קלײנע מענטשעלעך מיט קלײנע השׂגות: אַן אָנגעלײגטער ברית

שלום עליכם (אַלע װערק)

אַן אָנגעלײגטער ברית

― שלימזל! װען קומט איר אױס גײן צו־קינד? ערבֿ יום־טובֿ!

― קױם דערלעבט אַ נחת!

― אַז מיר װעלן װערט זײַן בײַ גאָט, װעט נאָך זײַן אַ ייִנגל אױך. אָט װעט איר זען!

― זי מוז געבױרן משיחן, נישט אַנדערש!

אַזעלכע וכדומה אַזעלכע װערטלעך זײַנען געפֿלױגן דעם גאַנצן טאָג בײַ הענעך דעם סטאָליער אין שטוב, און רײזל האָט זיך געקנײטשט, געאָכקעט, זיך קײן אָרט נישט געקאָנט געפֿינען.

עס זײַנען געװען מינוטן אַזעלכע, װאָס זי האָט זיך באַהאַלטן אין אַ װינקעלע, זיך געקנײַפּט דאָס פּנים, געריסן פֿון זיך שטיקער פֿלײש און געבעטן אױף זיך דעם טױט.

― רבונו של עולם! זיסער פֿאָטער, האַרציקער, געטרײַער, העלף מיר שטאַרבן!…

רײזל איז געגאַנגען צו־קינד נאָך פֿון גאַנץ פֿרי אָן, נאָר זי האָט זיך באַהאַלטן, קײנער זאָל נישט װיסן. אַרום פֿאַרנאַכט, אַז עס האָבן זי אַ כאַפּ געטאָן די רעכטע „װײען“, איז זי אַרײַנגעפֿאַלן אין בעט אַרײַן, אָנגעהױבן ברעכן די הענט, צונױפֿגעקרעמפּעװעט די צײן, געװאָרן ברױן און בלױ און האָט אױסגעשריִען נישט מיט איר קול:

― מאַמעניו! גיב מיר כּוח, איך זאָל קאָנען שטאַרבן!

שׂרה־רחל די באָבע, װאָס איז געשטאַנען איבער איר בעט, האָט שױן, נישקשה, געזען אַזעלכע זאַכן. זי האָט זיך אָנגעבױגן צו איר מיט פֿאַרקאַטשעטע אַרבל ביז די שפּיצעכיקע שװאַרצע עלנבױגנס און האָט זי געטרײסט:

― שרײַ, שרײַ, מײַן קינד! אַ געװינערין באַדאַרף שרײַען. נאָך אײן געשרײ, װעסטו, אם־ירצה־השם, איבערקומען געזונטערהײט. די מאַמע דײַנע פֿון יענער װעלט טוט זיך פֿאַר דיר איצטערט מיִען. דער טאַטע דײַנער שטײט אַצינדערט פֿאַרן בית־דין־של־מעלה און טוט טאָן בעטן פֿאַר דיר. דו װעסט, אם־ירצה־השם, איבערקומען געזונטערהײט און װעסט האָבן אַ זון, אַ טרײסט צו דײַנע צרות…

די „װײען“ גײען איבער, און רײזל בלײַבט ליגן, װי אַ פּריטשמעליעטע, אַ פֿאַרשיכּורטע, און עס קלינגט איר אין די אױערן, און זי שלאָפֿט נישט, נאָר זי איז פֿאַרטומלט. זי װײס נישט, װוּ זי איז אין דער װעלט. עפּעס טוט זיך מיט איר. עפּעס װעט מיט איר זײַן. אפֿשר איז דאָס אַן עק צו אירע צרות? אפֿשר שטאַרבט זי? רײזל װיל נישט שטאַרבן. נײן! זי האָט נאָך אַ האָפֿענונג אױף דעם װאָס לעבט אײביק, אַז איר זעטל װעט קומען, קומען צו פֿאָרן פֿונעם װײַטן אַמעריקע, און זי װעט נאָך װיסן פֿון אַ לעבן מיט איר ליבן טײַערן זעטלען.

װוּ איז זעטל?

