די שטאָט פֿון די קלײנע מענטשעלע ך, װאָס איך פֿיר דיך אַהין אַרײַן, פֿרײַנט לעזער, געפֿינט זיך פּונקט אין דער מיט פֿונעם געבענטשטן „תּחום“, װוּ מע האָט אַװעקגעזעצט ייִדן קאָפּ אַף קאָפּ, װי הערינג אין אַ פֿעסל, און אָנגעזאָגט, זײ זאָלן זיך פֿרוכפּערן און מערן ― און דער נאָמען פֿון דער דאָזיקער באַרימטער שטאָט איז כּ תרילעװק ע.
פֿון װאַנען נעמט זיך דער נאָמען כּתרילעװקע? אָט פֿון װאַנען:
באַ אונדז אַן אָרעמאַן, דאָס װײס יעדערער, האָט יתרוס נעמען: פֿאַראַן אַ געמײנער מאַן, און אַן אָרעמאַן, און נעבעך אַן אָרעמאַן, און אַ גרױסער אָרעמאַן. און אַ געפֿאַלענער, אַ מקבל, אַ קבצן, אַ דלות, אַ דלפֿן, אַן עני, און אַן עני ואביון. איטלעכער פֿון די דאָזיקע אױסגערעכנטע נעמען װערט אַרױסגערעדט מיט אַן אַנדער מין ניגון... און פֿאַראַן נאָך אַ נאָמען: אַ כּתריא ל, אָדער אַ כּתרילי ק. דער דאָזיקער נאָמען װערט אַרױסגערעדט שױן גאָר מיט אַן אַנדער מין ניגון, למשל: „אױ, בין איך, קײן עין־הרע, אַ כּתריליק!“... כּתריליק ― דאָס איז שױן נישט גלאַט אַזױ אַ קבצן, אַ שלימזל: דאָס איז שױן, פֿאַרשטײט איר מיך, אַזאַ מין אָרעמאַן, װאָס פֿאַלט נישט, חס־ושלום, אַראָפּ באַ זיך מיט זײַן אָרעמקײט: אַדרבה, ס'איז גאָר אַ גדולה! אַף אונדזער לשון הײסט עס „אַן אָרעמס און אַ פֿרײלעכס“...
פֿאַרשטעקט אין אַ װינקעלע העט־װײַט, אָפּגעזונדערט פֿון דער גאַנצער אַרומיקער װעלט, שטײט זיך אָט די שטאָט עפּעס װי פֿאַריתומט, פֿאַרחלומט, פֿאַרכּישופֿט און פֿאַרטיפֿט אין זיך זעלבסט, גלײַך װי מיט איר געהער זיך גאָרנישט אָן אָט דער גאַנצער טאַרעראַם מיטן האַרמידער, מיטן לױפֿעניש, יאָגעניש, העצעניש, פֿרעסעניש אײנס דאָס אַנדערע מיט
די אַלע איבעריקע גוטע זאַכן, װאָס מענטשן האָבן זיך מטריח געװען
צו באַשאַפֿן און צוגעטראַכט צו דעם פֿאַרשײדענע נעמען, װי: „קולטור“,
„פּראָגרעס“, „ציװיליזאַציע“ וכדומה אַזעלכע שײנע װערטער, פֿאַר װעלכע
אַ רעכטער מענטש נעמט אַראָפּ דאָס היטל מיט גרױס דרך־ארץ. קלײנע,
קלײנע מענטשעלעך!... נישט נאָך פֿון אױטאָמאָבילן, פֿון לופֿטשװי־
מערײַ און אַװיאַטיקאַ ― זײ האָבן אַ לאַנגע צײַט פֿון אונדזער אַלטער
געװײנלעכער אײַזנבאַן נישט געװאָלט הערן און נישט געװאָלט גלײבן
אַפֿילו, צי ס'איז גאָר פֿאַראַן ערגעץ אַ באַן אַף דער װעלט. „װײס איך װאָס,
― האָבן זײ געזאָגט, ― חלומות, נעכטיקע טעג, אַפֿן הימל אַ יאַריד,
אַ קו איז געפֿלױגן איבערן דאַך“ ― וכדומה אַזעלכע שאַרפֿע װערטער.
