מעשׂיות פֿאַר ייִדישע קינדער: דאָס דרײדל

שלום עליכם (אַלע װערק)

דאָס דרײדל

א

מער פֿון אַלע מײַנע חבֿרים אין חדר און מער פֿון אַלע ייִנגלעך פֿון דער גאַנצער שטאָט און מער פֿון אַלע מענטשן אױף דער װעלט ― האָב איך ליב געהאַט מײַן חבֿר בעניע מאיר פּאָלקאָװאָיס. דאָס איז געװען אַ מין ליבשאַפֿט מיט אַ מאָדנער צוגעבונדנקײט מיט אַ מורא־האָבן אינאײנעם. ליב האָב איך אים געהאַט דערפֿאַר, װאָס ער איז געװען שענער און קליגער און בריהשער פֿון אַלע ייִנגלעך, און צו מיר איז ער געװען צוגעלאָזט, געטרײַ, זיך אײַנגעשטעלט פֿאַר מיר, געגעבן פּעטש, געמאַכט אַ „פּזר“ מיט אַ „שלשלת“, דאָס הײסט, געריסן פֿאַר די אױערן אַלע ייִנגלעך, װאָס האָבן מיר געװאָלט זאַטשעפּען.

און מורא האָב איך געהאַט פֿאַר אים דערפֿאַר, װאָס ער איז אַ גרױסער און שלאָגט זיך. און שלאָגן האָט ער געקאָנט װעמען ער האָט געװאָלט און װען ער האָט געװאָלט, מחמת בעניע איז געװען דער עלטערער, דער גרעסטער און דער רײַכסטער פֿון אַלע ייִנגלעך אין חדר. דער פֿאָטער זײַנער, מאיר פּאָלקאָװאָי, כאָטש ער איז געװען נישט מער װי פּאָלקאָװאָי שנײַדער, איז ער אָבער געװען דערפֿאַר אַ ייִד אַ נגיד און האָט געשפּילט אין שטאָט אַ ראָל פֿון אַ שײנעם בעל־הבית: געהאַט אַ שײנע שטוב און אַ שטאָט אין מזרח־װאַנט )די דריטע פֿונעם אָרון־קודש(, פּסח ― די בעסטע מצה־שמורה, סוכּות ― דעם שענסטן אתרוג, שבת גענומען צו זיך אַן אורח, אַ נדבֿה געגעבן די שענסטע, אַ גמילת־חסד געטראָגן אַנטקעגן, די קינדער אָפּגעגעבן צו די בעסטע מלמדים ― בקיצור, מאיר פּאָלקאָװאָי האָט זיך „געמענטשלט“, געװאָלט װערן אַ בעל־הבית צװישן אַלע בעלי־בתּים, זיך אײַנשרײַבן צװישן חבֿרה ― נאָר בלאָטע! נישט אַזױ גיך קױפֿט מען זיך אײַן בײַ אונדז אין כּתרילעװקע אין חבֿרה אַרײַן, נישט אַזױ גיך פֿאַרגעסט מען בײַ אונדז אין כּתרילעװקע יענעמס ייִחוס, פֿון װאַנען ער שטאַמט־אַרױס. אַ שנײַדער מעג זיך „מענטשלען“ צװאַנציק יאָר כּסדר, אױספֿײַנען זיך אױפֿן שענסטן אופֿן, װעט ער בײַ אונדז אין כּתרילעװקע בלײַבן שנײַדער. נישטאָ גאָר, מײן איך, אַזאַ זײף אױף דער װעלט, װאָס זאָל קאָנען אָפּװאַשן בײַ אונדז דעם דאָזיקן פֿלעק. אַך! װיפֿל, מײנט איר, װאָלט, אַ שטײגער, מאיר פּאָלקאָװאָי געלאָזט זיך קאָסטן, מע זאָל אים אױסמעקן דעם נאָמען „פּאָלקאָװאָי“? דאָס אומגליק זײַנס איז געװען, װאָס אַ פֿאַמיליע האָט ער געטראָגן נאָך טױזנט מאָל ערגער, װי דער נאָמען. שטעלט אײַך פֿאָר, אַז אין פּאַס איז ער געשטאַנען פֿאַרשריבן: „ קאַניעװסקי מעשטשאַנין מאיר מאָװשאָװיטש טעלעצע“.

אַ מערקװירדיקע זאַך! מאירס עלטער־עלטער־זײדע, זאָל האָבן דאָרטן אַ ליכטיקן גן־עדן, װאָס איז מסתּמא געװען אױך אַ שנײַדער, אַז ס'איז געקומען צום אױסטראַכטן זיך אַ פֿאַמיליע, האָט ער גאָר נישט געקאָנט געפֿינען קײן לײַטישערן נאָמען; נעכײַ־בי װאָלט ער געהײסן, מע זאָל אים פֿאַרשרײַבן: „פֿינגערהוט“, „אונטערשלאַק“, „קניפּנאָדל“, „גרױסלאַטע“, „לאַנגערסטאָן“ ― אַפֿילו אױך נישט אַזעלכע שײנע נעמען, נאָר גאָרנישט, זײ האָבן כאָטש אַ שײַכות מיט שנײַדערײַ. אָבער טעלעצע! װאָס איז אים געפֿעלן געװאָרן אַ טעלעצע? װעט איר זאָגן: למאַי ביק? ס'איז דען נישטאָ קײן מענטשן, װאָס טראָגן דעם נאָמען ביק? זאָגט אײַך אָבער װאָס איר װילט ― ביק און טעלעצע זײַנען טאַקע פֿון אײן ייִחוס, ס'איז אָבער פֿאָרט נישט דאָס; ביק איז פֿאָרט נישט טעלעצע… נאָר מיר קערן זיך אום צו מײַן חבֿר בעניע.

ב

געװען איז בעניע אַ פֿײַן בחורל, אַ פּעמפּיקעװאַטער, אַ ראַבעטינער, מיט געלע שטעכעדיקע האָר, מיט װײַסע פּעכקע בעקלעך, מיט שיטערע צײנדלעך און מיט מאָדנע רױטע בולבעװאַטע אײגעלעך, װי בײַ אַ פֿיש. די דאָזיקע בולבעװאַטע אײגעלעך האָבן תּמיד געשמײכלט און געקוקט ממזריש, און דערצו האָט ער געהאַט אַ פֿאַרריסן נעזל, אַזױ אַז דאָס גאַנצע פּנימל האָט אױסגעזען בײַ אים, װי בײַ אַ גרױסן עזות־פּנים ― און דאָך איז מיר דאָס דאָזיקע פּנימל דװקא געפֿעלן, און מיר זײַנען געװאָרן מיט בעניען חבֿר פֿון דער ערשטער שעה אָן, װאָס מיר האָבן זיך דערקענט.

די ערשטע קענטשאַפֿט אונדזערע איז געשלאָסן געװאָרן אונטערן טיש, זיצנדיק מיטן רבין בײַם חומש. אַז די מאַמע האָט מיך געבראַכט צופֿירן אין חדר, האָב איך געטראָפֿן דעם רבין, אַ ייִד מיט געדיכטע ברעמען און מיט אַ שפּיצעכיקער יאַרמעלקע, זיצן מיט אַלע תּלמידים בײַם חומש איבער דער סדרה בראשית. נישט געמאַכט קײן לאַנגע שהיות ― אָפּגעבן עקזאַמען האָט מען נישט געדאַרפֿט, צושטעלן מעטריקעס אױך נישט, ― האָט מיר דער רבי אַ זאָג געטאָן:

― קריך אַהינצו, אױף יענער באַנק, צװישן יענע צװײ ייִנגלעך.

און איך בין אַרױפֿגעקראָכן אױף דער באַנק, זיך אַרײַנגעכאַפּט צװישן צװײ ייִנגלעך און האָב שױן געהײסן אַ „צוגענומענער“. קײן באַזונדערע שמועסן צװישן מײַן מאַמען מיטן רבין האָט אױך נישט באַדאַרפֿט זײַן. ס'איז בײַ זײ געװען אַן אָפּגערעדטע זאַך נאָך פֿון יום־טובֿ.

― געדענק־זשע, זאָלסט זיך לערנען, װי סע געהער צו זײַן! ― זאָגט צו מיר די מאַמע, שױן שטײענדיק בײַ דער טיר, און דרײט אױס נאָך אַמאָל דעם קאָפּ צו מיר און קוקט, קוקט אױף מיר מיט געפֿיל, אױסגעמישט מיט פֿרײד, ליבשאַפֿט און רחמנות. דער מאַמעס קוק פֿאַרשטײ איך זײער גוט: זי האָט הנאה, װאָס איך זיץ צװישן באַלעבאַטישע קינדער און לערן, און סע טוט איר װײ דאָס האַרץ, װאָס זי דאַרף זיך מיט מיר שײדן.

איך בין זיך מודה, אַז מיר איז געװען אױפֿן האַרצן אַ סך פֿרײלעכער, װי מײַן מאַמען; איך זיץ צװישן אַזױ פֿיל נײַע חבֿרים, קײן עין־הרע, װאָס באַטראַכטן מיך און איך באַטראַכט זײ ― מיר באַטראַכטן זיך אײנס דאָס אַנדערע. נאָר דער רבי לאָזט אונדז לאַנג נישט זיצן אָן אַרבעט. ער צעשאָקלט זיך און שרײַט־אױס אױף אַ קול, מיט אַ ניגון. און מיר אַלע ― נאָך אים, אײנער איבערן אַנדערן, אױף קול־קולות:

והנחש ― און דער שלאַנג! היה ― איז געװען ערום ― קליגער! מכּל ― פֿון אַלע! חית ― חיות! השׂדה ― פֿונעם פֿעלד! אַשר ― װאָס! עשׂה ― ער האָט געטאָן!

