעם, אַ דאַמסקע שנײַדער, מיטן נאָמען שמואל־אַבא פֿינגערהוט. און כאָטש שמואל־אַבא פֿינגערהוט איז געװען דער גענעראַל־רעדנער, פֿונדעסטװעגן האָט אים דאָס גאַנצע בינטל מיטגעהאָלפֿן, און אַלע האָבן גערעדט, געטענהט, אַז זײ גײען־אױס פֿון הונגער, ממש זײ פֿאַלן מיטן פּנים צו דער ערד. דער גבאי ראשון פֿון „קאָמיטעט“, בנימין לאַסטעטשקע, האָט זײ געלאָזט רײדן, און אַז זײ האָבן אױסגעלאָזט, האָט ער אָנגעהױבן בזה־הלשון:

― האָט קײן פֿאַראיבל נישט, אײַערע רײד זײַנען אַרױסגעװאָרפֿן. ערשטנס, זײַט איר נישט קײן באַװײַבטע, און מיר גיבן מעות־חיטים נאָר פֿאַר באַװײַבטע; צװײטנס, זײַט איר, קײן עין־הרע, יונגע לײַט, װאָס קאָנען גײן אַרבעטן און פֿאַרדינען אױף פּסח. דריטנס, איז הײַנטיקס יאָר בײַ אונדז אַ גערעטעניש אױף אָרעמע לײַט, פֿאַראַן מער נעמערס, װי געבערס; פֿערטנס ― ס'איז אַ בזיון צו זאָגן, מיר האָבן שױן נישט פֿון גאַנץ פֿרי אָן אַ צעבראָכענעם גראָשן אין דער קאַסע. טאָמער גלײבט איר נישט, נאַט זעט.

און דער גבאי ראשון פֿון קאָמיטעט האָט זיך איבערגעקערט זײַנע אַלע קעשענעס אױף דער לינקער זײַט, באַװיזן אױג־אױף־אױג, אַז ער איז נקי, רײן װי גאָלד. דאָס בינטל איז געבליבן אָן לשון, נאָר דער לידער, שמואל־אַבא פֿינגערהוט, האָט אַ פּה קדוש ― מע דאַרף אים די צונג נישט פּיקן. ער האָט זיך אָנגערופֿן צום גבאי מיט אַ גאַנצער דרשה האַלב ייִדיש, האַלב רוסיש:

― זשאַלжаль: אַ שאָד, װאָס איר האָט נישט אָנגעהױבן פֿונעם סוף, װאָלט איר פֿאַרשפּאָרט טראַטיִעןтратить: פֿאַרטאַכלעװען אַזױ פֿיל פּאָראָך פּאָנאַפּראַסנאָпорох по напрасно: פּולװער אומזיסט. נאָר איך װעל אײַך געבן אַ װאָזראַזשעניעвозражение: ענטפֿער אױף אַלע אײַערע דאָװאָדןдовод: טענות. װאָפּערװיךво первых: ערשטנס, װאָס מיר זײַנען כאָלאָסטיאַקעסхолостяке: בחורים ― איז דאָס פֿאַר אײַך אַ מעלה: װינציקער אָרעמע לײַט אין שטעטל. װאָװטאָריךвовторых: צװײטנס, װאָס איר זאָגט: אַרבעטן ― סדיעלאַיטע אָדאָלזשעניעсделайте одолжение: טוט מיר אַ טובֿה! גיט אונדז אַרבעט, װעלן מיר אײַך איבערקערן די װעלט! װטרעטיךв третьих: דריטנס, װאָס איר זאָגט: אָרעמע לײַט, איז אין דעם שולדיק דער קאַפּיטאַליזם ס'אָדנאָי סטאָראָניс одной стороны: אױף אײן זײַט און די עקספּלואַטאַציע פֿונעם פּראָלעטאַריאַט ס'דרוגאָי סטאָראָניс другой стороны: אױף דער צװײטער זײַט. אַ װטשעטװיאָרטיךв четвертых: פֿערטנס, װאָס איר װיװאָראַטשעװעטвыворачивать: אַרױסקערן די קעשענעס אױף דער לינקער זײַט, איז דאָס נישט קײן דאָקאַזאַטעלסטװאָдоказательство: ראַיה. מיר סאָמניעװאַיעןсомневай: צװײפֿלען זיך נישט, אַז בײַ אײַך אין דער הײם, נאַפּרימערнапример: למשל, זײַנען די שאַפֿעס אָנגעפּאַקט מיט מצות, אײער, ציבעלעס און קאַרטאָפֿליעס און גענדזנשמאַלץ און טאָמו פּאָדאָבנאָיעтому подобная: ענלעכס, און װײַן אױך אױף אַרבע־כּוסות… איר זײַט אַלע בורזשוקעס און בעזסאָװעסטנעбессовестные: ניט ערלעכע עקספּלואַטאַטאָרס ― און באָלשע ניטשעװאָбольше ничего: מער ניט! טאָװאַרישטשיтоварищи: חבֿרים, קומט לאָמיר גײן!…

מיר מוזן נאָכגעבן, אַז כּתרילעװקע, װאָס טאַנצט־נאָך אַדעס און אַלע אַנדערע גרױסע שטעט, איז נאָך אַזױ װײַט נישט פֿאָרגעשריטן, אַז אַזאַ עקספּלואַטאַטאָר, װי אונדזער נגיד בנימין לאַסטעטשקע, זאָל עפֿענען די שאַפֿעס, צעטײלן פֿאַר די אָרעמע לײַט די מצות מיט די אײער מיט די ציבעלעס מיט די קאַרטאָפֿליעס מיטן גענדזנשמאַלץ און מיטן װײַן אױף אַרבע־כּוסות, און אַלײן זאָל עס בלײַבן מיט װײַב און קינדער אָט אַזױ אָ… איך בין אָבער איבערצײַגט, װי צװײ מאָל צװײ איז פֿיר, אַז מײַנע כּתרילעװקער עקספּלואַטאַטאָרס װעלן דאָס זיכער טאָן, זאָל נאָר פֿריִער באַװײַזן אַדעס, אָדער יעהופּעץ, אָדער אַנדערע גרױסע שטעט אַזאַ מין בײַשפּיל. כּתרילעװקע, מײַנע ליבע פֿרײַנט, איז נישט מחויבֿ צו זײַן די ערשטע אױפֿן יריד…

מיט אַ רײנעם געװיסן, אַן אױסגעבאָדענער, אַ יום־טובֿדיקער, האָט זיך בנימין לאַסטעטשקע אַװעקגעזעצט מיט װײַב און קינדער די ערשטע נאַכט פּסח צום סדר, רויִק און אױפֿגעלײגט, טאַקע װי אַן אמתער מלך, װאָס פֿילט זיך גוט אין זײַן מלוכה. אין דער רעכטער האַנט האָט ער די מלכּה, שׂרה־לאה זײַן װײַב, אױסגעפּוצט יום־טובֿדיק מיט אַ נײַער זײַדענער פֿאַטשײלע, פֿון װעלכער עס קוקן אַרױס צװײ לאַנגע באָמבלדיקע אױערינגלעך פֿון עכט זילבער 84טע פּרוּװ84/96: 0.875 פּראָצענט לױטער, און אַרום און אַרום טיש די קינדער, די פּרינצן מיט די פּרינצעסינס ― אַ גאַנצער בוקעט פֿון אױסגעצװאָגענע קעפּלעך, רױטע בעקלעך, בלישטשענדיקע אײגלעך. אַפֿילו זלאַטקע די דינסטמױד, װאָס אַ גאַנץ יאָר איז זי אײַנגעשפּאַנט אין יאָך און אַרבעט װי אַן אײזל, האָט זיך אױסגעצװאָגן און אָנגעזײפֿט מיט פּאַטשולי־זײף און אַרײַן אין אַ נײַ סיצן קלײדל מיט נײַע „באָטינקעס“ און מיט אַ ברײטער רױטער סטענגע אױפֿן שװאַרצן גלאַנצנדיקן שטערן. אַלע פֿילן זיך גוט, מחיה, פֿרײַ, גלײַך װי זײ אַלײן זײַנען נאָר װאָס אַרױס פֿון מצרים. מיט אַ קנאַק האָט דער ייִנגסטער פֿון די פּרינצן אָפּגעקלאַפּט די פֿיר קשיות, און דער פֿאָטער דער מלך, בנימין לאַסטעטשקע, האָט גענומען לאַנגזאַם, מיט זײער אַ שײנעם ניגון, אױף אַ הױך קול, ענטפֿערן אים אַ תּירוץ, דעם אַלטן תּירוץ: עבֿדים היינו ― קנעכט זײַנען מיר געװען, לפֿרעה במיצרים ― בײַ פּרעהן אין מצרים, האָט אונדז גאָט אַרױסגעצױגן פֿון דאָרטן מיט אַ שטאַרקער האַנט און מיט גרױסע װוּנדער, באַצאָלט פּרעהן מיט צען שײנע מכּות… און האָט גענומען אױסרעכענען אױף אַ קול און מיט אַ ניגון די שײנע מכּות. פּלוצעם…

פּלוצעם האָט זיך דערהערט אַ קלאַפּ אין טיר, און נאָך אַ קלאַפּ, און נאָך צװײ קלעפּ, װער זאָל דאָס זײַן?… „עפֿענען, אָדער נישט עפֿענען?“… און עס איז געבליבן, אַז יאָ עפֿענען, װאָרעם דאָס קלאַפּן איז געװאָרן װאָס װײַטער אַלץ שטאַרקער און שטאַרקער, און דער מלך און די מלכּה און די פּרינצן זײַנען אַלע געבליבן שטיל, און זלאַטקע די דינסטמױד האָט געעפֿנט די טיר, און אין שטוב זײַנען אַרײַן דאָס גאַנצע בינטל בחורים מיט זײער לידער, שמואל־אַבא פֿינגערהוט, בראָש, מיט אַ ברײטן „גוט יום־טובֿ!“… אונדזער נגיד בנימין לאַסטעטשקע, כאָטש די נשמה איז אים שױן געװען אין די פּיאַטעס, האָט זיך אָנגענומען מיט האַרץ און אַ זאָג געטאָן צו דער חבֿרה:

― אַ גוט יום־טובֿ, אַ גוט־יאָר. סקאָצל קומט. װאָס װעט איר זאָגן גוטס?

איז אַרױסגעטראָטן שמואל־אַבא פֿינגערהוט, דער גענעראַל־רעדנער מיט אַ דרשה, װי זײַן שטײגער איז, אױף דער געמישטער האַלב־רוסישער שפּראַך, און האָט אַזױ געזאָגט:

― איר זיצט דאָ אין דער ליכטיק בײַ אַ גלאָז װײַן און פּראַזדניװעטпразднив: פּראַװען דעם הײליקן יום־טובֿ, און מיר, אָרעמע פּראָלעטאַריער, פּראָפּאַדאַיעןпропадает: פֿאַרשװינדן פֿון הונגער. איך געפֿין, אַז ס'איז ניעספּראַװעדליװעнесправедливе: אומיושרדיק. איך פּריקאַזעװעприказ: באַפֿעל אײַך, איר זאָלט הײסן אונדז אָפּגעבן אײַער יום־טובֿדיקע װעטשערע און איר זאָלט נישט סמײען אַרױסלאָזן אַ פּיפּס, נישט עפֿענען קײן פֿענצטער, נישט רופֿן קײן פּאָליצײ און טאָמו פּאָדאָבאָניעтому подобные: אַזעלכע זאַכן, װאָרעם מיר װעלן מאַכן פֿון אײַך אַש… חבֿר משה, װוּ איז די באָמבע?…

די לעצטע עטלעכע װערטער זײַנען שױן געװען גענוג, דאָס גאַנצע געזינדל זאָל בלײַבן װי געלײמט, װי צוגעקאָװעט צו די ערטער. נאָר אַז דער „חבֿר משה“, אַ שװאַרצער שוסטער־בחור מיט אַ שװאַרצער פּאַטלע און מיט שװאַרצע פֿינגער, איז צוגעגאַנגען צום טיש און האָט געגעבן אַ שטעל אַװעק עפּעס אַ הױכע זאַך און אַ קײַלעכיקע, איבערגעדעקט מיט אַ שמאַטקע, ― איז פֿונעם גאַנצן הױזגעזינד געװאָרן דאָס, װאָס ס'איז אַמאָל געװאָרן פֿון לוטס װײַב, אַז זי האָט זיך אױסגעדרײט, געװאָלט זען, װאָס איז געװאָרן פֿון די שטעט סדום און עמורה…

און זלאַטקע די דינסטמױד האָט מיט קלאַפּנדיקע צײן אונטערגעטראָגן צום טיש פֿריִער די הײסע פֿעפֿערדיקע פֿיש, נאָכדעם די יױך מיט די פֿעטע קנײדלעך, לאַטקעס מיט אַלע אַנדערע גוטע זאַכן, און חבֿרה האָבן דאָס אױפֿגעקלאַפּט מיט אַזאַ אַפּעטיט, גלײַך װי זײ האָבן טאַקע באמת שױן לאַנג נישט געגעסן, און האָבן אַלע מאָל פֿאַרטרונקען מיט װײַן, און האָבן זיך געגעבן דאָס װאָרט, נישט איבערלאָזן קײן טראָפּן, אַפֿילו דאָס אײ מיט דער זרוע מיטן כּרפּס מיטן מרור מיטן חרוסת האָבן זײ צורעכט געמאַכט, נישט איבערגעלאָזט קײן זכר, קײן סימן פֿונעם סדר, אַחוץ די הגדות. און בשעת־מעשׂה האָט דער גענעראַל־רעדנער, שמואל־אַבא פֿינגערהוט, נאָך געמאַכט חוזק פֿונעם כּתרילעװקער גבֿיר, דעם עקספּלואַטאַטאָר בנימין לאַסטעטשקע. ער האָט צו אים אַזױ געזאָגט:

― אַלע מאָל זאָגן מיר די הגדה און איר עסט די קנײדלעך; נאָר װ'נאַסטאָיאַשטשעיע װרעמיאַв настоящее время: איצט זאָגט איר די הגדה און מיר עסן די קנײדלעך… לחײם, בורזשוּי, זאָל גאָט געבן, איר זאָלט װערן אַ פּראָלעטאַרי אַזױ װי מיר!… לשנה הבאה בקאָנסטיטוציע!…

עס איז שױן געװען אַרום האַלבע נאַכט, און דער אָרעמער נגיד בנימין לאַסטעטשקע מיט זײַן הױזגעזינט זײַנען נאָך אַלץ געזעסן אַרום טיש, נאָך אַלץ אין אײן שרעק! אױפֿן טיש איז נאָך אַלץ געשטאַנען דאָס „אומגליק“ ― דאָס הױכע, דאָס קײַלעכיקע, מיט דער שמאַטע איבערגעדעקט. די „חבֿרה־לײַט“ האָבן אָנגעזאָגט פֿאַרן אַװעקגײן, זײ זאָלן בלײַבן זיצן צװײ שעה אױף די ערטער, אַנישט ― װעט זײַן שלעכט… יענע נאַכט איז אין דער שטוב קײנער נישט געשלאָפֿן; מע האָט געדאַנקט גאָט, װאָס מען איז אַרױס מיטן לעבן…

― נו, און װאָס איז געװאָרן מיט יענעם הױכן קײַלעכיקן „אומגליק“, װאָס אױפֿן טיש, מיט דער שמאַטע איבערגעדעקט?… אַזױ פֿרעגט דער נײַגעריקער לעזער. און מיר באַרויִקן אים: אַ בלעכענע פּושקע פֿון שוּװאַקס, אָנגעפֿילט מיט מצה־מעל, איז נישט געפֿערלעך. זי מעג שטײן טױזנט יאָר װעט זי נישט אױפֿרײַסן, סײַדן חלילה… אַ גוטן יום־טובֿ!

געשריבן אין יאָר 1908

אַ חכם, הערט איר, איז געװען דער, װאָס האָט אײַנגעפֿירט אַ מינהג, אַז שבֿועות אינדערפֿרי זאָל מען עסן מילכיקס. װאָרעם, לאָמיר זיך נישט נאַרן, װאָס קאָן זײַן בעסער און פֿרישער און זיסער און געשמאַקער און װעלװעלער פֿון מילכיקס? אמת, צו מילכיקס באַדאַרף מען אױך האָבן געלט, נאָר װי קומט דאָס צו פֿלײש? בײַ פֿלײש איז פֿאַראַן בײנער; און מילכיקס האָט אין זיך מילך, און קעז, און פּוטער, און סמעטענע, און פּיד־סמעטענע און זױערמילך און סיראָװעטקע… הײַנט נעמט די מאכלים, װאָס מע קאָן מאַכן פֿון מילכיקס. פֿון פֿלײש האָט איר אַ יױך, אַ ראָסלפֿלײש, און עסיקפֿלײש, אַ געבראָטנס ― און שױן… פֿון מילך אָבער האָט איר קאַשע מיט מילך, לאָקשן מיט מילך, רײַז מיט מילך, און טײגלעך מיט מילך, און באַלאַבעשקעס מיט מילך, און פֿאַרפֿל מיט מילך, און גלאַט מילך; הײַנט די מאכלים פֿון קעז און פּוטער האָבן דען אַ שיעור? באַרעכנט נאָר: קרעפּלעך, און װאַרעניקעס, און װאַרניטשקעס, און אַ קוגל, און אַ מאַהינע, און אַ טײגעכץ, און קנישעס, און מנישקעס, און בלינצעס, און צרות־קנײדלעך און קאַשניקעס, און װערטליקעס, און װערטוטן. און װיפֿל איז פֿאַראַן מאכלים, װאָס מע קאָן זיך נישט אָנגעדענקען! למשל: קאָרזש מיט קעז, מאַסליטשקענעмасленая: מיט פּוטער קאַשע, און פֿיש געפּרעגלטע אױף פּוטער, און אַ באָרשט אַ מילכיקער, און ראַזשענקע, און מאַסלינקע ― אַלץ אַזעלכע פּאָטראַװעס, װאָס קײנער זאָגט זיך פֿון דעם נישט אָפּ, סײַדן שױן גאָר אַן אָפּגעריסענער נאַר, װאָס מע באַדאַרף אים געבן קײַען שטרױ…

װאָרעם איך, מע זאָל מיך אױפֿװעקן אין מיטן נאַכט און מיר דערלאַנגען מילכיקס, איז אַבי איך בין גאָר נישט פֿלײשיק, איז מיטן גרעסטן כּבֿוד! למאַי זאָל איך לײקענען? איך האַלט פֿון מילכיקס. און נישט אַזױ איך, װי „זי“. בײַ אונדז אין כּתרילעװקע הײסן מיר „די פֿרעסערס“, כאָטש עסן עסן מיר גלײַך מיט אַלע ייִדן, דאָס הײסט: קדחת אין אַ קלײן טעפּעלע. אַי, די קשיא: פֿון װאַנען נעמט זיך דער נאָמען „פֿרעסערס“? לאָז מיך אַזױ װיסן בײז! עס קאָן זײַן עס נעמט זיך דערפֿון, װאָס מיר האָבן ליב רײדן פֿון עסן. למשל, איך אַלײן האָב ליב אַרױסצוגײן אין מאַרק און שטײן בײַ די פֿיש. פֿיש איז בײַ מיר דאָס חיות. פֿאַר פֿיש װאָלט איך אַװעקגעגעבן מי־יודע װאָס! און אפֿשר נעמט זיך עס פֿון דעם, װאָס מען עסט בײַ אונדז אַ סך ברױט. למשל, בײַ מיר גײט אַװעק, קײן עין־הרע, אַ סך מעל אױף שבת, װאָרעם ס'איז פֿאַראַן בײַ מיר, נישט צו פֿאַרזינדיקן, װער ס'זאָל קײַען. איך האָב, זײ זאָלן לעבן און געזונט זײַן, דרײַ פֿערטל טוץ, און אַלע, ברוך־השם, האָבן אַפּעטיט צום עסן, מע דאַרף מיט זײ חלילה צום רבין נישט אָנקומען, בײַם דאָקטער קײן עצות נישט פֿרעגן. הלװאַי װאָלט נאָר געװען װאָס צו עסן, װאָרעם איך בין, לא־עליכם, נישט פֿון די גרױסע נגידים, דאָס הײסט, חלילה נישט קײן אָרעמאַן, נאָר קײן גבֿיר אַװדאי נישט! איך בין אַלײן אַ קרעמער בין איך; מאָלט אײַך, אַ קראָם בײַ מיר אױף אַלע ייִדישע שׂונאים! ס'איז נאָר אַן אױסרײד, נישט קײן קראָם; איך באַדאַרף זי האַלטן צוליב דעם קרובֿ, די קראָם הײסט עס. איך האָב, פֿאַרשטײט איר מיך, מײַן אײגענעם אַ קרובֿ אַ רײַכן, פֿון „איר“ צד: זײַן פֿאָטער און איר מוטערס מוטער זײַנען געװען אײגענע געשװעסטערקינדערלעך; אַפֿילו אַ װײַטלעכער קרובֿ, נאָר דאָך אַ קרובֿ. ער איז אַ יאַמפּעלער איז ער, דאָס הײסט, ער זיצט אין יאַמפּעלע און רעכנט זיך דאָרט צװישן די גבֿירים, דאָס הײסט, אַמאָל האָט ער זיך גערעכנט גאָר צװישן די גרױסע גבֿירים, הײַנט איז ער אַביסל דאָסיק, איך מײן פֿאַרדרײט… נאָר פֿונדעסטװעגן געהער זיך נישט אָן אײנס מיטן אַנדערן, זײַן שאָדן אױף מיר געזאָגט געװאָרן. װאָס ער צאָלט איבער נאָך הײַנט אַ יאָר פּראָצענט ― װאָלט געװען גענוג פֿאַר אונדז בײדן.