ביז עס האָט זיך געטראָפֿן אַ מעשׂה, אײנער אַ כּתרילעװקער בעל־הבית
האָט באַדאַרפֿט האָבן קײן מאָסקװע, איז ער געפֿאָרן און געקומען צוריק
און געשװאָרן מיט כּל השבֿועות, אַז ער אַלײן איז געפֿאָרן ביז סאַמע
מאָסקװע מיט דער באַן דרײַ פֿערטל שעה... האָט מען דאָך מסתּמא
געמאַכט אים אױסצודרײען: װי שװערט דאָס אַ ייִד אַ בעל־הבית אַף
אַזאַ האַרטן ליגן? לאָזט זיך אױס אַ מעשׂה, אַז מע האָט אים נישט גוט
פֿאַרשטאַנען: ער איז טאַקע מער נישט געפֿאָרן מיט דער באַן װי דרײַ
פֿערטל שעה; דאָס איבעריקע איז ער שױן געגאַנגען צו־פֿוס. װי די
מעשׂה איז ― דער פֿאַקט מיט דער באַן איז אַ פֿאַקט, װאָס מע קאָן קעגן
אים גאָרנישט זאָגן: אַ ייִד אַ בעל־הבית שװערט זיך מיט אַזעלכע
שבֿועות, װעט ער מן הסתּם פֿונעם פֿינגער נישט אױסזױגן, ובפֿרט, ער
האָט זײ געגעבן צו פֿאַרשטײן מיטן שׂכל דעם כּוח פֿון אײַזנבאַן און
אױסגעמאָלט אַף פּאַפּיר, װי אַזױ די רעדער דרײען זיך, און דער קױמען
פֿײַפֿט, און דער װאַגאָן פֿליט, און ייִדן פֿאָרן קײן מאָסקװע... האָבן
אים די קלײנע מענטשעלעך אױסגעהערט ― אױסגעהערט, כּלומרשט צו־
געשאָקלט מיט די קעפּ און אינעװײניק אין האַרצן גוט געלאַכט און גע־
זאָגט: „װאָס קומט אַרױס ― די רעדער דרײען זיך, דער קױמען פֿײַפֿט,
דער װאַגאָן פֿליט, ייִדן פֿאָרן קײן מאָסקװע ― און קומען צוריק“...
אָט אַזױ װי איר זעט, זײַנען זײ אַלע, די קלײנע מענטשעלעך, נישט
קײן בעלי־מרה־שחורה, קײן פֿאַרזאָרגטע בעלי־ביתלעך. אַדרבה, זײ האָבן
אַ שם אַף דער װעלט פֿאַר גרױסע בעלי־המצאָות, װערטלזאָגערס, לעבעדיקע
פֿרײלעכע נשמות, אָרעמע, נאָר פֿרײלעכע. עס איז שװער צו זאָגן, װאָס
איז, אײגנטלעך, מיט זײ די גדולה? גאָרנישט, חי־געלעבט!... געלעבט? אַנו, פֿרעגט זײ, למשל: „פֿון װאַנען לעבט איר?“ ― װעלן זײ אײַך ענטפֿערן: „פֿון װאַנען מיר לעבן? אָט זעט איר דאָך, כאַ־כאַ, מע לעבט“... און מערקװירדיק! װען איר זאָלט זײ נישט באַגעגענען, לױפֿן זײ װי די פֿאַרסמטע מײַז, דער אַהער, דער אַהין, און האָבן קײנמאָל קײן צײַט נישט. „װוּהין לױפֿט איר?“ ― „װוּהין מיר לױפֿן? אָט זעט איר דאָך, כאַ־כאַ, מע לױפֿט. מע מײנט, טאָמער װעט מען עפּעס כאַפּן, פֿאַרדינען אַף שבת“...