ייִנגלעך, װאָס זיצן אַזױ נאָענט אײנס מיטן אַנדערן, כאָטש זײ שאָקלען זיך און שרײַען, װי איז דאָס מעגלעך, זײ זאָלן נישט װערן באַקאַנט, זיך דורכװאַרפֿן מיט אַ פּאָר װערטער כאָטש? און ס'איז טאַקע אַזױ געװען.

בעניע מאיר פּאָלקאָװאָיס, װאָס איז געזעסן מיט מיר אינאײנעם שטאַרק צונױפֿגעקװעטשט, פּרוּװט מיך פֿריִער מיט אַ קנײַפּ פֿאַר דעם פֿוס און קוקט זיך איבער מיט מיר מיט די אױגן, און נאָכדעם צעשאָקלט ער זיך שטאַרק און זינגט גלײַך מיטן רבין און מיט אונדז אַלע אױף אַ קול דעם חומש און װאַרפֿט־אַרײַן זײַנע אײגענע װערטער, בזה־הלשון:

והאָדם ― און דער מענטש! ידע ― האָט באַװוּסט! נאַ דיר אַװעקעט די דאָזיקע קנעפּלעך! את חוה ― חוהן! אשתּו ― זײַן װײַב! גיב מיר אַ באָקסער, װעל איך דיר געבן אַ צי פֿון מײַן פּאַפּיראָס!

און איך פֿיל עמעצנס װאַרעם הענטל אין מײַן האַנט, און איך טאַפּ־אָן עטלעכע קלײנע, גלאַטע, גליטשיקע הױזן־קנעפּלעך. איך בין זיך מודה, אַז נישט איך דאַרף קנעפּלעך, נישט איך האָב באָקסערן, נישט איך רױכער פּאַפּיראָסן. נאָר מיר איז געפֿעלן דער דאָזיקער אײַנפֿאַל, און איך ענטפֿער אים מיטן זעלבן ניגון, װאָס ער, און שאָקל זיך גלײַך מיט אַלע:

ותּהר ― און זי איז טראָגעדיק געװאָרן! װער האָט דיר געזאָגט! ותּלד ― און זי האָט געװוּנען! אַז איך האָב בײַ זיך באָקסערן?…

און אַזױ האָבן מיר זיך איבערגעשמועסט די גאַנצע צײַט, ביז דער רבי האָט, אַ פּנים, אָנגעשמעקט, אַז כאָטש איך שאָקל זיך גאַנץ געשמאַק, נאָר דער קאָפּ איז מיר נישט בײַם חומש; האָט ער מיך פּלוצעם געגעבן אַ כאַפּ אױף דער װענטקע, צום עקזאַמען הײסט דאָס:

― זאָג נאָר, דו! הער נאָר, װיִאַזױ הײסטו דאָרטן? דו מוזט אַװדאי װיסן, װעמענס זון איז געװען קין און װיִאַזױ האָט געהײסן קינס ברודער?

די דאָזיקע קלאָץ־קשיא האָט מיר אױסגעװיזן אַזױ װילד, גלײַך װי מע װאָלט מיך, אַ שטײגער, פּלוצעם אַ פֿרעג געטאָן: װען איז אױפֿן הימל אַ יריד? אָדער װיִאַזױ מאַכט מען פֿון שנײ גאָמלקעס און זײ זאָלן נישט צעגײן? ― אַז בסך־הכּל איז מיר גאַר דער קאָפּ געװען ערגעץ װײס איך װוּ ― אונטן, בײַ די קנעפּלעך.

― װאָס קוקסטו אױף מיר אַזױ? ― פֿרעגט מיך דער רבי. ― דו הערסט נישט, װאָס מע רעדט צו דיר? איך פֿרעג בײַ דיר, זאָלסט מיר זאָגן אױף אַ װײַלע, װיִאַזױ האָט געהײסן אָדם־הראשון קינס פֿאָטער, און װאָס האָט זיך אָנגעהערט מיט קינען זײַן ברודער הבֿל, װאָס חוה האָט זײ געהאַט?

איך זע, אַלע ייִנגלעך שמײכלען, שטיקן זיך פֿאַר געלעכטער, און פֿאַרשטײ נישט, װאָס לאַכט מען דאָ?

― זאָג, נאַרעלע, אַז דו װײסט נישט, װאָרעם מיר האָבן דאָס נאָך נישט געלערנט ― שעפּטשעט מיר בעניע אױפֿן אױער און שטורכעט מיך מיטן עלנבױגן. און איך פֿאָלג אים און זאָג אים נאָך װאָרט בײַ װאָרט, װי אַ פּאָפּוגײַ, און אין חדר װערט אַ געלעכטער ביזן הימל.

„װאָס לאַכן זײ?“ ― טראַכט איך מיר און קוק אױף די קינדער און אױפֿן רבין, װי זײ קאַטשען זיך פֿאַר געלעכטער, און בשעת־מעשׂה לײג איך איבער אונטן די קנעפּלעך פֿון אײן האַנט אין דער אַנדערער: דאָרט איז פּונקט אַ האַלב טוץ.

― אַנו, װײַז נאָר, בחורל, אַקאָרשט די הענטלעך דײַנע! װאָס טוסטו דאָרטן מיט זײ? ― מאַכט צו מיר דער רבי און בײגט זיך אָן צו מיר אונטערן טיש…

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

איר זײַט דאָך קלוגע קינדער, פֿאַרשטײט איר דאָך שױן מסתּמא אַלײן, װאָס פֿאַר אַ מין פּסק איך האָב געכאַפּט פֿון מײַן רבין אױפֿן ערשטן אַרױספֿאָר מיט די קנעפּלעך!

ג

שמיץ פֿאַרהײלן זיך, בזיונות פֿאַרגעסן זיך. איך מיט בעניען זײַנען מיר גיך געװאָרן גוטע ברידער, אָבער װאָס גוטע ברידער הײסט ― נפֿש־אַחת, גאָר װי אַנדערע צװײ. אָט װיִאַזױ די מעשׂה האָט זיך געטראָפֿן:

געקומען אָפֿן אַנדערן טאָג אין חדר אַרײַן, מיטן חומש אין אײן האַנט און מיטן אָנבײַסן אין דער אַנדערער האַנט, האָב איך געטראָפֿן חבֿרה שטאַרק האָפֿערדיק, פֿרײלעך, דאָס, װאָס װערט אָנגערופֿן בגילופֿין. װאָס איז די מעשׂה? אַ גדולה ― דער רבי איז נישטאָ! װוּ איז ער? אַװעקגעגאַנגען ערגעץ אױף אַ ברית, אינאײנעם מיט דער רביצין. דאָס הײסט, חלילה נישט אינאײנעם; אַ רבי גײט קײנמאָל נישט אינאײנעם מיט אַ רביצין. פֿריִער גײט דער רבי, און נאָכדעם, הינטן, גײט נאָך די רביצין.

― אַ לאָמיר זיך װעטן! ― רופֿט זיך אָן אײן ייִנגל מיט אַ בלױער נאָז, יהושע־העשל הײסט ער.

― צו װיפֿל געװעט? ― זאָגט דער אַנדערער, קאָפּל־בונעם, אַ ייִנגל מיט אַ צעריסענעם אַרבל און סע זעט זיך אַרױס דער שפּיץ פֿונעם שװאַרצן עלנבױגן.

― צו פֿערטל פֿונט באָקסערן.

― לאָז זײַן צו פֿערטל פֿונט באָקסערן. איז װאָס, זאָגסטו, לאָמיר האָרכן?

― איך זאָג, אַז מער װי פֿינף־און־צװאַנציק װעט ער נישט אױסהאַלטן.

― און איך זאָג ― זעקס־און־דרײַסיק!

― זעקס־און־דרײַסיק? אָט װעלן מיר באַלד זען! חבֿרה נעמט אים!

אָט אַזױ האָט אױסקאָמאַנדעװעט יהושע־העשל מיט דער בלױער נאָז, און עטלעכע ייִנגלעך מיטאַמאָל האָבן מיך אַ נעם געטאָן, װי דער רוח דעם מלמד, מיך אַנידערגעלײגט אױף דער באַנק, און דװקא מיטן פּנים אַרױף. צװײ האָבן זיך געזעצט מיר אױף די פֿיס, צװײ ― אױף די הענט, אײנער האָט מיר צוגעהאַלטן דעם קאָפּ, איך זאָל זיך נישט דרײען, און נאָך אײנער האָט אָנגעשטעלט אַקוראַט אַקעגן מײַן נאָז צװײ פֿינגער פֿון דער לינקער האַנט )אָ פּנים, ער איז געװען אַ ליװאַק, אַ געלינקטער!(; די צװײ פֿינגער האָט ער צונױפֿגעלײגט, װי אַ בײגעלע, אײן אױגל אַ ביסעלע צוגעמאַכט, דאָס מױל האַלב געעפֿנט, און גענומען מיר שנעלן אין נאָז אַרײַן ― אָבער װיִאַזױ, מײנט איר, שנעלן? יעדער שנעל האָט מיר געגעבן צו זען זיך מיטן טאַטן פֿון יענער װעלט. רוצחים! קױלערס! װאָס האָבן זײ געהאַט צו מײַן נאָז? װאָס האָט זי זײ װײ געטאָן? װעמען האָט זי געשטערט? װאָס האָבן זײ אױף איר דערזען? אַ נאָז װי אַלע נעזער!

― חבֿרה, צײלט! ― קאָמאַנדעװעט יהושע־העשל ― אַחת ואַחת! אַחת ושתּים! אַחת ושלוש!