קומען מיר, הײסט עס, אַ מאָל צו אים אױף קבֿר־אָבֿות ― אַ מאָל איך, אַ מאָל „זי“. מע װײנט זיך אױס אַביסל, בײזערט ער זיך אַפֿילו, װיל נישט לײַדן, נאָר עס העלפֿט אים, װי דער פֿאַראַיאָריקער שנײ. ער מוז, ער מוז געבן, נישט געלט ― איז סחורה, נישט סחורה ― איז אַ װעקסל. ער האָט דען אַן אַנדער ברירה? װאָרעם „זי“, אַז זי צעװײנט זיך, איז מען גערן, אַז זי הערט אױף: „נאַ דיר, הײסט דאָס, אַבי װײן נישט!“… אַז זײ דערזעען זי פֿון דער װײַטן, װערט זײ צען לעכער אין האַרצן. זײ פּרוּװן זיך מיט תּירוצים: „מען איז נישטאָ אין דער הײם, אַװעקגעפֿאָרן פֿון יאַמפּעלע, שטאַרק פֿאַרנומען“ ― בלאָטע! װי אַ טױטן באַנקעס! „אונדזערס“ מוז אָפּגעגעבן װערן גאָר אָן אַ שום תּירוץ!… נאָר װאָס זאָלט איר קלערן? ס'איז אַװדאי נישט גוט, אַז מע דאַרף אָנקומען צו־נ־אַ מענטשן, נאָר װאָס זאָל מען טאָן? װי זאָגט מען דאָס: כּל־זמן שהנשמה בקרבי ― איז רײַב, מאָטיע! אַ מענטש, כּל־זמן ער לעבט, דאַרף ער עסן!…

שײך זאָגן עסן? נישט צוליב דאָס עסן לעבט אַ מענטש. אַ מענטש איז דאָך נישט קײן בהמה. אַ בהמה איז אַ בהמה, און אַ מענטש איז אַ מענטש; און אַ מענטש, אַז ער װעט נישט עסן, פֿון װאַנען װעט ער לעבן? אָט דערפֿון אַלײן קאָנט איר שױן פֿאַרשטײן, אַז מע האָט אַ װײַב מיט, קײן עין־הרע, נײַן פּיקערס, באַדאַרף האָבן אַ שײן פּנים אַ ברױט אָדער אַ בולקע, אַז מע לײגט אַװעק אױפֿן טיש. און אַפֿילו אַ שיסל קאַרטאָפֿל, זי מעג זײַן מיט אַ באַרג, איז גענוג אײן פֿערטל שעה, ס'זאָל נישט בלײַבן קײן שׂריד־ופּליט, גלײַך װי ס'איז גאָר קײנמאָל קײן קאַרטאָפֿל נישט געװען אױף דער װעלט אַפֿילו! ס'איז אַ מחיה צו קוקן, זאָג איך אײַך, װי מען עסט, קײן עין־הרע, בײַ מיר. איך האָב ליב צו זען װי זײ עסן, איך האָב דערפֿון פֿאַרגעניגן. און װער שמועסט פֿרײַטיק, אַז מע נעמט אַרױס די פֿרישע שמעקעדיקע חלה פֿונעם אױװן, רוף איר צונױף מײַן חבֿרה און זאָג זײ: „קינדער, ראַטעװעט!“ ― זאָלט איך זען, װי מע ראַטעװעט ― מחיה־נפֿשות! און אַז גאָט העלפֿט, ס'איז פֿאַראַן צו דער פֿרישער חלה אַ ראָסלפֿלײש, אַ הײס, מיט קנאָבל און מיט „סאָװעסט“, מיט יױך הײסט עס, געװײנלעך, מער יױך װי פֿלײש, מע קאָן זאָגן כּמעט סאַמע יױך, דעמאָלט קאָן מען טונקען און טונקען ― און, נישקשה, מען איז, ברוך־השם, גאַנץ צופֿרידן. װאָרעם װאָס טוט מען חלילה, אַז ס'איז דאָס אױך נישטאָ? האָט מען אַ ברירה דעמאָלט עסן חלה מיט ברױט, דאָס הײסט, איך האָב געװאָלט זאָגן ברױט מיט חלה. אַ ביס ברױט, אַ ביס חלה, און גלײבט מיר ― פֿאַר אַ הונגעריקן מאָגן איז דאָס אױך אַ מאכל. והראַיה, נעמט לימאָנאַד ― איר האָט װען געגעסן ברױט מיט לימאָנאַד? קײנמאָל נישט? פֿאַרזוכט אַ מאָל אױף טשיקאַװעס, נאָר בתּנאַי, איר זאָלט זיך פֿריִער רעכט אױסהונגערן, אַזױ, אַז ס'זאָל אײַך חלשן דאָס האַרץ, ציטערן די הענט און ציִען די אָדערן פֿון די פֿיס, װעט איר דעמאָלט בנאמנות פֿילן טעם גן־עדן. אַזױ שטיפּלט דאָס אַפֿילו בײַ דער צונג, װי, געװײנלעך, לימאָנאַד, נאָר אַז מען איז הונגעריק, און מען עסט דאָס מיט ברױט, איז דאָס אַ מאכל־מלכים!

איך זע, איר חידושט זיך, װאָס איך בין אַזױ קלאָר אין „הלכות אַכילה“? איך האָב דאָך אײַך געזאָגט, אַז בײַ אונדז אין כּתרילעװקע הײס איך פֿון די „פֿרעסערס“, דערפֿאַר, פֿאַרשטײט איר מיך, װאָס איך גײ מיט דעם גאַנג, אַז אַ מענטש לעבט אײן מאָל, נישט קײן צװײ מאָל, און אַז מען עסט אַ גאַנצע װאָך מכּות און שבת קדחת, דאַרף מען זען כאָטש יום־טובֿ זיך אָנטאָן אַביסל װױלטאָג. װאָס זאָגט איר, נישט אַזױ? דעריבער אַז עס קומט בײַ מיר שבֿועות, מעג זיך איבערקערן די װעלט. פֿאַראַן פֿאַר װאָס, צי ס'איז נישטאָ פֿאַר װאָס, ― אַ מילכיקע סעודה דאָס מוז זײַן, גאָר אָן אַ שום תּירוץ! קודם־כּל ― ציקאָריע מיט מילך; דאָס איז שױן אַ חוק־ולא־יעבֿור, װאָרעם „זי“, אַז עס קומט שבֿועות־צײַט, הײבט איר שױן אָן צו ציִען, זאָגט זי, דאָס האַרץ נאָכן גלעזל ציקאָריע! דאָס גלעזל ציקאָריע איז בײַ איר, זאָגט זי, טײַערער פֿונעם גאַנצן מילכיקס! מאָלט אײַך, לאָז זיך אײַך דאַכטן, אַז ס'איז נאָר גערעדט אַזױ; װאָרעם נאָכן גלעזל ציקאָריע װילט זיך נאָך עפּעס ― למשל, באָרשט. איך מײן דעם שײנעם גרינעם מילכיקן שבֿועותדיקן באָרשט, װאָס מיט באָטװינע, מיט ציבעלקעלעך און מיט יונגע בוריקלעך פֿאַרבראָקט און מיט סמעטענע פֿאַרװײַסט. אַ כּפּרה, הערט איר, אַלע עסנס פֿאַר אײן מילכיקן באָרשט אַ גוטן! בײַ אונדז, אין געמײנעם גראַד, װען עס זאָל חלילה נישט זײַן קײן באָרשט, װאָלט מען געװיס נישט אױסגעהאַלטן ייִדישקײט, נישט פּסח, נישט שבֿועות! דער חילוק איז נאָר אין דעם, װאָס צום פּסחדיקן באָרשט מוז מען האָבן אַ שטיקל פֿלײש, אָדער אַ בײנדל, אָדער אַ לעפֿל שמאַלץ, און צום שבֿועותדיקן באָרשט באַדאַרף מען נישט האָבן גאָרנישט נישט! איז פֿאַראַן אַ קאַפּ מילך אױף צו פֿאַרװײַסן דעם באָרשט ― איז גוט, אלא נישט ― מוז מען זיך באַגײן דערמיט, װאָס ער איז געקאָכט אין אַ מילכיקן טאָפּ. װאָרעם מײַן כאַליאַסטרע, קײן עין־הרע, מע זאָל זיך צו זײ װעלן צולאָזן און געבן כליעפּטשען רײנע מילך, איז נישט שײך צו זאָגן אַ ציג, ― דרײַ ציגן װאָלט געװען װינציק, און מיר בסך־הכּל פֿאַרמאָגן אונדזער אײגנס אַ האַלבע ציג, מיר האָבן, הײסט דאָס, בשותּפֿות מיט אַ שכן אַ ציג האָבן מיר. אַ װילדע זאַך, זי גײט בײַ אונדז אַלע מאָל אין שאָדן, און מיר האָבן פֿון איר אָפּגעשניטענע יאָר! נישט לאַנג האָט זי זיך מישבֿ געװען, די ציג הײסט עס, און הערט זיך גאָר אױף צו מעלקן, דאָס הײסט, מעלקן מעלקט זי זיך, נאָר קײן מילך גיט זי נישט; הײַנט גײ צי אַרױס פֿון אַזאַ חיה קרעפּלעך מיט װאַרעניקעס! „אױ, זאָג איך צו מײַן װײַב, קרעפּלעך! איך װאָלט אַװעקגעגעבן, זאָג איך, פֿאַר מילכיקע קרעפּלעך אָדער װאַרעניקעס איך װײס אַלײן נישט װאָס! טאָמער װאָלטסטו טאַקע געזען, שׂרה־זיסל, ס'זאָל זײַן, זאָג איך, קרעפּלעך, אם ירצה השם, אױף שבֿועות?“… מאַכט זי צו מיר: „פֿון װאָס, למשל?“ זאָג איך: „דערױף ביסטו דאָך עפּעס אַ בעל־הביתטע בײַ מיר“. זאָגט זי: „צו קרעפּלעך באַדאַרף זײַן אײער ― דאָס װײסטו?“ זאָג איך: „איך װײס, פֿאַר װאָס זאָל איך נישט װיסן? אַ קונץ, זאָג איך, צו מאַכן קרעפּלעך מיט אײער? װײַז אַ בריהשאַפֿט אָן אײער!“ זאָגט זי: „חכם־בלילה! װאָס זשע טוט מען מיט קעז?“ זאָג איך: „מיט קעז װאָלט שױן געװען נישקשה, שלעכט איז, װאָס אָן קעז!“ זאָגט זי: „הײַנט װאָס זשע װילסטו?“ זאָג איך: „װיל איך, זאָלסט כאָטש מאַכן רעטשענע װאַרניטשקעס“. זאָגט זי: „צו װאַרניטשקעס דאַרף מען פּוטער“. זאָג איך: „װוּ שטײט דאָס געשריבן? אין ספֿר פּראַלניק?“ זאָגט זי: „דו דאַרפֿסט בעסער װיסן װוּ עס שטײט געשריבן, דו האָסט געלערנט אין חדר“. זאָג איך: „װײסטו װאָס, מײַן װײַב, װאָס איך װעל דיר זאָגן? אַזױ װי מיר האָבן נישט קײן אײער, און נישט קײן קעז, און נישט קײן פּוטער, טאָ לאָמיר כאָטש אַזױ אַביסל רײדן פֿון מילכיקס. װאָס װאָלטסטו, כּדומה־למשל, געמאַכט אױף שבֿועות צו דער סעודה, װען דו זאָלסט, אַ שטײגער, האָבן מיט װאָס?“ זאָגט זי: „צײַט איך לעב האָב איך נישט געזען, אַ מענטש זאָל אַזױ זײַן אַרײַנגעטאָן אין דער אַכילה!“ זאָג איך: „װאָס װעט דיך אַרן, אַז מיר װעלן אַביסל רײדן? עס קאָסט דיך געלט? לאָז זיך דיר דאַכטן, עלעהײ דו האָסט אַלצדינג, אי קעז, אי פּוטער, אי אײער ― װאָס פֿאַר אַ מילכיקע סעודה װאָלטסטו מיר דעמאָלט מאַכן?“… זאָגט זי: „װאָס װאָלטסטו װעלן, איך זאָל מאַכן?“ זאָג איך: „אַ טײגעכץ“… זאָגט זי: „„זולל־וסובֿאניק דאָס איז! אַ טײגעכץ נעמט צו די גאַנצע פּוטער“… זאָג איך: „„לאָז זײַן אַ מאַהינע“… זאָגט זי: „װאָס עפּעס אַ מאַהינע?“… זאָג איך: „װילסט נישט קײן מאַהינע ― לאָז זײַן קנישעס“… זאָגט זי: „מיט װאָס? מיט קאַשע?“… זאָג איך: „ס'אַ משל! מיט קאַשע איז דאָך עס שױן קאַשניקעס!“… זאָגט זי: „װעדליק דײַן מאַנצבילשער קאָפּ פֿאַרטראָגט, קומט אױס בײַ דיר קאַשניקעס“. זאָג איך: „מסתּמא פֿאַרשטײסטו בעסער, איך װיל זיך מיט דיר נישט שפּאַרן. איך האָב פֿאַרגעסן, זאָג איך, רעכענען פֿיש, פֿיש געפּרעגלטע אױף פּוטער. װי מײנסטו?“… זאָגט זי: „אַלצדינג װילט זיך אים! מײנסט אַװדאי קאָרעשלעך?“… זאָג איך: „עס מעג זײַן קאַרפּ, און עס אַרט מיך נישט קײן שלײַען, און מיט העכטלעך, זאָג איך, װעט מען זיך אױך נישט סמען, און אַפֿילו טאָמער חלילה פּלאָטװיצעסплотвице: פּרײַסן, װעל איך דיר אױך קײן גט נישט געבן, אַבי ס'זאָל זײַן, זאָג איך, גוט געפּרעגלט“… זאָגט זי: „אַ טרײפֿענער האַלדז דאָס איז! איך האָב מורא, דו װעסט זיך נישט אָפּזאָגן פֿון געקאָכטע פֿעפֿערדיקע רױג מיט קאַרטאָפֿל“… זאָג איך: „אָך! מיטן גרעסטן כּבֿוד! אַבי ס'זאָל זײַן, זאָג איך, נאָכדעם גוטע מנישקעס“… זאָגט זי: „אַ קישקע אָן אַ דנאָ! בלינצעס קערסטו מײנען?“… זאָג איך: „נײן, בפֿירוש מנישקעס! בלינצעס איז זיך בלינצעס, און מנישקעס איז מנישקעס! מנישקעס ― דאָס איז אַזאַ מין מאכל, זאָג איך, װאָס האָט אַ טעם פֿון צרות־קנײדלעך. װאָלטסט מאַכן צרות־קנײדלעך. זאָג איך, צי אפֿשר, גלאַט קנײדלעך מיט מילך?“… זאָגט זי: „אים איז קנאַפּ די װעלט! איך װאָלט דיר אפֿשר מאַכן אַ מילכיקן קאָליש?“… זאָג איך: „מײנסט אַװדאי, מיט האַלעשקעס אָדער מיט באַלאַבעשקעס?“… זאָגט זי: באַלאַבעשקעס? פֿע! אַ קבצנישע מאכל!“ זאָג איך: „ביסטו די גרױסע גבֿירטע, אַ פּנים?“… זאָגט זי: „קײן גבֿירטע בין איך נישט, האָב איך כאָטש אַ משפּחה אַ רײַכע“… זאָג איך: „אַ סך האָסטו פֿון דײַן משפּחה!“… זאָגט זי: „מערער װי דו פֿון דײַן משפּחה אַװדאי!“…

בקיצור, מײַן משפּחה, דײַן משפּחה ― אַ װאָרט פֿאַר אַ װאָרט, װי געװײנלעך מאַן און װײַב, אַז זײ צעװערטלען זיך; מע צעקריגט זיך און מע בעט זיך גיך איבער, װאָרעם עס איז דאָך יום־טובֿ, שבֿועות אױף דער װעלט! און שבֿועות איז דאָך דער בעסטער ליבסטער יום־טובֿ פֿון אַלע ימים־טובֿים, װאָרעם װוּ האָט איר נאָך אַזאַ ליבע, זיסע, געשמאַקע זאַך, װי אַז מען איז פֿריִער אַ גאַנצע נאַכט אױף, מע זאָגט זיך אָן, װי אַ פּױק, מיט תּיקון־שבֿועות, מע גײט דורך פּאַװאָלינקע אַלע תּרי″ג מיצװות, די גאַנצע תּורה הײסט דאָס, און מע שטײט אױף גאַנץ פֿרי פֿונעם תּיקון־שבֿועות און גלײַך אין שול אַרײַן, און דאָרטן, אױפֿן ניכטערן האַרצן, הערט מען זיך דאָס אָן אַביסל פֿונעם שײנעם „אַקדמות“ יענע טײַערסטע מאכלים, פֿונעם לװיתן מיטן שור־הבר, װאָס הקדוש־ברוך־הוא האָט אַלײן אָנגעגרײט פֿאַר זײַנע ייִדעלעך אין גן־עדן, װאָס טײַכן װעלן דאָרטן פֿליסן בױמל, און דער אַלטער טײַערסטער װײַן שטײט שױן דאָרטן פֿון װען־אָן פֿאַרקאָרקעװעט אין די פֿלעשער און װאַרט, װאַרט אױף אונדז… ס'איז דאָך נישט שײך צו זאָגן! װוּ האָט איר נאָך אַזאַ אומה־ולשון, װי ייִדן, מיט אַזױ פֿיל גוטע זאַכן, װי בײַ ייִדן?… ס'איז נאָר אַ גריזאָטע, כ'לעבן, װאָס מיר האָבן מער נישט װי אײן מאָל אין יאָר שבֿועות!… האָט איר נישט בײַ זיך אַ סיגאַרעטל?…

דאָס, װאָס ס'האָט נישט געקאָנט אױספֿירן דער באַרימטער דאָקטער טאַנערHenry S. Tanner 1831-1918, האָט דורכגעפֿירט חײם חײַקין, אַ קלײן אָרעם ייִדל פֿונעם קלײנעם אָרעמען כּתרילעװקע.

דער דאָקטער טאַנער האָט געװאָלט װײַזן, אַז אַ מענטש קאָן פֿאַסטן פֿערציק טעג, און האָט זיך אָפּגעמוטשעט בסך־הכּל אױב נישט אַ טאָג אַכט און צװאַנציק, נישט מער, שיִער נישט געשטאָרבן. אי דאָס, האָט מען אים אונטערגעגאָסן מיט לעפֿעלעך װאַסער, געגעבן שלינגען שטיקלעך אײַז, צוגעהאַלטן דעם דופֿק ― אַ גאַנצן טאַרעראַם!

חײם חײַקין האָט באַװיזן, אַז מע קאָן פֿאַסטן אַ סך מער װי פֿערציק טעג, געװײנלעך נישט רצופֿים, נישט אײן טאָג נאָכן אַנדערן, נאָר דורכן יאָר זאָל זיך אָננעמען אַ מאה טעג ― אױב נישט מער.

נאָר פֿאַסטן!

װאָס מיר טראָפּנס װאַסער? װער מיר שטיקלעך אײַז? פֿאַסטן הײסט: נישט געגעסן, נישט געטרונקען אַ מעת־לעת, אמתע פֿיר און צװאַנציק שעה.

און קײן דאָקטױרים זיצן נישט בײַ דער זײַט, און האַלטן נישט בײַם דופֿק. שאַ, שטיל!

װאָס איז די מעשׂה?

חײם חײַקין איז נעבעך אַ גרױסער אבֿיון און אַ מטופּל מיט קינדער ― און פֿון זײ, פֿון די קינדער, איז ער זיך מפֿרנס.

קינדער האָט ער, מײנסטנס, מײדלעך, און זײ זײַנען אױף דער „פֿאַבריקע“, זײ אַרבעטן גילזן, און פֿאַרדינען װער אַ גילדן און װער אַ האַלבן גילדן אַ טאָג. אי דאָס ― נישט אַלע טאָג: װוּ איז שבתים? ימים־טובֿים? װוּ זײַנען די טעג פֿון „שטרײַק“? דאַנקען גאָט, אומעטום, אַפֿילו דאָ אין כּתרילעװקע, װײס מען שױן: שטרײַק!