פֿאַרדינען אַף שבת ― דאָס איז זײער אידעאַל. אַ גאַנצע װאָך װעלן זײ אײַך אַרבעטן, מיט בלוטיקן שװײס האָרעװען, פֿאַרשװאַרצט װערן, קײַען די ערד, עסן מכּות, טרינקען קדחת, אַבי ס'זאָל זײַן אַף שבת, און באמת, קומט דער ליבער הײליקער שבת ― איז אַ כּפּרה יעהופּעץ, אַ כּפּרה אַדעס, אַ כּפּרה אַפֿילו פּאַריז! מע זאָגט, ― און דאָס זאָל זײַן אַ פֿאַקט, אַז זינט כּתרילעװקע איז אַ שטאָט האָט זיך נאָך נישט געטראָפֿן, אַז אַ ייִד זאָל דאָרטן שבת חלילה דאַרפֿן הונגערן. װאָרעם װי געשיקט זיך עס, אַז אַ ייִד זאָל נישט האָבן קײן פֿיש אַף שבת? האָט ער נישט קײן פֿיש, האָט ער פֿלײש; האָט ער נישט קײן פֿלײש, האָט ער הערינג; האָט ער נישט קײן הערינג, האָט ער חלה; האָט ער נישט קײן חלה, האָט ער ברױט מיט ציבעלע; האָט ער נישט קײן ברױט מיט ציבעלע, לײַט ער באַם שכן; איבעראַכטאָג שבת װעט דער שכן לײַען באַ אים ― „די װעלט איז אַ רעדל און עס דרײט זיך“... אַזױ זאָגט ער אײַך אַ גלײַכװערטל און באַװײַזט מיט דער האַנט, װי דאָס רעדל דרײט זיך... באַ די קלײנע מענטשעלעך, אַז עס קומט צו אַ גלײַכװערטל, איז גאָרנישט שײך. פֿאַר אַ גלײַכװערטל װעלן זײ אײַך אַװעקגעבן, װי מע זאָגט, דעם טאַטן מיט דער מאַמע. די װעלט דערצײלט זיך אָן פֿון זײ אַזעלכע מעשׂיות, װאָס זעען אױס װי אַנעקדאָטן, נאָר מע קאָן זיכער ערבֿ זײַן, אַז דאָס זײַנען לױטער פֿאַקטן.
למשל, מע דערצײלט פֿון אײנעם אַ כּתרילעװקער בעל־הבית, װאָס ס'איז אים נמאס געװאָרן צו הונגערן אין כּתרילעװקע, האָט ער זיך אַװעקגעלאָזט װאַנדערן איבער דער װעלט זוכן גליק, געװאָרן אַן עמיגראַנט, און האָט פֿאַרבלאָנדזשעט אַזש קײן פּאַריז. האָט ער מסתּמא זײער חשק געהאַט זיך דערשלאָגן צו רױטשילדן. װאָרעם װי איז דאָס אַ ייִד אין פּאַריז און מע זעט זיך נישט מיט רױטשילדן? איז אָבער אַ חסרון ― מע לאָזט נישט צו. „װאָס איז די מעשׂה?“ „אַ צעריסענע קאַפּאָטע“. „חכמים איר זײַט! ― טענהט דער ייִד. ― איך זאָל האָבן אַ גאַנצע קאַפּאָטע װעלכע גוטע יאָר װאָלט איך געפֿאָרן קײן פּאַריז?“ הקיצור ― ס'איז נישט גוט. אַ כּתרילעװקער ייִד אָבער פֿאַלט באַ זיך נישט אַראָפּ און גיט זיך אַן עצה. ער איז זיך מײשבֿ און רופֿט זיך אָן צום שומר, װאָס באַ דער טיר: „גײ זאָג דעם פּריץ, אַז צו אים איז געקומען חלילה נישט קײן שנאָרער נאָר אַ ייִד אַ סוחר, װאָס האָט אים געבראַכט צו פֿירן אַזאַ מין אַרטיקל, װאָס מע קריגט דאָס נישט דאָ אין פּאַריז פֿאַר כּל הון דעלמא“.