זעטל דער שנײַדער האָט זיך עטלעכע חדשים נאָך דער חתונה אַװעקגעלאָזט זוכן פּרנסה. קײן אַמעריקע איז ער אַװעקגעפֿאָרן. אַלע פֿאָרן איצט קײן אַמעריקע. אַװעקגעפֿאָרן זעטל ― און נישטאָ, װי אין װאַסער אַרײַן.

„געװיס איז ער דאָרט אַ חתן געװאָרן, גענומען פֿריש נדן, אױסקרענקען זאָל ער דאָס דאָרטן, רבונו של עולם!“

אַזױ האָט מען געשמועסט װעגן אים אין כּתרילעװקע, בײַ הענעך דעם סטאָליער אין שטוב, אַלע ― אַחוץ רײזלען.

רײזל האָט אַנדערש געקלערט װעגן איר זעטלען. זי האָט אים געקענט בעסער פֿון אַלעמען, כאָטש זי איז געװען מיט אים אינאײנעם נישט מער װי פֿיר חדשים.

רײזל האָט אַרױסגעקוקט אױף אים אַלע מינוט, אַלע רגע; אױב ער לעבט נאָר און איז געזונט, װעט ער געװיס קומען, אָדער כאָטש שרײַבן אַ בריװל און צושיקן איר זײַן „פּאַטרעט“. אױ, װען גאָט העלפֿט איר, עס קומט איר אָן דאָס גוטע בריװל מיטן „פּאַטרעט“, װער איז צו איר דעמאָלט גלײַך?

אַ סך טעג האָט רײזל אָט אַזױ אַרױסגעקוקט. אַ סך נעכט איז זי נישט געשלאָפֿן. אַ סך טרערן האָט זי אױסגעגאָסן שטילערהײט, באַגראָבן דעם קאָפּ אין קישן, לײַט זאָלן נישט זען, גוטע פֿרײַנט זאָלן נישט האָבן קײן יסורים, שׂונאים זאָלן זיך נישט פֿרײען אױף אירע צרות.

און אירע צרות זײַנען געװען גענוג גרױס, װאָרעם װי האָט דערפֿילט, אַז זי באַדאַרף װערן אַ מוטער… װײ און װינד, װאָס װעט זי טאָן? װוּהין װעט זי זיך קערן און װענדן? זי זאָל נישט מורא האָבן פֿאַר גאָט און פֿאַרן גיהנום, װאָלט זי זיך אַ מעשׂה אָנגעטאָן!

ס'איז אַ סבֿרה, אַז אײנמאָל איז זי געװען בײַם טײַך, געװאַשן גרעט, האָט זי זיך געװאָלט אַרײַנװאַרפֿן אין װאַסער אַרײַן. האָט זי זיך דערמאָנט אָן יענער װעלט, האָט זי געכאַפּט דאָס פּעקל גרעט און האָט זיך געלאָזט, נישט טױט, נישט לעבעדיק, לױפֿן אַהײם. אַזױ װי זי לױפֿט, באַגעגנט זי זיך מיט שׂרה־רחלען די באָבע.

― װאָס לױפֿסטו אַזױ, טאָכטער מײַנע? ― פֿרעגט זי שׂרה־רחל.

האָט זיך רײזל צעװײנט, װי אַ קלײן קינד, און שׂרה־רחל, װאָס האָט געהאַט אַ „געניט אױג“, האָט באַלד פֿאַרשטאַנען װאָס דאָ איז, און זי האָט איר גענומען אױסרײדן דאָס האַרץ, װי װײַט זי האָט געקאָנט.

― ס'איז אַ גאָטס־זאַך, ― האָט איר שׂרה־רחל געזאָגט ― ס'איז פֿון גאָט. אַ קשיא, אפֿשר אין דעם זכות װעט קומען זעטל?…

דערהערט דעם נאָמען זעטל, האָט זי דערפֿילט, אַז דאָס גאַנצע בלוט איז איר צוגעטראָטן צום פּנים ― און בײדע װײַבער האָבן זיך אַװעקגעזעצט אױף אַ פֿרעמדער פּריזבע, זיך געשושקעט־געשושקעט, גערעכנט אױף די פֿינגער און צעגאַנגען זיך.