נאָר פּלוצעם…

כּמעט אַלע מאָל, זינט די װעלט שטײט, טרעפֿן זיך אַלע נסים פּלוצעם. למשל: סע טרעפֿט זיך חלילה אַן אומגליק מיט אַ מענטשן, גזלנים פֿאַלן־אָן אױף אים אין מיטן פֿעלד, בינדן אים די הענט אַרונטער, שאַרפֿן־אָן דאָס מעסער און הײסן אים זאָגן װידוי; און סאַמע דעמאָלט, װען מע װיל שױן מאַכן כיק, טראָגט עס אָן פּלוצעם אַ סטאַנאָװאָי מיט אַ גלאָק ― די גזלנים צעלױפֿן זיך, און יענער װערט ניצול, הײבט אױף די הענט צו גאָט און בענטשט נאָכדעם גומל.

מיט מיר און מיט מײַן נאָז איז אױך אַזױ געװען. איך געדענק נישט אַקוראַט, צי בײַם פֿינפֿטן, צי בײַם זעקסטן שנעל האָט זיך געעפֿנט די טיר און ס'איז אַרײַנגעקומען בעניע־מאיר פּאָלקאָװאָיס, און חבֿרה האָבן מיך באַלד אָפּגעלאָזט פֿרײַ, געבליבן שטײן, װי די סטאַטקעס, און בעניע האָט זײ גענומען אײנציקװײַז צו דער אַרבעט: ער האָט זײ אָנגענומען איטלעכן באַזונדער בײַ די אױערן, גוט אָנגעדרײט, געמאַכט דערבײַ מיט אַ ניגון: „פּז־ר“ אָדער „שלשל־ת!“ און בשעת־מעשׂה געזאָגט אַלעמען מיטן אײגענעם נוסח:

― נו? הײַנט װעסטו שױן װיסן, װאָס הײסט זאַטשעפּען אַן אַלמנהס אַ ייִנגל?

פֿון דעמאָלט־אָן האָבן שױן חבֿרה מער נישט צוגערירט זיך, נישט צו מיר, נישט צו מײַן נאָז; זײ האָבן מורא געהאַט זיך אָנהײבן מיט אַן אַלמנהס אַ ייִנגל, װאָס בעניע מאיר פּאָלקאָװאָיס איז זײַן חבֿר, זײַן אױסלײזער, זײַן באַשיצער.

ד

„דער אַלמנהס ייִנגל“ ― קײן אַנדער נאָמען האָב איך נישט געהאַט אין חדר. װאָס עפּעס „דער אַלמנהס ייִנגל“? מחמת מײַן מאַמע איז געװען אַ ייִדענע אַן אַלמנה, זיך דורכגעשלאָגן אַלײן מיט איר אײגענער האָרעװאַניע, געהאַלטן אַ באַקאַלײנע קלײט, װאָס מער פֿון אַלצדינג איז דאָרטן געװען, װעדליק איך געדענק, קרײַד און באָקסערן ― די צװײ מינים, װאָס האָבן אַ שאַרפֿן אָפּגאַנג בײַ אונדז אין כּתרילעװקע: קרײַד באַדאַרף מען האָבן אױף שמירן די שטיבער, און באָקסערן איז אַ נאַשערײַ, װאָס איז אי זיס, אי עס גײט אַ סך אױף דער װאָג, אי סע קאָסט װאָלװל. חדר־ייִנגלעך ברענגען־אױס דערױף דאָס גאַנצע געלט פֿון די אָנבײַסנס מיט די מיטאָגס, און די קרעמער בײַ אונדז ציִען דערפֿון שײן פּרנסה. בשום אױפֿן האָב איך נישט געקאָנט פֿאַרשטײן, פֿאַרװאָס די מאַמע קלאָגט זיך שטענדיק, זאָגט, אַז עס טראָגט איר קױם־קױם אױף קלײט־געלט און אױף שׂכר־לימוד. און װאָס עפּעס גראָד שׂכר־לימוד? װוּ זײַנען די איבעריקע זאַכן, װאָס אַ מענטש באַדאַרף האָבן, למשל, עסן, אַ קלײד, אַ שוך, וכדומה? דער גאַנצער קאָפּ אירער איז געלעגן אינעם שׂכר־לימוד: „אַז גאָט האָט מיך געשטראָפֿט, זאָגט זי, און האָט צוגענומען בײַ מיר מײַן מאַן, אַזאַ מאַן, און מיך געלאָזט אַן אַלמנה, אַ יוגנט, אײנע אַלײן, װיל איך כאָטש, אַז מײַן זון זאָל קאָנען גוט לערנען“. װאָס זאָגט איר אױף דעם משל? איר מײנט אפֿשר, אַז זי איז נישט געגאַנגען אַלע מאָל אין חדר אַרײַן געװאָר װערן, װיִאַזױ איך לערן? פֿון דאַװנען שמועסט מען נישט, אַז זי האָט אַכטונג געגעבן אױף מיר, איך זאָל דאַװנען אַלע טאָג. זי האָט מיך נאָר געװאָלט אײַנרײדן, איך זאָל זײַן כאָטש האַלב, װי מײַן טאַטע, עליו־השלום, איז געװען. און אַלע מאָל, װען זי האָט זיך גוט צוגעקוקט צו מיר, פֿלעגט זי זאָגן, אַז איך בין אינגאַנצן „ער“, מיר צו לאַנגע יאָר. און בשעת־מעשׂה זײַנען בײַ איר די אױגן געװען װי באַנעצט, און מאָדנע פֿאַרזאָרגט איז געװען דאָס פּנים אירס, באַצױגן מיט אַ שװאַרצן טרױער.

לאָז ער מיר מוחל זײַן, דער טאַטע מײַנער, אױף יענער װעלט. איך האָב אים נישט געקאָנט פֿאַרשטײן, װאָס איז ער געװען פֿאַר אַ מענטש, װאָס װעדליק די מאַמע דערצײלט זיך אָן פֿון אים, פֿלעגט ער כּסדר אָדער לערנען אָדער דאַװנען? שױן־זשע האָט אים קײנמאָל נישט געצױגן, װי מיך, אינדרױסן אַרױס זומער אינדערפֿרי, בשעת די זון ברענט נאָך נישט אַזױ שטאַרק, הײבט ערשט אָן אַרױסטרעטן אױפֿן גרױסן הימל, שפּאַצירט מיט אַ גרױס אײַלעניש, װי אַ פֿײַעריקער מלאך אין אַ פֿײַעריקער קאַרעטע מיט פֿײַעריקע פֿערד, װאָס ס'איז אוממעגלעך צו קוקן זײ אין זײערע שטאַרק לױטערע, ברענענדיקע, גין־גאָלדענע פּנימער? װאָס פֿאַר אַ טעם, פֿרעג איך אײַך, האָט אין אַזאַ געטלעכן פֿרימאָרגן דאָס װאָכעדיקע דאַװנען? װאָס פֿאַר אַ טעם האָט נאָכדעם דאָס זיצן און לערנען אינעם ענגן װיסטן חדר, בשעת די גין־גאָלדענע זון האַלט אין רעכטן סמאַליען, אָנגליִענדיק די ערד, װי אַן אײַזערנע סקאָװערעדע? דעמאָלט ציט דאָס אײַך גאָר אַהין, אַראָפּ־באַרג, צום טײַך, צו יענעם שײנעם טײַך, װאָס איז באַדעקט פֿון אױבן מיט גרינעם, און אַ מאָדנער ריח, אַ ריח פֿון שװיץ־באָד, לאָזט זיך הערן פֿון דער װײַטן; דעמאָלט גלוסט זיך אײַך אױסטאָן זיך אױף דער גיך און אַרײַנשפּרינגען העכער האַלב אין דעם אָנגעװאַרעמטן װאַסער, װאָס אונטן, בײַם דנאָ, איז דאָס קילבלעך און מאָדנע גליטשיק און װײך־בלאָטיק, און פֿאַרשײדענע באַשעפֿענישן, װאָס װידמענען זיך אין די אָפּגרונטן פֿונעם טײַך, האַלב פֿישלעך, האַלב זשאַבקעלעך, שװעבן, שװעבן אָן אַ שיעור פֿאַר די אױגן, און מאָדנע פֿליגן, קאָמאַרעס מיט די לאַנגע פֿיס, גליטשן זיך, שליטלען זיך איבערן װאַסער פֿון אױבן; דעמאָלט גלוסט זיך אײַך אַריבערשװימען אױף יענער זײַט, אַהין װוּ די ברײטע, קײַלעכיקע, גרינע בלעטער װאַקסן, און עס שעמערירן פֿון זײ אַרױס װײַסע און געלע צװיקלעך, און סע קוקט אױף אײַך אַ גרינע פֿרישע װערבע מיט װײכע פֿרישע צװײַגן, און איר טוט זיך אַ לאָז און פֿאַלט־אַרײַן מיט די הענט אין בלאָטע, און פּאָליאָסקעט־פּאָליאָסקעט מיט די פֿיס פֿון יענער זײַט, מען זאָל מײנען, אַז איר שװימט. װאָס פֿאַר אַ טעם, פֿרעג איך אײַך נאָכאַמאָל, האָט דאָס זיצן אין שטוב אָדער אין חדר זומער פֿאַרנאַכט, בשעת דער גרױסער רױטער הימל־קוגל לאָזט זיך אַראָפּ פֿון יענער זײַט שטאָט אױף דער ערד, צינדט־אָן דעם שפּיץ קלױסטער און באַלײַכט אױך דעם רױטן שינדל־דאַך פֿון באָד און, להבֿדיל, די גרױסע אַלטע פֿענצטער פֿון דער גרױסער קאַלטער שול, און פֿון דאָרטן, פֿון הינטער דער שטאָט, גײט די טשערעדע, ציגן לױפֿן, שעפֿעלעך מעקען, דער שטױב װאַקסט, גײט ביזן הימל, און זשאַבעס קװאַקען, זשאַבעס גראַגערן, סע רעשט, סע גרילצט ― אַ טאַראַראַם, יריד, האַרמידער! װער האָט אין זינען איצטער דאַװנען? װעמען קריכט אין קאָפּ אַרײַן איצטער לערנען? גײט־זשע רעדט אָבער מיט מײַן מאַמען, ― װעט זי אײַך זאָגן, אַז ער, עליו־השלום, האָט נישט אַזױ געטאָן; ער, עליו־השלום, איז געװען גאָר אַן אַנדער מענטש. װאָס פֿאַר אַ מענטש איז ער געװען, זאָל ער מיר מוחל זײַן, ― װײס איך נישט; איך װײס נאָר, אַז מיר דעקוטשעט די מאַמע זײער שטאַרק, דערמאָנט מיך אַלע מאָל, אַז איך האָב געהאַט אַ טאַטן, און װאַרפֿט מיר אױס צען מאָל אַ טאָג דאָס שׂכר־לימוד, װאָס זי צאָלט פֿאַר מיר, און פֿאַרלאַנגט פֿון מיר נאָר צװײ זאַכן, זאָגט זי: גוט לערנען און װעלן דאַװנען.