דערהערט אַזעלכע דיבורים, הײסט רױטשילד, מע זאָל אים אַרײַנפֿירן אַף טשיקאַװעס דעם דאָזיקן סוחר. „שלום עליכם“. „עליכם שלום“. „זיצט. פֿון װאַנען איז אַ ייִד?“ „פֿון כּתרילעװקע“. „װאָס װעט איר זאָגן גוטס?“ „װאָס זאָל איך אײַך זאָגן, פּאַניע רױטשילד? די מעשׂה דערפֿון איז אַזױ: אַף אײַך שמועסט מען באַ אונדז, אַז איר זײַט, קײן עין־הרע, נישקשהדיק אין מעמד, אַף מיר געזאָגט געװאָרן כאָטש האַלב, כאָטש אַ דריטחלק איז אױך גענוג. נו, און כּבֿוד מסתּמא זײַט איר אַװדאי אױך נישט זשעדנע; װאָרעם װער עס האָט די מעות, זאָגט מען, דער האָט די דעות. הכּלל, װאָס פֿעלט אײַך? אײן זאַך: דאָס אײביק ע ל ע ב ן. האָב איך עס אײַך געבראַכט צו פֿירן אַף צו פֿאַרקױפֿן“.
דערהערט „דאָס אײביקע לעבן“, מאַכט צו אים רױטשילד: „מה יקר ― װאָס װעט דאָס קאָסטן?“ „עס װעט אײַך קאָסטן, פּאַניע, אַזױ גרױס (דאָ האָט זיך דער ייִד פֿאַרטראַכט) ― אַזױ גרױס װי דרײַ הונדערטער“. „אפֿשר װעלן מיר זיך דינגען?“ „נײן, פּאַניע רױטשילד, ס'װעט נישט גײן. איך זאָל האָבן די ברכות, װאָס איך װאָלט אײַך געקאָנט זאָגן מער פֿון דרײַ הונדערט. נאָר גאָרנישט, געזאָגט ― איז פֿאַרפֿאַלן“. אַזױ מאַכט צו אים דער ייִד, און רױטשילד נעמט מסתּמא און צײלט אים אױס דרײַ הונדערטער מזומנים, אַחת ואַחת. מײַן ייִד קודם־כּל לאָזט אַראָפּ דאָס ביסל מזומנים אין קעשענע און רופֿט זיך אָן צו רױטשילדן בזה הלשון: „װילט איר לעבן אײביק, איז עצתי, איר זאָלט אַװעקװאַרפֿן אָט דאָס טומלדיקע פּאַריז און אַריבערפּעקלען זיך בעסער צו אונדז קײן כּתרילעװקע, װעט איר קײנמאָל נישט שטאַרבן, װאָרעם זינט כּתרילעװקע איז אַ שטאָט, איז באַ אונדז נאָך קײן גבֿיר קײנמאָל נישט געשטאָרבן“...
און נאָך אַ מעשׂה האָט זיך געטראָפֿן, אײנער האָט אָנגעשפּאַרט אַזש קײן אַמעריקע... נאָר איך זאָל האַלטן באַ דערצײלן מעשׂיות, אײַנפֿאַלן און המצאָות פֿון די קלײנע מענטשעלעך, װאָלט איך באַדאַרפֿט זיצן מיט אײַך דרײַ טעג מיט דרײַ נעכט און דערצײלן און דערצײלן און דערצײלן. לאָמיר בעסער אַריבערגײן צו די באַשרײַבונגען פֿון דער שטאָט גופֿא.
איר װילט אַװדאי װיסן, װי אַזױ זעט אױס כּתרילעװקע? שײן, אַזױ װי גאָלד. און װער שמועסט, פֿון דער װײַטנס! פֿון דער װײַטנס כאַפּט דאָס דעם אָנבליק פֿון... אַ װאָס זאָל איך אײַך, אַשטײגער, זאָגן? פֿון אַ סאָנישניק, װאָס איז געדיכט אָנגעזעצט מיט סעמיטשקעס, אָדער פֿון אַ לאָקשנברעט מיט פֿאַרפֿל אַ סך. װי אַף אַ טעלער, ליגט פֿאַר אײַך די שטאָט, און איר קאָנט זי זען פֿאַר אַ מײַל מיט אַלע אירע אַנטיקלעך. װאָרעם די שטאָט גופֿא, פֿאַרשטײט איר מיך, שטײט אַף אַ באַרג, דאָס הײסט, אַף דער שטאָט האָט זיך אָנגערוקט אַ באַרג, און אונטערן באַרג שטײען הײַזלעך אַ סך, אײנס אַף דאָס אַנדערע, װי קבֿרים אַף אַן אַלטן בית־עלמין, װי אַלטע שװאַרצע אײַנגעבױגענע מצבֿות. קײן גאַסן איז נישט שײך צו זאָגן, מחמת די הײַזער גײען נישט געבױט, אױסגערעכנט און אױסגעמאָסטן נאָכן צירקול, און קײן סך פּלאַץ צװישן די הײַזער איז אױך נישטאָ; למאַי זאָל שטײן אומזיסט־אומנישט אַ לײדיקער פּלאַץ, אַז מע קאָן דערױף אַנידערשטעלן אַ שטוב? סע שטײט אין פּסוק: „ל שבת יצר ה“ ― איז דער פּשט: די װעלט איז באַשאַפֿן געװאָרן אַף ייִשובֿ, אַ ף צ ו זיצ ן, נישט אַף צו קוקן. װאָס פֿאַר אַ קוקן?...