און דערפֿון דאַרף מען צאָלן דירע־געלט ― אַ נאַס װינקל ערגעץ אין אַ קעלער.

און דערפֿון דאַרף מען קלײדן אַלעמען און שוכן, מישטײנס געזאָגט! קלײדלעך האָבן אַלע, נאָר שיך, ― אַ פּאָר אױף צװײען.

און דערפֿון דאַרף מען עסן, מישטײנס געזאָגט! מכּות עסט מען. ברױט אַ שטיקל, אָנגעשמירט מיט קנאָבל, אַ מאָל אָ קרופּניק, אַ מאָל טאַראַן אַ שטיקל, װאָס ברענט־אַרױס דאָס האַרץ, קאָן מען נאָכדעם טרינקען, טרינקען אַ גאַנצע נאַכט.

קומט צום עסן, דאַרף מען טײלן, אַלעמען אַרױסטײלן דאָס שטיקל ברױט, װי לעקעך.

― אױ דאָס עסן! אױ דאָס עסן זײערס!

אַזױ זאָגט חײַקע, חײם חײַקינס װײַב, אַ קראַנקע נעבעך, הוסט, הוסט גאַנצע נעכט.

― קײן עין־הרע! ― זאָגט דער פֿאָטער חײם חײַקין, און ער קוקט, װי די קינדער שלינגען גאַנצע שטיקער ברױט, און אַלײן װאָלט ער אױך עפּעס אַ בעלן זײַן נעמען אין מױל אַרײַן, נאָר אַז ער װעט נעמען ― װעלן די צװײ קלײניטשקע, פֿרײדקע און בײלקע, בלײַבן אָן װעטשערע.

און ער צעשנײַדט זײַן חלק ברױט אױף צװײען און גיט אַװעק די צװײ קלײניטשקע פֿרײדקען און בײלקען.

― פֿרײדקע! בײלקע! נאַט אײַך נאָך צו שטיקלעך ברױט, װעט זײַן אױף װעטשערע.

פֿרײדקע און בײלקע ציִען־אױס די דאַרע שװאַרצע הענטלעך, קוקן דעם פֿאָטער אין די אױגן אַרײַן, גלײבן נישט: אפֿשר טרײַבט ער דאָס קאַטאָװעס?… קינדער זײַנען נאַשערס: שפּילן זיך מיטן טאַטנס חלק ברױט אַזױ לאַנג, ביז זײ בײַסן אָפּ אַלע מאָל אַ שטיקל. דערזעט די מוטער און הײבט אָן שרײַען און הוסטן בשעת־מעשׂה:

― רק מען עסט, רק מען עסט!

דער פֿאָטער קאָן דאָס נישט האָרכן, װיל איר אָפּענטפֿערן, נאָר ער שװײַגט; ער קאָן נישט רײדן, ער טאָר נישט רײדן. װאָס איז ער דאָ? אַ צעבראָכענער שאַרבן. ער איז דאָ דער לעצטער שבלעצטער, איבעריק בײַ אַלעמען, איבעריק בײַ זײ, איבעריק בײַ זיך אַלײן.

װאָס, מישטײנס געזאָגט, אַז טאָן טוט ער גאָרנישט, לחלוטין גאָרנישט; נישט מחמת ער װיל נישט, אָדער מחמת עס שטײט אים נישט אָן, נאָר װײַל ס'איז נישטאָ װאָס צו טאָן! נישטאָ און גענוג! דאָס גאַנצע שטעטל קלאָגט זיך, אַז ס'איז נישטאָ װאָס צו טאָן! צונױפֿגעטריבן קײן עין־הרע, אַביסל ייִדן, אַ שׂמחה, נו־נו!

„גם זו לטובֿה!“ ― אַזױ טראַכט חײם חײַקין. גוט, װאָס ער האָט כאָטש קינדער, אַנדערע האָבן דאָס אױך נישט. נאָר אַרױסקוקן אױף קינדער!?

הערט איר? נישט גוט, אַז מע דאַרף אַרױסקוקן אױף קינדער. נישט מחמת זײ זשאַלעװען אים ― חלילה! נאָר ער אַלײן קאָן נישט. ער קאָן נישט!

ער װײס, װיִאַזױ די קינדער האָרעװען זיך אָן דעם טאָג; ער װײס, אַז מע קװעטשט פֿון זײ אַרױס דעם שװײס ביזן לעצטן טראָפּן. ער װײס!

יעדער ביסן ברױט איז בײַ אים אַ טראָפּן בלוט; ער טרינקט די קינדערס בלוט. איר הערט? ער, חײם חײַקין, טרינקט זײער בלוט. ער קאָן נישט!

― טאַטע, פֿאַר װאָס עסטו נישט? ― פֿרעגן אים די קינדער.

בײַ מיר איז הײַנט… אַ תּענית. ― ענטפֿערט זײ חײם חײַקין.

― װידער אַ תּענית? װיפֿל תּעניתים האָסטו דאָס?

― װינציקער, װיפֿל טעג אין װאָך.

און חײם חײַקין זאָגט נישט קײן ליגן. בײַ אים איז אָפֿט אַ תּענית. און דאָך איז פֿאַראַן טעג אַזעלכע, װאָס ער עסט.

און דער טאָג, װאָס חײם חײַקין פֿאַסט, איז בײַ אים דער בעסטער טאָג.

ראשית, איז דאָך דאָס אַ מיצװה פֿאַר גאָט. מער מיט אַ שטיקל עולם־הבא, װאַקסט פּראָצענט, װערט גרעסער דאָס קאַפּיטאַל…

והשנית, גײט נישט אַװעק אױף מיר קײן פּרוטה, איך דאַרף פֿאַר קײנעם נישט אָפּגעבן קײן דין־וחשבון. אמת, קײנער פֿרעגט טאַקע נישט בײַ מיר; נאָר צו װאָס דאַרף איך דאָס, אַז איך קאָן זיך באַגײן אַזױ?…

און װאָס איז װערט אָט דאָס, װאָס איך פֿיל זיך עטװאָס העכער פֿון אַ בהמה? אַ בהמה עסט אַלע טאָג, איך קאָן מיך באַגײן אַ טאָג איבער אַ טאָג. אַ מענטש דאַרף שטײן העכער פֿון, להבֿדיל, אַ בהמה.

― אַך, װען אַ מענטש זאָל קאָנען דערגײן צו דער מדרגה, אַז מע זאָל זיך באַגײן גאָר אָן עסן!… איז אָבער די קישקע, צו אַלדי שװאַרצע יאָר! ― אַזױ זאָגט חײם חײַקין צו זיך אַלײן, און מחמת הונגער הײבט ער אָן צו חקירהן, זיך אַרײַנלאָזן אין פֿילאָזאָפֿיע.

― איבער דער קישקע, איבער דער תּאװה פֿון עסן, נעמען זיך אַלע צרות אױף דער װעלט. איבער דער קישקע, איבער דער תּאװה פֿון עסן, בין איך אַ קבצן און מײַנע קינדער באַדאַרפֿן האָרעװען מיטן בלוטיקן שװײס, ריזיקירן מיטן לעבן פֿאַרן שטיקעלע ברױט.

„װאָס װאָלט זײַן, למשל, װען אַ מענטש זאָל נישט באַדאַרפֿן עסן? אַי־אַי־אַי! מײַנע קינדער װאָלטן דעמאָלט זײַן אַלע אין דער הײם! אױס האָרעװען! אױס שװיצן! אױס שטרײַקעװען! אױס ריזיקע! אױס פֿאַבריקן! אױס פֿאַבריקאַנט! אױס נגיד! אױס קבצן! אױס קינאה! אױס שׂינאה! אױס, אױס, אױס! ― אַ גן־עדן! אַ גן־עדן!“…

אַזױ טראַכט זיך חײם חײַקין און פֿאַרטיפֿט זיך װײַט אין חקירות און באַדױערט די װיסטע װעלט, און עס טוט אים באַנג, זײער באַנג, פֿאַר װאָס גאָט האָט באַשאַפֿן אַזױ דעם מענטשן, אַז ער איז גאָרנישט װײַט פֿון, להבֿדיל, אַ בהמה…

דער טאָג, װאָס חײם חײַקין פֿאַסט, זאָג איך אײַך, איז דער בעסטער טאָג פֿאַר אים, און דער טאָג פֿון אַן אמתן תּענית, פֿון תּשעה־באָבֿ, למשל, ― איז פֿאַר אים )ער שעמט זיך מודה זײַן( אַ יום־טובֿ!

איר פֿאַרשטײט? אי נישט געגעסן, אי נישט קײן בהמה, אי נישט נהנה געװען די קינדערס בלוט, אי פֿאַרדינט אַ מיצװה, אי רעכט אױסגעװײנט זיך אױף חורבן בית־המקדש.

װאָרעם װי קאָן מען װײנען, אַז מען איז זאַט? װי קאָן אַ זאַטער פֿילן צרות? אום צו פֿילן צרות באַדאַרף חלשן דאָס האַרץ!

― דער גוטער יאָר װײס זײ! גיבן נאָך דער קישקע, האָבן מורא פֿאַסטן, שענקען זײ כאַבאַר דעם רבונו של עולם ― אַ גראָשן!

אַזױ פֿלעגט זאָגן חײם חײַקין און האָט געפֿײַערט אױף די, װאָס קױפֿן זיך אױס פֿון תּענית און װאַרפֿן אַרײַן אין צדקה־פּושקע אַ האַרטן דרײַער.

דער שװערסטער פֿון אַלע תּעניתים איז תּשעה־באָבֿ. אַזױ זאָגט די װעלט.

חײם חײַקין פֿאַרשטײט נישט, פֿאַר װאָס? דער טאָג איז גרױס? איז די נאַכט קלענער. ס'איז הײס אין דרױסן? װער הײסט אײַך אַרומדרײען זיך אױף דער זון? זיצט אין שול און זאָגט. פֿאַראַן, דאַנקען גאָט, װאָס צו זאָגן.

― און איך זאָג אײַך, ― אַזױ דרינגט חײם חײַקין ― אַז תּשעה־באָבֿ איז דער גרינגסטער פֿון אַלע תּעניתים, װײַל ער איז דער בעסטער. דער בעסטער תּענית!

למשל: יום־כּיפּור אַ תּענית. „ועניתם את נפֿשותיכם“ שטײט געשריבן: „און איר זאָלט פּײַניקן אײַערע לײַבער“. בכדי װאָס? בכדי איר זאָלט אײַך אױסבעטן אַ גוט קװיטל, אַ גוט יאָר.

תּשעה־באָבֿ שטײט נישט, איר זאָלט פֿאַסטן, נאָר איר פֿאַסט אַלײן, װאָרעם װי קאָנט איר עסן דעם טאָג, װען ס'איז חרובֿ געװאָרן דאָס בית־המקדש און ייִדן האָט מען געהרגעט, װײַבער צעשניטן, קינדער געקױלעט?…

תּשעה־באָבֿ שטײט נישט, מע זאָל װײנען, נאָר עס װײנט זיך אַלײן, װאָרעם װי קאָן מען זיך אײַנהאַלטן פֿון טרערן, אַז מע דערמאָנט זיך, װאָס מיר האָבן יענעם טאָג פֿאַרלױרן?…

― אַן עבֿירה, װאָס נאָר אײן תּשעה־באָבֿ! ― זאָגט חײם חײַקין. ― אַן עבֿירה, װאָס נאָר אײן יום־כּיפּור…

― נו, און שיבֿעה־עשׂר־בתּמוז? ― רופֿט זיך אָפּ אײנער פֿון דער זײַט.

― מער נישט אײן שיבֿעה־עשׂר־בתּמוז! ― ענטפֿערט אים הײם חײַקין מיט אַ זיפֿץ.

― נו, און צום־גדליה? און אסתּר־תּענית? ― פֿרעגט אים יענער װײַטער.

― מער נישט, אַז אײן צום־גדליה! אײן תּענית־אסתּר! ― ענטפֿערט הײם חײַקין װידער מיט אַ זיפֿץ.

― ע, רב חײם! איר זײַט דאָך עפּעס גאָר אַ זולל־וסובֿאניק אױף תּעניתים!

― קאַרג תּעניתים, קאַרג תּעניתים! ― זאָגט חײם חײַקין, און ער נעמט אױף זיך פֿון איצט אָן און װײַטער פֿאַסטן ערבֿ תּשעה־באָבֿ אױך, צװײ טאָג רצופֿים, אײנס נאָכס אַנדערע.

אַ װױלע זאַך צװײ טאָג כּסדר פֿאַסטן. הערט איר? מחיה־נפֿשות!

שװער איז נאָר דאָס טרינקען! דאָס הײסט: שװער איז דאָס, װאָס מע קאָן נישט טרינקען! חײם חײַקין נעמט זיך אונטער: מיט אײן גלאָז װאַסער אַלע טאָג פֿאַסט ער אײַך אַ גאַנצע װאָך ביז שבת.

איר מײנט, ס'איז נאָר געזאָגט? בלאָטע! חײם חײַקין איז אַ מענטש, װאָס בײַ אים איז אומר־ועושׂה ― געזאָגט און געטאָן.

די גאַנצע װאָך, װאָס פֿאַר תּשעה־באָבֿ, האָט ער שױן אױפֿגעהערט עסן, געלעבט מיט אַביסל װאַסער.

װער האָט זיך אױף אים אַרומגעקוקט? אַז חײַקע זײַן װײַב איז נעבעך קראַנק, די עלטערע קינדער זײַנען בײַ די גילזעס, די קלענערע פֿאַרשטײען נאָך נישט. פֿרײדקע און בײלקע װײסן נאָר, אַז זײ זײַנען הונגעריק )און הונגעריק זײַנען זײ תּמיד(, ציט זײ נעבעך דאָס האַרץ און זײ װילן עסן.

― הײַנט האָט איר נאָך אַ חלק ברױט. ― זאָגט זײ דער פֿאָטער און צעשנײַדט זײ אױף צװײען זײַן חלק ברױט, און פֿרײדקע און בײלקע ציִען אױס די דאַרע שװאַרצע הענטלעך און קװעלן.

― טאַטע, דו עסט נישט? ― זאָגן אים די עלטערע אױף דער נאַכט בשעת װעטשערע. ― הײַנט איז דאָך נישט קײן תּענית!

― אָסור אױב איך פֿאַסט! ― זאָגט זײ דער פֿאָטער און טראַכט זיך: „אי אָפּגענאַרט, איז קײן ליגן נישט געזאָגט. װאָרעם װאָס איז אַ טרונק װאַסער? װאַסער איז נישט געגעסן און נישט געפֿאַסט“.

און אַז ס'איז געקומען ערבֿ תּשעה־באָבֿ, פֿילט זיך חײם אַזױ גוט און אַזױ גרינג, װי נאָך קײנמאָל נישט. ער פֿילט, אַז נישט נאָר ער דאַרף פֿאַרפֿאַסטן זיך, אַז נישט נאָר ער װיל עפּעס נעמען אין מױל אַרײַן, פֿאַרקערט ― ער פֿילט, אַז װען ער נעמט עפּעס אַ האַרטע זאַך, קריכט דאָס נישט אין האַלדז. עס קריכט נישט ― נו!

דאָס הײסט: עס חלשט טאַקע דאָס האַרץ זײער גוט, און הענט און פֿיס ציטערן טאַקע; עס ציט, עס ציט צו דער ערד, די כּוחות גײען אױס, און עס מלאָסנעט, און עס נודעט אױף צו חלשן. נאָר פֿע! װאָס

הײסט? אַ גאַנצע װאָך געפֿאַסט און געקומען ערבֿ תּשעה־באָבֿ ― נישט אױסגעהאַלטן!?

און חײם חײַקין נעמט זײַן חלק ברױט מיט בולבעס, רופֿט צו די קלײנע פֿרײדקע מיט דער קלײנער בײלקע און זאָגט זײ שטילערהײט:

― קינדער, נאַט אײַך, עסט, און די מאַמע לאָז נישט זען.

און פֿרײדקע און בײלקע נעמען דעם טאַטנס חלק ברױט מיט בולבעס, קוקן אױפֿן פֿאָטערס פּנים, װי ס'איז טױט, און אױף די הענט װי זײ ציטערן און טרײסלען זיך.

און חײם קוקט, װי די קינדער כאַפּן, עסן, שלינגען, און ער שלינגט די שלײַם, מאַכט־צו די אױגן, הײבט זיך אױף פֿון אָרט, קאָן זיך נישט דערװאַרטן אױף די קינדער, װאָס זײַנען בײַ די גילזעס, נעמט מיט זיך די קינות, טוט אױס די שיך, גײט אַװעק אין שול, קױם װאָס ער שלעפּט די פֿיס.

אין שול איז ער כּמעט דער ערשטער. פֿאַרכאַפּט ער אַן אָרט לעבן חזן, אױף דער איבערגעקערטער באַנק, װאָס ליגט מיט די פֿיסלעך אַרױף, באַװאָרנט זיך מיט אַ שטיקל שנױץ, װאָס ער שמעלצט דאָ צו צום פֿיסל פֿון דער באַנק, און אַלײן שפּאַרט ער זיך אָן צום װענטל פֿון דער בימה, עפֿנט אױף די קינות: „אלי ציון ועריה ― קלאָג, ציון, מיט אַלע אַלע שטעט“… און ער פֿאַרמאַכט די אױגן און זעט: „ציון“, אַ פּאַרשױן, אַ בילד פֿון אַ נקבֿה, שטײט אָנגעטאָן אין שװאַרצן, מיט אַ שװאַרצן שלײער אױפֿן פּנים, קלאָגט און װײנט און ברעכט די הענט, באַדױערט אירע קינדער, װאָס פֿאַלן אַלע טאָג, אױף פֿרעמדע ערדן, פֿאַר פֿרעמדע זינד.

און ער עפֿנט־אױף די אױגן און זעט שױן נישט מער ציון, די בילד־שײנע נקבֿה. ער דערזעט:

פֿונעם פֿאַרפּאָראָשעטן שטױביקן פֿענצטער מיט די פֿאַרברודיקטע שױבן קוקט אַרײַן אַ שאַרפֿער שטראַל פֿון דער זון, װאָס האַלט בײַ אונטערגײן אױף יענער זײַט שטעטל. און כאָטש ער מאַכט די אױגן צו, דאָך זעט ער דעם שטראַל, און נישט נאָר דעם שטראַל אַלײן ― די גאַנצע זון, די שײנע ליכטיקע זון, װאָס קײנער קאָן זי נישט זען, קײנער, נאָר ער אַלײן! חײם חײַקין קוקט אױף איר און זעט זי ― און גאָרנישט! פֿאַר װאָס? דערפֿאַר, אַ פּנים, װאָס ער איז אױסגעטאָן פֿון דער װעלט מיט אַלע אירע תּאװות… אים איז גוט… אים איז גרינג… ער קאָן שױן אַלץ איבערטראָגן… ער װעט האָבן אַ גרינגן תּענית! איר װײסט. ער װעט הײַנט האָבן אַ גרינגן, גרינגן תּענית!

און חײם חײַקין האַלט די אױגן צו און זעט פֿאַר זיך אַ מאָדנע װעלט, אַ נײַע װעלט, אַזעלכע, װאָס ער האָט נאָך קײנמאָל, קײנמאָל נישט געזען. מלאָכים עפּעס שװעבן אים פֿאַר די אױגן, און ער קוקט אױף זײ און דערקענט אין זײ זײַנע קינדער, אַלע, די גרױסע און די קלײנע, און ער װיל עפּעס זאָגן, און ער קאָן נישט רײדן… ער װיל זיך פֿאַרענטפֿערן פֿאַר זײ, אַז ער איז נישט שולדיק.. נישט ער איז שולדיק!… װאָס איז ער, הײם, שולדיק, אַז, קײן עין־הרע, אַזױ פֿיל ייִדן האָבן זיך צונױפֿגעקאָמפּאַניעט אַלע אױף אײן שטיקל אָרט, קװעטשן, דריקן, עסן אײנס דאָס אַנדערע? װאָס איז ער שולדיק, אַז מענטשן דאַרפֿן יענעמס שװײס, אַז מענטשן דאַרפֿן מענטשן־בלוט? װאָס איז ער שולדיק, אַז מענטשן זײַנען נישט דערגאַנגען צו דער מדרגה, אַז אַ מענטש אַ מענטשן זאָל נישט טרײַבן, װי מע טרײַבט אַ פֿערד צו דער אַרבעט? אַז אױף אַ פֿערד איז אױך אַ רחמנות ― גאָטס באַשעפֿעניש, צער בעלי־חײם?…

און חײם חײַקין האַלט צו די אױגן און זעט, זעט אַלצדינג, די גאַנצע װעלט, אַלע װעלטן, און אַלץ איז העל און גרינג, און עס קײַקלט זיך װי אַ רױך, און ער פֿילט, אַז עס גײט עפּעס פֿון לײַב בײַ אים, פֿון אינעװײניק, פֿון האַרצן, און ציט זיך, ציט זיך גלײַך אַרױף, און טײלט זיך אָפּ פֿון גוף, און ער פֿיל זיך גרינג, זײער־זײער גרינג, און לאָזט אַרױס אַ טיפֿן זיפֿץ, אַ לאַנגן, לאַנגן קרעכץ. און עס װערט אים גרינג. און נאָכדעם פֿילט ער ― גאָרנישט, גאָלע גאָרנישט…

אַז בערע דער שמשׂ, אַ רױט־קאָלטענעװאַטע ייִדל מיט אַ בולבעװאַטער ליפּ, איז געקומען צו גײן אין שול אַרײַן אין די זאָקן מיט די אױסגעטרעטענע פּיאַטעס און דערזען, װי חײם חײַקין זיצט אָנגעשפּאַרט דעם קאָפּ אַרױף, די אױגן אָפֿן, האָט דאָס אים פֿאַרדראָסן. גערעכנט, אַז ער דרעמלט, און האָט אָנגעהױבן װאָרטשען, בײזערן און װאַרפֿן זיך:

― אַן עזות פֿון אַ ייִדן… זיך צעלײגט אַביסל… דער גראַף פּשאַנגוצקי דאַרף אַזױ נישט זיצן… אַ פּנים, רעכט פֿאַרביסן… אַהער געקומען שלאָפֿן… רב חײם, זײַט זשע מוחל, ע, רב הײם!… רב ח־ײ־ם!…

די לעצטע שטראַלן פֿון דער זון האָבן אַרײַנגעשאָסן דורכן שול־פֿענצטער און געפֿאַלן גלײַך אױף חײם חײַקינס רויִק פּנים מיט די שװאַרצע גלאַנצנדיקע גרײַזלדיקע האָר, מיט די שװאַרצע געדיכטע ברעמען, מיט די האַלב־אָפֿענע גוטע, שװאַרצע, הונגעריקע אױגן, און האָבן דורכגעלײַכט דאָס טױטע, בלאַסע, שטענדיק הונגעריקע פּנים דורך און דורך.

יאָ, חײם חײַקין האָט געהאַט אַ גרינגן־גרינגן תּענית.

„טױטע“? „לכּבֿוד פּורים“? אין אַזאַ יום־טובֿ, װאָס איז אַ מיצװה, אַז אַ ייִד זאָל זיך מאַכן שיכּור און אַ מחבר זאָל זיך מאַכן נאַריש, פֿאַרשטעלן זיך פֿאַר אַ מאַרשעליק?! איך װײס, לעזער, אַז ס'איז הײַנט פּורים און אַז דו דאַרפֿסט זיך מאַכן שיכּור און אַז איך דאַרף זיך מאַכן נאַריש ― און איך גיב דיר פֿאָרט אַ מעשׂה פֿון צװײ טױטע ― פֿאַרפֿאַלן! דאָס אײנציקע, װאָס איך קאָן דיר העלפֿן, איז נאָר מיט אַן עצה: אױב דו האָסט שװאַכע נערװן, זאָלסטו אַקעגן נאַכט די מעשׂה נישט לײענען.

כלאַװנע, אַ שװאַרץ, אַ נידעריק־געװאַקסן און גוט־געפּאַקט ייִדל, איז געװען אַ מענטש, װאָס האָט ליב געהאַט דעם טרונק. אַ גליק, װאָס ער איז געבױרן פֿון אַ ייִדן מיט אַ ייִדענע, אַנישט װאָלט ער זיכער געװען אַ שיכּור. איך װעל אײַך נישט ערבֿ זײַן, אַז װײַל ער איז געװען אַ ייִד, האָט אים די ייִדישקײט נישט געלאָזט טרינקען אַ סך. עס קאָן זײער שײן געמאָלט זײַן, אַז טרינקען װאָלט ער אפֿשר געקאָנט פֿאַר דרײַ גױים, האָט ער אָבער נישט געהאַט פֿאַר װאָס. זײַן װײַב גיטל האָט געפֿירט זײַנע פֿינאַנצן, נישט געלאָזט, ס'זאָל אַרײַנפֿאַלן צו אים אין די הענט אַרײַן אַ מזומנער גראָשן. אומעטום, װוּ ס'איז נאָר געװען שײך צו געלט, האָט

זיך אַרױסגעשטעלט גיטל. אַרבעטן האָט טאַקע געאַרבעט ער, כלאַװנע, הײסט עס )ער איז געװען, ער זאָל מיר מוחל זײַן, אַ שוסטער(, נאָר אָפּטראָגן די אַרבעט און אָפּנעמען דאָס געלט ― דאָס פֿלעגט שױן זי אַלײן, גיטל, הײסט עס, פֿאַרשטײט זיך, אַז כלאַװנען איז אַזאַ מעשׂה נישט אָנגעשטאַנען.

― װאָס בין איך עפּעס בײַ דיר, אַ גנבֿ, צי װאָס?

אַזױ האָט געזאָגט כלאַװנע צו זײַן װײַב גיטל און באַקומען פֿון איר אַ קלאָרע תּשובֿה אױפֿן אָרט:

― חלילה! װער זאָגט דען אַ גנבֿ? ביסט נאָר אַ שיכּור. זאָג אפֿשר, אַז נײן?

אינגאַנצן אָפּלײקענען און זאָגן נײן ― איז כלאַװנען איבער דער טבֿע. און װידער צוריק, נעמען און מודה זײַן זיך, אַז ער האָט ליב דעם ביטערן טראָפּן, איז אים אָבער אױך נישט זײער אָנגענעם. פֿאַלט ער אױף אַ שׂכל און װיל אָפּקומען מיט אַ װערטל, װי זײַן שטײגער איז, מחמת כלאַװנע דער שוסטער האָט ליב נישט נאָר אַביסל בראָנפֿן ― ער האָט ליב אױך אַ װערטל, װי אַלע כּתרילעװקער אין כּתרילעװקע. ער קראַצט זיך אין באָרד, קוקט אױף דער סטעליע און זאָגט צו זײַן װײַב גיטל:

― בראָש װערט אַלצדינג אָנגערופֿן בײַ איר מיטן נאָמען שיכּור! האָסט מיך געזען, איך זאָל עמעצן שיקן? איך, אַז איך װיל אַביסל בראָנפֿן, גײ איך און קױף.

― מעגסט שױן גײן טאַקע אין דער ערד אַרײַן.

― אָך! אַבי מיט דיר ― אין פֿײַער און אין װאַסער!

― נאַ דיר און װער אַנטשטומט!

דאָס זאָגט גיטל צו איר מאַן דעם שוסטער און איז אים מכבד פֿון יענער זײַט װאַרשטאַט מיט אַ פֿליִענדיקן שטיװל, װאָס איז שױן כּמעט אינגאַנצן פֿאַרטיק, נאָר עס פֿעלט אים אַ קאָריק מיט צװײ צײלן פֿלעקלעך אין דער פּאָדעשװע. כלאַװנע נעמט צו די מתּנה מיט אַ געלעכטער און מיט אַ גלײַכװערטל, װי אַלע מאָל. און װער שמועסט, אַז גיטל קומט מיט געלט פֿאַר זײַן אַרבעט און איז אים אױך מנדר אַ פּאָר מזומנע גראָשנס, אױף פֿאָדעם און אױף װאַקס און אױף חזיר־האָר, דעמאָלט איז ער גאָר װײך װי פּוטער און זיס װי האָניק און האָט פֿון זײַן װײַב גיטל און פֿון אַלע װײַבער פֿון דער גאַנצער װעלט־בעת־מעשׂה אַן אומגעהײַער הױכע מײנונג. ער גלעט זיך דעם הױכן װײַסן שטערן )אַלע שוסטערס האָבן הױכע װײַסע שטערנס( און רעדט פֿאַרטראַכט, מעשׂה פֿילאָזאָף:

― איך װײס נישט, װאָס האָט דער שלמה המלך, זאָל מיר מוחל זײַן, געהאַט צו די װײַבער, װאָס ער פֿלעגט זײ אַזױ לײגן אין דער ערד אַרײַן? דו װײסט דאָך, װאָס שלמה המלך האָט געזאָגט אױף אײַך, צי נײן?

― װאָס דײַן „שלמה־מלך“ האָט דאָרטן געזאָגט ― װיל איך גאָרנישט װיסן. דו בעסער גײ אין מאַרק אַרײַן נאָך פֿאָדעם און נאָך װאַקס און נאָך חזיר־האָר, און זע נאָר, פֿאַרבלאָנדזשע נישט אין שענק אַרײַן.

כלאַװנע האָט זיך אַזש צעלאַכט פֿון אַזאַ װילדן געדאַנק.

― אַ משל! עס האָט אַזאַ פּנים, אַ שטײגער כּדומה, װי מע זאָל זאָגן פֿרײַטיק־צו־נאַכט יקום־פּורקן, אָדער שבת אין דער פֿרי לכה־דודי… װוּ איז דער מאַרק און װוּ איז דער שענק! און װאָס איז דאָס גלאַט פֿאַר אַן עובֿדה אין מיטן מיטװאָך שבת־צו־נאַכטס אין אַ שענק אַרײַן!…

בעת־מעשׂה צײלט כלאַװנע די גראָשנס און לײגט איבער די מטבעות פֿון אײן האַנט אין דער אַנדערער, קוקט פֿילאָזאָפֿיש אױף דער סטעליע מיט אײַן אױג, רעכנט אױס פּינקטלעך, װיפֿל געלט ער באַדאַרף האָבן אױף פֿאָדעם, װיפֿל אױף װאַקס און װיפֿל אױף חזיר־האָר, און מיט אַ טיפֿן־טיפֿן זיפֿץ און מיט שטילע טריט לאָזט ער זיך אַװעק גלײַך אין שענק אַרײַן.

װיִאַזױ האָט געהײסן יענער חכם, װאָס האָט דערקלערט מיט זײַן שׂכל, אַז פּורים זײַנען אַלע שיכּורים ניכטער? איך װאָלט אים געזאָגט, אַז ער איז מחילה אַ בהמה. פֿאַר װאָס זאָל אַ שיכּור דורכלאָזן אַזאַ טאָג װי פּורים, װען ס'איז אַ מיצװה, אַז אַ ייִד זאָל זיך אָנטרינקען װי אַ גױ און זאָל זײַן שיכּור װי לוט? דער ערשטער װאָלט פּראָטעסטירט קעגן דעם כלאַװנע דער שוסטער. אײדער ער האָט דערלעבט דעם הײליקן פּורים, זײַנען אים שיִער די אױגן אַרױס. און אַז ס'איז געקומען פּורים, איז ער קודם אַװעק אין שול צו דער מגילה, זיך אָפּגערעכנט מיט המנען, אים אױפֿגעהאַנגען אױף אַ בױם פֿופֿציק אײלן די הײך אינאײנעם מיט זײַנע צען בנים, און אָנשטאָט דעם, ער זאָל גײן אַהײם פֿאַרזוכן דעם

יום־טובֿדיקן המן־טאַש, האָט ער זיך אַרײַנגעכאַפּט אױף אַ װײַלע צו אַ פּאָר באַקאַנטע שוסטערס, גוטע ברידער, און האָט מיט זײ געגעבן אַ לעק און געטרונקען לחײם: „גאָט זאָל געבן, אַז המן מיט זײַנע צען בנים זאָלן דערלעבן איבעראַיאָר, און מיר זאָלן זײ װײַטער אױפֿהענגען אין שול אַלע אױף אײן תּליה פֿופֿציק אײלן די הײך, בכדי מיר זאָלן װידער אַ מאָל קאָנען נעמען צו ביסלעך בראָנפֿן, ונאמר אָמן“… פֿון אָט די לחײמס איז אונדזער העלד געװאָרן אַזױ בגילופֿין, אַז װיפֿל ער איז נישט געגאַנגען און געגאַנגען, האָט ער בשום־אופֿן נישט געקאָנט טרעפֿן צו זיך אַהײם. עס האָט זיך אים אױסגעװיזן, אַז דאָס געסל, װוּ ער װױנט, שפּילט זיך מיט אים אין „באַהעלטערלעך“: אָט שטײט דאָס, דאַכט זיך, אַקעגן אים און װינקט צו אים מיט אַ סך פֿײַערלעך פֿון די קלײנע פֿענצטערלעך, אָט טוט ער זיך אַ לאָז און אָט טרעפֿט ער מיטן שטערן אין װאַנט אַרײַן. פֿון װאַנען האָט זיך גענומען אַהער אַ װאַנט? פֿון זינט כלאַװנע איז צו זײַן שׂכל געקומען, געדענקט ער נישט, אַז דאָ זאָל זײַן אַ װאַנט; נישט אַנדערש, אַז דאָס האָט עמעצער אַװעקגעשטעלט אַ סוכּה. אַ פּאָטעפֿאַלנאָסט פֿון אַ ייִדן נעמען אַװעקשטעלן אין מיטן שטאָט אַ סוכּה! דאָס דאַרף זײַן רב יאָסיע דעם נגידס אַרבעט. װאָס אַ נגיד קאָן אײַנפֿאַלן ― איז דיר גאָר קײן קאַטאָװעס נישט! עס װעט אָבער אַ רוח אין זײַן שװיגערס טאַטן אַרײַן!…

― זאָל מײַן נאָמען נישט הײסן אַחשװרוש!…

און כלאַװנע דער שוסטער נעמט זיך אָן מיט בײדע הענט אָן װאַנט, טוט אַ צי צו זיך, װיל אומװאַלגערן רב יאָסיע דעם נגידס „סוכּה“ און טוט אַ פּראַל אין דער ערד אַרײַן און ציט זיך אױס װי אַ גראַף איבער דער באַרימטער כּתרילעװקער בלאָטע. און דאָרט לאָזן מיר אים ליגן אַ װײַלע, ביז מיר װעלן אַראָפּברענגען דעם צװײטן העלד פֿון אונדזער געשיכטע, װאָס ער הײסט מיט אַ גלענצנדיקן גבֿירישן נאָמען ― רױטשילד.

מיט דעם נאָמען רױטשילד האָט אים כּתרילעװקע געקרױנט דערפֿאַר, װײַל ער איז געװען אין שטאָט דער גרעסטער קבצן. דאָס הײסט אַזעלכע קבצנים, װי ער, זײַנען אין כּתרילעװקע פֿאַראַן אַזױ פֿיל, װיפֿל שטערן אין הימל, נאָר אַזאַ אַן אומגליקלעכער קבצן, אַזאַ קבצן אַ שלימזל, ― איז שױן אַפֿילו אין כּתרילעװקע נישט געװען צו אים דער צװײטער. עס גײט אַרום אױף דער װעלט אַ װערטל (שטאַמט געװיס פֿון כּתרילעװקע), אַז „צום שלימזל דאַרף מען אױך האָבן מזל“. זאָל איר טאַקע װיסן: אַ גלײַכװערטל איז, להבֿדיל, אַ תּורה.

װער איז געװען אָט דער רױטשילד און פֿון װאַנען האָט ער זיך גענומען, ― קאָן איך אײַך נישט זאָגן. ער איז געװען אַן אָרעמאַן ― דאָס װײסט איר שױן, און זײַן עובֿדה איז געװען ― גײן. איר מײנט, איבער די הײַזער? בעטן נדבֿות? האָט איר אַ טעות. זײַן גאַנג איז געװען גלאַט אַזױ אַ מין שפּאַציר איבער דער בלאָטע, נאָר מיט דריבנע טריט, און גיך־גיך, װי אַ מענטש, װאָס טוט עסק און האָט קײן צײַט נישט. אָפּשטעלן פֿלעגט ער זיך נאָר דעמאָלט, װען מע האָט אים אָפּגעשטעלט.

― שלום־עליכם, װוּהין גײט עס אַ ייִד רױטשילד?

רױטשילד בלײַבט שטײן, װישט זיך אָפּ מיט דער פּאָלע דעם שװײס, קוקט מיט מאָדנע איבערגעשראָקענע אױגן, און דאָס געל־אױסגעהונגערטע פּנים פֿאַרקנײטשט זיך בײַ אים אין אַ מין שמײכעלע, און ער טוט אַ זאָג שטיל, קױם װאָס מע הערט:

― גלאַט אַזױ זיך, מע גײט, טאָמער װעט דער אײבערשטער עפּעס צושיקן…

אָפּגעזאָגט, לאָזט זיך רױטשילד גײן װײַטער מיט זײַנע דריבנע טריט, און דער, װאָס האָט אים אָפּגעשטעלט, בלײַבט שטײן, קוקט אים נאָך אַ װײַלע, פֿאַרציט מיט די פּלײצעס, צעלאַכט זיך און טוט אַ שפּײַ:

― טפֿו! נאַט אײַך אַזאַ שלימזל!

זינט אָט דער שלימזל הײסט רױטשילד געדענקט קײנער נישט אין כּתרילעװקע, אַז ער זאָל עמעצן אָנמוטן מיט אַ בקשה װעגן עסן, בעטן אַ טרונק, אָדער אַן אָרט אױף איבערצונעכטיקן, כאָטש װיסן װײסן אַלע, אַז רױטשילד איז געװיס הונגעריק און אַז ער האָט געװיס נישט װוּ דעם קאָפּ אָנצושפּאַרן. אױף אַ הונגעריקן איז מען אין כּתרילעװקע גרױסע מבֿינים, מע קאָן זאָגן, ספּעציאַליסטן. זײ װעלן אײַך דערקענען אין דער פֿינצטער נאָכן קול אַלײן, װער ס'איז גלאַט אַזױ הונגעריקלעך און װאָלט אַ בעלן געװען, מהיכא־תּיתי, עפּעס איבערבײַסן, און װער ס'איז טאַקע שטאַרק הונגעריק, אַזױ אַז ממש עס גײט אים אױס דאָס חיות! מסתּמא האָבן זײ שױן דערױף אַזעלכע סימנים, װי, להבֿדיל, די דאָקטױרים, װאָס װעלן אײַך טרעפֿן נאָכן דופֿק, װעלכער חולה איז גלאַט אַזױ נישט־געזונט און װעלכער אין מסוכּן חלילה אױף צו שטאַרבן.

אױב מיר זאָלן קאָנען אײַנטײלן די מענטשלעך, װאָס הונגערן, אױף אַזעלכע, װאָס זײַנען גלאַט הונגעריק, און אױף אַזעלכע, װאָס זײַנען טױט־הונגעריק, װאָלט מיר מיט רעכט געקאָנט זאָגן, אַז אונדזער העלד רױטשילד געהערט צו די טױט־הונגעריקע, מחמת בײַ אים איז אָפֿטמאָל אַװעקגעגאַנגען גאַנצע טעג מיט גאַנצע נעכט, װאָס ער האָט אין זײַן מױל נישט געהאַט. און ער װאָלט געװיס אַזױ אױסגעגאַנגען אין מיטן גאַס, װען אַ גוטע נשמה זאָל זיך נישט אַרומקוקן, אַז אָן גײט דער שלימזל רױטשילד. אַז מע גיט אים עפּעס, זאָגט ער זיך נישט אָפּ, און אַז מע פֿרעגט אים, צי ער איז הונגעריק, שװײַגט ער, און אַז מע פֿרעגט אים, צי איז ער שטאַרק הונגעריק, ענטפֿערט ער אױך נישט, נאָר דאָס געל־אױסגעהונגערטע פּנים זײַנס קנײטשט זיך צונױף אין אַ מין שמײכעלע, און די איבערגעשראָקענע אױגן קוקן אַראָפּ, אַ פּנים, פֿאַר בזיון, װאָס אַ מענטש קאָן זײַן אַזױ הונגעריק, און אַ שטילער זיפֿץ רײַסט זיך אַרױס בײַ אים נישט־װילנדיק ― װער װײס, װאָס דער זיפֿץ קאָן באַדײַטן!…

די כּתרילעװקער לײַט, װאָס האָבן ליב אַ שפּאַס, גיבן אים פֿריִער עפּעס עסן און נאָכדעם טרײַבן זײ מיט אים אַביסל קאַטאָװעס:

― פּאַני רױטשילד, זאָגט דעם אמת, װיפֿל געלט פֿאַרמאָגט איר און װוּ ליגן פֿאַרבאָרגן אײַערע אוצרות?

רױטשילד לאָזט אַראָפּ די איבערגעשראָקענע אױגן, קנײטשט צונױף דאָס געל־אױסגעהונגערטע פּנים אין אַ מין שמײכעלע און שװײַגט… יונגע לײַט, עזות־פּנימער, שטײען־צו צו אים נענטער, טוען אים אַ צי בײַ אַרבל:

― שלום־עליכם, װאָס מאַכט אַ ייִד רב רױטשילד? װאָס הערט זיך עפּעס בײַ אײַך דאָרט אין פּאַריזש?

רױטשילד לאָזט אַראָפּ די איבערגעשראָקענע אױגן, קנײטשט צונױף דאָס געל־אױסגעהונגערטע פּנים אין אַ מין שמײכעלע און שװײַגט… חדר־ייִנגלעך, יונגע צוציקלעך, קלײנװאַרג, ― די לאָזן אים די גאַס נישט דורכגײן. זײ האָבן געמאַכט אױף אים אַ לידל:

פֿאַר קלײנװאַרג האָט רױטשילד מורא, נעמט ער די פֿיס אױף די פּלײצעס און מיט זײַנע דריבנע טריט לאָזט ער זיך לױפֿן אין דער װעלט אַרײַן. קלײנװאַרג לױפֿט אים נאָך און זײ הערן נישט אױף צו זינגען… דערזעען די עלטערע און שרײַען אָן אױף זײ:

― אַ נישט געדאַכט זאָלט איר װערן, שקצים, הולטײַעס, ימח־שמוניקעס! אין חדר אַרײַן, ממזרים, אין חדר אַרײַן!

פֿאַר דעם שלימזל רױטשילד װאָלט אפֿשר געװען אין כּתרילעװקע אַלע מאָל װער ס'זאָל זיך אָננעמען זײַן קריװדע, און הונגערן װאָלט מען אים אפֿשר אױך נישט געלאָזט אַזױ שטאַרק. נאָר װער איז זײ שולדיק, אָט די שלימזלען, װאָס װעלן אײַך גיכער שטאַרבן, אײדער אױסציִען אַ האַנט?… און אױסערדעם, לאָמיר שמועסן על־פּי יושר: איז דען די שטאָט כּתרילעװקע טאַקע מחויבֿ צו טראָגן אױפֿן קאָפּ יעדן שלימזל? קאַרג האָט מען אײגענע צרות מיט אײגענע װײטיקן מיט דאגות פּרנסה? מע דאַנקט גאָט, אַז מע קומט אַלײן דורך דעם טאָג און מע לעבט איבער װי עס איז די װאָך מיט װײַב און קינדער.

דערפֿאַר אָבער ― װאָס אמת איז אמת ― אַז עס קומט דער הײליקער שבת, איז רױטשילד אַ באַװאָרנטער מענטש. אַלע ייִדן זײַנען דאָך דעמאָלט אין שול, און רױטשילד איז פֿאַר די אױגן. װעט דען אַ שטאָט דערלאָזן, אַז אַ ייִד זאָל שבת הונגערן? מילא, װאָס גאָט גיט אַבי אינאײנעם, און אַן איבעריקער מענטש צום טיש איז דאָך, אײגנטלעך, נישט מער, װי אַן איבעריקער לעפֿל… האָט קײן יסורים נישט, ער װעט הונגעריק נישט אַװעקגײן, און טאָמער אַפֿילו איז די סעודה נישט אַזױ פֿױגלדיק, איז אױך אָן אַן אומגליק, די קישקע װעט מוחל זײַן, אַבי מע זיצט מיט ייִדן בײַם טיש, אױפֿן טיש זײַנען פֿאַראַן סימנים פֿון שבתדיקער חלה, בײנדלעך פֿון פֿיש און אַ פּאָר מעשענע לײַכטער פֿון די נעכטיקע בענטש־ליכט… דאָס אַלצדינג, אינאײנעם גענומען, װען עס װערט באַזונגען מיט די שײנע זיסע שבתדיקע זמירות, האָט דאָך דאָס טאַקע דעם זיבעטן חן, און אַ כּפּרה אַלע מאכלים מיט אַלע פּאָטראַװעס און נאַשערײַען, װאָס דעם מענטשנס יצר־הרע האָט אױסגעטראַכט, בכדי אַרײַנצונאַרן אונדז װאָס טיפֿער אין גיהנום…

גרױס איז דער כּוח פֿון דעם הײליקן ייִדישן שבת! איר װעט נישט דערקענען דעמאָלט נישט דעם כּתרילעװקער בעל־הבית, נישט דעם אורח זײַנעם, דעם שלימזל רױטשילד.

אָפּגעפֿאַסט אַזאַ טאָג, װי אסתּר־תּענית, קױם דערלעבט פֿאַרנאַכט גײן אין שול הערן די מגילה, רעכט נוקם געװען זיך אין המנען און אָפּגעכאַפּט אױף אײן פֿוס דעם „הרבֿ את ריבֿנו“ מיט די איבעריקע זאָגעכצן, ― האָבן זיך די אױסגעהונגערטע כּתרילעװקער אין אײן אימפּעט געלאָזט לױפֿן אַהײם װאָס גיכער אָפּצופֿאַסטן זיך, איטלעכער „אונטער זײַן װײַנשטאָק און אונטער זײַן פֿײַגנבױם“, מיט אַ פֿרישן, אַ הײסן, אַ פּורימדיקן המן־טאַש מיט מאָן. און מחמת גרױס אימפּעט, הונגער און אײַלעניש האָט מען גאָר פֿאַרגעסן אָן רױטשילדן גלײַך װי עס װאָלט קײן רױטשילד גאָר אױף דער װעלט נישט געװעזן. און רױטשילד, דערזען, אַז דער עולם לױפֿט, האָט זיך אױך געלאָזט לױפֿן מיט זײַנע דריבנע טריט, גלאַט אַזױ אין דער װעלט אַרײַן, איבער די בלאָטיקע גאַסן און געסלעך פֿון דעם געבענטשטן כּתרילעװקע.

געלאָפֿן פֿאַרבײַ די האַלב־אײַנגעפֿאַלענע און האַלב־באַלױכטענע הײַזער און הײַזלעך, האָט אונדזער הונגעריקער העלד פֿון צײַט צו צײַט געכאַפּט אַ קוק אַרײַן אַהין, דורך די פֿענצטער, און געזען קײַענדיקע מײַלער און שלינגענדיקע העלדזער. װאָס האָבן די דאָזיקע מײַלער געקײַט אַזױ געשמײַדיק, װאָס האָבן די העלדזער אַזױ געשמאַק געשלונגען ― איז אים שװער געװען צו זען, נאָר פֿאַרשטאַנען האָט ער על־פּי סבֿרא, אַז דאָס באַדאַרפֿן זײַן פֿרישע, זיסע דרײַעקעכיקע המן־טאַשן, אָנגעפֿילט מיט זיסן, צוקערדיקן מאָן, װאָס צעגײט זיך אין מױל ― טעם גן־עדן. און עמעצער האָט זיך אױפֿגעכאַפּט בײַ רױטשילדן אינעװײניק אין מאָגן און האָט אים געגעבן אַ צי בײַם האַרצן און אַ זאָג אין אױער אַרײַן: „נאַר אײנער, װאָס דרײסטו זיך אַרום אין עולם־התּוהו? עפֿן אױף אַ טיר, גײ אַרײַן און זאָג: „אַ גוט יום־טובֿ, ייִדן! אפֿשר איז פֿאַראַן בײַ אײַך מיט װאָס אָפּצופֿאַסטן זיך? שױן דעם דריטן טאָג אין מײַן מױל נישט געהאַט“… און רױטשילד דערשרעקט זיך פֿאַר זיך אַלײן. עס איז אים נאָך קײנמאָל אַזאַ געדאַנק נישט געקומען ― אַרײַנרײַסן זיך צו יענעם אין שטוב אַרײַן מעשׂה גזלן! און בכדי דער יצר־הרע זאָל אים נישט אַרױפֿפֿירן דער שװאַרץ יאָר װײס אױף װעלכע זאַכן, לאָזט ער זיך גײן אין מיטן גאַס, סאַמע אין דער רעכטער בלאָטע, און שלאָגט זיך אָן אין דער פֿינצטער אױף עפּעס אַ װײכס, אַ גראָבס און אַ לעבעדיקס, און גיט אַ פֿאַל אַנידער אין בלאָטע אַרײַן, גלײַך אױף אונדזער העלד נומער אײנס ― אױף כלאַװנע דעם שוסטער.

לאָמיר לאָזן ליגן אַ װײַלע רױטשילדן און געװאָרע װערן, װאָס מאַכט עפּעס כלאַװנע דער שוסטער.

כלאַװנע דער שוסטער )מיר בעטן בײַ אים הונדערט מאָל מחילה װאָס מיר האָבן אים געלאָזט ליגן אַזױ לאַנג אין דער בלאָטע( האָט זיך געפֿילט גאָרנישט אַזױ שלעכט אין זײַן נײַער לאַגע, װי דער לעזער שטעלט זיך פֿאָר. עס ליגט שױן אַזױ אין דער טבֿע פֿונעם מענטשן, ער זאָל זיך צופּאַסן צו יעדער לאַגע, װי ביטער און פֿינצטער זי זאָל נישט זײַן. קױם איז אים באַשערט געװען, אַז די בלאָטע, די באַרימטע כּתרילעװקער בלאָטע, זאָל זײַן זײַן געלעגער, האָט ער געזען אָנװענדן כּל־המעגלעכקײטן, אַז ער זאָל ליגן װי אַ מענטש, און נישט גלאַט אַזױ לײדיק, אָן אַ שום אַרבעט. ער האָט געפֿײַערט אױף די נגידים און האָט אױסגעלאָזט כּל־חמתו אױף רב יאָסיע דעם נגיד, ער זאָל נישט מײנען, אַז ער, כלאַװנע דער שוסטער, איז חלילה שיכּור. ער האָט אים געשװאָרן, ער זאָל אַזױ דערלעבן פֿירן ויזתאן צו דער חופּה, װי ער הײבט נישט אָן צו זײַן שיכּור. װער האָט דאָס אױסגעטראַכט אױף אים, אױף כלאַװנען, אַז ער איז אַ שיכּור? דאָס װאַקסט אַװדאי פֿון איר, פֿון זײַן װײַב ושתּי, אײַנגעזונקען זאָל זי װערן!…

אַרױסגעלאָזט דעם נאָמען ושתּי, בלײַבט כלאַװנע דער שוסטער שטיל און פֿאַרטראַכט זיך. דער נאָמען ושתּי איז אַרײַן צו אים אין מוח, װי אַ פֿלעקל, װאָס מע זעצט דאָס אַרײַן אין אַ שטיװל אַרײַן. ער געדענקט, דאַכט זיך, גאַנץ גוט, אַז אַמאָל האָט זײַן װײַב געהײסן גיטל, פּלוצעם נאַ דיר גאָר „ושתּי“!… װיִאַזױ איז דאָס געװאָרן פֿון גיטל ― ושתּי? און נישט נאָר דער נאָמען ― זי אַלײן האָט זיך איבערגעביטן, גאָרנישט דאָס װײַב, װאָס פֿריִער. אָנגעטאָן גײט זי, װי אַ קײסערינע, מיט אַ גילדענעם ספּאָדעק, און איז אינגאַנצן אײַנגעטונקען פֿון קאָפּ ביז פֿיס אין גינגאָלד. ער באַטראַכט זיך, אַז ס'איז גאָר קײן פּלאַן נישט פֿאַר אים אַצינד מיט איר זיך צו קריגן. אַדרבא, מיט אַזאַ יפֿהפֿיה דאַרף מען שלאָגן בלאַט. און ער רוקט זיך צו צו איר נענטער און נענטער, נאָר זי רוקט זיך אָפּ… זי װיל אים נישט. אַ פּנים, דערפֿאַר, װאָס ער האָט ליב אָט דאָס, װאָס מע מאַכט דערױף שהכּל נהיה בדבֿרו… אַ מכּה דער מאַמען, עס שטײט נישט אָן דעם טאַטן אירן, טאָמער װעט מען זאָגן אין שטאָט, אַז ושתּי האָט אַ מאַן אַ שיכּור!

― זאָל איך נישט דערלעבן אױפֿשטײן פֿון דעם אָרט, אױב ס'װעט קומען אַמאָל אַ טראָפּן בראָנפֿן אױף מײַנע ליפּן! ושתּי, דו הערסט, צי נײן? טאָמער גלײבסטו מיר נישט, נאַ דיר אַ האַנט תּקיעת־כּף…

און כלאַװנע ציט אױס זײַן פּעכקע גראָבע האַנט מיט די קורצע שװאַרצע פֿינגער אין דער בלאָטע אַרײַן, און ס'איז אים אַ חידוש, װאָס ושתּי האָט אַזאַ קאַלטע נאַסע האַנט מיט אַזעלכע קאַלטע גליטשיקע פֿינגער. ס'איז אוממעגלעך זי אָנצונעמען פֿאַר דער טאַליע אַזױ, אַז די נשמה זאָל איר אַרױס! און ער צענעמט די הענט און כאַפּט אַרום… דעם שלימזל רױטשילד!

די מחקרים זאָגן, אַז פֿון אַ דערשרעק קומט אַלצדינג. פֿון אַ דערשרעק איז חלילה אַ מעוברתע מפּיל, פֿון אַ גוטן איבערשרעק קאָן אַ מענטש אַראָפּ פֿון זינען, און אַ מאָל, די שעה זאָל נישט זײַן, באַקומען אַפּאָפּלעקציע און שטאַרבן. זײ זײַנען דערגאַנגען מיטן שׂכל, אַז פֿון אַז איבערשרעק קאָן אַ שיכּור זיך אױסניכטערן אין אײן מינוט. אַזױ זאָגן די מחקרים. און דעריבער װעט אונדז קײן חידוש נישט זײַן, װאָס אונדזער העלד, כלאַװנע דער שוסטער, װיבאַלד ער האָט אַרומגעכאַפּט דעם שלימזל רױטשילד, אַזױ האָט ער פֿאַר שרעק זיך שױן אױסגעניכטערט, דאָס הײסט, נישט אױף אַזױ פֿיל, ער זאָל קאָנען אױפֿשטײן פֿון דער בלאָטע און װערן אַ מענטש, װי מע רופֿט עס, אַ זעלבסטשטענדיקער; נאָר אױף אַזױ פֿיל האָט ער אָנגעהױבן קומען צו זיך, אַז אײנציקװײַז האָבן זיך אומגעקערט צו אים כּמעט אַלע זײַנע חושים. קודם־כּל איז ער דערגאַנגען דורך זײַן חוש־המישוש, אַז ושתּי איז אַ ייִד מיט אַ באָרד. נאָכדעם האָט בײַ אים אױפֿגעװאַכט דער חוש־השמיעה, און ער האָט דערהערט רײנע, קלאָרע דבורים: „שמע־ישׂראל, גװאַלד, ייִדן, ראַטעװעט!“ דער חוש־הריח האָט אים געזאָגט, אַז זײ בײדע ליגן אין דער בלאָטע, אין דער באַרימטער כּתרילעװקער עיפּושדיקער בלאָטע. נאָר װיפֿל ער האָט נישט אָנגעװענדט זײַן חוש־הראיה אױף צו דערזען, װער איז אָט דער דאָזיקער נפֿש, האָט זיך עס אים בשום־אופֿן נישט אײַנגעגעבן, מחמת די לבֿנה האָט זיך באַהאַלטן אין די געדיכטע װאָלקנס, און די פֿינצטערע נאַכט האָט פֿאַרשפּרײט אירע שװאַרצע פֿליגלען איבער גאַנץ כּתרילעװקע.

אױך רױטשילד האָט אָנגעהױבן ביסלעכװײַז קומען צו זײַנע געדאַנקען, און דער שרעק, פֿון װעלכן ס'איז אים געװען אַ מינוט צום טױט, איז שטילערהײט אַװעק פֿון אים, און בײדע אונדזערע העלדן האָבן באַקומען לשון. אָט װאָס פֿאַר אַ מין געשפּרעך צװישן זײ איז פֿאָרגעקומען. מיר גיבן אים איבער פּינקטלעך, װאָרט אין װאָרט:

כלאַװנע: װער ביסטו?

רױטשילד: ס'איז איך.

כלאַװנע: װאָס טוסטו דאָ אין דער בלאָטע?

רױטשילד: גאָרנישט.

כלאַװנע: װעלכער רוח האָט דיך אַהער געבראַכט?

רױטשילד: כ'װײס נישט.

כלאַװנע: טפֿו זאָלסטו װערן! װאָס ביסטו? אַ בעל־מלאָכה, אַ שוסטער?

רױטשילד: נײן.

כלאַװנע: װאָס־זשע, אַ בעל־הבית?

רױטשילד: נײן, נײן.

כלאַװנע: װאָס־זשע דען ביסטו, צו אַלדי שװאַרצע יאָר?

רױטשילד: איך בין… איך בין… טױט־הונגעריק.

כלאַװנע: אַזאַ מעשׂה! דו ביסט טױט־הונגעריק? המ… און איך בין טױט שיכּור… שאַ! אױב איך האָב קײן טעות נישט, ניסטו נישט אָפֿטמאָל רױטשילד? יאָ, װי איך בין אַ ייִד! איך האָב דיך באַלד דערקענט, אַז דאָס ביסטו… װיבאַלד אַזױ, טאָמער װאָלט געװען אַ סבֿרא, ברודער רױטשילד, אַז דו זאָלסט מיר העלפֿן אַרױסקריכן פֿון דער דאָזיקער בלאָטע, און אױב דו פֿילסט, אַז דו האָסט פֿיס, װאָלטן מיר בײדע זיך דורכגעגאַנגען צו מיר אַהײם עפּעס נעמען אין מױל אַרײַן, װאָרעם עס באָמבלט מיר אין קאָפּ, אַז מיר האָבן הײַנט יום־טובֿ אױף דער גאַנצער װעלט. שׂימחת־תּורה? פּורים? ― איך קאָן דיר נישט זאָגן אַקוראַט, נאָר יום־טובֿ האָבן מיר געװיס. לאָזן קומען כּל מלכי מזרח ומערבֿ און זאָגן מיר, אַז נײן, װעל איך זײ אָנשפּײַען אין פּנים!

עס האָט גענומען אַ קלײנע װײַלע, ביז די צװײ האָבן זיך אַרױסגעקאַראַטשקעט פֿון דער בלאָטע און האָבן זיך מיט גרױס מי געלאָזט אין װעג אַרײַן, אײנער אָנגעלענט אױפֿן אַנדערן, דאָס הײסט, רױטשילד האָט אונטערגעהאַלטן כלאַװנען, ער זאָל נישט פֿאַלן. מחמת אױסגעניכטערט האָט זיך בײַם שוסטער נאָר דער קאָפּ ― די פֿיס אָבער האָבן זיך אים נאָך געפּלאָנטעט, און אַז זײ זײַנען געקומען צו…

דאָ האָבן מיר בדעה איבערלאָזן אונדזערע בײדע העלדן אױפֿן שפּאַציר און אַרײַנקוקן אױף אַ מינוט צו כלאַװנע דעם שוסטער אין שטוב אַרײַן, זען, װאָס מאַכט זײַן װײַב גיטל.

װיפֿל די קריטיקער זאָלן נישט קריטיקירן, װיפֿל די אָפּשפּעטער זאָלן נישט לאַכן און חוזק מאַכן ― אַ װײַב בלײַבט אַ װײַב. עס האָט נאָר אָנגעהױבן נאַכט װערן, האָט גיטל שױן גענומען ריכטן זיך אױף איר מאַן, אַז אָט קומט ער פֿון דער מגילה אָפּפֿאַסטן זיך. צוליב דעם האָט זי איבערגעדעקט דעם טיש יום־טובֿדיק און אַװעקגעשטעלט קודם דאָס, װאָס איר כלאַװנע האָט ליב ― אַ פֿלעשל מיט אַ גלעזל. עס קאָן זײַן, אַז אין פֿלעשל איז מער נישט געװען װי אײן גלעזל, נאָר אפֿשר איז דאָרט צוליב יום־טובֿ געװען צװײ גלעזלעך. דערפֿאַר איז געזעסן אױפֿן טיש אַ דרײַעקעכיקער המן־טאַש מיט מאָן, אַ מוראדיקער, אַ גרױסער, אַ ברײטער, אַן אמתער, אַ שוסטערשער המן־טאַש. עס האָט זיך אױסגעדאַכט, װי דער המן־טאַש װאָלט גערעדט װערטער: „כלאַװנע, װוּ ביסטו? קום עס מיך!“ נאָר כלאַװנע האָט נישט געהערט; ער איז גאָר געװען בשעת־מעשׂה בײַ זײַנע חבֿרים די שוסטערס און געמאַכט מיט זײ דעם גרױסן טרונק לכּבֿוד דעם הײליקן פּורים.

אומזיסט האָט די שוסטערקע נעבעך געקוקט דורכן פֿענצטערל, זיך צוגעהערט צו דער טיר. יעדער שאָרך האָט זיך איר אױסגעװיזן, אַז דאָס גײט כלאַװנע. נאָר כלאַװנע איז נישט געגאַנגען; ער איז גאָר געלעגן בעת־מעשׂה אײנער אַלײן אין דער בלאָטע און האָט זיך אױסגעשמועסט מיט ושתּין. גיטל האָט איבערגעטראַכט אױף איר מאַן אַלצדינג, װאָס אַ װײַב קאָן איבערטראַכטן, און אַז ס'איז געװאָרן רעכט שפּעט, האָט זי געכאַפּט די יופּע אױף די פּלײצעס און איז אַװעק זוכן איר מאַן כלאַװנע. זי האָט אים נישט געפֿונען. די שוסטערס, מיט װעלכע כלאַװנע האָט אױסגעטרונקען לכּבֿוד יום־טובֿ, האָבן איר געשװאָרן, זײ זאָלן אַזױ דערלעבן איבעראַיאָר פּורים, אַז כלאַװנע איז גלײַך פֿון שול אַװעק צו זיך אַהײם און קײן טראָפּן איז צו זײ קײנעם אין מױל נישט געקומען. סײַדן אפֿשר ― אַזױ האָבן געזאָגט די שוסטערס ― ער האָט זיך ערגעץ באַגעגנט מיט שמעון־װאָלפֿן.

בײַ דעם נאָמען שמעון־װאָלף האָט גיטל אַזש אַ ציטער געטאָן. אָט דער שמעון־װאָלף קאָסט איר נעבעך גענוג געזונט.

שמעון־װאָלף איז אױך אַ שוסטער, אַזױ װי איר מאַן כלאַװנע, און האָט אױך ליב דאָס, װאָס איר מאַן כלאַװנע האָט ליב. נאָר װי קומט כלאַװנע צו אים! יענער האָט אַ שם אױף דער גאַנצער װעלט ― מע רופֿט אים גאָר אַנדערש נישט, װי שמעון־װאָלף דער שיכּור. ס'איז אַ סבֿרא, אַז זײַן טאַטע איז דערפֿון געשטאָרבן: אײנמאָל שׂימחת־תּורה האָט ער זיך אָנגעטרונקען, און עס האָט זיך אָנגעצונדן אין אים דער בראָנפֿן און ער איז פֿאַרברענט געװאָרן, אַזױ װי אַ ליכט. מיט שמעון־װאָלפֿן האָט זיך שױן אױך אײן מאָל געטראָפֿן די אײגענע מעשׂה, האָט מען אים אָפּגעלאָשן. גיטל האָט אָבער נישט געגלױבט, אַז איר מאַן זאָל זיך װידער אַ מאָל צונױפֿגײן מיט דעם שיכּורניק, נאָכדעם װי ער האָט איר געגעבן אַ האַנט תּקיעת־כּף און געשװאָרן בײַ אַ פּאָר תּפֿילין, אַז צײַט ער װעט לעבן, װעט ער זיך מיט אים קײנמאָל נישט באַגעגענען. איבער דעם איז אַרױס אין יענער צײַט אַ גרױס מחלוקת צװישן כלאַװנעס װײַב גיטל און שמעון־װאָלפֿס װײַב חנה־זיסל. דאָס מחלוקת האָט זיך אָנגעהױבן מיט װערטער און מיט װערטלעך, און אױסגעלאָזט האָט זיך עס זײער מיאוס: בײדע װײַבער האָבן זיך אַרײַנגעפּלאָנטעט אײנע דער אַנדערער אין די שלײערס, און מע האָט זײ קױם צענומען. פֿון דעמאָלט אָן רײדן נישט צװישן זיך אָט די צװײ װײַבער, און אַז זײ באַגעגענען זיך, טרעטן זיך אָפּ אײנע דער אַנדערער דעם װעג און שפּײַען אױס דרײַ מאָל.

גיטל האָט זיך לאַנג געשלאָגן מיט דער דעה, װאָס זאָל זי טאָן: צי זאָל זי גײן צו אָט דער הולטײַקע חנה־זיסל געװאָרע װערן װעגן איר מאַן, צי נײן? זי האָט מורא געהאַט, ס'זאָל נישט אַרױס דערפֿון קײן נײַער סקאַנדאַל ― און עפּעס טאַקע נאָר װי גאָט אַלײן האָט זיך אַרײַנגעמישט און איז איר געקומען צו הילף. נאָך אײדער זי האָט זיך אַ ריר געטאָן, דערזעט זי, עפּעס אַ נפֿש, אײַנגעהילט אין שװאַרצן, גײט איר אַקעגן. זי קוקט זיך אײַן אין דער פֿינצטערניש און זי דערקענט חנה־זיסלען. בײדע װײַבער זײַנען גרײט געװען אָפּשפּרינגען אײנע פֿון דער אַנדערער און אױסשפּײַען דרײַ מאָל, װי תּמיד. נאָר עפּעס אַ פֿאַרבאָרגענער כּוח האָט זײ בײדע אָפּגעהאַלטן, און זײ האָבן בײדע מיט אַ מאָל אָנגעהױבן רײדן. זײער געשפּרעך איז געװען אַ קורצער, נאָר זײער אַ פֿאַרשטענדלעכער:

― װוּהין איז אַזױ שפּעט?

― און איר װוּהין?

― איך זוך מײַן מאַנצביל.

― דאָס אײגענע װאָס איך.

― װוּ קאָנען זײ זײַן?

― איך זאָל אַזױ װיסן פֿון אים.

― מײַנער איז געװען אין שול צו דער מגילה.

― מײַנער אױך דאָרטן.

― זײַנען זײ, אַ פּנים, פֿון דאָרטן אַװעק בײדע?

― אַזױ װײַזט דאָס אױס.

און בײדע װײַבער לאָזן אַרױס אַ טיפֿן זיפֿץ און צעגײען זיך די אַהער, די אַהין.

פֿאַרװיסט און פֿאַרפֿינצטערט איז נעבעך גיטל געקומען אַהײם, געכאַפּט אַ קוק פֿאַרבײַגײענדיק אױפֿן המן־טאַש, און עס האָט זיך איר אױסגעדאַכט, אַז ער קוקט אױף איר און זאָגט צו איר: „װאָס איז די מעשׂה מיט כלאַװנען?“ פֿאַר צרות גיט זי זיך אַ װאָרף אין בעט אַרײַן און ליגט אַזױ לאַנג, ביז זי װערט אַנטשלאָפֿן. זי װערט אַנטשלאָפֿן און עס חלומט זיך איר, אַז מע קלאַפּט אין פֿענצטער און מע רופֿט זי אָן באַם נאָמען. זי װיל אױפֿהײבן דעם קאָפּ און קאָן נישט. פֿרעגט זי ליגנדיק פֿון בעט אַרױס: „װער איז דאָרטן?“ און באַקומט תּשובֿה, אַז דאָס איז חנה־זיסל די שוסטערקע מיטן שמשׂ פֿון חבֿרה־קדישא געקומען צו איר נאָך תּכריכים. גיטל פֿאַרשטײט נישט, פֿון װאַנען עס נעמט זיך צו איר אַזױ פֿיל כּוח צו רײדן װעגן אַזאַ זאַך, און זי פֿרעגט חנה־זיסלען גאַנץ קאַלטבלוטיק, גלײַך װי עס רעדט זיך װעגן אַ דײזשע ברױט אָדער װעגן אַ פֿערטל עוף אױף שבת: „זײ זײַנען פֿאַרברענט געװאָרן?“ ― „פֿאַרברענט געװאָרן“. „בײדע אינאײנעם?“ ― „בײדע אינאײנעם“. פֿאָר פּחד פֿאַלט גיטל שיִער נישט אַראָפּ פֿונעם בעט, זעצט זיך אױף און דערהערט, װי עטלעכע הענט מיט אַ מאָל שאַרן אין דער טיר, און עס שטעלן זיך איר די האָר קאַפּױר. קױם־קױם װאָס זי רעדט אַרױס:

― װער איז?

― ס'איז מיר.

― װער איז דער מיר?

― עפֿן אױף די טיר װעסטו װיסן, װער איז דער מיר.

― די טיר אין אָפֿן.

― מיר קאָנען נישט געפֿינען די קליאַמקע.

נאָכן קול האָט גיטל באַלד דערקענט, אַז דאָס איז איר מאַן, און זי כאַפּט זיך אױף געשװינד און זי עפֿנט אױף די טיר און דערזעט צװײ נפֿשות, אױסגעשמירטע, װי די שדים, און טוט אַ שפּרונג אָפּ צוריק.

― אַ גוט יום־טובֿ דיר, גיטל! ― אָט אַזױ רופֿט זיך אָן צו איר כלאַװנע און קאַטשעט זיך אַרײַן אין שטוב אַרײַן אינאײנעם מיט רױטשילדן. ― זאָל מײַן נאָמען נישט הײסן כלאַװנע, אױב דו װײסט, װער צו דיר איז געקומען! צו דיר זײַנען געקומען צו גאַסט לכּבֿוד פּורים צװײ טױטע… גאָט איז מיט דיר. װאָס האָסטו זיך אַזױ דערשראָקן? צװײ טױטע זײַנען מיר טאַקע, נאָר נישט פֿון יענער װעלט… אײנער איז טױט־שיכּור, דער אַנדערער איז טױט־הונגעריק… װער איז דאָ טױט־שיכּור און װער איז טױט־הונגעריק ― דאָס דאַרפֿסטו שױן אַלײן פֿאַרשטײן, אױב דו ביסט אַ קלוגע… װאָס קוקסטו אַזױ? האָסט אים נישט דערקענט? ס'איז דאָך רױטשילד אײַנגעזױגן זאָל װערן רב יאָסיע דער נגיד מיט דער כּתרילעװקער בלאָטע אינאײנעם! רױטשילד האָט זיך נעבעך אױסגעשמירט, אַז ס'איז אים נישט צו דערקענען. מע װאָלט געקאָנט מײנען, אַז ער האָט זיך דאָרט געקאַטשעט מיט אַלע חזירים… הערסטו, גיטל, ביסט טאַקע אַ ייִדענע אַ חכמה! ושתּי מעג זײַן פֿאַר דיר די כּפּרה! איך זע בײַ דיר דאָס שבתדיקע פֿלעשל אױפֿן טיש. דאָס האַרץ האָט דיר, אַ פּנים, געזאָגט, אַז מיר האָבן הײַנט יום־טובֿ אױף דער גאַנצער װעלט און מע דאַרף מאַכן קידוש און פֿאַרבײַסן מיט אָט דעם דרײַעקעכדיקן ממזר, ס'זאָל אױף אים קומען אַ מיתה־משונה, אַזױ װי אױף זײַן טאַטן המנען!… לחײם, רױטשילד! לאָז גאָט געבן, המן זאָל דערלעבן איבעראַיאָר, און מיר זאָלן אים װידער אַ מאָל אױפֿהענגען אין שול מיט זײַנע צען בנים אַלע אױף אײן תּליה, פֿופֿציק אײלן די הײך! װאָס שװײַגסטו, גיטל? זאָג אָמן!

― מױד! מע װעט אַ מאָל דערלעבן זען דיך אָנגעטאָן, צי נײן? נעם דאָס גלעזערנע טעלערל און גײ זיך דורך צום פֿעטער יאָסיע, װעסטו ברענגען חרוסת. אַז דו װעסט אַרײַנקומען צום פֿעטער יאָסיען, זאָלסטו זאָגן: „דער בעל־הבית מיט דער בעל־הביתטע האָבן אײַך געשיקט זאָגן, איר זאָלט דערלעבן איבעראַיאָר, און געבעטן, איר זאָלט זײ געבן חרוסת. װעסט שױן געדענקען, װאָס מע זאָגט דיר אָן? צי מע דאַרף מיט דיר איבערחזרן נאָך אַ מאָל צװאַנציק?

― ס'איז נישט אַזױ שװער, מע זאָל דאָס נישט געדענקען אױף אױסװײניק.

און לאה די מױד (אַזױ האָט מען זי גערופֿן אין דער דינסט, כאָטש בײַ זיך און בײַ אירע באַקאַנטע האָט זי געהײסן „ליזאַ“) האָט זיך געאײַלט אָנטאָן יום־טובֿדיק, און כאָטש דער גאַנצער אָנטאָן אירער איז באַשטאַנען נישט מער װי אין אַ ציצן קלײדל מיט אַ קאַפֿטל, נײַע שיך און אַ סטענגע אױף די האָר, פֿונדעסטװעגן באָברעט זי זיך שױן װײס איך װיפֿל צײַט און איז נאָך אַלץ נישט פֿאַרטיק. ס'איז תּמיד אַזױ: אַז מע װיל גיך, געדױערט עס, און אַז מע שלאָגט האַלדז־און־נאַקן, פֿאַלט פֿון די הענט. ליזאַ (לאָמיר איר טאָן צוליב און רופֿן זי אַזױ, װי איר געפֿעלט) האָט זיך אָנגעטאָן יום־טובֿדיק און איז צוגעגאַנגען צו דער בעל־הביתטע װײַזן, אַז זי איז פֿאַרטיק. די בעל־הביתטע (אַ ביסעלע שפּעטער װעלן מיר זיך מיט איר באַקענען נענטער) האָט געגעבן אַ פּליעסק מיט די הענט:

― זע־נאָר, װי זי האָט זיך אױסגעסטראָצלט! אַ רײנע פּרינצעסין! פּסנו! קײן עין־הרע! קײן בײז אױג! פֿאַרניץ געזונט און גיב כאָטש אַכטונג אױף די שיך, זאָלסט נישט אַרײַן מיט זײ אין אַ קאַלוזשע! און דאָס קלײדל, נישקשה, מעגסטו אױך אונטערהײבן אין דער בלאָטע. ס'איז פֿאַר מײַן געלט, װאָס דו האָסט בײַ מיר פֿאַרדינט, מעג איך דיר, דאַכט דיר זאָגן אַ דעה, צי נײן?

ליזאַ האָט גענומען דאָס גלעזערנע טעלערל און איז אַװעקגעגאַנגען נאָך חרוסת אָן װערטער. װאָס װעט זי איר ענטפֿערן, אַזאַ „פּערעװאַריכע“, אַז זי פֿאַרשטײט אַפֿילו נישט, אַז דאָס געלט, װאָס די דינסט האָט בײַ איר פֿאַרדינט, געהער צו דער דינסט, נישט צו איר? איר מאַקס זאָל דאָ זײַן ― ער װאָלט שױן װיסן װאָס צו ענטפֿערן אַזאַ בורזשוּיקע!.. אַ רעכטער יאַט, אָט דער מאַקס! ערשט הײַנטיקן פֿאַר־פּסח האָט זי זיך מיט אים באַקענט, גײענדיק פֿון פּאָדריאַד אײנמאָל פֿאַרנאַכט אַהײם. דעם גאַנצן װעג האָט ער מיט איר גערעדט פֿון אַזעלכע זאַכן, װאָס זי האָט זײ קײנמאָל נישט געהערט, נאָר באַלד געכאַפּט מיטן שׂכל. פֿון באַלעבאַטים האָט ער מיט איר גערעדט און פֿון אַרבעטער. ביז אַהער האָבן געװעלטיקט זײ, די באַלעבאַטים; אָט באַלד װעלן אָנהײבן געװעלטיקן מיר, אַרבעטער.

שױן אַז זײ זײַנען געװען בײַ דער טיר, האָט ער זי אַ פֿרעג געטאָן, צי זי קאָן לײענען אַ ביכל?

― אַ װאָסערס? אַ ייִדיש?

― פֿאַרשטײט זיך, אַ ייִדיש.

― פֿאַר װאָס נישט? איך נעם אַלע פֿרײַטיק בײַ רב אַלטער אַ מעשׂה־ביכל אױף איבערלײענען. אַז איך לײען איבער דאָס ביכל, גיט ער מיר איבער אַכט טאָג פֿרײַטיק אַן אַנדערס, דאָס הײסט, טאַקע די אײגענע מעשׂה, נאָר אין אַן אַנדער ביכל. מחמת די מעשׂה איז אַ לאַנגע מעשׂה, זי ציט זיך פֿון סוכּות אָן…

מאַקס הערט זי אױס מיט אַ האַלבן שמײכל:

― נישט די ביכלעך דאַרף מען לײענען. אָט װעל איך אײַך געבן אַ ביכל, װעט איר װיסן „פּאָקראַנימירпокранимир: אײַננעמען די װעלט“…

און ער קוקט זיך אַרום אױף אַלע זײַטן, ציט אַרױס פֿון דער כאָלעװע פֿון שטיװל אַ קלײן פֿאַרשמאָלצעװעט ביכעלע און גיט דאָס איבער איר, װי עפּעס אַ הײליקע זאַך, בעט, זי זאָל דאָס נישט האַלטן אױבן־אױף…

― װאָס איז דען?

― אַז מע זאָגט אײַך, זאָלט איר נישט פֿרעגן פֿאַר װאָס…

ליזאַ האָט דאָס ביכל בײַ אים צוגענומען מיט דעם אײגענעם רעספּעקט, װי ער האָט דאָס איר געגעבן, און אַז זי איז געקומען מיט דעם אַהײם, האָט זי געכאַפּט אַ מיאוסן פּסק פֿון דער בעל־הביתטע, דערפֿאַר, װאָס זי, אַז זי גײט אַװעק, פֿאַרגעסט זי דעם זײַ־געזונט. און אַז אַלע האָבן זיך געלײגט שלאָפֿן, האָט זי אַרױסגעדרײט דאָס לעמפּל און האָט זיך אַװעקגעזעצט לײענען דאָס ביכל, װאָס מאַקס האָט איר געגעבן. אױפֿן ערשטן בלעטל, גאַנץ אױבנאָן, איז געשטאַנען מיט גרױסע אותיות: אַרבעטער פֿון אַלע לענדער, פֿאַראײניקט אײַך!…

פֿון דעמאָלט אָן זעט זיך ליזאַ מיט מאַקסן אַלע פֿאַרנאַכט, און זי קאָן זיך נישט דערמאָנען, פֿון װאָסער מאָמענט זײ זײַנען איבערגעגאַנגען פֿון „איר“ אױף „דו“. זי װײס נאָר, אַז װען זי זעט אים נישט, ציט דאָס זי צו אים, װי מיט אײַזערנע צװאַנגען, און אַז זײ באַגעגענען זיך, װײס זי נישט, װוּהין די צײַט גײט אַװעק. זײ האָבן אַזױ פֿיל צו רײדן אַז עס װעט, דאַכט זיך, בײַ זײ קײנמאָל נישט אױסשעפּן זיך, און אַלץ, װאָס ער רעדט, איז צוקער־זיס. אַ נײַע װעלט האָט ער פֿאַר איר אױפֿגעעפֿנט מיט זײַנע רײד. ביז אַהער האָט זי געװוּסט, אַז װײַל זי, ליזאַ, איז אַ דינסט, און „פּערעװאַריכע“ איז אַ נגידית, דאַרף זי, ליזאַ, זײַן בײַ „פּערעװאַריכען“ אין גלות, דאַרף קאָכן און באַקן און װאַשן און רײניקן אױף דער גאַנצער שטוב. איצט לאָזט זיך אױס אַ מעשׂה גאָר פֿאַרקערט: אַז װײַל די גאַנצע שטוב שטײט אױף איר, אױף ליזאַן, דאַרף „פּערעװאַריכע“ װיסן דרך־ארץ. װוּ איז געװען איר שׂכל ביז אַהער? נישט געװען מאַקס, איז נישט געװען קײן שׂכל; געקומען מאַקס, איז געװאָרן גאָר אַנדערש. דאָס הײסט, דערװײַלע איז נאָך אַלץ אַזױ װי פֿריִער: ליזאַ איז אַ דינסט, און „פּערעװאַריכע“ ― אַ נגידית. ליזאַ קאָכט און באַקט און װאַשט און רײניקט אױף דער גאַנצער שטוב, און פּערעװאַריכע שילט און קאָרעניִעט, דאָס מױל מאַכט זיך איר נישט צו. ס'איז אָבער אַלצדינג נאָר דערװײַל, ביז אַ צײַט. עס גײט אַ צײַט, אַ גאָלדענע צײַט…

אַזױ טראַכט זיך ליזאַ, גײענדיק מיטן גלעזערנעם טעלערל צום פֿעטער יאָסיע נאָך חרוסת, און קוקט זיך אַרום אױף אַלע זײַטן, טאָמער װעט זי באַגעגענען מאַקסן. זי זעט גאָרנישט, װי די רױטע זון האַלט בײַ אונטערגײן אױף יענער זײַט שטאָט און באַפֿאַרבט מיט גינגאָלד אַ גאַנצן שטיק הימל. זי זעט גאָרנישט, װי ייִדן לױפֿן מיט פֿולע פֿלעשלעך װײַן אױף אַרבע־כּוסות, געקױפֿט בײַ מאָטיע װימאָראָזיק. דער װײַן פֿינקלט זיך אָפּ אױף דער פֿאַרגײענדיקער זון און שפּילט און צעגיסט זיך אין אַלערלײ קאָלירן. ליזאַ באַמערקט דאָס אָבער נישט. װאָס איז איר די זון? װאָס איז איר כּתרילעװקע מיט אירע ייִדן און מיט זײער װײַן אױף אַרבע־כּוסות, אַז ס'איז נישטאָ דער, װעמען זי זוכט? נאָר אָט דערהערט זי אַ קול פֿון הינטן:

― ליזאַ!

― מאַקס!

און זײ שטעלן זיך אַװעק אַביסל שמועסן, היטן זיך, מע זאָל חלילה נישט באַמערקן, װאָרעם כּתרילעװקע קאָן נאָך אַלץ נישט לײַדן, אַז אַ בחור מיט אַ מײדל זאָלן שטײן פֿראַנק און פֿרײַ אין מיטן גאַס און רײדן… און אַזױ פֿליִען די מינוטן, ביז ליזאַ טוט זיך אַ כאַפּ:

― אױ! אַ מכּה דער פּערעװאַריכע מײַנער! איך דאַרף דאָך גאָר גײן צו איר פֿעטער יאָסיע נאָך חרוסת!

― גײ, גײ, איך װעל דאָ צוּװאַרטן אַ װײַלע, ביז דו װעסט זיך אומקערן, װעל איך דיך שױן באַגלײטן ביז אַהײם.

און ליזאַ לאָזט זיך לױפֿן צום פֿעטער יאָסיע נאָך חרוסת.

„דער פֿעטער יאָסיע“ ― אַזױ האָט מען אים גערופֿן אין כּתרילעװקע דערפֿאַר, װאָס ער איז געװען אַ שײנער ייִד און אַן אַלטער און אַ בכּבֿודער און אַ נגיד און האָט קײן קינדער נישט געהאַט, אַחוץ פּלימעניקעס און פּלימעניצעס אָן אַ שיעור. כּמעט אַ האַלבע שטאָט זײַנען געװען זײַנע פּלימעניקעס און פּלימעניצעס, און אַלע האָבן זײ אַרױסגעקוקט אױף איבער הונדערט און צװאַנציק יאָר…

װיפֿל פֿאַרמאָגט דער פֿעטער יאָסיע ― דאָס האָט קײנער נישט געװוּסט, און דער פֿעטער יאָסיע אַלײן אױך נישט. אַזױ האָט מען גע־

שמועסט אין שטאָט. געזאָגט האָט מען, אַז דער פֿעטער יאָסיע איז אָנגעשטאָפּט ממון־קורח; מע װײס אַפֿילו, אַז ער האָט אַ צװאה און דאָרט איז בײַ אים אױסגערעכנט ביז דער לעצטער פּרוטה. אַלע יאָר, אַז ס'איז געקומען ערבֿ ראָש־השנה, פֿלעגט ער איבערשרײַבן די דאָזיקע צװאה, צונױפֿרופֿן אַלע פּלימעניקעס און פּלימעניצעס, און נעמען בײַ זײ „תּקיעת־כּף“, אַז טאָמער חלילה שטאַרבט ער, זאָל מען זאָגן נאָך זײַן נשמה אַ גאַנץ קײַלעכדיק יאָר קדיש און לערנען אַלע טאָג אַ פּרק מישניות. נאָכן תּקיעת־כּף האָט ער זײ אָנגעגאָסן צו גלעזלעך בראָנפֿן און געגעבן צו שטיקלעך לעקעך. די פּלימעניקעס האָבן געטרונקען לחײם, די פּלימעניצעס האָבן אים געװינטשעװעט, ער זאָל דערלעבן משיחן און דער פֿעטער יאָסיע האָט געשמײכלט מיט זײַנע שטענדיק נאַסע אױגן, געשאַמקעט מיט די ליפּן און געענטפֿערט: אָמן, אָמן.

אָט אַזױ האָט זיך עס געצױגן פֿון יאָר צו יאָר. די פּלימעניקעס מיט די פּלימעניצעס האָבן אַרױסגעקוקט מיט סכּנת־נפֿשות, נאָר דער פֿעטער יאָסיע האָט זיך עפּעס נישט אַזױ געכאַפּט. געהוסט האָט ער דװקא גאַנץ געשמאַק, אַ זאַדישקע, אַ מין אַסטמע האָט ער געהאַט, װאָס אַז ער פֿלעגט זיך פֿאַרהוסטן, האָט מען געמײנט, ס'איז אַן עק, אַז מע דאַרף שױן גײן נאָכן שמשׂ פֿון חבֿרה־קדישא. צום סוף ― גאָרנישט, אַ נעכטיקער טאָג… אַלע פּלימעניקעס און פּלימעניצעס פֿלעגן אין אַזאַ צײַט נישט אָפּטרעטן פֿון זײַן בעט:

― װי פֿילט איר זיך, פֿעטער, אַצינד?

― אַ דאַנק גאָט, פֿיל בעסער, פֿיל בעסער, איר זאָלט גאָר קײן יסורים נישט האָבן, קינדערלעך; מײַן טאַטע, זכר לבֿרכה, האָט אױך געהאַט דעם אײגענעם הוסט, װאָס איך, מיר צו לענגערע יאָר, און האָט געלעבט פֿונדעסטװעגן הונדערט מיט דרײַ יאָר, נאָך מיט אַ האַלבן. און מײַן מאַמע, עליה־השלום, ― די האָט געלעבט נאָך מער מיט אָנדערהאַלבן יאָר… אונדזער שטיקל גליק איז, װאָס מיר היטן זיך; מיר עפֿענען קײנמאָל קײן טיר און קײן פֿענצטער, און אַפֿילו קײן קװאַטירל פֿון אַ פֿענצטער אױך נישט, מחמת ס'איז אַ פּשוטע זאַך: לופֿט איז פֿאַר אַ הוסט אַ שחיטה, און פֿאַר אַ זאַדישקע ― סם־המװת…

אָט אַזױ האָט זײ אױסגערעדט דאָס האַרץ דער פֿעטער יאָסיע און אָפּגעשיקט זײ אַהײם, פֿאַרן אַװעקגאַנג געדאַנקט, װאָס זײ פֿאַרגעסן אים נישט…

אים פֿאַרגעסן? װי קאָן מען פֿאַרגעסן אָן אַזאַ געטרײַען פֿעטער, װאָס טראָגט אױפֿן קאָפּ, קײן עין־הרע, אַזױ פֿיל פּלימעניקעס מיט פּלימעניצעס? אַן אײגענער טאַטע דאַרף נישט מער טאָן, װי דער פֿעטער יאָסיע טוט פֿון זײערט װעגן אַלע יום־טובֿ. למשל, סוכּות בענטשן זײ אַלע אױף זײַן אתרוג. חנוכּה גרײט ער אָן פֿון זײערע קינדערס װעגן דרײדלעך, איטלעכן באַזונדער אַ דרײדל. פּורים מוזן די פּלימעניקעס מיט די פּלימעניצעס קומען צו אים אַלע מיט קינד און קײט האָרכן די מגילה. טאָמער חלילה פֿאַרפֿעלט אַ קינד צו דער מגילה ― איז חיות נישט זיכער! דער פֿעטער יאָסיע גיט אַכטונג. אים װעט איר נישט נאַרן. נישקשה, ער װײס, װער ס'איז געװען צו דער מגילה און װער נישט. און אַז ער האָט דערטאַפּט דעם, װאָס איז נישט געװען, האָט ער אים אָנגעכאַפּט פֿאַר אַן אױער: „פּוסטעקראַט מײנער! װוּ ביסטו געװען צו דער מגילה?“ און יענער האָט געמוזט זיך פֿאַרענטפֿערן, אױסזוכן עפּעס אַ רעכטן תּירוץ, װאָרעם דעם פֿעטער יאָסיע טאָר מען נישט דעררגזנען…

נאָר מער װי אַלע יום־טובֿים האָט ער זיך מפֿקיר געװען צוליב זײ, אַז ס'איז געקומען פּסח. דעם גאַנצן טאָג ערבֿ־פּסח האָט איר געקאָנט זען דעם פֿעטער יאָסיע זיצן אין שטוב און שטױסן צימערינג, רײַבן עפּל מיט װײַן און מיט װעלישע ניס. דער פֿעטער יאָסיע האָט אַלײן געמאַכט חרוסת פֿאַר אַלע זײַנע פּלימעניקעס און פּלימעניצעס. אַזױ איז שױן געװען בײַ אים דער מינהג אַלע ערבֿ־פּסח ― אָנמאַכן אַ פֿולע שיסל מיט חרוסת און אױסטײלן זײ אײנציקװײַז אױף טעלערלעך. און אױף מאָרגן נאָכן טיש, אַז די פּלימעניקעס מיט די פּלימעניצעס זײַנען געקומען צום פֿעטער גוט יום־טובֿ בעטן, פֿלעגט מען נישט רײדן פֿון קײן זאַך, נאָר פֿונעם חרוסת. זײ פֿלעגן זיך גאָרנישט קאָנען זאַט אָפּלױבן פֿונעם חרוסת:

― דער חרוסת איז אײַך הײַנטיקס יאָר אָפּגעראָטן, פֿעטער, מער װי אַלע יאָר.

― פֿון אײַער חרוסת איז מיר נישט איבערגעבליבן צום אַנדערן סדר, איר זאָלט זאָגן, פֿעטער, אױף אַ רפֿואה.

― מיט אײַער חרוסת האָבן מיר זיך, פֿעטער, געטײלט, װי מיט קרעפּל־פֿלײש.

― װאָס טוט איר אַרײַן, פֿעטער, אַזעלכעס אינעם חרוסת, װאָס ער קומט אַרױס בײַ אײַך אַזױ באַטעמט?

דער פֿעטער יאָסיע האָט אױסגעהערט די דאָזיקע אַלע זיסע רײד און נישט געענטפֿערט גאָרנישט, נאָר געשאַמקעט מיט די ליפּן. ער האָט געװוּסט גאַנץ גוט זײער װערט, און דאָך פֿלעגט ער אָנקװעלן פֿון זײ, װערן ברײטער װי לענגער.

גײט, טענהט, װערט הײזעריק רײדנדיק ― ס'איז אַ פֿאַרפֿאַלענע זאַך: חניפֿה איז אַ זיסער ביסן, מענטשן האָבן עס ליב, װי צוקער־לעקעך.

צװײ אינטערעסאַנטע פּאַרשױנען, מיט װעלכע מיר װעלן אײַך באַלד באַקענען, זײַנען ליזאַס באַלעבאַטים: „פּערערװע“ און „פּערעװאַריכע“.

„פּערערװע“ ― איז אַ צונעמעניש, װאָס לאָזט זיך נישט איבערזעצן אױף קײן אַנדער לשון, סײַדן אױף אונדזער ייִדיש, זאָל לעבן. אױף אונדזער ייִדיש װעט דאָס הײסן אַזױ גרױס, װי „אַ קישקע אָן אַ דנאָ“. מיט אײנעם װאָרט, „פּערערװע“ איז אַ מענטש, װאָס ס'איז אים קאַרג די װעלט ― און אָט אַזעלכער איז ער טאַקע. די גרעסטע קראָם אין כּתרילעװקע איז זײַנע, און דער גרעסטער פּדיון איז בײַ אים. װאָס ער קאָן אַ מאָל אָפּלײזן אין אײן שעה, װעלן דאָס דרײַ קרעמער נישט לײזן אין אַ װאָך ― און ס'איז אים נאָך קאַרג. ער שלעפּט קונים, שלעפּט זײ בײַ די פּאָלעס, שעמט זיך נישט אַרױסשלעפּן זײ פֿון יענעמס קלײט, כאַפּט אָפֿטמאָל פֿון די קרעמער אַ מיאוסן פּסק ― מיט אַ נאַסן בעזעם איבערן פּנים, אָדער מיט אַ קאָנאַװקע קאַלט װאַסער איבערן קאָפּ: „אַ ייִד אַ פּערערװע זאָל נישט האָבן קײן טבֿע שטעקן די נאָז, װוּ מע דאַרף נישט!“… אַזעלכע סקאַנדאַלן פֿלעגן זיך אױסלאָזן אַ מאָל נאָך מיט אַ גרעסערן סקאַנדאַל בײַם מיראָװאָי. דער מיראָװאָי, אונדזער אַלטער באַקאַנטער פּאַן מיליניעװסקי, פֿלעגט אױסהערן בײדע צדדים מיט די עדות, אױסמוסרן דעם בעל־דבר אַלײן:

― נאָװישטשע טי טאַקע פּערערװאָ? (װאָס ביסטו אַזױ זשעדנע?) כיבאַזש בעזדיטנעי יאָסיקאָ טובי ניע דיאַדיקאָ хібаж бездітней йосіка тубі нє дядіко]? (איז דען דער אָנקינדערדיקער יאָסיע דיר קײן פֿעטער?).

און כּדומה אַזעלכע רײד פֿלעגט אַרײַנזעצן אין אים דער מיראָװאָי, און די גאַנצע שטאָט האָט געמאַכט פֿון אים חוכא־וטלולא. און פּערערװע זאָל זיך עס אַפֿילו פֿאַרקרימען. גאָרנישט, גלײַך װי נישט אים מײנט מען, אָט אַזאַ נפֿש איז פּערערװע. אַצינד װעלן מיר אײַך פֿאָרשטעלן זײַן װײַב הצנועה מרת „פּערעװאַריכע“ שתּחיה.

יעדער מאַן פֿאַרמאָגט פּונקט אַזאַ װײַב װי ער איז װערט. פּערערװע האָט אַ װײַב, דאַרף זי הײסן פּערעװאַריכע. דאָס הײסט, הײסן הײסט זי ראַצל, נאָר אַ נאָמען האָט מען איר געגעבן פּערעװאַריכע, איבער איר כאַראַקטער. זי איז אַביסל אַן אײַנגעגעסענע. איטלעכן באַזונדער קאָכט זי אױס דאָס װאַסער. מען קען זי אומעטום, װי אַ בײזן שילינגער: „אָט איז זי שױן דאָ די פּערעװאַריכע!“ ― אַזױ זאָגט מען אױף איר אין מאַרק, אַז מע דערזעט זי פֿון דער װײַטן. פּערעװאַריכע, אַז זי װיל עפּעס קױפֿן, דינגט זי זיך אַזױ לאַנג, ביז מע זאָגט איר אין די אױגן, אַז זי איז אַ פּערעװאַריכע. און דאָס האָט זי דװקא פֿײַנט:

― מיט װאָס בין איך אַ פּערעװאַריכע? דערמיט, װאָס איך װיל נישט איבערצאָלן? פֿאַר מײַן געלט מעג איך מיך, דאַכט מיר, אַביסל דינגען, צי נײן? זאָגט אפֿשר, אַז נײן? אָדער אפֿשר איז בײַ מיר גנבֿיש געלט? אָדער אפֿשר מײנט איר, אַז מיר האַנדלען מיט פֿאַלשע סיגנאַציעס? אָדער אפֿשר איז גלאַט אַ מיצװה בײַ מיר נעמען טײַערער?…

פּערעװאַריכע איז אַ ייִדענע, װאָס לײגט נישט קײן כּבֿוד אױף קײנעם. אַפֿילו איר אײגענער פֿעטער יאָסיע (ער איז איר פֿעטער, נישט איר מאַנס), װאָס אַלע האָבן פֿאַר אים דרך־ארץ, האָט מורא מיט איר אָנצוהײבן. און אַז עס מאַכט זיך אַ מאָל ער פֿאַרטשעפּעט זי מיט אַ װאָרט, קאָן ער זיך פֿון איר נישט אױסבאָדן אין צען װאַסערן. דער פֿעטער יאָסיע כאַפּט זיך דעמאָלט מיט בײדע הענט בײַ די אױערן, לױפֿט אַרױס אין דרױסן מיט אַ גװאַלד:

― רבונו של עולם! שטראָף מיך מיט כּף־הקלע, מיט גיהנום, מיט װאָס דו װילסט, אַבי לײז מיך אױס פֿון פּערעװאַריכעס מױל!

דער פֿעטער יאָסיע האָט שױן געפּרוּװט אַ פּאָר מאָל סטראַשען זי מיט דער צװאה ― האָט דאָס אױך נישט געהאָלפֿן. אַדרבא, ס'איז נאָך געװען פֿיל ערגער. זי האָט זיך אין אים אַזױ אײַנגעגעסן אין די בײנער, אַז ער האָט געשװאָרן פֿאַר אַ גאַנצן מנין ייִדן, אַז זײ זאָלן װיסן, אַז טאָמער חלילה גײט ער פֿון דער װעלט, איז דאָס נאָר איבער איר, איבער אָט דער פּערעװאַריכע!

אַצינד װעלן מיר לערנען אַ קל־וחומר: מה־דאָך דער פֿעטער יאָסיע װאָס אַלע קוקן אַרױס אױף זײַן ירושה, האָט פֿון איר אָפּגעשניטענע יאָרן, הײַנט לא־כּל־שכן אַ מאַן, און נאָך אַזאַ מאַן, װי פּערערװע, על־אַחת־כּמה־וכּמה ― מעג מען דאָך אַװדאי באַגראָבן נײַן אײלן אין דער ערד, ער זאָל קײן תּחית־המתים נישט אױפֿשטײן! איך בין נישט פּערעװאַריכעס מליץ־יושר, נאָר איך גיב איר אָפּ דעם גערעכט: אַ מיצװה אױף פּערערװען. ער האָט געװוּסט נאָך פֿאַר דער חתונה, אַז זי איז אַ שלאַק פֿון זײַן ליבן נאָמען, און האָט געהאַט ביז נאָך דער חתונה דרײַסיק מאָל זי אָפּגטן; נאָר ער האָט דאָס נישט געטאָן צוליבן פֿעטער יאָסיעס ירושה. כּן־יאָבֿדו ― אַזאַ סוף מעגן האָבן אַלע זשעדנע נשמות, װאָס פֿאַרקױפֿן זיך פֿאַר געלט!

מיר לאָזן איבער פּערערװען מיט פּערעװאַריכען און קערן זיך אום צוריק צו אונדזער ליזאַן מיט איר געליבטן מאַקס.

ליזאַ איז אַרױסגעגאַנגען פֿונעם פֿעטער יאָסיִען מיטן חרוסת און האָט נאָך נישט געמאַכט קײן פֿינף טריט, איז שױן אױסגעװאַקסן מאַקס, און דאָס פּאָרל האָט זיך געלאָזט בײדע שפּאַצירן איבער דער באַרימטער כּתרילעװקער בלאָטע, װאָס באַװײַזט זיך אַרױס מיט איר גאַנצן חן, אַז עס קומט פּסח. אַלטע לײַט דערצײלן, אַז זײ געדענקען נישט, װען ס'זאָל זײַן אַ מאָל אין כּתרילעװקע אַ טרוקענער פּסח. ייִדן, זאָגן זײ, האָבן שױן אַזאַ גליק, אַז עס קומט פּסח, װערט אַ דערטרינקעניש איבער דער גאַנצער שטאָט. נאָר ערגער װי אומעטום איז דער גרױסער פּלאַץ, אָדער דער שול־הױף, דאָרט, װוּ עס שטײען אַלע שולן, בתּי־מדרשים און קלײַזלעך. די כּתרילעװקער בעל־עגלות, װאָס זײַנען שאַרף אױף צונעמענישן, האָבן דאָ אַ נאָמען געגעבן „דאָס טינטערל“. אַהין, זאָגן זײ, אַז מע פֿאָרט אַרײַן מיט אַ װאָגן ערבֿ־פּסח, דאַרף מען זיך אָפּגעזעגענען מיט װײַב און קינדער ביז העט נאָך שבֿועות.

פֿונדעסטװעגן ― לעבן זאָלן די כּתרילעװקער ייִדן! איר זאָלט זען, װי מע גײט אין שול אַרײַן, אַז סע קומט די ערשטע נאַכט פֿון פּסח, און דװקא אָנגעטאָן יום־טובֿדיק, און דװקא מיט לאַנגע קאַפּאָטעס, און דװקא אַטלעסענע. אַ סך האָבן זיך פֿאַרשפּעטיקט, לױפֿן זײ אין אײן אָטעם, כאָטש פֿאַרכאַפּן אַ ברכו. נאָר אײן מאַקס כאַפּט זיך עפּעס נישט אַזױ אין שול אַרײַן. מאַקס איז פֿאַרנומען מיט ליזאַן. ער האַלט מיט איר אינמיטן אַ שמועס נאָך פֿון פֿריִער. זײ גײען האַרט בײַ די װענט, זוכן אַ סטעזשקע, און האָבן זיך אַזױ פֿאַרטיפֿט אין זײער געשפּרעך, אַז זײ האָבן גאָרנישט באַמערקט, װוּ די צײַט איז אַהינגעקומען. פּלוצעם האָבן זיך אַ שאָט געטאָן ייִדן פֿון די שולן, און ליזאַ האָט זיך אַ כאַפּ געטאָן מיט אימפּעט:

― אױ, אַ מכּה אױף פּערעװאַריכען! מע גײט שױן פֿון שול, און דער חרוסת, מישטײנס געזאָגט…

ליזאַ האָט נישט געענדיקט די פֿראַזע. עס האָט זיך געטראָפֿן מיט איר דאָס, װאָס עס טרעפֿט זיך גאַנץ אָפֿט מיט אַ מײדל אין כּתרילעװקע: זי האָט זיך אױסגעגליטשט און האָט אַרױסגעלאָזט דאָס טעצל מיטן חרוסת גלײַך אין בלאָטע אַרײַן. אַזאַ אומגליק! ליזאַ איז געװען אױס מענטש! סע פֿאַרשטײט זיך, אַז װיפֿל ס'איז דאָ קללות אױף דער װעלט ― זײַנען זײ געפֿלױגן אױף פּערעװאַריכעס קאָפּ. מאַקס האָט זי אָבער גיך באַרויִקט:

― כאַפּט זײ בעניע, דײַנע בורזשוקעס! לײג זײ אָן אַ פֿול טעלערל מיט בלאָטע און לאָז דאָס זײַן פֿאַר חרוסת! נישקשה, זײ האָבן גוטע מאָגנס. זײ װעלן דאָס פֿאַרדײַען…

פֿאַר אַזאַ מין עצה האָט זיך ליזאַ פֿריִער װי דערשראָקן: װאָס הײסט, זי װעט אָנהאָדעװען אירע באַלעבאַטים מיט בלאָטע? נאָכדעם איז דער געדאַנק איר אַזױ געפֿעלן, אַז זי האָט זיך אַזש צעלאַכט פֿון דער דאָזיקער המצאה און האָט געטאָן אַזױ, װי מאַקס האָט איר געהײסן, און האָט זיך געלאָזט לױפֿן אַהײם װאָס גיכער, זיך דרײַ מאָל געזעגנט מיט מאַקסן, שטאַרק געקװעטשט בײַ די הענט.

עס ליגט שױן עפּעס אַזעלכעס אין דער טבֿע פֿון אַ מענטשן, אַז גאָט שיקט אונדז צו עפּעס אַ גוטע זאַך, טײלן מיר זיך דערמיט גערן מיטן צװײטן. ובפֿרט אַזאַ זאַך, װאָס איז אַ מיצװה און סע קאָסט קײן געלט נישט. אונדזער העלד פּערערװע, װי דער לעזער װײס שױן, איז עפּעס נישט אַזאַ מילדער נדבֿן, װאָס זאָל זיך מפֿקיר זײַן לטובֿת־הכּלל; נאָר אַז עס קומט די ערשטע נאַכט פֿון פּסח, דערװעקט זיך אין אים אַ געפֿיל פֿון צדקה, עס דערװאַרעמט זיך בײַ אים דאָס האַרץ, די האַנט װערט בײַ אים אױפֿגעבונדן און ער פֿאַרזאָרגט אַלע זײַנע נאָענטע שכנים מיטן פֿעטער יאָסיעס חרוסת, איטלעכן צו ביסלעך. בעת־מעשׂה שײַנט בײַ אים דאָס פּנים, װי בײַ אַ מלאך, און אַז מע װינטשט אים, ער זאָל דערלעבן איבעראַיאָר און זײַן רײַך (דאָס האָט ער דװקא ליב!), ענטפֿערט ער מיט אַ זיס שמײכעלע, װאָס איז זעלטן אױף זײַנע ליפּן: „גם אַתּם! גם אַתּם!“…

איצטיקס מאָל האָט זיך פּערערװע אַביסל פֿאַרשפּעטיקט מיטן חרוסת אױסטײלן. און איבער װעמען? איבער דער דינסט. זי איז שפּעט געקומען. אַן עזות פֿון אַ דינסט! אַ תּירוץ האָט זי צוגעטראַכט אַפֿילו זײער אַ קלוגן: דער פֿעטער יאָסיע האָט זיך פֿאַרהוסט, זאָגט זי, מיט סכּנת־נפֿשות. אַלע האָבן, זאָגט זי, געמײנט, אַז ס'איז שױן אַן עק, אױס פֿעטער יאָסיע!

― נו?

― װאָס נו?

― װאָס־זשע איז געװען?

― װאָס זאָל זײַן? געזונט און שטאַרק, אױף אַלע ייִדישע קינדער…

דער מלך מיט דער מלכּה, דאָס הײסט, פּערערװע און פּערעװאַריכע, קוקן זיך איבער אָן װערטער, לאָזן אַרױס אַ טיפֿן זיפֿץ און מע זעצט זיך אַװעק צום סדר.

דער „סדר“ איז שױן אַזױ פֿיל מאָל באַשריבן געװאָרן פֿון מיר און פֿון מײַנע קאָלעגן, אַז אַלץ, װאָס איך װעל אײַך איצטער זאָגן, װעט זײַן נישט מער, װי איבערגעקײַט פֿון פֿאַראַיאָרן. דאָס, װאָס איך װאָלט יאָ װעלן זאָגן איצט, איז נאָר אײן זאַך: װאָס פֿאַר אַ כּוח ליגט אין דעם ליבן הײליקן יום־טובֿ פּסח, אַז אַפֿילו אַזאַ קאַלטע זאַך, אַזאַ טרוקענע בריאה, װי פּערערװע ― אָסור, אױב איר װעט אים דערקענען! און פּערעװאַריכע? װוּ איז אַהינגעקומען איר מױל, װאָס קאָן זיך קײנמאָל נישט באַרויִקן? פֿון װאַנען האָט זיך גענומען צו זײ בײדע אַזאַ מילדע װײכקײט, אַזױ פֿיל פֿרײַנדלעכקײט און יום־טובֿדיקער חן אױף זײערע פּנימער? עס איז, כ'לעבן, כּדאַי צו שטײן פֿון דער װײַטן און צוזען, װי אַזױ עס גײט צו בײַ זײ דער סדר. װי אַלץ איז נײַ, אַלץ איז רײן, אַלץ גלאַנצט, װי גינגאָלד, און אַלץ זיצט בײַם טיש מיט רעספּעקט, און אַלע אױגן קוקן אַהין, אױף אײן מענטשן, אױפֿן גוטן ליבן קעניג פֿון דער דאָזיקער נאַכט, אױף פּערערװען, װי ער טײלט אױס פֿון זײַן פֿולער האַנט איטלעכן באַזונדער אױף אַ שטיקל מצה זײַן חלק מרור און חרוסת. פֿריִער פֿון אַלע באַקומט איר חלק, װי דער עטיקעט פֿאָדערט עס, די קעניגן (פּערעװאַריכע). נאָך דער קעניגן באַקומען צו ביסלעך מרור און חרוסת די פּרינצן (די קינדער זײערע), װאָס קוקן אַרױס אױף דעם, װי אױף עפּעס רעכטס. נאָך די קינדער באַקומט אױך די דינסט אַ היפּשן חלק (דאָס איז שױן מחמת גוטסקײט), און ערשט אַז די גאַנצע קעניגלעכע פֿאַמיליע איז שױן אַרומגעטײלט מיט מרור און חרוסת, נעמט דער קעניג (פּערערװע) און לײגט זיך אָן אַלײן אױך אַ היפּשע פּאָרציע, זאָגט דעם „הנני מוכן ומזומן“ מיט אַ שײנעם ניגון, מאַכט די ברכה און עסט אָנגעלענט, מיט ברײטקײט, װי עס פּאַסט פֿאַר אַ מלך. אױף אים קוקנדיק, נעמט זיך די מלכּה אױך צום עסן, װי דער עטיקעט פֿאָדערט עס, און אױף זײ קוקנדיק, טראָגן אױך די קינדער צו צום מױל דעם חרוסת און פֿאַרקרימען זיך:

― אױ! װאָס איז דאָס פֿאַר אַ מין חרוסת?… קריצט אונטער די צײן און שמעקט מיט… פֿע!

אַן אַנדערס מאָל װאָלטן חבֿרה קלײנװאַרג זיך נישט גענאַרט פֿאַר אַזאַ עזות: זאָגן אױף חרוסת „פֿע“!… איצטיקס מאָל אָבער איז זײ אָפּגעלאָפֿן גלאַט, װײַל דער מלך מיט דער מלכּה זײַנען אַלײן אױך געבליבן זיצן מיט פֿולע מײַלער, נישט אַהין, נישט אַהער: אײַנשלינגען ― קאָן מען נישט, אױסשפּײַען ― טאָר מען נישט… נאָר אײן ליזאַ איז געזעסן און געקײַט, װי אַ קאַלב, איר חלק מצה (דעם חרוסת האָט זי באַצײַטנס אַראָפּגעלאָזט אונטערן טיש…). מיט אַ שײנעם חרוסת האָט זײ הײַנטיקן פּסח דער פֿעטער יאָסיע מכבד געװען! װאָלט כאָטש דער פֿעטער יאָסיע געװען זײַן פֿעטער, נישט אירער, װאָלט שױן פּערעװאַריכע אָפּגעשפּילט פּערערװען אַ סדר, אַז עס װאָלט אים פֿינצטער געװאָרן די װעלט און נימאס דאָס קעניגן… הײַנט די בזיונות פֿון די שכנים ― װאָס װעלן די שכנים זאָגן? און כּך־הװה ― אַזױ װי דאָס האַרץ האָט איר געזאָגט: זײ זײַנען נאָך נישט פֿאַרטיק געװאָרן מיטן ערשטן האַלבן סדר, האָט זיך געעפֿנט די טיר און עס האָבן אָנגעהױבן גײן שלוחים פֿון די שכנים אײנס נאָך דאָס אַנדערע:

― נאַט אײַך אָפּ אײַער חרוסת…

― דער טאַטע האָט אײַך געשיקט זאָגן אַ דאַנק פֿאַרן חרוסת…

― אַזאַ חרוסת עסט שױן בעסער איר אַלײן געזונטערהײט…

אױף מאָרגן פּסח נאָכן טיש זײַנען אַלע פּלימעניקעס און פּלימעניצעס מיט זײערע קינדער געקומען, װי דער מינהג איז, צום פֿעטער יאָסיע יום־טובֿ בעטן. דער פֿעטער יאָסיע האָט זײ אָנגעגרײט אַ טיש פֿון כּל־טובֿ: דעם בעסטן ראָזשינקעס־װײַן )צעמישט מיט פּסחדיקן װאַסער(, אַ סך װעלישע ניס )צום מײנסטן, פּוסטע( און זילבערנע כּוסות מיט פּסחדיקע גלעזלעך אָן אַ שיעור. דער פֿעטער יאָסיע אין זײַן יום־טובֿדיקן צעריסענעם, נאָר זײַדענעם אױסגענײטן כאַלאַט, מיט דער געשטיקטער יאַרמלקע אױפֿן קאָפּ, האָט אױסגעזען װי אַ טערקישער פּאַשאַ, װאָס האָט אַזױ ליב געסט, אַז ער װאָלט זײ אַװעקגעגעבן די נשמה. ער האָט נישט גערוט, נישט געקאָנט זען, טאָמער זיצט אײנער אָן אַרבעט, און האָט אַלץ געבעטן:

― קנאַקט, קינדערלעך, קנאַקט ניס און פֿאַרטרינקט מיט װײַן, נאָר װערט נישט שיכּור… פֿאַרגעסט נישט, אַז מיר האָבן הײַנט בײַנאַכט נאָך אַ סדר מיט נאָך אַ מאָל אַרבע־כּוסות, מיט נאָך אַ מאָל מרור און חרוסת…

― דער חרוסת איז אײַך הײַנטיקס יאָר אָפּגעראָטן, פֿעטער, מער װי אַלע יאָר.

― פֿון אײַער חרוסת איז מיר נישט איבערגעבליבן צום אַנדערן סדר, איר זאָלט זאָגן, פֿעטער, אױף אַ רפֿואה.

― מיט אײַער חרוסת האָבן מיר זיך, פֿעטער, געטײלט, װי מיט קרעפּל־פֿלײש.

― װאָס טוט איר אַרײַן פֿעטער, אַזעלכעס אינעם חרוסת, װאָס ער קומט אַרױס בײַ אײַך אַזױ באַטעמט?

אָט אַזעלכע קאָמפּלימענטן זײַנען געפֿלױגן פֿון אַלע זײַטן, פּונקט װי אַלע יאָר. נאָר אײן פּערערװע מיט פּערעװאַריכען האָבן געשװיגן, געקוקט אײנס אױף דאָס אַנדערע און געקאָכט זיך שטילערהײט אינעװײניק, אַזױ לאַנג, ביז פּערעװאַריכע האָט דערפֿילט, אַז עס פּלאַצט אין איר די גאַל, אַז טאָמער װעט זי שװײַגן נאָך אײן מינוט, איז אַן עק פֿון איר לעבן! ― און זי האָט אױפֿגעעפֿנט איר מױל און האָט אַװעקגעלײגט אַ מענה־לשון, אַזױ װי זי קאָן, און האָט זײ אַלעמען אָנגערופֿן מיטן אמתן נאָמען, װאָס זײ האָבן פֿאַרדינט:

― פֿאַרשטאָכענע אױגן! פֿאַלשע מענטשן! פֿאַרקױפֿטע נשמות! כאַליפֿאָסניקעסחניפֿותניקעס! טעלער־לעקער!… מע גיט אײַך אַביסל װײס איך װאָס, אַביסל גאָט זאָל מיך נישט שטראָפֿן פֿאַר די רײד, און מע זאָגט אײַך, ס'איז חרוסת, ― לעקט איר די פֿינגער!?…

אַ באָמבע זאָל געװען אַראָפּפֿאַלן פֿון סטעליע און פּלאַצן בײַם פֿעטער יאָסיען אין שטוב, װאָלט זי נישט באַדאַרפֿט אָנמאַכן אַזאַ רעש, װי עס האָבן געמאַכט פּערעװאַריכעס װערטער. סטײַטש! זאָגן אױף דעם פֿעטער יאָסיעס חרוסת, אַז ס'איז „אַביסל װײס איך װאָס“, „אַביסל גאָט זאָל מיך נישט שטראָפֿן פֿאַר די רײד“, און נאָך װוּ? בײַם פֿעטער יאָסיִען אין שטוב, פֿאַרן פֿעטער יאָסיִען אין די אױגן! נישט אַנדערש, אַז פּערעװאַריכע איז גערירט, נישט בײַ אַלע געדאַנקען.

― ראַצל! װאָס רעדט איר דאָס? גאָט איז מיט אײַך! איר זײַט משוגע? צי חסר־דעה?

אַזױ זײַנען אָנגעפֿאַלן אױף איר אַלע איבעריקע פּלימעניקעס און פּלימעניצעס און פּערעװאַריכע איז געװאָרן נאָך מער אױפֿגעבראַכט און האָט זײ אַװעקגעגעבן בכּפֿל־כּפֿלים:

― משוגע מעגט איר שױן אַלע װערן פֿאַר מיר און פֿאַר מײַן מאַן און פֿאַר מײַנע קינדער! איך בין אַ מענטש, װאָס קאַטאָרי כ'האָב ליב זאָגן דעם אמת ― איך װעל נישט גײן לעקן די פֿינגער פֿון אַזאַ, איך בעט איבער אײַער כּבֿוד, אַביסל…

― אַביסל װאָס?

― אַביסל דאָס!…

― פֿעטער! איר הערט, װאָס זי זאָגט? זי זאָגט אױף אײַער חרוסת, אַז ס'איז, איך בעט איבער אײַער כּבֿוד, אַביסל דאָס!…

װער איז דאָ אימשטאַנד אָפּמאָלן דעם פֿעטער יאָסיעס געקנײטשט פּאַרמעט־פּנים, מיטן פֿעטער יאָסיעס נאַסע אױגן, מיטן פֿעטער יאָסיעס אומגעלומפּערט שמײכעלע, װאָס האָט זיך אױסגעלײגט אױף זײַנע האַלב־טױטע ליפּן? ער האָט זיך עפּעס מאָדנע אײַנגעבױגן, געװאָרן מיט אַ מאָל קלענער, און אַ זאָג געטאָן צו אַלעמען און צו קײנעם נישט, נאָר אין דער לופֿט אַרײַן:

― אלה תּולדות פּערעװאַריכע!…

מער האָט מען נישט באַדאַרפֿט. פּערעװאַריכע, אַז זי האָט דערהערט איר אמתן נאָמען, האָט דאָס זי אַזױ אױפֿגעטראָגן, אַז זי האָט אָנגעהױבן שיטן פּעך און שװעבל, נישט נאָר אױף די קרובֿים, נאָר אַפֿילו אױפֿן פֿעטער יאָסיִען אַלײן. װאָס ס'איז איר געקומען אױפֿן מױל ― דאָס האָט זי אים געזאָגט. עס האָט נישט געהאָלפֿן פּערערװעס אַרײַנמישן זיך און פּערערװעס צוהאַלטן זי פֿאַר די הענט:

― לאָז מיך! איך בין אַ מענטש, װאָס קאַטאָרי איך האָב ליב זאָגן דעם אמת! ― האָט זי געשריגן און געריסן זיך צום פֿעטער יאָסיען און האָט אים אָנגערופֿן מיט אַ סך מאָדנע נעמען: „אָפּגאָט!“ „גאָלדענער זאַק!“ „קול שטרױ!“ „ציגענע באָבקע!“ „אַלטער תּרח!“ „אױסגענײטע יאַמפּערקעямперка: היטל!“ „חרוסת־פֿאַבריקאַנט!“…

איך װײס נישט, װעלכער פֿון די דאָזיקע שונד־נעמען האָט אױף אים אַממערסטן געװירקט, נאָר דעם פֿעטער יאָסיען איז מיט אַ מאָל געװאָרן שטאַרק שלעכט און ער האָט זיך פֿאַרהוסט אױף אַ גאַנצער שעה ― די „זאַדישקע“ האָט זיך אין אים צעשפּילט מיט סכּנת־נפֿשות. מען איז געלאָפֿן און מע האָט געבראַכט דעם דאָקטער און מע האָט געטאָן װאָס מע האָט געקאָנט. נאָר ס'איז געװען אַרױסגעװאָרפֿן: דעם זעלבן אױפֿדערנאַכט, פּונקט צום אַנדערן סדר, האָט דער פֿעטער יאָסיע אָפּגעגעבן גאָט די נשמה.

תּיכּף נאָך פּסח האָבן זיך צונױפֿגעקליבן בײַם פֿעטער יאָסיע אין שטוב אַלע זײַנע פּלימעניקעס און פּלימעניצעס, און מע האָט איבערגעלײענט די צװאה, און עס האָט זיך אַרױסגעװיזן, אַז דער פֿעטער יאָסיע (זאָל ער מיר מוחל זײַן אױף יענער װעלט!) האָט זײ אַלע געפֿירט אין באָד אַרײַן. זײַן גאַנץ עשירות, אַז מע האָט דאָס אײַנגעטײלט צװישן אַלע קרובֿים, האָט זיך אָנגענומען אַרום און אַרום בסך־הכּל עטװאָס מער, װי אַ הונדערטער אױף אַ פּאַרשױן. װער עס האָט נישט אָנגעקוקט אין יענער צײַט אונדזער העלד פּערערװען, דער האָט קײנמאָל אױף זײַן לעבן קײן אמתן צער נישט געזען. אַ שענערן לײגט מען אין דער ערד אַרײַן. און פּערעװאַריכע האָט אױסגעלאָזט איר גאַנץ ביטער האַרץ מיט אַלע צרות אױף פּערערװען. עד־היום נאָך פֿײַלט זי אים און פֿידלט אים אױף װאָס די װעלט שטײט, און פּערערװע נעבעך מוז דאָס שטילערהײט אַראָפּשלינגען. אַ ברירה האָט ער? ס'איז, זאָג איך אײַך, אַ גאָטס רחמנות אױף דעם ייִדן!…

ליזאַ האָט נישט חתונה געהאַט פֿאַר מאַקסן, װײַל ער איז געפֿאַלן, װי אַ סנאָפּ, אינעם ערשטן גרױסן שטרײַק נאָכן ערשטן גרױסן שאָס… איז זי אין אַמעריקע. זי אַרבעט דאָרטן מיט אירע צװײ ייִנגערע שװעסטערלעך אין אַ „שאַפּ“ און גײט מיט זײ אױף אַלע „מיטינגען“. און כאָטש זי איז נאָך אַ „גרינע“ און װערט פֿאַרשװאַרצט, װי די ייִדן אין מצרים, פֿונדעסטװעגן, אַז איר פֿרעגט זי, װאָס זי מאַכט, ענטפֿערט זי אײַך, אַז זי איז „אָלרײַטall right: בסדר“ און האָפֿט נאָך אַלץ אױף דער גאָלדענער צײַט… מיר װעלן זיך נאָך מיט איר אַמאָל באַגעגענען. זי האָט אונדז װאָס צו דערצײלן… דערװײַל װינטשן מיר אײַך אַ גוטן, אַ פֿרײלעכן, אַ כּשרן פּסח.