ה

מע קאָן נישט זאָגן, אַז „דער אַלמנהס ייִנגל“ האָט זיך שלעכט געלערנט. ער איז ניט אָפּגעשטאַנען פֿון זײַנע איבעריקע חבֿרים אױף קײן האָר. נאָר װעלן דאַװנען ― דאָס בין איך אײַך נישט ערבֿ. אַלע קינדער האָבן אײן נשמה, און אַ קונדס איז ער געװען גלײַך מיט אַלעמען; ליב געהאַט אַ שטיף־טאָן: אָנטאָן דעם קהלשן צאַפּ אױף די הערנער אַ שטרײַמל פֿון דער רביצינס װיכעט, װאָס זי שמירט מיט אים די ערד, און לאָזן אים איבער דער שטאָט; אָנהענגען דער קאַץ אַ פּאַפּירענע שלאַנג אױפֿן װײדל, זי זאָל לױפֿן משוגענערװײַז און ברעכן טעפּ אױף װאָס די װעלט שטײט; אױפֿהענגען אַ שלאָס אױף דער װײַבערשער שול פֿרײַטיק־צו־נאַכט פֿון דרױסן, מע זאָל נאָכדעם די װײַבער דאַרפֿן ראַטעװען פֿון חלשות; צושלאָגן דעם רבינס פּאַנטאָפֿל צו דער ערד מיט טשװעקעס, אָדער צוחתמענען אים מיט טריפֿװאַקס די באָרד צום טיש בשעת ער שלאָפֿט, און לאָז ער פּרוּװן אױפֿשטײן, וכדומה. װיפֿל שמיץ דאָס קאָסט אונדז נאָכדעם, אַז מע דערגײט זיך װער דאָס האָט געטאָן ― פֿרעגט שױן ניט! סע פֿאַרשטײט זיך פֿון זיך זעלבסט, אַז יעדע זאַך מוז האָבן אױף זיך אַן עלטערן, אַן אױבערהאַר, װאָס ער איז דער קאָפּ, דער פֿירער, דער װעגװײַזער.

אונדזער קאָפּ, אונדזער פֿירער, אונדזער װעגװײַזער איז געװען בעניע מאיר פּאָלקאָװאָיס… פֿון אים האָבן זיך אַלע זאַכן אָנגעהױבן און צו אונדזערע קעפּ האָט זיך דאָס תּמיד אױסגעלאָזט. בעניע, דער פּעמפּיקעװאַטער רױטער בעניע מיט די בולבעװאַטע רױטע אױגן, איז תּמיד פֿון אַלע אומגליקן אַרױס טרוקן, װי פֿעפֿער, רײן, װי אַ טרער, און גאָט די נשמה שולדיק, װי אַ טײַבעלע. װוּ ערגעץ אַ שײנע תּנועה, אַ מין העװיהלע, אַ שפּיצל, אַן אָפּשניצל, האָבן מיר דאָס גענאַשט פֿון בעניען. װער האָט אונדז אױסגעלערנט בגנבֿה רױכערן אַ פּאַפּיראָס, אַרױסלאָזן דעם רױך פֿון בײדע נאָזלעכער? בעניע. װער האָט אונדז אַרױפֿגעפֿירט זיך גליטשן װינטער מיט אַלע גױיִשע שקצימלעך אױפֿן אײַז? בעניע. װער האָט אונדז אױסגעלערנט שפּילן אין קנעפּלעך, אין קניפּלעך, אין מם־שין־הא, אין „אום־צי־גראָד“, און פֿאַרשפּילן די אָנבײַסנס מיט די מיטאָגס? בעניע. אױף שפּילן איז בעניע געװען אַ מזיק, דאָס הײסט: ער האָט אונדז אַלעמען געמזיקט, אָפּגעװוּנען בײַ אונדז װוּ מיר האָבן געהאַט אַ גראָשן, און געקומען צו עפּעס ― אָפּגעװישט די ליפּן, שאַ, נישטאָ בעניע! דאָס שפּילן איז בײַ אונדז געװען אײנע פֿון די בעסטע זאַכן אין דער װעלט, און פֿאַרן שפּילן האָבן מיר אַלע מאָל געכאַפּט פֿונעם רבין דעם גרעסטן פּסק; ער האָט געזאָגט, אַז ער מוז דאָס אױסקאָרעניִען, אַרױסרײַסן בײַ אונדז מיטן װאָרצלען.

― שפּילן װעט איר בײַ מיר? מיטן מלאך־המװת װעט איר זיך בײַ מיר שפּילן! ― אַזױ פֿלעגט זאָגן דער רבי און אױסטרײסלען אונדז די קעשענעס, צונעמען װאָס ער האָט געפֿונען און אײַנטײלן אונדז שמיץ פֿון דער ברײטער האַנט.

נאָר אײן װאָך אין יאָר איז געװען בײַ אונדז אַזעלכע, װאָס מע האָט געמעגט שפּילן. װאָס זאָג איך, מע האָט געמעגט? ס'איז געװען אַ מיצװה צו שפּילן, אַ מיצװה!

די װאָס איז געװען ― די װאָך פֿון חנוכּה, און געשפּילט האָבן מיר אין „דרײדל“.

ו

אמת, אין די הײַנטיקע שפּילן, װאָס מע שפּילט אין קאָרטן, למשל: אָקע, סטוקלקע, טערטל־מערטל, סטאָס וכדומה, שטעקט אַװדאי מער שׂכל, װי אין אונדזער אַמאָליקן דרײדל; נאָר דאָרט, װוּ מע שפּילט אױף געלט, איז קײן חילוק נישט. איך אַלײן האָב געזען מיט מײַנע אױגן, װי צװײ שקצים זײַנען געזעסן און האָבן זיך געשלאָגן קאָפּ אין װאַנט. און אַז איך האָב זײ געפֿרעגט: װאָס טוט איר װאָס? איר זײַט משוגע, צי חסר־דעה? האָבן זײ מיר געזאָגט, איך זאָל נעמען דעם װעג, װאָרעם זײ שפּילן אױף געלט ― װער פֿון זײ װעט זיך גיכער אײַנמידן… הײַנט גײט טענהט! דאָס שפּיל פֿונעם דרײדל איז אַ הײס, אַ מוראדיק אַזאַרט שפּיל. עס קאָן אַרײַנטרײַבן אײַך אין אלף־השישי אַרײַן, איר זאָלט פֿאַרשפּילן די נשמה. און נישט נאָר דאָס געלט, װי דער פֿאַרדראָס: למאַי געװינט יענער? למאַי פֿאַלט בײַ יענעם דאָס דרײדל אױף דער גימל, און בײַ אײַך אױף דער נון, אױף דער הא אָדער אױף דער שין? און דאָס װײסט איר דאָך מסתּמא, װאָס באַדײַטן די פֿיר אותיות פֿונעם דרײדל: נ מאַכט נײן , ה מאַכט האַלב , ש מאַכט שלעכט און ג מאַכט גוט . דאָס דרײדל איז אַ מין לאָטערײ: װעמען די הצלחה שפּילט, דער געװינט. אָט נעמט, למשל, בעניע מאיר פּאָלקאָװאָיס: װיפֿל מאָל ער זאָל נישט לאָזן דאָס דרײדל, מוז דאָס פֿאַלן בײַ אים אױף דער גימל.

― ס'איז דיר אַן אַנטיק מיט דעם בעניען! ― זאָגן אַלע ייִנגלעך און שטעלן אַלע מאָל פֿריש געלט, און בעניע „ענטפֿערט“ אַלעמען, װאָרעם װאָס הערט ער דאָס? „אַ נגידס אַ ייִנגל“!

― גימל! װידער גימל! אַן אַנטיק מיט אים! ― שרײַען אױס אַלע מיטאַמאָל און מע נעמט זיך צו די בײַטעלעך און מע שטעלט פֿריש געלט, און בעניע „ענטפֿערט“ אַלעמען, לאָזט דאָס דרײדל „קאָזאָרעם“, מיטן קעפּעלע אַרױף, דאָס דרײדל דרײט זיך, קאַטשעט זיך אַהין און אַהער, װי אַ שיכּור, און פֿאַלט־אַנידער.

― גימל! ― זאָגט בעניע.

־ גימל? גימל? װײַטער גימל? חידושים מיט אים! ― שרײַען אױס חבֿרה און קראַצן זיך און נעמען זיך װידער צו די בײַטעלעך.