פֿונדעסטװעגן, האָט קײן יסורים נישט, פֿאַראַן גאַסן אױך, גרױסע גאַסן און קלײנע געסלעך, און שמאָלע געסלעך, און הינטערגעסלעך, אַי װאָס, ס'איז נישט עפּעס אַזױ גלײַך, אַביסל געדרײט באַרג־אַראָפּ, באַרג־ אַרױף ― און פּלוצעם נאַט אײַך אַ שטוב אָדער אַ קעלער, אָדער גלאַט אַ גרוב? װעט איר אַ ברירה האָבן נישט גײן אײנער אַלײן באַנאַכט אָן אַ לאַמטערן! פֿאַר די קלײנע מענטשעלעך זאָלט איר זיך נישט זאָרגן: אַ כּתרילעװקער אין כּתרילעװקע צװישן כּתרילעװקער װעט נישט פֿאַרבלאָנדזשעט װערן קײנמאָל; איטלעכער טרעפֿט צו זיך אַהײם, צו זײַן אײגן װײַב און קינדער, װי אַ פֿײגעלע צו זיך אין נעסט אַרײַן...
און װײַטער איז פֿאַראַן אין מיטן שטאָט אַ ברײטער האַלב־קײַלע־כיקער, און אפֿשר אַ פֿירעקעכיקער פּלאַץ, װאָס דאָרטן זײַנען די קלײטן, די געװעלבן, די יאַטקעס, טישלעך און שטעלכעלעך, און דאָרטן שטעלט זיך אױס דער מאַרק אַלע פֿרימאָרגן, װוּ עס פֿאָרן זיך צונױף אַ סך גוײם מיט אַ סך גױעס מיט אַלערלײ מינים סחורות און עסנװאַרג, פֿיש מיט ציבעלעס, מיט כרײן, מיט פּעטרעשקע און מיט שאָר ירקות. דאָס ביסל שאָר ירקות פֿאַרקױפֿט מען און מע קױפֿט באַ די ייִדן אַנדערע באַדערפֿענישן, און דערפֿון ציִען דאָס די ייִדן פּרנסה, אַפֿילו נישט אַזױ ברײט, נאָר פֿאָרט פּרנסה. בעסער פֿון גאָרנישט איז דאָך עס... און דאָרטן, טאַקע אַף דעם זעלביקן פּלאַץ, ליגן אױסגעצױגן באַטאָג אַלע ציגן פֿון שטאָט און װאַרעמען זיך קעגן דער זון, און דאָרטן טאַקע זײַנען, להבֿדיל, די בתּי־מדרשים מיט די שולן מיט די קלײַזלעך מיט די חדרים פֿון שטאָט, װוּ ייִדישע קינדער לערנען תּורה, דאַװנען, לײענען און שרײַבן, די רבים מיט די תּלמידים זינגען און שרײַען אַף קולי־קולות, אַז מע קאָן טױב װערן ... און אױך דאָס מרחץ, װוּ װײַבער באָדן זיך, און אױך דער „הקדש“, װוּ ייִדן שטאַרבן, און אַלע איבעריקע גוטע ערטער, װאָס לאָזן זיך הערן פֿון דער װײַטן... נײן, כּתרילעװקע װײס נאָך נישט פֿון קײן „קאַנאַליזאַציע“, װאַסערלײטונג, עלעקטריציטעט און נאָך אַזעלכע לוקסוס־זאַכן: נאָר װאָס מאַכט דאָס אױס? „מע שטאַרבט, הערט איר, אומעטום מיט אַלץ אײן טױט און מע לײגט אַרײַן, הערט איר, אומעטום אין אַלץ אײן ערד אַרײַן, און מע קלאַפּט־צו אומעטום, הערט איר, מיט דער אײגענער לאָפּעטע!“ ― אַזױ פֿלעגט זאָגן אַלע מאָל מײַן רבי רב ישׂראל מלאך אַף אַ שׂמחה, דװקא דעמאָלט, װען ער איז געװען רעכט פֿרײלעך, גוט אונטערן גלעזל און שױן פֿאַרטיק צו פֿאַרקאַטשען די קאַפּאָטע און גײן אַ „דײַטש“, אָדער „כאַפּן אַ קאָזאַק“. . .