װיפֿל רײזל האָט געקאָנט האָט זי דעם סוד געהאַלטן טיף בײַ זיך פֿאַרבאָרגן, ביז עס איז אײנמאָל אין אַ שײנעם פֿרימאָרגן אַרױסגעשפּרונגען און ס'איז געװאָרן אױס סוד, און פֿון דעמאָלט אָן איז הענעך דעם סטאָליערס שטוב געװאָרן פֿאַר איר אַ גיהנום. עס האָט זיך איר אױסגעדאַכט, אַז אַלע קוקן אױף איר, אַלע רײדן פֿון איר, און מער פֿון אַלץ האָט זי נישט געקאָנט אַריבערטראָגן דאָס, װאָס מע שילט איר זעטלען. װער עס האָט גאָט אין האַרצן באָדט זיך אין זײַן בלוט.

מער פֿון אַלעמען איז איר דערגאַנגען די יאָרן לאה די בעקערין. לאה די בעקערין האָט אױף איר שטאַרק רחמנות געהאַט, פֿלעגט זי איר אונטערטראָגן אָפֿטמאָל אַ פֿריש שטיקל בולקע, אַ ברײטל, אַ „װישקראָביק“ און זאָגן בשעת־מעשׂה:

― נאַ, רײזל, פֿאַרזוך דאָס געבעקס, װערגן זאָל ער זיך דאָרטן אין אַמעריקע, דער שאַרלאַטאַן דײַנער, מיטן ערשטן ביסן, זיסער גאָט!

― ער זאָל כאָטש װיסן דאָרטן, אַז אָט־אָט װערט ער אַ טאַטע, דער רוח זאָל אים נעמען! ― העלפֿט איר אונטער פֿרומע די מלמדקע.

― און אַז ער װעט װיסן, װעט ער זיך צעקראַצן דאָרטן, דער שנײַדערוק, פֿאַרכאַפּט זאָל ער װערן! ― לײגט צו אַ קנײטל אַסנה די קורעלאַפּניטשקע.

די דאָזיקע װײַבער ― דאָס זײַנען אַלץ שכנים, װאָס זיצן מיט רײזלען בײַ הענעך דעם סטאָליער אין שטוב. איטלעכע פֿון זײ האָט זיך איר אַלקערל, איר באַל־הבתּישקײט, איר בעטגעװאַנט, איר מאַן און אירע קינדערלעך. און קינדערלעך זײַנען דװקא בײַ זײ, ברוך־השם, גענוג. ס'איז דאָרטן שטענדיק אַ הו־האַ, אַ געשרײ, אַ געפּילדער: די קינדער צװישן זיך רײַסן זיך; די בעל־הביתטעס קאָכן און באַקן אַלע בײַ אײן אױװן, פֿירן צװישן זיך רכילות, רײדן אײנע אױף דער אַנדערער לשון־הרע, קריגן זיך און בעטן זיך איבער, לײַען און פֿאַרלײַען אײנע דער אַנדערער, אַבי ס'איז נאָר פֿאַראַן װאָס, פֿרײען זיך אַלע אינאײנעם אױף אײן שׂמחה און לעבן כּמעט װי אײן משפּחה.

רײזל האָט זיך אױפֿגעכאַפּט װי פֿונעם שלאָף מיט אַ נײַעם מין געשרײ:

― גאָט! גאָט! גאָט!…

― אָט אַזױ, אָט אַזױ, טאָכטער! ― האָט זי שׂרה־רחל געטרײסט. ― אַצינדערט גײען ערשט די רעכטע „װײען“. נאָך אײנע צװײ־דרײַ גוטע געשרײען װעסטו, אם־ירצה־השם, איבערקומען געזונטערהײט… אָט אַזױ, אָט אַזױ… מזל־טובֿ דיר, טאָכטער, האָסט געהאַט אַ ייִנגל!