דאָס שפּיל װערט װאָס װײַטער פֿײַעריקער. די שפּילערס היצן זיך, שטעלן געלט, שטופּן זיך אַלע צום טיש, קריגן זיך, דערלאַנגען אײנער דעם אַנדערן אין זײַט אַרײַן, זײַנען זיך מכבד מיט מאָדנע װערטער: „דו סמאַרק אײנער! דו פֿאָנפֿאַטש! שװאַרצער קאָטער! צעקנײטשטע יאַרמלקע! צעשפּאָלטענע קאַפּאָטקע!“ וכדומה אַזעלכע קאָמפּלימענטן, באַמערקן גאָר נישט, אַז בײַ דער זײַט שטײט דער רבי, אָנגעטאָן אינעם װאַרעמען טיזליק מיטן װאַטענעם מיצל אױף דער יאַרמלקע און מיטן טלית־ותּפֿילן אונטער דער האַנט! דאָס קלײַבט ער זיך אין קלײַזל אַרײַן דאַװנען, נאָר דערזען די קינדער היצן זיך, האָט ער זיך אָפּגעשטעלט אױף אַ װײַלע, אַ קוק טאָן פֿון דער װײַטן, װי מיר שפּילן אין דרײדל. הײַנט מישט זיך נישט דער רבי; ס'איז חנוכּה, זײַנען מיר פֿרײַ אַכט טאָג כּסדר און קאָנען שפּילן אין דרײדל װיפֿל מיר װילן, אַבי נישט שלאָגן זיך, נישט רײַסן זיך בײַ די נעזער. גאָר נישט אַזאַ שלעכטער מענטש, דער רבי, כ'לעבן. אױך די רביצין האָט געכאַפּט דאָס קלײנע, קראַנקע ראובֿלע אױף די הענט, אים פֿאַרשטופּט דאָס מײַלכל מיט דער ברוסט, ס'זאָל נישט שרײַען, האָט זיך אַװעקגעשטעלט הינטערן רבינס פּלײצעס און קוקט־קוקט, װי די ייִנגלעך שטעלן געלט. און בעניע „ענטפֿערט“ אַלעמען, בעניע ברענט, בעניע פֿלאַמט, בעניע פֿלאַטערט, בעניע לאָזט דאָס דרײדל, און דאָס דרײדל דרײט זיך, קאַטשעט זיך און פֿאַלט־אַנידער.

― װידער אַמאָל גימל? אַ טרעיאַטער מיט דעם בעניען!

און בעניע האָט אונדז אַזױ לאַנג באַװיזן זײַן בריהשאַפֿט מיט זײַנע גרױסע קונצן, ביז ער האָט אונדז מחילה אױסגערײניקט אַלעמען די בײַטעלעך, צוגענומען װוּ ס'איז געװען ערגעץ אַ פּרוטה, אַרײַנגעלײגט די הענט אין די קעשענעס, װי אײנער רעדט: „נו, װער װיל נאָך?“… און מיר זײַנען זיך צעגאַנגען אַהײם, אַװעקגעטראָגן מיט זיך אַ װײטיק אין האַרצן און אַ בזיון פֿאַר זיך אַלײן, און נאָך געמוזט אין דער הײם אױסטראַכטן „ליגונים“ ― דער אַזאַ ליגן און דער אַזאַ ליגן. אײנער האָט זיך מודה געװען, אַז ער האָט דאָס גאַנצע חנוכּה־געלט פֿאַרנאַשט, אױסגעגעבן אױף באָקסערן! דער אַנדערער האָט אױסגעטראַכט אַ פּיזמון, אַז מע האָט דאָס בײַ אים אַרױסגעגנבֿעט פֿון קעשענע נאָך בײַנאַכט. און דער דריטער איז געקומען אַהײם מיט אַ געװײן. „װאָס איז? װאָס װײנסטו?“ ― סטײַטש, ער האָט זיך געקױפֿט פֿאַרן חנוכּה־געלט אַ מעסערל! ― „װאָס־זשע איז דער געװײן?“ ― סטײַטש, ער האָט דאָס גײענדיק פֿאַרלױרן!

אױך איך האָב אױסגעטאָקט אַ גרױסן ליגן, דערצײלט דער מאַמען אַ גאַנצע מעשׂה פֿון טױזנט־אײן־נאַכט און אױסגעבעטן בײַ איר נאָך אַמאָל חנוכּה־געלט ― אַ האַרטן זעקסער מיט צװײ צװײערס, אַװעקגעטראָגן זײ צו בעניען און אָפּגעטרײסלט זיך אין פֿינף מינוט, און אױסגעטראַכט דער מאַמען אַ נײַעם ליגן. בקיצור, קעפּ האָבן געטראַכט, מוחות האָבן געאַרבעט און ליגנס, ליגנס זײַנען געפֿלױגן, אַזױ װי האָלץ, און דאָס גאַנצע חנוכּה־געלט אונדזערס איז אַװעק מיטן דרײדל, אַװעק צו בעניען אין קעשענע אַרײַן, און פֿאַרפֿאַלן לעולם־ועד!

נאָר אײנער פֿון אונדז האָט זיך אַזױ אַרײַנגעלאָזט אינעם דרײדל, אַז ער האָט זיך נישט באַנוגנט מיטן חנוכּה־געלט אַלײן און האָט נישט אױפֿגעהערט צו שפּילן און שפּילן מיט בעניען אין דרײדל כּמעט אַלע טאָג, ביזן לעצטן טאָג פֿון חנוכּה.

און דער דאָזיקער אײנער בין געװען טאַקע, מחילה, איך אַלײן, „דער אַלמנהס ייִנגל“.

ז

װוּ האָט גענומען „דער אַלמנהס ייִנגל“ געלט אױף צו שפּילן ― דאָס זאָלט איר גאָר נישט פֿרעגן. די גרױסע שפּילערס פֿון דער װעלט, די, װאָס האָבן געפּרוּװט געװינען און פֿאַרשפּילן גאַנצע פֿאַרמעגנס און מאַיאָנטקעס, ― די װײסן, די פֿאַרשטײען!… אױ־װײ, די שעה זאָל גאָר נישט זײַן, אַז דער יצר־הרע פֿון שפּילן קומט אָן, איז גאָר נישטאָ קײן שװערע זאַך אױף דער װעלט! ער ברעכט־דורך מױערן, אײַזערנע װענט, ער טוט מעשׂים אַשר לא יעשו ― אַ װערטעלע אױסצורײדן: דער יצר־הרע פֿון שפּילן!

ראשית־חכמה, האָב איך זיך גענומען מאַכן געלט פֿון שװה־כּסף, דאָס הײסט, עס זאָל אײַך צו קײן חרפּה נישט זײַן, פֿאַרקױפֿן אַלצדינג, װאָס איך האָב, אײן חפֿץ נאָכן אַנדערן, פֿריִער דאָס מעסערל, נאָכדעם דאָס בײַטעלע, נאָכדעם די קנעפּלעך אַלע. און אַ קעסטעלע האָב איך געהאַט, װאָס פֿלעגט זיך עפֿענען און פֿאַרמאַכן, און עטלעכע רעדעלעך און אַן אַלטן זײגער, גוטע, מעשענע, אַז מע רײַבט זײ אױס, גלאַנצן זײ מיט סכּנת־נפֿשות, כּמעט אַזױ װי גאָלד, ― אַלצדינג אַװעקגעגעבן בחצי־חינם, געשניטן אױף װאָס די װעלט שטײט, און געלאָפֿן אַלע מאָל מיט פֿריש געלט צו בעניען אַהײם און פֿאַרשפּילט אים ביזן לעצטן גראָשן, אַװעקגעגאַנגען אַלע מאָל פֿון אים אָבֿל וחפֿוי־ראָש, מיט אַ האַרץ פֿול מיט װוּנדן, מיט אַ שרעקלעכן פֿאַרדראָס, שטאַרק אױפֿגעטראָגן ― נישט אױף בעניען! חלילה! װאָס האָב איך צו בעניען? װאָס איז בעניע שולדיק, אַז סע גײט אים אינעם שפּיל? ס'זאָל בײַ מיר , זאָגט ער, פֿאַלן דאָס דרײדל אױף דער גימל, װאָלט איך געװוּנען; עס פֿאַלט בײַ אים , זאָגט ער, אַלע מאָל אױף דער גימל, געװינט ער. אַזױ זאָגט בעניע און איז נעבעך זײער גערעכט… נײן, מיך פֿאַרדריסט אױף זיך, אױף מיר אַלײן, למאַי איך האָב צעטרענצלט אַזױ פֿיל געלט, דער מאַמעס פֿאַרהאָרעװעט געלט, און צעפֿלאָכטן אַלע מײַנע זאַכן, געבליבן, װי מע זאָגט, נאַקעט, װי די מאַמע האָט מיך געהאַט! אַפֿילו דאָס סידורל אױך פֿאַרקױפֿט. אױ, דאָס סידורל! דאָס סידורל!… דערמאָן איך מיך אָנעם קלײנעם סידורל, פֿאַרקלעמט מיך בײַם האַרצן און דאָס פּנים ברענט מיר פֿאַר בזיון! דאָס איז געװען אַ צאַצקע, נישט קײן סידורל! בײַ פּתחיה דעם פּאַקנטרעגער האָט דאָס מיר די מאַמע גע ― קױפֿט, אַקוראַט צום טאַטנס יאָרצײַט. און אַ סידורל איז דאָס געװעזן, ― צװישן סידורימלעך אַ סידורל! אַ „כּל־בוניקל“, אַן אמתדיק כּל־בוניקל! אַ גראָבס, אַ געפּאַקטס. פֿון כּל־טובֿ האָט זיך דאָרטן געפֿונען, פֿון פֿױגל־מילך, פֿון װאָס אַ מױל קאָן רײדן: שיר־השירים און פּרק, און ברכי־נפֿשי, אין די הגדה, און אַלע תּפֿילות, און אַלע דינים ומנהגים פֿון אַ גאַנץ יאָר, און אַ תּהילימל צום סוף. הײַנט די טעװעלעך מיט די גאָלדענע אותיות! דער שניט! דאָס רוקנדל! אַ יצר־הרע, זאָג איך אײַך, אַ שׂטן, נישט קײן סידורל! אַלע מאָל װען פּתחיה מיט די בעלמעס און מיט די שטאַרק־ אונטערגעשאָרענע װאָנצעס, װאָס דאָס מאַכט דאָס פֿאַרזאָרגטע פּנים זײַנס שמײכלענדיק, אַלע מאָל װען דער פּתחיה האָט זיך צעלײגט מיט זײַן קראָם אין בית־המדרש בײַ דער טיר, האָב איך קײן אױג נישט אַראָפּגעלאָזט פֿון דעם כּל־בוניקל.