מיט װאָס כּתרילעװקע מעג זיך יאָ באַרימען ― דאָס איז מיט אירע בית־עולמס. צװײ רײַכע בית־עולמס פֿאַרמאָגט די דאָזיקע געבענטשטע שטאָט: אַן אַלטן בית־עולם און אַ נײַעם בית־עולם. דאָס הײסט, דער נײַער בית־עולם איז, מאָלט אײַך, אױך גענוג אַלט און גענוג רײַך אין קבֿרים. עס װעט שױן באַלד נישט זײַן װוּ צו „לײגן“, טאָמער חלילה אַ פּאָגראָם, אַ חלירע אָדער אַזױ עפּעס אַן אומגליק פֿון די הײַנטיקע אומגליקן.
איבערהױפּט, נעמען זיך איבער די כּתרילעװקער קלײנע מענטשעלעך מיטן אַלטן בית־עולם. דאָס אַלטע בית־עולם זײערס, כאָטש ס'איז שױן פֿאַרװאַקסן מיט גראָז און מיט בײמלעך און כּמעט אָן אײן גאַנצער מצבֿה, האַלטן זײ דאָס פֿונדעסטװעגן פֿאַר אַ צירונג, אַ שײַנדעלע, אַ רײַכטום, און היטן דאָס אָפּ, װי דאָס שװאַרצאַפּל פֿונעם אױג. װאָרעם אַחוץ װאָס דאָרטן ליגן זײערע אָבֿות־אַבֿותיהם, רבנים, צדיקים, לומדים, מפֿורסמים, גרױסע לײַט, ― איז אַ סבֿרה, אַז דאָרט געפֿינען זיך אַ היפּש ביסל קדושים נאָך פֿון דער הײַדאַמאטשינע, פֿון כמעלניצקיס צײַטן... אָט דאָס „הײליקע אָרט“ ― דאָס איז זײער אײנציק שטיקל אײגנס אַף דער װעלט, װוּ זײ זײַנען די אײנציקע בעלי־בתים, זײער אײנציק שטיקל ערד, זײער אײנציק שטיקל פֿעלד, װוּ עס שפּראָצט אַ גרעזל און עס װאַקסט אַ בײמל און די לופֿט איז פֿריש און עס אָטעמט זיך פֿרײַ...
איר זאָלט זען, װאָס דאָרטן טוט זיך אָפּ, אַז עס קומט סוף זומער, אַרום ראָש־חודש אלול, די „װײנענדיקע טעג“ ― אַי־אַי־אַי! ייִדן און װײַבער ― דערהױפּט, װײַבער ― אױף און אָפּ, סע װימלט און סע שװימלט ― אַ װערטעלע „קבֿר־אָבֿות“! פֿון דער גאָרער װעלט קומט מען אַהער אַביסל זיך אױסװײנען און אױסגיסן דאָס ביטערע האַרץ אַף די הײליקע קבֿרים. הערט איר, װאָס איך װעל אײַך זאָגן? אין ערגעץ װײנט זיך נישט אַזױ גוט און אַזױ געשמאַק װי אין כּתרילעװקע „אַפֿן פֿעלד“. דאָס הײסט, אין די שולן דאָרטן װײנט זיך אַפֿילו אױך גאַנץ נישקשהדיק. נאָר װי קומט דאָס צו קבֿר־אָבֿות? דאָס „קבֿר־אָבֿות“ איז אַ שטיק פּרנסה פֿאַר די כּתרילעװקער שטײנשנײַדערס, בעלי־אַכסניות, חזנים און שמשׂים, און דער ראָש־חודש־אלול איז פֿאַר די דאָרטיקע אָרעמע לײַט, װײַבער און קאַליקעס די אמתע „שניטצײַט“.