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

אַז ס'איז געבאָרן געװאָרן בײַ רײזלען דאָס ייִנגל, איז דאָס ערשטע געװען אױסבאָדן דאָס קינד, איבערװיקלען און באַטראַכטן אין װעמען איז דאָס געראָטן ― און אַלע דרײַ װײַבער האָבן אױסגעשריגן אין אײן קול:

― אַ װײטיק אים אין פּנים! אינגאַנצן „ער“ מיט די בײנער!

נאָכדעם האָט מען אָנגעהױבן שמועסן מכּוח אַ יײַכל פֿאַר דער קימפּעטאָרין. האָט אײנע אױפֿגעװאָרפֿן דער אַנדערער פֿאַרװאָס מען האָט נישט פֿאַרזאָרגט די קימפּעטאָרין כאָטש מיט אַן עוף. די גאַנצע באָד האָט מען אַרױפֿגעלײגט, געװײנטלעך, אױף אַסנה די קורעלאַפּניטשקע.

― איר זײַט אַ ייִדענע, װאָס קאַטאָרי איר האַנדלט מיט עופֿות, זײַט איר נישט קלײן געװען פֿריִער מיט צװײ װאָכן אַװעקזעצן אַן עוף פֿון רײזלס װעגן!? פּראָסע װאָלטן מיר שױן אַלײן געקױפֿט, און שחיטה־געלט װאָלטן מיר גענומען אױף זיך.

לאה די בעקערין האָט פֿאַרקאַטשעט די אַרבל און האָט זיך אַװעקגעשטעלט מאַכן פּוטערגעבעקס פֿאַר דער קימפּעטאָרין, און פֿרומע די רביצין איז אַװעקגעלאָפֿן צו איר מאַן, רב חײם־חנא דער מלמד, און האָט בײַ אים געפּועלט, ער זאָל באַלד אָנשרײַבן שיר־המעלותן פֿאַר דער געװינערין.

האָט חײם־חנא דער מלמד פֿאַרקאַטשעט די אַרבל און האָט אָנגעשריבן שיר־המעלותן, װאָס בײַ דער רײַכסטער געװינערין האָט מען אַזעלכע נישט געזען. אין מיטן איז געשטאַנען אױסגעמאָלט אַ געצאַצקעטע פּיראַמידע:

אָדם וחװה
אַבֿרהם ושׂרה
יצחק     ורבֿקה
יעקבֿ       ולאה

בײַ די זײַטן איז געשטאַנען דער געװיסער פּסוק:

מכשפֿה לא תּחיה
לא מכשפֿה תּחיה
תּחיה מכשפֿה לא

און אונטן, מיט גאַנץ גרױסע אותיות:

סיני וסנסיני וסמנגלף

די געװיסע פֿאַרבאָרגענע װערטער, װאָס זײַנען אַ סגולה צו אַ „גוט־אױג“ און צו אַלע צרות. הכּלל, עס איז באַשאַפֿן געװאָרן אַלצדינג, װאָס מע באַדאַרף.

די קימפּעטאָרין איז געלעגן און האָט נאָר באַטראַכט די דאָזיקע װײַבער:

― גאָט זאָל זײ צאָלן! פֿאַרװאָס קומט דאָס מיר? פֿאַר װעלכע מעשׂים טובֿים?…

אַז די מאַנצבילן האָבן זיך אַביסל אָפּגעפֿאַרטיקט מיט אַלע אַרבעט, האָבן זײ געמאַכט אַ שמועס מכּוח פּראַװען אַ ברית.

הענעך דער סטאָליער, כאָטש ער איז אַ ייִד נישט קײן גבֿיר און קײן ייִנגלעך איז ער נישט זשעדנע בײַ זיך, פֿונדעסטװעגן האָט ער געזאָגט, אַז װי באַלד די שׂמחה איז בײַ אים אין שטוב, װיל ערדי מיצװה און נעמט דעם ברית אױף זיך. האָט זיך דער איבעריקער עולם געפֿונען װי באַלײדיקט:

― פֿאַרװאָס קומט אים אײנעם אַלײן אַזאַ מיצװה? ער האָט זײער שײן געדרשענט? דער ברית איז אַלעמענס ברית!

אַז ס'איז געקומען צו די כּיבודים אױסטײלן, איז געװאָרן אַ שטיקל סיכסוך.

הענעך דער סטאָליער האָט גערעכנט, אַזױ װי ער איז בעל־הבית, װעט מען אים מסתּמא געװיס אָפּגעבן סנדק, ― האָט ער אָבער געהאַט אַ מיאוסן טעות. סנדק, האָבן אַלע געזאָגט, קומט רב חײם־חנא דעם מלמד, מחמת רב חײם־חנא דער מלמד איז אַ ייִד, װאָס קאָן, פֿאַרשטײט איר מיך, לערנען, האָט שױן הענעך דער סטאָליער געמוזט נאָכשטופּן די קאַרעטע און זאָגן, אַז ער האָט אַלײן אױך גאָר אַנדערשט נישט גערעכנט… דערפֿאַר האָט מען אים מכבד געװען מיט כּסא־של־אליהו, און מציצה האָט מען געמוזט אַװעקגעבן אַסנה דער קורעלאַפּניטשקעס מאַן, מחמת אַסנה דער קורעלאַפּניטשקעס מאַן איז אַ בײזער ייִד. ער קאָן מאַכן אַ סקאַנדאַל!

הקיצור, מע האָט זיך מיט די כּיבודים װי עס איז אײַנגעטײלט.

איז געבליבן נאָך אײן זאַך, סאַמע דאָס בעסטע: װוּ װעט מען נעמען משקה?

― משקה? ― רופֿט זיך אָן שׂרה־רחל די באָבע. ― איר זאָלט שױן אַזאַ דאגה האָבן מיט אַלדאָס גוטס, װי איר האָט אַ דאגה מיט משקה!

און שׂרה־רחל האָט געכאַפּט אױף זיך דעם קעצענעם בורנעס און איז אַװעק צו איר אײדעם יודל דעם װײַנער, װאָס מאַכט די זיסע בראָנפֿנס, און האָט אים געבראַכט צו פֿירן אױפֿן ברית מיט צװײ פֿלעשלעך רױטן בראָנפֿן, װאָס מע רופֿט דאָס „קראַמבאַמבולי“. און אַז דער עולם האָט נאָך די פֿיש גענומען צו גלעזלעך „קראַמבאַמבולי“, איז מע באַלד געװאָרן לעבעדיק, פֿרײלעך, און עס האָבן אָנגעהױבן פֿליִען לחײמס.

― לחײם! ― האָט געזאָגט דער „סנדקא“, רב חײם־חנא דער מלמד, אַ ייִד מיט אַן אױסגעפֿליקטער באָרד פֿון אײן זײַט און מיט אַ שװאַרצער גלאַנצנדיקער פֿאַטשײלע אױפֿן האַלדז. ― לחײם! לאָז גאָט העלפֿן, מיר זאָלן דערלעבן טרינקען אױף זײַן בר־מיצװה.

― לחײם! ― האָט געזאָגט „כּסא־של־אליהו“, הענעך דער סטאָליער. ― לחײם! לאָז גאָט געבן, מיר זאָלן דערלעבן טרינקען אױף זײַן חתונה!

און דער „בעל־מציצה“, אַסנה דער קורעלאַפּניטשקעס מאַן, אַן אױסגעדינטער ניקאָלאַיעװסקי סאָלדאַט מיט גראָבע שװאַרצע ליפּן, האָט אַרײַנגעהאַקט דרײַ כּוסות מיט אַ מאָל און איז אַװעק מיט זײַן װינטשעװאַניע נאָך װײַטער:

― לחײם! לאָז גאָט געבן, מיר זאָלן דערלעבן טררררינקען אױף בריתן, אױף בר־מיצװות און אױף חתונות בײַ אים, און בײַ זײַנע קינדער, און בײַ זײַנע אײניקלעך, און בײַ זײַנע אור־אור־אור־אײניקלעך!

און די װײַבער האָבן אױך גענומען צו קאַפּעטשקעלעך, און זײַנען געװאָרן רױטפֿאַרביק און שטאַרק באַרעדעװדיק, און האָבן גערעדט אַלע אינאײנעם, װי די גענדז.

נאָכדעם האָבן די מאַנצבילן אַרױסגעטראָגן די טישן מיט די בענקלעך, אַראָפּגעװאָרפֿן, מחילה, די קאַפּאָטעס און האָבן געכאַפּט אַ טענצל, מחילה, אין די תּחתּונים, װי, להבֿדיל, שׂימחת־תּורה.

און אױפֿן בעטל, פֿאַרהאַנגען מיט אַן אַלטן צעריסענעם לײַלעך, אַרומגעשטעקט פֿון אױבן ביז אַראָפּ מיט שיר־המעלותן, איז געזעסן רײזל די קימפּעטאָרין מיט אַ ברעקעלע קינד אױף די הענט, געװיקלט אין שמאַטעס, צוגעטוליעט צו דער ברוסט. זי האָט געקוקט אױף די דאָזיקע גוטע מענטשן, װאָס האָבן געװוּנטשן איר אַזױ פֿיל גוטס, זי װײס נישט פֿאַר װאָס און פֿאַר װען, און האָט געקוקט אױף איר קינד, איר טרײסט:

― אינגאַנצן ער! ער מיט די בײנער!

און צװײ טרערן האָבן אַראָפּגעקאַפּעט פֿון אירע שײנע בלױע טיפֿע אױגן, געקױקלט זיך איבער איר בלאַס אױסגעמוטשעט פּנים און אַראָפּגעפֿאַלן אױף דער װײַסער יונגער ברוסט.

געשריבן אין יאָר 1901
נחת פֿון קינדער (מאָנאָלאָג)

― קײן נגיד, הערט איר, בין איך נישט. װײַט פֿון אַ נגיד. גאָרנישט. אַ בעל־הבית מיט אַ דירה אַן אײגענע. כאָטש װאָס האָט מען, מישטײנס געזאָגט, בײַ אונדז אין אַ דירה? מכּות! ― נאָר נחת פֿון קינדער, קאָן איר מיך באַרימען, האָב איך, ברוך־השם, מער פֿונעם גרעסטן גבֿיר אין כּתרילעװקע! בײַ מיר, הערט איר, אַז עס קומט אַ יום־טובֿ און עס קומען זיך צונױף אַלע קינדער, קײן עין־הרע, זין און טעכטער, שניר און אײדעמס מיט אַלע אײניקלעך ― װער איז צו מיר גלײַך?

למשל, נעמט פּורים צו דער סעודה.

װאָס פֿאַר אַ טעם, פֿרעג איך אײַך, האָט אַ סעודה, אַז מע זעצט זיך צום טיש אײנער אַלײן מיטן װײַב און מע עסט?

נו, שטעלט אײַך פֿאָר, אַז איך האָב שױן אָפּגעגעסן די פֿיש מיט דער יױך, לאָקשן, צימעס, דאָס, יענץ ― נו װאָס? בלאָטע־שבבלאָטע! אַ פֿערד, להבֿדיל, עסט אױך. אַ מענטש איז דאָך אָבער נישט קײן פֿערד. ובפֿרט אַ ייִד. ובפֿרט יום־טובֿ. ובפֿרט אַזאַ יום־טובֿ, װי פּורים צו דער סעודה!

קודם־כּל ― די קינדער, קײן עין־הרע.

אַכט האָב איך, זאָלן געזונט זײַן, אַלע אױסגעגעבענע. )געװען צװעלף ― פֿיר זײַנען, די צו לענגערע יאָר, אַװעקגעגאַנגען(. האַלב זײַנען זין, האַלב זײַנען טעכטער; פֿיר אײדעמס און פֿיר שניר; האָט איר שױן, קײן עין־הרע, אַ קײַמא־לן פֿון זעכצן.

הײַנט אײניקלעך, לעבן זאָלן זײ!

נישט צו פֿאַרזינדיקן. װאָרעם אַלע טעכטער און אַלע שניר קינדלען,