― װאָס װעסטו זאָגן, ייִנגעלע? ― פֿרעגט מיך כּלומרשט פּתחיה, גלײַך װי ער װײס נישט, אַז איך האָב געװאָרפֿן אַן אױג אױפֿן כּל־בוניקל, שױן אַ מאָל זיבעצן איבערגעטאַפּט מיט די הענט און איבערגעפֿרעגט װאָס סע קאָסט.

― גאָרנישט, ― זאָג איך, ― גלאַט אַזױ… ― און גײ־אַװעק פֿון אים, איך זאָל נישט זען פֿאַר זיך רעם יצר־הרע.

― אױ, מאַמע! זאָלסט זען, איז בײַ פּתחיהן פֿאַראַן אַ כּל־בוניקל !

― װאָס פֿאַראַ כּל־בוניקל? ― פֿרעגט מיך די מאַמע.

― אַ סידורל אַזעלכעס! װען איך האָב אַזאַ סידורל, װאָלט איך ― איך װײס אַלײן נישט װאָס!

― האָסט דען נישט קײן סידור? און װוּ איז דעם טאַטנס סידור?

― װאָס גלײַכסטו, מאַמע? יענץ איז אַ סידור, און דאָס איז אַ כּל־בוניקל!

― אַ כּל־בוניקל! ― זאָגט די מאַמע. ― אין אַ כּל־בוניקל איז דען פֿאַראַן מער צו דאַװנען, צי עס דאַװנט זיך געשמאַקער?

גײט גיט צו פֿאַרשטײן אַ מאַמען, װאָס הײסט אַ כּל־בוניקל, אַן אמתדיק כּל־בוניקל, מיט רױטע טאָװעלעך, מיט אַ בלױען שניט און מיט גרינעם רוקן!

― קום ― זאָגט צו מיר די מאַמע אײנמאָל אין אַ פֿאַרנאַכט און נעמט מיך אָן פֿאַר אַ האַנט ― קום מיט מיר אין בית־המדרש. מאָרגן, אם־ירצה־השם, האָסטו יאָרצײַט נאָכן טאַטן, װעלן מיר שטעלן ליכט און זיך זען אין אײן װעג מיט פּתחיהן, װאָס איז בײַ אים פֿאַר אַ כּל־בוניקל אַזעלכעס?

איך װײס פֿריִער, אַז צום טאַטנס יאָרצײַט װעל איך בײַ מײַן מאַמען פּועלן, װי מע זאָגט, דאָס טעלערל פֿונעם הימל, און עס קלאַפּט מיר שױן דאָס האַרץ פֿאַר פֿרײד.

געקומען אין בית־המדרש, טרעפֿן מיר פּתחיהן מיטן זאַק, נאָך נישט אױסגעפּאַקט די סחורה. פּתחיה איז, פֿאַרשטײט איר מיך, אַ ייִד נישט קײן כאַפּנדיקער. ער װײס גאַנץ גוט, אַז ער איז אײנער אױפֿן יריד. זײַנס װעט פֿון אים נישט אַװעק. אײדער ער בינדט־אױף דעם זאַק און צעלײגט די קראָם, געדױערט אַ יאָר. איך ציטער, איך פֿלאַטער, קױם װאָס איך האַלט מיך אױף די פֿיס, און ער ― גאָרנישט, גלײַך װי נישט צו אים רעדט מען! ― װײַזט שױן דאָרטן, ― זאָגט צו אים די מאַמע ― װאָס איז דאָרט בײַ אײַך פֿאַר אַ כּל־בוניקל?

פּתחיה האָט צײַט. דער טײַך ברענט נישט. פּאַװאָלינקע, נישט געכאַפּט, בינדט ער אױף דעם זאַק און לײגט־אױס די גאַנצע קראָם זײַנע: חומשים און קלײנע חומשלעך, מאַנצבילשע סידורים און װײַבערשע קרבן־מנחהס, תּהילימס און תּהילימלעך, חוק־לישׂראלס און תּקונימלעך, מחזורים, סליחות און תּחינות־ובקשות אָן אַ שיעור! און ספּורי־מעשׂיות, שבֿחי־בעל־שם־טובֿ און װידער אַ מאָל תּחינות! עס דאַכט זיך מיר אױס, אַז עס װעט זיך קײנמאָל בײַ אים נישט אױסנעמען ― אַ קװאַל, אַ ברונעם! קױם אַמאָל דערלעבט צו זען דאָס קלײנװאַרג, אין בתוכם האָט אַ שײַן געטאָן דאָס כּל־בוניקל.

― אָט דאָס איז גאָר? ― רופֿט זיך אָן די מאַמע. ― אַזאַ קלײניטשקע?

― דאָס קלײניטשקע ― זאָגט פּתחיה ― קאָסט טײַערער פֿון אַ גרױסעטשקע.

― װאָס קאָסט בײַ אײַך, גאָט זאָל נישט שטראָפֿן פֿאַר די רײד, דאָס דאָזיקע קלײנע װעװריקל?

― אױף אַ סידור זאָגט איר װעװריקל? ― מאַכט צו איר פּתחיה און נעמט בײַ איר פּאַװאָלינקע דאָס כּל־בוניקל פֿון די הענט, און מיר רײַסט זיך אָפּ אין האַרצן.

― נו, זאָגט שױן, זאָגט, װאָס קאָסט דאָס? ― בעט בײַ אים די מאַמע. נאָר פּתחיה האָט זיך צײַט און ענטפֿערט מיט אַ ניגון:

― דאָס סידורל װאָס קאָסט? אױ, סע קאָסט, סע קאָסט! איך האָב מורא, ס'איז נישט פֿאַר אײַער בײַטל.

די מאַמע בענטשט די שׂונאים מיט בײזע, װיסטע חלומות, און הײסט זיך זאָגן אַ מקח.

פּתחיה זאָגט אַ מקח, און די מאַמע ענטפֿערט אים נישט; זי דרײט זיך אױס מיטן פּנים צו דער טיר, נעמט מיך פֿאַר אַ האַנט און זאָגט צו מיר:

― קום, לאָמיר גײן, מיר האָבן דאָ נישט װאָס צו טאָן. דו װײסט דען נישט, אַז רב פּתחיה איז אַ ייִד אַ יקרן?

מיט אַ ביטער האַרץ גײ איך נאָך דער מאַמע ביז דער טיר, מיט אַ שטיקל האָפֿענונג, טאָמער װעט גאָט רחמנות האָבן און פּתחיה װעט אונדז אומקערן צוריק. נאָר פּתחיה איז נישט אַזאַ ייִד. ער װײס, אַז מיר װעלן אַלײן זיך אומקערן. והראַיה, מיר האָבן זיך טאַקע אומגעקערט, און די מאַמע בעט אים, ער זאָל זאָגן „װי אַ מענטש“. פּתחיה רירט זיך נישט, קוקט אױף דער סטעליע, און די װײַסע בעלמע פֿונעם לינקן אױג גלאַנצט, און מיר גײען אַװעק און קערן זיך אום נאָך אַ מאָל צוריק.

― אַ פּאָהאַנער ייִד אָט דער פּתחיה! ― זאָגט צו מיר נאָכדעם די מאַמע. ― מכּות מײַנע שׂונאים װאָלט איך בײַ אים געקױפֿט אַ סידורל! הײַנט קאָסט דאָס טאַקע אַ יקרות! אַן עבֿירה, כ'לעבן, דאָס געלט װאָלט צו־נוץ געקומען אױף שׂכר־לימוד! נאָר גאָרנישט, צוליב דעם, װאָס דו האָסט מאָרגן, אם־ירצה־השם, יאָר־צײַט נאָכן טאַטן, עליו־השלום, און דו זאָגסט נאָך אים קדיש, האָב איך דיר צוליב געטאָן. טו זשע מיר צוליב, מײַן זון, דו אױך, און זאָג מיר צו, אַז דו װעסט כאָטש דאַװנען אַלע טאָג.

צי איך האָב טאַקע אַזױ געטרײַ געדאַװנט, װי איך האָב צוגעזאָגט, צי נײן ― פֿון דעם לאָמיר נישט רײדן. נאָר דאָס כּל־בוניקל האָב איך ליב געהאַט דאָס חיות! איר קאָנט פֿאַרשטײן, אַז איך בין מיט אים געשלאָפֿן, כאָטש ― איר װײסט? ― מע טאָר דאָס נישט. דער גאַנצער חדר האָט מיר מקנא געװען אױף דעם סידורל, װי דאָס

שװאַרצאַפּל פֿונעם אױג האָב איך דאָס אָפּגעהיט, ― און איצט, דעם דאָזיקן חנוכּה, האָב איך דאָס ― װײ געשריגן! ― אַלײן מיט מײַנע אײגענע הענט אַװעקגעטראָגן צו משה דעם סטאָליער ייִנגל, װאָס האָט שױן לאַנג געװאָרפֿן דערױף אַן אױג, און נאָך געדאַרפֿט בעטן אים, אױסשלאָגן אַ קני ערד, ביז ער זאָל דאָס בײַ מיר קױפֿן. כּמעט אומזיסט אַװעקגעגעבן דאָס קלײנע סידורל! אױ, דאָס סידורל, דאָס סידורל! און דערמאָן איך מיך אָן דעם קלײנעם סידורל, פֿאַרקלעמט מיך בײַם האַרצן און דאָס פּנים פֿלאַמט מיר פֿאַר בזיון. פֿאַרקױפֿט, פֿאַרהאַנדלט, און צוליב װאָס? צוליב װעמען? צוליב בעניען. בעניע זאָל האָבן אױף צו געװינען בײַ מיר נאָך עטלעכע קאָפּיקעס. נאָר װאָס איז שולדיק בעניע אַז סע גײט אים אַזױ אין דרײדל?

― דערױף איז דאָס אַ דרײדל. ― רעדט מיר אױס בעניע דאָס האַרץ און לײגט־אַרײַן צו זיך אין בײַטעלע מײַנע לעצטע עטלעכע גראָשנס. ― ס'זאָל דיר אַזױ גײן, װי סע גײט מיר, װאָלסטו געװוּנען! עס גײט אָבער מיר , געװין איך.

און בעניעס בעקלעך פֿלאַמען, און אין שטוב איז בײַ זײ ליכטיק און װאַרעם. און אַ זילבערן חנוכּה־לעמפּל שטײט בײַ זײ גרײט מיטן גוטן בױמל, מיטן שײנעם שמשׂ און מיט אַל דאָס גוטס, און פֿון קיך בײַ זײ לאָזט זיך הערן אַ ריח פֿון פֿרישע, נאָר־װאָס אױסגעפּרעגלטע שמאַלץ.

― מע באַקט הײַנט בײַ אונדז לאַטקעס. ― זאָגט מיר בעניע אָן אַ בשׂורה אױף דער טיר שױן, און מיר קלעמט דאָס האַרץ פֿאַר הונגער. און איך לױף מיטן צעריסן טולופּל אַהײם און טרעף די מאַמע געקומען שױן פֿון קלײט, רױט די נאָז, רױט די הענט, און אָנגעדראָלן, איבערגעפֿרױרן דורך און דורך, שטײט און װאַרעמט זיך בײַם אױװן. מיך דערזען, הײבט איר דאָס פּנים אָן צו שײַנען.

― פֿון שול? ― פֿרעגט מיך די מאַמע.

― פֿון שול. ― זאָג איך איר אַ ליגן.

― געדאַװנט מעריבֿ?

― געדאַװנט מעריבֿ. ― זאָג איך איר אַ נײַעם ליגן.

― װאַרעם זיך אָן, מײַן זון, װעסטו מיר בענטשן חנוכּה־ליכטלעך. ס'איז הײַנט, דאַנקען גאָט, דאָס לעצטע ליכטל.

ח

אַװדאי, אַ מענטש זאָל טראָגן אױף זיך נאָר צרות אַלײן און נישט האָבן קײן פּיצל פֿאַרגעניגן, קײן ברעקל נחת, װאָלט ער דאָס געװיס נישט איבערגעטראָגן און װאָלט זיך געװיס גענומען דאָס לעבן. איך זאָג עס אַקעגן מײַן מאַמען דער אַלמנה נעבעך, װאָס האָט טאָג װי נאַכט געהאָרעװעט, געפֿרױרן, געהונגערט, נישט דערעסן, נישט דערשלאָפֿן, און נאָר צוליב מיר, נאָר פֿון מײַנעטװעגן. פֿאַר װאָס זשע קומט דאָס איר, אַז זי זאָל נישט האָבן טאַקע אַמאָל קײן שטיקל פֿאַרגעניגן אױך? איטלעכער מענטש פֿאַרשטײט דאָס װאָרט „פֿאַרגעניגן“ נאָך זײַן השׂגה נאָך. בײַ מײַן מאַמען איז נישט געװען גאָר קײן גרעסער פֿאַרגעניגן אױף דער װעלט, װי בשעת איך האָב איר שבת און יום־טובֿ געמאַכט קידוש, פּסח איר אָפּגעריכט דעם סדר, און חנוכּה איר געבענטשט חנוכּה־ליכטלעך. װאָס פֿאַר אַ קידוש ― צי איבער װײַן, צי איבער ביר? װאָס פֿאַר אַ סדר ― צי מיט כרעמזלעך, צי מיט צוגעפֿרישטע מצה מיט װאַסער? װאָס פֿאַר חנוכּה־ליכטלעך ― צי אין אַ זילבערנעם לעמפּל, צי פֿון געשניטענע קאַרטאָפֿליעס? ― גלײבט מיר, נישט אינעם װײַן, נישט אין די כרעמזלעך, נישט אין דעם זילבער שטעקט רער גאַנצער ייִחוס; דער עיקר איז גאָר עפּעס אַנדערש: דער עיקר איז דאָס מאַכן פֿונעם קידוש, דאָס אָפּריכטן פֿונעם סדר און דאָס בענטשן פֿון די חנוכּה־ליכטלעך. אָנקוקן, בשעת איך מאַך די ברכה, מײַן מאַמעס פּנים, װי סע שײַנט און סע לײַכט און סע שמײכלט, באַדאַרף מען קײן סך װערטער נישט רײדן און קײן גרױסע פּירושים נישט מאַכן! מע זעט, אַז דאָ איז דאָס רעכטע פֿאַרגעניגן דאָס אמתע גליק ! איך בײג מיך אָן איבער די צעשניטענע קאַרטאָפֿליעס און מאַך די ברכה מיט אַ ניגון. איך זאָג, און זי זאָגט מיר נאָך שטילערהײט, װאָרט בײַ װאָרט, מיטן זעלבן ניגון, װאָס איך. איך זאָג, און זי קוקט מיר אין די אױגן אַרײַן און מאַכט מיט די ליפּן. און איך װײס, װאָס זי טראַכט זיך בשעת־מעשׂה אין האַרצן. זי טראַכט: „אינגאַנצן ער! ער מיט די בײנער, אים צו לענגערע יאָר!“… און איך פֿיל, אַז איך בין װערט, מע זאָל מיך נעמען און צעשנײַדן אױף שטיקלעך, אַזױ װי די צעשניטענע קאַרטאָפֿליעס: סטײַטש, אָפּגענאַרט די מאַמע, און אַזױ מיאוס אָפּגענאַרט ! פֿאַרקױפֿט דאָס קלײנע סידורל און דאָס געלט פֿאַרשפּילט אין דרײדל! פֿאַרקױפֿט, פֿאַרקױפֿט פֿון קאָפּ ביז פֿיס!

די קנײטלעך אין די קאַרטאָפֿליעס, מײַנע חנוכּה־ליכטלעך, טשאַדען, טשאַדען אַזױ לאַנג, ביז זײ װערן פֿאַרלאָשן. און די מאַמע זאָגט צו מיר:

― גײ װאַש זיך, װעלן מיר עסן קאַרטאָפֿליעס מיט שמאַלץ! לכּבֿוד חנוכּה האָב איך געקױפֿט אַ גלעזעלע גענדזן־שמאַלץ, פֿרישע מחיהדיקע שמאַלץ!

מיט פֿאַרגעניגן גײ איך מיך װאַשן, און מיר זעצן זיך צום טיש.

― בײַ לײַטן איז אַ מינהג, צום לעצטן טאָג חנוכּה באַקט מען לאַטקעס. ― זאָגט די מאַמע מיט אַ זיפֿץ, און עס קומט מיר אַרױף אױף דער מחשבֿה בעניעס לאַטקעס מיט בעניעס דרײדל, װאָס קאָסט מיך אַזאַ פֿאַרמעגן, און עס טוט מיר אַ שטאָך אין האַרצן, װי מיט אַ נאָדל, און מער פֿון אַלצדינג טוט מיר װײ דאָס האַרץ און איך האָב חרטה אױפֿן סידורל.

אױך בײַם שלאָפֿן לאָזן מיך די געדאַנקען נישט רוען. איך הער אַלץ דער מאַמעס קרעכצן מיט איר קנאַקן פֿון די פֿינגער. איך הער דאָס בעטל, װי סע סקריפּעט, און עס דאַכט זיך מיר, אַז דאָס בעטל אירס נישט סע סקריפּעט, נאָר סע קרעכצט. און אין דרױסן בלאָזט דער װינט, קלאַפּט אין פֿענצטער, רײַסט דעם דאַך, פֿײַפֿט אין קױמען, לאָזט אױס מיט אַ לאַנגן־לאַנגן װיו־ו־ו־ו! און אַ גריל האָט זיך צו אונדז פֿאַרנאַדיעט פֿון אַ צײַט און טשירעריקעט פֿון דער װאַנט אַרױס: טשירערי־טשירערי! און די מאַמע הערט נישט אױף צו זיפֿצן און צו קרעכצן און צו קנאַקן מיט די פֿינגער, און יעדער זיפֿץ און יעדער קרעכץ רופֿט זיך אָפּ בײַ מיר אין האַרצן. קױם־קױם װאָס איך האַלט מיך אײַן; אָט־אָט נעם איך, דאַכט זיך, און שפּרינג אַראָפּ פֿון מײַן געלעגער און גײ־צו צו מײַן מאַמען און פֿאַל איר צו די פֿיס און קוש איר די הענט און בין זיך מודה־ומתװדה אױף אַלע מײַנע גרױסע זינד. נאָר איך טו דאָס נישט; איך דעק מיך אײַן מיט אַלע קלײדלעך שטאַרקער־שטאַרקער, איך זאָל נישט הערן, װי דער מאַמעס בעטל סקריפּעט און װי די מאַמע זיפֿצט און קרעכצט. און די אױגן שליסן זיך בײַ מיר, און דער װינט פֿײַפֿט און סװישטשעט װיו־ו־ו־ו־ו! און די גריל מאַכט: טשירערי־טשירערי! טשירערי־טשירערי! און סע דרײט זיך עפּעס פֿאַר מײַנע אױגן, װי אַ דרײדל, אַ מענטש אַזעלכער, אַ קענטיקער פּאַרשױן. איך װאָלט

געמעגט שװערן, אַז ס'איז דער רבי מיט דער שפּיצעכיקער יאַרמלקע אױף אײן פֿוס שטײט פֿאַר מיר דער רבי מיטן חומש און דרײט זיך, דרײט זיך, דרײט זיך װי אַ דרײדל, און די שפּיצעכיקע יאַרמלקע אױפֿן קאָפּ שעמערירט אין די אױגן, און די פּאות פֿליִען אין דער לופֿטן. נײן. ס'איז נישט קײן רבי, ס'איז גאָר אַ דרײדל! אַ מאָדנע דרײדל, אַ לעבעדיקס, מיט אַ שפּיצעכיקער יאַרמלקע און מיט פּאות. ביסלעכװײַז, ביסלעכװײַז הערט אױף דאָס רבידיקע דרײדל אָדער דער דרײדלדיקער רבי זיך צו דרײען, און אױף זײַן אָרט װאַקסט אױס פּרעה דער קעניג פֿון מצרים פֿון דער סדרה „מקץ“, װאָס מיר האָבן געלערנט די װאָך װאָס פֿאַר חנוכּה; נאַקעט שטײט פּרעה דער מלך פֿון מצרים פֿאַר מײַנע אױגן, נאַקעט, נאָר װאָס פֿון טײַך אַרױס, און האַלט אין האַנט מײַן סידורל, מײַן קלײן כּל־בוניקל, און איך פֿאַרשטײ נישט, װי קומט דאָס צו אים, צו דעם דאָזיקן רשע, װאָס האָט זיך געבאָדן אין ייִדיש בלוט?… און איך זע זיבן קי, מאָגערע, דאַרע, אױסגעדײװערטע הױט און בײנער, מיט גרױסע הערנער און מיט לאַנגע אױערן, לאָזן זיך צו מיר אַלע מיט אַ מאָל, אײנע נאָך דער אַנדערער, עפֿענען די מײַלער און װילן מיך אײַנשלינגען. פּלוצעם װאַקסט אױס בעניע, מײַן חבֿר בעניע, כאַפּט זײ פֿאַר די לאַנגע אױערן און דרײט זײ אַ לאַנגן „פּזר“ מיט אַ „שלשלת“, און עמעצער װײנט שטילערהײט, זיפֿצט און כליפּעט, קרעכצט און פֿײַפֿט און סװישטשעט און טשירעריקעט, און אַ מענטש שטײט לעבן מיר און מאַכט צו מיר שטילערהײט:

― זאָג נאָר, זונו, װען האָסטו נאָך מיר יאָרצײַט? װען זאָגסטו נאָך מיד קדיש?

און איך שטױס מיך, אַז דאָס איז דער טאַטע מײַנער, פֿון יענער װעלט, מײַן טאַטע, װאָס די מאַמע דערצײלט זיך אָן פֿון אים אַזױ פֿיל גוטע זאַכן. איך װיל אים זאָגן, װען איך האָב נאָך אים יאָרצײַט, װען איך זאָג נאָך אים קדיש, ― האָבן איך אָבער פֿאַרגעסן. גראָד אַצינד האָב איך פֿאַרגעסן! איך מוטשע מיך, איך רײַב דעם שטערן, װיל מיך דערמאָנען, נאָר איך קאָן נישט! האָט איר געהערט אַ מעשׂה? איך האָב פֿאַרגעסן, װען איך האָב יאָרצײַט נאָך מײַן טאַטן! גװאַלד, ייִדישע קינדער! צי װײסט איר נישט, צי װײסט איר נישט, װען איך האָב יאָרצײַט נאָך מײַן טאַטן? װאָס שװײַגט איר? גװאַלד! גװאַלד! גװאַלד!…

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

― גאָט איז מיט דיר! װאָס שרײַסטו? װאָס גװאַלדעװעסטו? װאָס טוט דיר, חלילה, װײ?

איר פֿאַרשטײט דאָך, אַז דאָס זאָגט צו מיר די מאַמע. זי שטײט איבער מיר, האַלט מיך בײַם קאָפּ, און איך פֿיל, װי זי ציטערט און װי זי פֿלאַטערט. דאָס האַלב־פֿאַרדרײטע לעמפּל נישט סע לײַכט, נאָר סע טשאַדעט, און איך זע דער מאַמעס שאָטן טאַנצט משונה אױף דער װאַנט. און װי צװײ הערנער זעען אױס די שפּיצן פֿון איר נאַכט־פֿאַטשײלע, און די אױגן אירע גלאַנצן שרעקלעך אין דער פֿינצטער.

― װען האָב איך יאָרצײַט? מאַמע, זאָג! װען האָב איך יאָרצײַט?

― גאָט איז מיט דיר! ערשט נישט לאַנג געװען דער יאָרצײַט! דיר האָט זיך עפּעס געחלומט? שפּײַ אױס דרײַ מאָל: טפֿו־טפֿו־טפֿו! לאָזט זײַן צו גוטן! אָמן, אָמן, אָמן!…

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

קינדער! איך בין אױסגעװאַקסן, געװאָרן אַ גרױסער. אױך בעניע איז אױסגעװאַקסן, געװאָרן אַ גרױסער, אַ יונגערמאַן מיט אַ בערדל אַ געלס. און אַ בײַכל טראָגט ער. װײַזט אױס, אַ נגיד בעניע. געװען אַמאָל אַ נגידס אַ ייִנגל, הײַנט איז ער אַלײן אַ נגיד.

מיר האָבן זיך באַגעגנט, פֿאָרנדיק אין באַן. איך האָב אים דערקענט נאָך די בולבעװאַטע אױגן, װי בײַ אַ פֿיש, און נאָך די שיטערע צײן. אַזאַ צײַט נישט געזען זיך, האָבן מיר זיך אַרומגעכאַפּט קושן און צערעדט זיך פֿון אַמאָליקע גוטע, ליבע, זיסע קינדער־יאָרן, און דערמאָנט זיך אָן אַלע נאַרישקײטן פֿון אַמאָל.

געדענקסט, בעניע, יענעם חנוכּה, װי ס'איז דיר געגאַנגען אין שפּיל, אינעם דרײדל? אַלע מאָל איז בײַ דיר געפֿאַלן גימל!

איך טו אַ קוק אױף מײַן בעניע ― ער איז ברױן און בלױ פֿון געלעכטער. ער האַלט זיך בײַ די זײַטן, ער קאַטשעט זיך, ממש ער עקט זיך.

― גאָט איז מיט דיר, בעניע! װאָס איז אױף דיך אַזאַ געלעכטער פּלוצעם אָנגעפֿאַלן, בעניע?

― אױ! ― מאַכט ער צו מיר מיט בײדע הענט. ― גײ שױן אַװעק מיט דײַן דרײדל! דאָס איז געװען דאָס גוטע דרײדל! שױן אײן מאָל אַ דרײדל! דאָס איז געװען אַ קוגל פֿון גאָלע שמאַלץ, אַ צימעס פֿון גאָלע ראָזשינקעס! מיט אַזאַ דרײדל איז שװער צו פֿאַרשפּילן. װי אַזױ ס'זאָל נישט פֿאַלן, מוז עס פֿאַלן אַפֿן, כאַ־כאַ־כאַ, אַפֿן גימל!

― װאָס זשע איז דאָס געװען פֿאַר אַ מין דרײדל, בעני?

― דאָס איז געװען, כאַ־כאַ־כאַ, אַ דרײדל פֿון גאָלע, כאַ־כאַ־כאַ, פֿון סאַמע גימל, כאַ־כאַ־כאַ!…

געשריבן אין יאָר 1903.

אסתּר ― דערצײלט לכּבֿוד פּורים

נישט קײן מעשׂה פֿונעם חדר, נישט פֿונעם רבין און נישט פֿון דער רביצין װיל איך אײַך דערצײלן אָט דאָ. איך האָב אײַך שױן פֿון דעם גענוג מאָל דערצײלט. אפֿשר װעט מיר זײן דערלױבט איצטיקס מאָל, לכּבֿוד פּורים, צו דערצײלן אײַך אַ מעשׂה פֿון דעם רבינס טאָכטער אסתּר?

א

אױב אסתּר פֿון דער מגילה איז געװען אַזאַ יפֿת־תּואר, װי די אסתּר, װאָס איך דערצײל אײַך דאָ, איז קײן חידוש נישט, װאָס זי האָט אַזױ אױסגענומען בײַם קעניג אַחשורוש. די אסתּר, װאָס איך דערצײל אײַך דאָ, האָט אױסגענומען בײַ אַלעמען. אַלע האָבן זי ליב געהאַט. אַלע, אַלע. אַפֿילו איך, און אַפֿילו מײַן עלטערער ברודער מאָטל אױך, כאָטש ער איז שױן לאַנג בר־מיצװה, און מע רעדט אים שױן לאַנג שידוכים, און ער טראָגט שױן לאַנג אַ זײגער מיט אַ קײטל. )אױב איך האָב קײן טעות נישט, האָט זיך אים שױן דעמאָלט געשיט אַ בערדל אױך(. און אַז מײַן עלטערער ברודער מאָטל האָט זי ליב געהאַט ― פֿרעגט מיך. איז װעל אײַך זאָגן אַקוראַט. ער מײנט, איך װײס נישט, אַז דאָס, װאָס ער גײט אַלע שבת בײַטאָג אין חדר אַרײַן כּלומרשט לערנען פּרק מיטן רבין, איז אַ נעכטיקער טאָג. דער רבי כראָפּעט אױף װאָס די װעלט שטײט. די רביצין שמועסט מיט די װײַבער אינדרױסן אױף דער פּריזבע. און מיר, חדר־ייִנגלעך שפּילן אין „מם־שין־הא“. און מאָטל מיט אסתּרן קוקן מיט אױגן. ער אױף איר און זי אױף אים. און אָ מאָל מאַכט זיך, אַז מיר