„זײַט איר שױן געװען באַ אונדז אַפֿן פֿעלד?“ ― װעט אײַך פֿרעגן אַ כּתרילעװקער מיט גדלות, גלײַך װי ער װאָלט אײַך, אַשטײגער, פֿרעגן, צי זײַט איר געװען באַ זײַן טאַטן אין װײַנגאָרטן? אױב איר זײַט נאָך נישט געװען, טוט אים צוליב און גײט זיך דורך צו זײ „אַפֿן פֿעלד“, לײענט איבער די אַלטע שטאַרק־אָפּגעריבענע אױפֿשריפֿטן אַף די האַלב־אײַנגעפֿאַלענע מצבֿות, װעט איר געפֿינען אין זײ אַ שטיק געשיכטע פֿון אַ גאַנץ פֿאָלק... און אױב איר זײַט אַ מענטש פֿון התפּעלות און באַגײַסטערונג, װעט איר, באַטראַכטנדיק די דאָזיקע אָרעמע שטאָט מיט אירע רײַכע בית־עולמס, זיך נישט קאָנען אײַנהאַלטן און איבערחזרן דעם אַלטן פּסוק: מהטובו― ־ װי גוט זײַנען דײַנע געצעלטן, יעקבֿ! דײַנע רו־ערטער, ישׂראל!...
געשריבן אין יאָר 1901
― שלימזל! װען קומט איר אױס גײן צו־קינד? ערבֿ יום־טובֿ!
― קױם דערלעבט אַ נחת!
― אַז מיר װעלן װערט זײַן באַ גאָט, װעט נאָך זײַן אַ ייִנגל אױך. אָט װעט איר זען!
― זי מוז געבױרן משיחן, נישט אַנדערש!
אַזעלכע וכדומה אַזעלכע װערטלעך זײַנען געפֿלױגן דעם גאַנצן טאָג באַ הענעך דעם סטאָלער אין שטוב, און רײזל האָט זיך געקנײטשט, געיאָקעט, זיך קײן אָרט נישט געקאָנט געפֿינען.
עס זײַנען געװען מינוטן אַזעלכע, װאָס זי האָט זיך באַהאַלטן אין אַ װינקעלע, זיך געקנײַפּט דאָס פּנים, געריסן פֿון זיך שטיקער פֿלײש און געבעטן אַף זיך דעם טױט.
― רבונו של עולם! זיסער פֿאָטער, האַרציקער, געטרײַער, העלף מיר שטאַרבן!...
רײזל איז געגאַנגען צו־קינד נאָך פֿון גאַנץ פֿרי אָן, נאָר זי האָט זיך באַהאַלטן, קײנער זאָל נישט װיסן. אַרום פֿאַרנאַכט, אַז עס האָבן זי אַ כאַפּ געטאָן די רעכטע „װײען“, איז זי אַרײַנגעפֿאַלן אין בעט אַרײַן, אָנגעהױבן ברעכן די הענט, צונױפֿגעקרעמפּעװעט די צײן, געװאָרן ברױן און בלױ און האָט אױסגעשריִען נישט מיט איר קול:
― מאַמעניו! גיב מיר כח, איך זאָל קאָנען שטאַרבן!
שׂרה־רחל די באָבע, װאָס איז געשטאַנען איבער איר בעט, האָט שױן, נישקשה, געזען אַזעלכע זאַכן. זי האָט זיך אָנגעבױגן צו איר מיט פֿאַרקאַטשעטע אַרבל ביז די שפּיצעכיקע שװאַרצע עלנבױגנס און האָט זי געטרײסט: